20 декабр — Атоқли турк адиби Азиз Несин таваллуд топган кун
Дунёга машҳур турк адибининг ҳикояларини тақдим этар эканмиз, улардан бири: «Махсус топшириқ» номли ҳикояни ўзбек газетачилари ўқимаслигини маслаҳат берамиз…
Азиз Несин
ҲИКОЯЛАР
Оғир эҳтиёж туфайли Шарқий Онадўлидан Истанбулга кўчиб борган, асли қримтатар бўлмиш тариқатчи Абдул Азизнинг ўғли Азиз Несиннинг асл исми Меҳмет Нусратдир. У 1915 йили Мармара денгизидаги кичик оролларнинг бирида туғилган. У сиёсий мавзуларда ҳажвий фельетон ва ҳикоялар ёза бошлаганида шу тахаллусни танлаган эди. Туркияда ва бошқа мамлакатларда у шу ном билан машҳур бўлиб кетди. Бир неча роман, пьесалар, мемуар, кўплаб ҳикоялар муаллифи бўлган Азиз Несиннинг Туркияда юздан зиёд китоби босилди. Чет элларда ҳам кўплаб асарлари нашр этилди. Унинг ҳажвий ҳикоялари бир неча бор мукофотларга сазовор бўлган. Адиб 1995 йили вафот этган.
НОЁБ МИКРОБ
Ҳамиша қовоғидан қор ёғиб турадиган профессор бир гала ассистенту талабаларини эргаштирганича шитоб билан палатага кириб келди. У шу ердаги кўз касалликлари клиникасининг мудири бўлиб, ниҳоятда қаттиққўл, қўрс, тунд ва совуқ одам бўлгани учун олимдан кўра кўпроқ биринчи жақон уруши пайтидаги генералларга ўхшаб кетарди. Фақат шогирдлари билан ассистентларгина эмас, балки яқин ошна-оғайнилари ҳам ундан ҳайиқиб туришарди, кўз кўзга тушган маҳалда иложи борича тезроқ жуфтакни ростлаб қолиш пайида бўлишарди. Аслида у бир талай ихтиролару илмий асарларнинг муаллифи, қатор-қатор тиббий ва илмий жамиятларга сайланган олим, хуллас, тиббиёт оламида донг таратган зўр мутахассис эди. Шунга кўра, ҳаммалари унинг ҳурматини бажо келтириб юришарди.
Одатда у палатага киргач, беморнинг олдида бир нафас тўхтаб, дарров иккинчисига ўтиб кетар, ассистент врачлар эса, унинг кутилмаганда бир нимани сўраб қолишидан чўчиб, доим типирчилаб туришарди.
— Буниси янгими?
— Ҳа, домла, кеча олиб келишди, — деди шоша-пиша чап томондаги ассистент.
— Касали нима экан?
— Ҳалигача аниқлаёлмадик. Иккала кўзида санчиқ турган, тинимсиз боши оғрийди.
Профессор изтироб ичида тўлғаниб ётган беморнинг қонталаш кўзларига бир зум тикилиб турди-да:
— Анализлар? — деб минғирлаб қўйди.
— Бўлди, домла.
— Пис…
Атрофдагилар камгап профессор текшириб кўриш учун беморнинг кўзидан назла олинглар, демоқчи бўлганини дарҳол пайқашди.
Профессор хонасига кириб кетди. Ассистентлар эрталабки бемор кўриш маросимидан осонгина қутилганлари учун енгил нафас олишди.
Икки ассистент касал кўздан назла олгач, профессорга элтиб беришди. Профессор микроскопга эгилиб, анчагача назлани кузатиб турди. Ниҳоят, бошини кўтарганида лабларида табассум жилва қиларди. Неча йиллардан бери бирга ишлаб, бирор марта ҳам тишининг оқини кўрмаган ассистентлар учун бу кутилмаган янгилик бўлди. Шундан кейин профессор жавонда турган семиз-семиз китоблардан бир дастасини олиб, шоша-пиша ичини титкилай кетди. Ўқтин-ўқтин унинг «худди ўзи», «ўша», «ҳм» деган сўник овози эшитилиб турди.
— Қани, дарров врачларни чақиринг, талабалар ҳам келишсин, — деб буюрди у оёқда қимир этмай турган иккала ассистентга.
Хона ичи бир зумда тўлиб кетди. Ҳамиша тўрсайиб юрадиган профессорни ҳозир таниб бўлмасди. У байрам кунига бир қучоқ совға-салом олган етим боладай ўзида йўқ хурсанд эди. Кап-катта одам ўзига ярашмаган қилиқлар қилар, азбаройи жазаваси тутиб, юраги ҳаприқиб кетганидан микроскоп атрофида чир-чир айланарди.
— Йигитлар, — деди у энтикиб. Ассистент ва талабаларига у ҳамиша шундай деб мурожаат қиларди, — омадни қаранг, омадни… Зўр омад бу! Биз ноёб, ғоятда ноёб микробга дуч келдик. Бу жуда-жуда кам учрайдиган тасодиф.
Уни бир кўриш орзусида юрган кўз докторлари озмунчами… Сизлар бахтли экансиз, ҳали студент бўла туриб, шу шарафга муяссар бўлдингиз. Бу микроб бир миллион, ҳатто беш миллион беморнинг ичидан фақат биттасида учраши мумкин…
Профессор терисига сиғмай, ҳадеб қўлларини ишқар, ҳар гапнинг бирида нуқул «ноёб микроб» деб қўярди.
— Мен ўзим бу микробни умримда иккинчи марта кўришим. Илк бор Парижда менгаям профессорим кўрсатган эди. Африкалик бир занжини олиб келишувди… Бу микроб одамга ўтгандан кейин дарҳол қирқ саккиз соат ичида операция қилинмаса, кўз кўр бўлиб қолади. Шунинг учун ҳозироқ чора-тадбир кўриш керак. — У ассистентлардан бирига юзланди. — Хўш, оғриқ қачон бошланибди?
— Кеча эрта билан. Касалхонага кечқурун олиб келинди.
— Шундайми… Дарҳол операцияга киришилмаса, йигирма тўрт соат ичида кўздан ажраб қолиши мумкин. Бу микроб ғоят хатарли… Ёш безларига ўрнашиб олгач, ўз-ўзидан урчийди, кейин миядаги кўриш марказига ўтиб, уни тамоман ишдан чиқаради. Энди навбат билан микроскопга яқин келиб, уни яхшилаб кўриб олинглар…
Ассистентлар билан студентлар бирин-кетин микроскопга яқинлашиб, ноёб микробни обдан томоша қилишди. Профессор эса таниш-билиш ҳамкасбларига телефон қилиб, бу кутилмаган воқеадан барини хабардор қилди.
— Мон шер? (азизим, фр.) Фавқулодда мўъжиза! Демак, кўрмаган экансиз-да?! Жудаям ноёб нарса! Туркияда ҳали бунақаси учрамаган. Жудаям ажойиб иш бўлди-да, мон шер.
«Ана, айтдим-ку сизларга, буям умрида кўрмаган экан», дерди у ҳар гал навбатдаги ҳамкасбига телефон қилиб бўлгач.
Профессор яна бир талай илмий жамиятлару касаба уюшмаларига қўнғироқ қилиб, ҳаммасини бу янгиликдан воқиф этди. Ора-сира шогирдларига ўгитлар бериб ҳам турди.
— Бу микроб бошқа муҳитда яшаёлмайди, дарҳол нобуд бўлади. Бинобарин, у юқумли эмас. Акс ҳолда, дунёни кўр босиб кетарди… Уни эҳтиёт қилинглар, зинҳор нобуд бўлмасин.
Ҳаловатини йўқотган профессор тушликкаям чиқмади, шогирдларига ноёб микроб хусусида турли-туман топшириқлар берди. Икки нафар ассистент камёб микробнинг минг карра катталаштирилган суратини чизадиган, қолганлари эса унинг ҳаётини сақлаб қолиш учун тегишли шарт-шароит яратадиган бўлди. Профессорнинг ўзи эса яна китобга шўнғиб кетди.
Ўша куни клиникада ҳамма ноёб микроб билан овора бўлди. Ҳатто ҳамширалар, энагаю фаррошлар ҳам бу ишга сафарбар этилди. Касалхона тарихида биринчи марта иш куни ғоят унумли ўтган бўлса, ажаб эмас. Ноёб микробнинг дарагини эшитиб, қўшни клиникалардан ҳам тўдалашиб одамлар кела бошлади. Профессор ташриф буюрганларга унинг таърифини келтириб турди.
Таомилга хилоф равишда шу куни клиникада ярим кечагача роса тер тўкиб ишлашди. Эртасига профессор факультет мажлислар залида бу ҳақда маъруза қилмоқчилигини билдирди, бунга ҳам ҳозирлик кўрилди.
Профессор уйига жуда кеч қайтди. Жаҳон тиббиёти тарихида янги саҳифа очиши лозим бўлган маъруза устида туни билан мижжа қоқмай ишлади. Кўзи илинган чоғларида ҳам мияси нуқул ноёб микроб билан банд бўлди. Тонг ёришиши биланоқ касалхонага югурди. Дарҳол микробни суриштирди. Демак, тирик экан-да! Қойил, сунъий муҳитдаям урчибди!
Профессор ўзини қўйгани жой тополмай қолди, икки гапириб, бир кулди, ҳазил-мутойибаларни қалаштириб ташлади, ҳатто фаррош хотинларгаям тегажоқлик қилиб юборди. Ўша куни маъруза ҳам зўр тантана билан ўтди. Факультет залига йиғилган тумонат одам уни катта қизиқиш билан тинглади.
Ноёб микроб устидаги тажрибалар қизғин давом эттирилди. Профессор чет эллик ҳамкасблари ва устозларига устма-уст телеграммалар йўллаб, уларни бу янгиликдан огоҳ қилди. Клиника чинакам илмий текшириш марказига айланди. Врачлар, ассистент ва студентлар завқ-шавқ билан ишга шўнғиб кетишди.
Дум-думалоқ микроб сунъий шароитда бирдан ипдай чўзилиб, шакли ўзгариб қолганини кўриши биланоқ уч ассистент ҳовлиққанича профессорнинг хонасига бесўроқ кириб келди. Профессор азбаройи жўшиб кетганидан бармоқларини шиқирлатиб, уй ичида йўрғалаб ўйнаётган экан. Воқеани дарҳол хабар қилишди.
— Ҳаммани тўпланглар, — деб буюрди у.
Хона ичи яна лиқ тўлди. Профессор йиғилганларни янгиликдан хабардор қилгач, бу ноёб микроб ҳақида китоб ёзиш нияти борлигини айтди.
— Хўш, беморнинг ўзи қалай? — деб сўраб қолди у даволовчи ассистентдан.
— Оғриқ тўхтади.
— Аниқроқ қилиб гапиринг.
— Иккала кўзи сўқирлашди.
— Ана, айтмадимми, — деди профессор оғзи қулоғига етиб, — агар қирқ саккиз соат ичида зудлик билан чора кўрилмаса, бемор кўздан қолади, оғриқ таққа тўхтайди. Беморнинг кўзларида ўтган куни эрталаб санчиқ бошланган, ҳисобга кўра мана бугун босилиши керак эди. Шундай бўлдими.
— Шундай, — деди унинг гапини маъқуллаб даволовчи ассистент.
— Илмда ҳикмат кўп, йигитлар. Мана, айтганим келди…
Ноёб микроб устидаги кузатувларини давом эттириш мақсадида профессор шогирдларини эргаштириб, енгил қадам ташлаганича тўғри лабораторияга кириб кетди.
Туркчадан Миад Ҳакимов таржимаси
ХУДОГА ШУКУР!
Кадикуйда Бостанжига борадиган трамвайнинг иккинчи вагонига бир амаллаб тиқилиб чиқиб олдим. Орқа майдонда саккиз киши бир-бирига ёпишиб бир оёқда зўрға турарди. Арқонга бор оғирлиги билан осилиб турган чол ўзини трамвайнинг орқа ойнасига ташлади. Чолнинг оёғидаги қўпол матодан тикилган маҳси ва эски калиши кўриниб турарди. Чолнинг бошида эски тўкилиб қолган мўйнали шапкаси бор эди. ¤рта ёшлардаги бошқа йўловчи эса сомон билан бекитилган саватини трамвай тормози устига эҳтиётлаб қўйди. Саватни жойлаштиргач рангпаргина йўловчини огоҳлантирди:
— Оғайни эҳтиёт бўл, ўтириб олма ичида тухуми бор-а!.
Шундан кейин бошланди — йўловчилар йўл бўйи фақат шу тухумлар ҳақида гапиришди. Аслида тухум бўлмаганида ҳам барибир бошқа мавзу топишарди. Мих ҳақида ёки об-ҳавоми. Ҳасратимимизни тўкиб солиш учун вазиятни қўлдан берармидик!..
Саватга ўтирманг деб огоҳлантирилган йўловчи гап ташлади:
— Неча пулдан олдингиз?
Сават эгасининг серажин юзи баттар буришди.
— Сўраб нима қиласан, — қўшилди бошқаси, — албатта, уч баравар қимматга олган.
Мўйнаси тўкилиб кетган шапкали киши қўшимча қилди:
— Ҳозир нима уч баробар қиммат эмас? Ҳозир ҳамма нарса шу…
Фақат мен ва чарм куртка кийган, мўйловли киши лом-мим демадик. Қолганлар худди «Омин» дегандек бир овоздан маъқулладилар:
— Тў-ў-ғри!
— Ҳозир нима арзон?!
— Арзон нарсани энди тушингизда кўрасиз!
— Кўрамиз бу аҳвол қачонгача давом этаркан.
— Ишқилиб охири бахайр бўлсин-да!
— Бунинг яхшилик билан тугаши даргумон.
— Кечагина икки лирага олган нарсанг эртасига икки ярим лира бўлиб туради.
— Шу ҳам иш бўлдими? Биз кечаси ухласак уларнинг уйқуси қочиб эрталабгача нархни оширишни ўйлаб чиқишади.
— Қимматчилик ҳам майли!.. Бозордан керакли нарсани тополмай қолдик-ку биродар.
Олтита йўловининг ҳар бири навбати билан ўз ҳасратини бўлишди, ва ҳар бир арзу ҳол ҳамдардлик билан қабул қилинди:
— Ҳа-а-а!
— Тўғри, тўғри.
— Нимасини айтасиз!
Трамвай Олтийўл бекатига етиб келди. Ҳеч ким тушмади. Аксинча, яна биттаси суқилиб кирволди
Сават эгаси яна бошлади:
— Яшаш қийин бўлиб қолди, учма-уч зўрға етказяпмиз
Янги йўловчи шу заҳоти суҳбатга қўшилди:
— Нимасини айтасиз, ҳамма нарсанинг нархи осмонда, квартира ҳақи шунчалик ошганки, бундан баланди бўлмаса керак. Ҳамма яна «Омин» дегандек бир овоздан «Тўғри!» деб маъқуллашди.
Кимдир уй-жой тўловларининг баландлигидан нолиса, бошқаси — керакли нарсани топиб бўлмасалигидан нолирди, яна бири эса алам билан ҳали яшаса бўладиган уйларни бузишаётганидан шикоят қиларди. Тўғриси, у ерда бўлган гапларнинг барчасини сизга етказишдан ўзимни тийиб турибман. Улар шунчалик асабийлашган эдики, узоқ иш кунидан чарчаб уйига қайтаётганга одамга эмас балки қимматчиликка қарши норозилик намойишига чиққан кишиларга ўхшардилар. Вақти-вақти билан овозларини янада кўтаришар ва худди нутқ сўзлашга чиққан нотиққа ўхшаб гапиришарди.
Мен эса ичимда: «Қўйинглар, ватандошлар бунчалик қизишманглар. Албатта, асабийлашишга баъзи асаослар бор, лекин ҳаммаси сиз айтганчалик эмас. Қолаверса, суҳбатларингиз жуда чуқурлашиб кетди. Бу турушда бошингизга бало орттириб оласиз-ку» деб ўйлардим. Бу гапларни овоз чиқариб айтмоқчи ҳам бўлдим, бироқ қўрққанимдан овозим чиқмай қолди. Тутақиб турган одамларга яхшиси ақл ўргатмаган маъқул. Дабдалангни чиқаришлари ҳеч гап эмас. Шунинг учун гапимни ичимга ютишга қарор қилдим.
Трамвай Ёғуртчу бекатидан ўтганда товушлар пасайиб, ғалаён бироз босилгандек бўлди. Менга ўхшаб йўл бўйи миқ этмай келган чарм курткали, муйлов чидай олмай бақириб юборди:
— Ким айтди бизда керакли нарсаларни топиб бўлмайди деб?! Худога шукур, бизда ҳамма нарса бор!
Бундай қалтис гап ташлаган одамга чўчиб қарадим. Ахир жанжал бўлиб кетиши мумкин. Салондаги етти киши бирваракайига ташланиб қолса борми. Ҳаммага бир-бир қараб чиқдим. Улар эса чарм курткаликка қараб қотиб қолишганди. Орага сукунат тушди. Еттовлон аввалига чарм курткали нима деганини тушунолмай қолишди. Ҳазиллашаяптими ёки жиддий гапиряптими?
— Топволганларинг: «Йўқ, йўқ», — давом этди чарм куртка. — Қани, нима йўқ? Агар яхшилаб қидирса, Худога шукур, бизда ҳамма нарса бор!
Ҳамманинг оғзини очиб қолди. Биринчи бўлиб тухумли сават эгаси ўзига келди:
— Худога шукур, албатта, ҳамма нарса топилади!
Қолганлар худди «Омин» дегандек бир овоздан такрорлашди:
— Худога шукур!
— Қимматчилик ҳам ҳаминқадар. Жа, унчалик тоқат қилиб бўлмас даражада эмас. Чидаса бўлади, Худога шукур! — деди мўйлов.
Шу пайтгача қимматчиликдан шикоят қилиб турган одам ўлганни кунидан ғулдиради:
— ¤йлашимча, шу қимматчиликни ҳам ўзимиз туғдирамиз, тинмасдан: қимматчилик, қимматчилик, деб бақирганимиздан кейин нима бўлсин?
— Ҳа! ҳа! Тинмай «Йўқ, йўқ» деявериб, борини ҳам қуритдик. Аслида бизда ҳамма нарса бор, Худога шукур!
— Худога шукур!
— Худога шукур!
— Келинглар,сизларга бирма-бир санаб берай, — деди чарм куртка, — ўзларинг ишонч ҳосил қилишларинг учун. Мен ҳайдовчиман. ¤н олти йил илгари мен юз йигирма беш лира учун ишлардим. ¤шанда шакарнинг килоси ўттиз куруш эди. Ҳозир шакар икки лира туради. Лекин менинг ойлик маошим ҳам энди олти юз лира. Нима ўзгарди? Тўғри, шакар ошган, лекин менинг маошим ҳам ошганми?!
— Ошган, ошган, Худога шукур! — жўр бўлиб жавоб беришди еттовлон.
Улардан бири қўшимча қилди:
— Ҳақ гап, ҳозир пул кўп. Худога шукур, пулимиз етарли!
— Худога шукур!
— Ҳозир мардикор ҳам бир кунда ўн беш лирани пул ҳисобламайди.
— Ҳисобламайди, Худога шукур!
Мўйнаси тўкилган шапкали чол деди:
— Ҳаммасига ўзимиз айбдормиз. Кимдир «Чой йўқ» деб гап тарқатган бўлса, ҳамма чойни қоплаб олишга югуради. Кейин ўтиришади ҳеч қаерда чой йўқ деб! Ҳаммасини ғамлаб қўйгандан кейин, албатта, бўлмайди-да! Худога шукурки, ҳамма нарса бор!
— Худога шукур, мўл-кўлчилик!
Йўловчилардан бири тинимсиз «Худога шукур!» деб такрорлаганча Фенерпол бекатида тушиб қолди.
Чарм курткали яна гап ташлади:
— Тўғри, ҳозир мамлакатимизда миллий саноатни ривожлантиришга диққат қаратилган, шу сабаб ҳозир фақат четга маҳсулот сотяпмиз, у ердан ҳеч нарса сотиб олмаяпмиз. Шунинг учун ҳам баъзи нарсалар тақчил, топилиши қийин.
Тинмай «Худога шукур!» деганларнинг бири шошиб:
—Топилиши қийин Худога шукур! — деди.
Кейин хатосини бирдан тушуниб, гапини тўғрилади:
— Ҳа, ҳа, ривожланиш, фақат баъзи нарсаларнигина топиш қийин. Вақти билан улар ҳам кўпайиб қолади,
— Худога шукур!
— Худога шукур! — тинчимади чарм куртка. — Истамбул Истамбул бўлгандан буён бунақа ривожланишни, бунақа қурилишни кўрмаган.
— Кўрмаган, Худога шукур. Энди кўраяпти. Бутун бошли кварталлар кўриляпти, Худога шукур. Фотиҳ султон давридан буён бунақаси бўлмаган.
— Ҳамма жойни бузишяпти, қулатишяпти Худога шукур!
— Астойдил вайрон қилишяпти! Йўғ-эй, ҳалиги… қайта қуришяпти, йўллар солишяпти!
Шу тариқа тинмай шукрона айтиб Жаддебўстонга етиб келдик. Трамвайнинг орқа қисмидаги одамлар бирма-бир тушиб кетишди. Салонда фақат мен ва чарм курткали қолдик.
Тўсатдан у мени саволга тутди:
— Сиз нима деб ўйлайсиз? Шу пайтгача бир оғиз ҳам гапирмадингиз?
Мен елка қисиб, қўлларимни икки томонга ёйиб: «Билмадим, мен нима ҳам дердим?» дегандек имо қилдим. Мен баҳсни бошлаганлардек умидсиз пессимит ҳам, тинмай шукрона айтадиган оптимист ҳам эмас эдим.
Индамаганимни кўриб чарм курткали яна сўради:
— Хўш, сиз қандай фикрдасиз?
Агар трамвай тез юрмаганида эди, сакраб тушиб қолардим. Бу одам менга ёпишиб олди. Мен яна елкани қисиб, лабимни бурдим.
Чарм курткалининг жаҳли чиқдими:
— Шунақа тубан одамлар ҳам бор-да!— деди
— Қанақа? — сўрадим мен.
— Ҳадеб «Худога шукур» деганларни айтаман-да
— Ҳа-а!
— Ҳозир ҳаммаси ичида мени сўкиб кетаётгандир. Тилида «Худога шукур» дегани билан ичида бошқача ўйлайди улар. Бундайларга нима десанг ҳам гапингни маъкуллайверади. Бор бўлсанг кўролмайди, йўк бўлса беролмайдиганлар булар.
Трамвай Эренкуйга яқинлашди.
— Хўш сиз нима дейсиз бизда ростдан ҳам қимматчиликми?
Бу савол мени қийин ҳолга солиб қўйди. Чунки бу чарм куртка мендан қандай жавоб кутаётганини ҳарчанд диққат қилсам-да англай олмагандим.
— Зарур нарсани топса бўладими? Нарх-наво ошиб кетганми?
— Худога шукур, — жавоб бердим мен.
Трамвай тўхтади. Мен эса бир сакраб тушиб олдим ва «Худога шукур» чарм курткали кишидан қутилдим деб ўйладим.
Дилфуза Собирова таржимаси
ҚАНДАЙ ҚИЛИБ РОМАНИМНИ ЧОП ЭТТИРДИМ
Мен роман ёздим. Бу ишга икки ой вақт сарфладим. Туну кун ўтириб ёздим.
Роман яхши чиқди, деб бемалол айта оламан. Қўлёзмамни бир газетанинг таҳририятига олиб бордим.
— Оригинал романларни босмаймиз.
— Ҳеч бўлмаса бир кўринг!
— Ҳожати йўқ, оригинал асарларни халқ суймайди.
Шундан сўнг қўлёзмамни ноширга олиб бордим. “Мен сизга..” дейишга улгурмасимданоқ, “Биз фақат таржима романларни босамиз”, деган жавобни олдим.
Бошқасига бордим. У ҳам олмади.
— Мабодо, сизда бирор-бир таржима асар бўлса, олиб келинг. Оригинал нарсани харид қилишмайди.
Қаёққа бормай, бир хил жавоб олавердим. Мана қарабсизки, икки ой дам олмай ўтириб ёзган, қанчадан қанча умидлар боғлаган романим никоҳсиз муҳаббат меваси бўлиб, масжиднинг остонасига ташлаб кетилган чақалоқдай қўлимда қолаверди. Шунда калламга бир фикр келди. Француз, немис, инглиз, итальян ва бошқа чет эл ёзувчиларининг ҳикояларини олиб, Жонсонни Аҳмад, Мартани Фотима деб ўзгартириб, сўнг ўзларининг имзолари билан журналларга берган ҳамкасбларим озми? Шу ишнинг тескарисини қилсам биров халақит берадими?
Ўтириб барча туркча исмларни америкачасига ўзгартириб чиқдим. Нью-Йоркнинг харитасини диққат билан ўргандим ва барча географик номлар ҳам америкача бўлди. Навбат энди муаллифга келди. Шундай қилиб мен Марк О Брайн деган ном остида Америка ёзувчиси бўлиб дунёга келдим.
Барча ишни битиргач яна газета таҳририятига йўл олдим. Ҳалиги бетоқат муҳаррир таажжуб билан:
— Ахир, биз фақат таржима романларни босамиз! – деди.
— Мен ҳам сизга Марк О Брайннинг романи таржимасини олиб келдим.
— Буни қаранг! Жуда соз! Бу Марк О Брайн ким?
— Сиз у ҳақида эшитмаганмисиз? Шундай машҳур ёзувчини-я! Унинг асарлари жаҳоннинг барча тилларига таржима қилинган.
Бунақа гапдан сўнг романни ўқиб чиқишнинг сира ҳожати қолмади ва авансни ҳам тезгина беришди. Мендан фақатгина муаллифнинг ўзи ҳақида бир оз ёзиб беришимни сўрашди.
Мен қўлимга қалам олдим:
“Марк О Брайннинг охирги шедеври – “Хотин учун кураш”. Америкада шов-шув кўтарган китоб. Қирқ миллион нусхада тарқатилган. Мазкур тенгсиз асар жаҳоннинг барча тилларига таржима қилинган ва ниҳоят “Туя калласи” номи билан бизнинг тилимизга ҳам ўгирилди.
Лекин Марк О Брайннинг ўзи ким?…”
Кўз очиб юмгунча жаноб Марк О Брайннинг таржимаи ҳолини ҳам ижод қилиб ташладим. “У оиласида энг кенжа фарзанд бўлиб, ундан ташқари яна ўн саккизта фарзанд бор эди. Филадельфияда фермер бўлган отаси ўғлининг пастор бўлишини истарди, лекин қувлиги билан бошқалардан ажралиб турувчи кичик Марк теология профессорининг думбасига игна санчганлиги сабабли ўн тўрт ёшидаёқ мактабдан қувилади (қисқаси, кўпгина таниқли Америка ёзувчиларининг типик ҳаёти). Балиқ тутиш, контрабанда билан шуғулланган, бир муддат олтин қидирувчилик қилган (Ҳаммаси сизга маълум нарсалар) Ниҳоят қирқ ёшида “Келинг ўпишайлик” номли биринчи ҳикоясини журналга жўнатган. Унинг тили ва услуби шунчалик хароб эди-ки, унда…”
Қарабсизки, узундан узоқ таржимаи ҳол пайдо бўлди. Ана энди бизнинг романларни кўринг!
Китоб ноширлари изимдан юришарди:
— Қулоқ солинг, бизгаям худди шу Марк О Брайндан таржима қилиб беринг!
Мен Марк О Брайннинг роппа роса ўн саккизта романини ўгирдим. Ҳаёт эканман – таржима қиламан. Лекин бу билан чегараланиб қолмадим. Сиз Жек Леммер деган машҳур изқувар борлигини биласизми? Унинг асарларини талашиб ўқишяпти. Мен бу муаллифнинг олтита китобини таржима қилдим. Охирги пайтда жуда илгарилаб кетганман. Ҳозир ҳинд, хитой ва бошқа кўплаб тиллардан ҳам таржималар қиляпман.
Қадрли ўқувчилар!.. Сизга маълум бўлсинки, ўзимизнинг газета ва журналларимизда ўқиётганингиз турк ҳикояларининг юзтадан тўқсон тўққизтаси, минг афсуски, бировдан ўзлаштирилган. Сизга таржима сифатида тақдим этилаётгани эса, аслида, ватандошингиз томонидан ёзилгандир. Фақат исм-шарифи ва номи чет тилида холос.
Ҳаммасидан ҳам кўра бир нарса менинг кўнглимни кўтаради. Бир кун келиб одамлар Америка адабиёти тарихини ўрганишаётганда турк романларини ҳам ўқишларига тўғри келади. Ўшанда менинг ҳам дилдаги орзуим ушалиб, Марк О Брайн номи билан Америка адабиётидан жой оламан.
МУҲИМ ТОПШИРИҚ
Ўша куни эрталаб сиёсий полициянинг мансабдорига хўжайин қуйидагича буйруқ берди.
— Жан, сенга ўта муҳим ишни топширамиз. Сен учун бутун хизматинг давомидаги энг шарафли вазифадир. Албатта, сен буни эплайсан.
Жан тўзиган ботинкаси, пайпоқларига қараганча тортиниброқ сўради:
— Мукофот пули бериладими, жаноб бошлиқ?
— Албатта, агар муваффақиятли бажарсанг, уч минг юан оласан. Энди менинг гапларимга қулоқ сол.
Бошлиқ унга нималарнидир уқтирди, аммо Жан ҳеч нимани тушунмади. Унинг хаёлида уч минг юан айланар эди. Худди катта пулга ўхшайди, бироқ бозорда бирпасда совурасан.
— Сен Америка махфий хизматлари курсида таълим олганмисан? – сўради шеф.
— Нима? – дея садо чиқарди Жан, ҳануз уч минг юандан боши айланган кўйи.
— Америка мутахассислари билан…
— А, ҳа, ҳа…Мен энг юқори баҳо олардим.
— Унда сенга ишонсам бўлади. Жан, мени диққат билан эшит. Қиёфангни яхшилаб ўзгартиришинг керак. Эгнингга жулдур кийим кийиб, эртадан кечгача Чань Ань-цзе проспектидаги пуштиранг бино рўпарасида садақа сўраб ўтиришинг керак бўлади.
— Тушунаман, хўжайин. Тиланчилардек кийиниш менга қийин эмас.
— Ўша катта бинога кимлар кириб-чиқаётганини кузат. Ҳар куни кечқурун менга бу ҳақда билдириб турасан.
— Хўп бўлади, хўжайин.
Жан афти ва кийимини шундай маҳорат билан ўзгартирдики, унинг яқин танишлари ҳам кўришганда, тиланчи бўлиб туғилган, деб ўйлашар эди. Бутун Хитойни кезиб бундан зўр тиланчини тополмасдингиз.
Жан тиланчиликни бошлаган куни эрталаб олдига шеф келди ва чақа ташлаётиб сўз қотди:
— Табриклайман сени, Жан. Сенлигингни билмаганимда ҳақиқий тиланчи деб ўйлар эдим.
Иш фаолиятининг биринчи кунида Жан йўловчилар ташлаб ўтаётган тангаларни йиғиб чўнтагига солишга зўрға улгурди. Полициядан топширилган вазифага деярли вақти бўлмади. Маълум бўлдики, бу қашшоқ мамлакатда камбағалнинг кўзёшини артиб қўювчилар жуда кўп экан! У чорраҳага чордана қуриб, олдига рўмолчани ёзиши биланоқ пул ташлаб кетишарди.
Жан ажабланиб қолди. Бу ерда кетини кўтармай уч кунда топгани полицияда кечаю кундуз шаҳарда ҳалак югуриб топганидан ортиқроқ эди.
Иккинчи ҳафтада эрталаб тўсатдан қулоғи остида овоз гувиллади:
— Жан, ҳозиргача битта ҳам доклад топширмадинг!
Тиланчи қўрқа-писа бошини кўтарди:
— Худо ҳаққи… Эртага кечқурун бораман… Марҳаматингизни аяманг, хўжам.. Хўжайин, доклад қиламан…
Камбағал, сўққабош, бечорага хайр қилинг…
Атрофдагилар ҳеч нарсадан шубҳаланмай тиланчига эҳсон ташлаб ўтишар эди. Хўжайин:
— Докладни кутаман! – деди.
Жан бир ойча тиланчилик қилди. Иш бошлаётиб бунча катта пул тўплаши мумкинлиги хаёлига ҳам келмаганди. Меҳнатнинг озлигини айтмайсизми? Асосийси – эркин, ўзига хон, ўзига бек. Истаса – ишлайди, истамаса – йўқ. У бирдан қарор қилди ва эрталаб хўжайиннинг олдида ҳозир бўлди.
— Кечикканингга қараганда натижалар яхшига ўхшайди, шундайми?
-Ҳа, — деди Жан. – Марҳамат, менинг рапортим!
Жан узатган қоғозни ўқиб чиқиб хўжайиннинг сарғиш юзи гуручдай бўзрайиб кетди. Жан ишдан бўшаш ҳақида ёзган эди.
— Ақлдан оздингми, Жан? Пенсияга йўл бўлсин? Шунча йил хизмат қилган даргоҳингга туфлаб кетасанми?
— Туфлаб кетаман, — деди Жан.
— Сендай тажрибали бўлган…
— Бўлса бўлар…
Хўжайин унинг елкасига қўлини ташлади. Сиёсий полицияда узоқ йиллик тажрибаси бўлмиш тешиб юборувчи нигоҳини Жаннинг кўзига тикди, гўёки унинг энг махфий сирларини билиб олмоқчи эди.
— Жан, мени лақиллатолмайсан, бу ерда нимадир бор..
Жан ташвиш билан хўжайинига қаради. Сўнг ҳар куни тушган пуллар ёзиб борилган дафтарчасини хўжайинга кўрсатди:
— Мен ҳамма пулларни сиз туфайли тўпладим, шунинг учун ҳеч кимга айтолмаган гапимни сизга дангал айтавераман. Илтимос, бу ҳақда хизматдошларимиздан ҳеч бирига айтманг.
Хўжайин Жанга ҳавас билан боққанча деди:
— Кечирасан, Жан! Эсингда тут ва ҳеч кимга оғзингдан гуллаб қўйма! Гап орамизда қолсин. Мен ҳам гавжум кўчалардан бирида ўзимбоп жой топиб, сен каби рўмолча ёзиб ўтирмоқчиман.
Шукуржон Исломов таржимаси
Dunyoga mashhur turk adibining hikoyalarini taqdim etar ekanmiz, ulardan biri: “Maxsus topshiriq” nomli hikoyani o‘zbek gazetachilari o‘qimasligini maslahat beramiz…
Aziz Nesin
HIKOYALAR
Og‘ir ehtiyoj tufayli Sharqiy Onado‘lidan Istanbulga ko‘chib borgan, asli qrimtatar bo‘lmish tariqatchi Abdul Azizning o‘g‘li Aziz Nesinning asl ismi Mehmet Nusratdir. U 1915 yili Marmara dengizidagi kichik orollarning birida tug‘ilgan. U siyosiy mavzularda hajviy felyeton va hikoyalar yoza boshlaganida shu taxallusni tanlagan edi. Turkiyada va boshqa mamlakatlarda u shu nom bilan mashhur bo‘lib ketdi. Bir necha roman, pyesalar, memuar, ko‘plab hikoyalar muallifi bo‘lgan Aziz Nesinning Turkiyada yuzdan ziyod kitobi bosildi. Chet ellarda ham ko‘plab asarlari nashr etildi. Uning hajviy hikoyalari bir necha bor mukofotlarga sazovor bo‘lgan. Adib 1995 yili vafot etgan.
NOYOB MIKROB
Hamisha qovog‘idan qor yog‘ib turadigan professor bir gala assistentu talabalarini ergashtirganicha shitob bilan palataga kirib keldi. U shu yerdagi ko‘z kasalliklari klinikasining mudiri bo‘lib, nihoyatda qattiqqo‘l, qo‘rs, tund va sovuq odam bo‘lgani uchun olimdan ko‘ra ko‘proq birinchi jaqon urushi paytidagi generallarga o‘xshab ketardi. Faqat shogirdlari bilan assistentlargina emas, balki yaqin oshna-og‘aynilari ham undan hayiqib turishardi, ko‘z ko‘zga tushgan mahalda iloji boricha tezroq juftakni rostlab qolish payida bo‘lishardi. Aslida u bir talay ixtirolaru ilmiy asarlarning muallifi, qator-qator tibbiy va ilmiy jamiyatlarga saylangan olim, xullas, tibbiyot olamida dong taratgan zo‘r mutaxassis edi. Shunga ko‘ra, hammalari uning hurmatini bajo keltirib yurishardi.
Odatda u palataga kirgach, bemorning oldida bir nafas to‘xtab, darrov ikkinchisiga o‘tib ketar, assistent vrachlar esa, uning kutilmaganda bir nimani so‘rab qolishidan cho‘chib, doim tipirchilab turishardi.
— Bunisi yangimi?
— Ha, domla, kecha olib kelishdi, — dedi shosha-pisha chap tomondagi assistent.
— Kasali nima ekan?
— Haligacha aniqlayolmadik. Ikkala ko‘zida sanchiq turgan, tinimsiz boshi og‘riydi.
Professor iztirob ichida to‘lg‘anib yotgan bemorning qontalash ko‘zlariga bir zum tikilib turdi-da:
— Analizlar? — deb ming‘irlab qo‘ydi.
— Bo‘ldi, domla.
— Pis…
Atrofdagilar kamgap professor tekshirib ko‘rish uchun bemorning ko‘zidan nazla olinglar, demoqchi bo‘lganini darhol payqashdi.
Professor xonasiga kirib ketdi. Assistentlar ertalabki bemor ko‘rish marosimidan osongina qutilganlari uchun yengil nafas olishdi.
Ikki assistent kasal ko‘zdan nazla olgach, professorga eltib berishdi. Professor mikroskopga egilib, anchagacha nazlani kuzatib turdi. Nihoyat, boshini ko‘targanida lablarida tabassum jilva qilardi. Necha yillardan beri birga ishlab, biror marta ham tishining oqini ko‘rmagan assistentlar uchun bu kutilmagan yangilik bo‘ldi. Shundan keyin professor javonda turgan semiz-semiz kitoblardan bir dastasini olib, shosha-pisha ichini titkilay ketdi. O‘qtin-o‘qtin uning «xuddi o‘zi», «o‘sha», «hm» degan so‘nik ovozi eshitilib turdi.
— Qani, darrov vrachlarni chaqiring, talabalar ham kelishsin, — deb buyurdi u oyoqda qimir etmay turgan ikkala assistentga.
Xona ichi bir zumda to‘lib ketdi. Hamisha to‘rsayib yuradigan professorni hozir tanib bo‘lmasdi. U bayram kuniga bir quchoq sovg‘a-salom olgan yetim boladay o‘zida yo‘q xursand edi. Kap-katta odam o‘ziga yarashmagan qiliqlar qilar, azbaroyi jazavasi tutib, yuragi hapriqib ketganidan mikroskop atrofida chir-chir aylanardi.
— Yigitlar, — dedi u entikib. Assistent va talabalariga u hamisha shunday deb murojaat qilardi, — omadni qarang, omadni… Zo‘r omad bu! Biz noyob, g‘oyatda noyob mikrobga duch keldik. Bu juda-juda kam uchraydigan tasodif.
Uni bir ko‘rish orzusida yurgan ko‘z doktorlari ozmunchami… Sizlar baxtli ekansiz, hali student bo‘la turib, shu sharafga muyassar bo‘ldingiz. Bu mikrob bir million, hatto besh million bemorning ichidan faqat bittasida uchrashi mumkin…
Professor terisiga sig‘may, hadeb qo‘llarini ishqar, har gapning birida nuqul «noyob mikrob» deb qo‘yardi.
— Men o‘zim bu mikrobni umrimda ikkinchi marta ko‘rishim. Ilk bor Parijda mengayam professorim ko‘rsatgan edi. Afrikalik bir zanjini olib kelishuvdi… Bu mikrob odamga o‘tgandan keyin darhol qirq sakkiz soat ichida operatsiya qilinmasa, ko‘z ko‘r bo‘lib qoladi. Shuning uchun hoziroq chora-tadbir ko‘rish kerak. — U assistentlardan biriga yuzlandi. — Xo‘sh, og‘riq qachon boshlanibdi?
— Kecha erta bilan. Kasalxonaga kechqurun olib kelindi.
— Shundaymi… Darhol operatsiyaga kirishilmasa, yigirma to‘rt soat ichida ko‘zdan ajrab qolishi mumkin. Bu mikrob g‘oyat xatarli… Yosh bezlariga o‘rnashib olgach, o‘z-o‘zidan urchiydi, keyin miyadagi ko‘rish markaziga o‘tib, uni tamoman ishdan chiqaradi. Endi navbat bilan mikroskopga yaqin kelib, uni yaxshilab ko‘rib olinglar…
Assistentlar bilan studentlar birin-ketin mikroskopga yaqinlashib, noyob mikrobni obdan tomosha qilishdi. Professor esa tanish-bilish hamkasblariga telefon qilib, bu kutilmagan voqeadan barini xabardor qildi.
— Mon sher? (azizim, fr.) Favqulodda mo‘jiza! Demak, ko‘rmagan ekansiz-da?! Judayam noyob narsa! Turkiyada hali bunaqasi uchramagan. Judayam ajoyib ish bo‘ldi-da, mon sher.
«Ana, aytdim-ku sizlarga, buyam umrida ko‘rmagan ekan», derdi u har gal navbatdagi hamkasbiga telefon qilib bo‘lgach.
Professor yana bir talay ilmiy jamiyatlaru kasaba uyushmalariga qo‘ng‘iroq qilib, hammasini bu yangilikdan voqif etdi. Ora-sira shogirdlariga o‘gitlar berib ham turdi.
— Bu mikrob boshqa muhitda yashayolmaydi, darhol nobud bo‘ladi. Binobarin, u yuqumli emas. Aks holda, dunyoni ko‘r bosib ketardi… Uni ehtiyot qilinglar, zinhor nobud bo‘lmasin.
Halovatini yo‘qotgan professor tushlikkayam chiqmadi, shogirdlariga noyob mikrob xususida turli-tuman topshiriqlar berdi. Ikki nafar assistent kamyob mikrobning ming karra kattalashtirilgan suratini chizadigan, qolganlari esa uning hayotini saqlab qolish uchun tegishli shart-sharoit yaratadigan bo‘ldi. Professorning o‘zi esa yana kitobga sho‘ng‘ib ketdi.
O‘sha kuni klinikada hamma noyob mikrob bilan ovora bo‘ldi. Hatto hamshiralar, enagayu farroshlar ham bu ishga safarbar etildi. Kasalxona tarixida birinchi marta ish kuni g‘oyat unumli o‘tgan bo‘lsa, ajab emas. Noyob mikrobning daragini eshitib, qo‘shni klinikalardan ham to‘dalashib odamlar kela boshladi. Professor tashrif buyurganlarga uning ta’rifini keltirib turdi.
Taomilga xilof ravishda shu kuni klinikada yarim kechagacha rosa ter to‘kib ishlashdi. Ertasiga professor fakultet majlislar zalida bu haqda ma’ruza qilmoqchiligini bildirdi, bunga ham hozirlik ko‘rildi.
Professor uyiga juda kech qaytdi. Jahon tibbiyoti tarixida yangi sahifa ochishi lozim bo‘lgan ma’ruza ustida tuni bilan mijja qoqmay ishladi. Ko‘zi ilingan chog‘larida ham miyasi nuqul noyob mikrob bilan band bo‘ldi. Tong yorishishi bilanoq kasalxonaga yugurdi. Darhol mikrobni surishtirdi. Demak, tirik ekan-da! Qoyil, sun’iy muhitdayam urchibdi!
Professor o‘zini qo‘ygani joy topolmay qoldi, ikki gapirib, bir kuldi, hazil-mutoyibalarni qalashtirib tashladi, hatto farrosh xotinlargayam tegajoqlik qilib yubordi. O‘sha kuni ma’ruza ham zo‘r tantana bilan o‘tdi. Fakultet zaliga yig‘ilgan tumonat odam uni katta qiziqish bilan tingladi.
Noyob mikrob ustidagi tajribalar qizg‘in davom ettirildi. Professor chet ellik hamkasblari va ustozlariga ustma-ust telegrammalar yo‘llab, ularni bu yangilikdan ogoh qildi. Klinika chinakam ilmiy tekshirish markaziga aylandi. Vrachlar, assistent va studentlar zavq-shavq bilan ishga sho‘ng‘ib ketishdi.
Dum-dumaloq mikrob sun’iy sharoitda birdan ipday cho‘zilib, shakli o‘zgarib qolganini ko‘rishi bilanoq uch assistent hovliqqanicha professorning xonasiga beso‘roq kirib keldi. Professor azbaroyi jo‘shib ketganidan barmoqlarini shiqirlatib, uy ichida yo‘rg‘alab o‘ynayotgan ekan. Voqeani darhol xabar qilishdi.
— Hammani to‘planglar, — deb buyurdi u.
Xona ichi yana liq to‘ldi. Professor yig‘ilganlarni yangilikdan xabardor qilgach, bu noyob mikrob haqida kitob yozish niyati borligini aytdi.
— Xo‘sh, bemorning o‘zi qalay? — deb so‘rab qoldi u davolovchi assistentdan.
— Og‘riq to‘xtadi.
— Aniqroq qilib gapiring.
— Ikkala ko‘zi so‘qirlashdi.
— Ana, aytmadimmi, — dedi professor og‘zi qulog‘iga yetib, — agar qirq sakkiz soat ichida zudlik bilan chora ko‘rilmasa, bemor ko‘zdan qoladi, og‘riq taqqa to‘xtaydi. Bemorning ko‘zlarida o‘tgan kuni ertalab sanchiq boshlangan, hisobga ko‘ra mana bugun bosilishi kerak edi. Shunday bo‘ldimi.
— Shunday, — dedi uning gapini ma’qullab davolovchi assistent.
— Ilmda hikmat ko‘p, yigitlar. Mana, aytganim keldi…
Noyob mikrob ustidagi kuzatuvlarini davom ettirish maqsadida professor shogirdlarini ergashtirib, yengil qadam tashlaganicha to‘g‘ri laboratoriyaga kirib ketdi.
Turkchadan Miad Hakimov tarjimasi
XUDOGA SHUKUR!
Kadikuyda Bostanjiga boradigan tramvayning ikkinchi vagoniga bir amallab tiqilib chiqib oldim. Orqa maydonda sakkiz kishi bir-biriga yopishib bir oyoqda zo‘rg‘a turardi. Arqonga bor og‘irligi bilan osilib turgan chol o‘zini tramvayning orqa oynasiga tashladi. Cholning oyog‘idagi qo‘pol matodan tikilgan mahsi va eski kalishi ko‘rinib turardi. Cholning boshida eski to‘kilib qolgan mo‘ynali shapkasi bor edi. ¤rta yoshlardagi boshqa yo‘lovchi esa somon bilan bekitilgan savatini tramvay tormozi ustiga ehtiyotlab qo‘ydi. Savatni joylashtirgach rangpargina yo‘lovchini ogohlantirdi:
— Og‘ayni ehtiyot bo‘l, o‘tirib olma ichida tuxumi bor-a!.
Shundan keyin boshlandi — yo‘lovchilar yo‘l bo‘yi faqat shu tuxumlar haqida gapirishdi. Aslida tuxum bo‘lmaganida ham baribir boshqa mavzu topishardi. Mix haqida yoki ob-havomi. Hasratimimizni to‘kib solish uchun vaziyatni qo‘ldan berarmidik!..
Savatga o‘tirmang deb ogohlantirilgan yo‘lovchi gap tashladi:
— Necha puldan oldingiz?
Savat egasining serajin yuzi battar burishdi.
— So‘rab nima qilasan, — qo‘shildi boshqasi, — albatta, uch baravar qimmatga olgan.
Mo‘ynasi to‘kilib ketgan shapkali kishi qo‘shimcha qildi:
— Hozir nima uch barobar qimmat emas? Hozir hamma narsa shu…
Faqat men va charm kurtka kiygan, mo‘ylovli kishi lom-mim demadik. Qolganlar xuddi «Omin» degandek bir ovozdan ma’qulladilar:
— To‘-o‘-g‘ri!
— Hozir nima arzon?!
— Arzon narsani endi tushingizda ko‘rasiz!
— Ko‘ramiz bu ahvol qachongacha davom etarkan.
— Ishqilib oxiri baxayr bo‘lsin-da!
— Buning yaxshilik bilan tugashi dargumon.
— Kechagina ikki liraga olgan narsang ertasiga ikki yarim lira bo‘lib turadi.
— Shu ham ish bo‘ldimi? Biz kechasi uxlasak ularning uyqusi qochib ertalabgacha narxni oshirishni o‘ylab chiqishadi.
— Qimmatchilik ham mayli!.. Bozordan kerakli narsani topolmay qoldik-ku birodar.
Oltita yo‘lovining har biri navbati bilan o‘z hasratini bo‘lishdi, va har bir arzu hol hamdardlik bilan qabul qilindi:
— Ha-a-a!
— To‘g‘ri, to‘g‘ri.
— Nimasini aytasiz!
Tramvay Oltiyo‘l bekatiga yetib keldi. Hech kim tushmadi. Aksincha, yana bittasi suqilib kirvoldi
Savat egasi yana boshladi:
— Yashash qiyin bo‘lib qoldi, uchma-uch zo‘rg‘a yetkazyapmiz
Yangi yo‘lovchi shu zahoti suhbatga qo‘shildi:
— Nimasini aytasiz, hamma narsaning narxi osmonda, kvartira haqi shunchalik oshganki, bundan balandi bo‘lmasa kerak. Hamma yana «Omin» degandek bir ovozdan «To‘g‘ri!» deb ma’qullashdi.
Kimdir uy-joy to‘lovlarining balandligidan nolisa, boshqasi — kerakli narsani topib bo‘lmasaligidan nolirdi, yana biri esa alam bilan hali yashasa bo‘ladigan uylarni buzishayotganidan shikoyat qilardi. To‘g‘risi, u yerda bo‘lgan gaplarning barchasini sizga yetkazishdan o‘zimni tiyib turibman. Ular shunchalik asabiylashgan ediki, uzoq ish kunidan charchab uyiga qaytayotganga odamga emas balki qimmatchilikka qarshi norozilik namoyishiga chiqqan kishilarga o‘xshardilar. Vaqti-vaqti bilan ovozlarini yanada ko‘tarishar va xuddi nutq so‘zlashga chiqqan notiqqa o‘xshab gapirishardi.
Men esa ichimda: «Qo‘yinglar, vatandoshlar bunchalik qizishmanglar. Albatta, asabiylashishga ba’zi asaoslar bor, lekin hammasi siz aytganchalik emas. Qolaversa, suhbatlaringiz juda chuqurlashib ketdi. Bu turushda boshingizga balo orttirib olasiz-ku» deb o‘ylardim. Bu gaplarni ovoz chiqarib aytmoqchi ham bo‘ldim, biroq qo‘rqqanimdan ovozim chiqmay qoldi. Tutaqib turgan odamlarga yaxshisi aql o‘rgatmagan ma’qul. Dabdalangni chiqarishlari hech gap emas. Shuning uchun gapimni ichimga yutishga qaror qildim.
Tramvay Yog‘urtchu bekatidan o‘tganda tovushlar pasayib, g‘alayon biroz bosilgandek bo‘ldi. Menga o‘xshab yo‘l bo‘yi miq etmay kelgan charm kurtkali, muylov chiday olmay baqirib yubordi:
— Kim aytdi bizda kerakli narsalarni topib bo‘lmaydi deb?! Xudoga shukur, bizda hamma narsa bor!
Bunday qaltis gap tashlagan odamga cho‘chib qaradim. Axir janjal bo‘lib ketishi mumkin. Salondagi yetti kishi birvarakayiga tashlanib qolsa bormi. Hammaga bir-bir qarab chiqdim. Ular esa charm kurtkalikka qarab qotib qolishgandi. Oraga sukunat tushdi. Yettovlon avvaliga charm kurtkali nima deganini tushunolmay qolishdi. Hazillashayaptimi yoki jiddiy gapiryaptimi?
— Topvolganlaring: «Yo‘q, yo‘q», — davom etdi charm kurtka. — Qani, nima yo‘q? Agar yaxshilab qidirsa, Xudoga shukur, bizda hamma narsa bor!
Hammaning og‘zini ochib qoldi. Birinchi bo‘lib tuxumli savat egasi o‘ziga keldi:
— Xudoga shukur, albatta, hamma narsa topiladi!
Qolganlar xuddi «Omin» degandek bir ovozdan takrorlashdi:
— Xudoga shukur!
— Qimmatchilik ham haminqadar. Ja, unchalik toqat qilib bo‘lmas darajada emas. Chidasa bo‘ladi, Xudoga shukur! — dedi mo‘ylov.
Shu paytgacha qimmatchilikdan shikoyat qilib turgan odam o‘lganni kunidan g‘uldiradi:
— ¤ylashimcha, shu qimmatchilikni ham o‘zimiz tug‘diramiz, tinmasdan: qimmatchilik, qimmatchilik, deb baqirganimizdan keyin nima bo‘lsin?
— Ha! ha! Tinmay «Yo‘q, yo‘q» deyaverib, borini ham quritdik. Aslida bizda hamma narsa bor, Xudoga shukur!
— Xudoga shukur!
— Xudoga shukur!
— Kelinglar,sizlarga birma-bir sanab beray, — dedi charm kurtka, — o‘zlaring ishonch hosil qilishlaring uchun. Men haydovchiman. ¤n olti yil ilgari men yuz yigirma besh lira uchun ishlardim. ¤shanda shakarning kilosi o‘ttiz kurush edi. Hozir shakar ikki lira turadi. Lekin mening oylik maoshim ham endi olti yuz lira. Nima o‘zgardi? To‘g‘ri, shakar oshgan, lekin mening maoshim ham oshganmi?!
— Oshgan, oshgan, Xudoga shukur! — jo‘r bo‘lib javob berishdi yettovlon.
Ulardan biri qo‘shimcha qildi:
— Haq gap, hozir pul ko‘p. Xudoga shukur, pulimiz yetarli!
— Xudoga shukur!
— Hozir mardikor ham bir kunda o‘n besh lirani pul hisoblamaydi.
— Hisoblamaydi, Xudoga shukur!
Mo‘ynasi to‘kilgan shapkali chol dedi:
— Hammasiga o‘zimiz aybdormiz. Kimdir «Choy yo‘q» deb gap tarqatgan bo‘lsa, hamma choyni qoplab olishga yuguradi. Keyin o‘tirishadi hech qayerda choy yo‘q deb! Hammasini g‘amlab qo‘ygandan keyin, albatta, bo‘lmaydi-da! Xudoga shukurki, hamma narsa bor!
— Xudoga shukur, mo‘l-ko‘lchilik!
Yo‘lovchilardan biri tinimsiz «Xudoga shukur!» deb takrorlagancha Fenerpol bekatida tushib qoldi.
Charm kurtkali yana gap tashladi:
— To‘g‘ri, hozir mamlakatimizda milliy sanoatni rivojlantirishga diqqat qaratilgan, shu sabab hozir faqat chetga mahsulot sotyapmiz, u yerdan hech narsa sotib olmayapmiz. Shuning uchun ham ba’zi narsalar taqchil, topilishi qiyin.
Tinmay «Xudoga shukur!» deganlarning biri shoshib:
—Topilishi qiyin Xudoga shukur! — dedi.
Keyin xatosini birdan tushunib, gapini to‘g‘riladi:
— Ha, ha, rivojlanish, faqat ba’zi narsalarnigina topish qiyin. Vaqti bilan ular ham ko‘payib qoladi,
— Xudoga shukur!
— Xudoga shukur! — tinchimadi charm kurtka. — Istambul Istambul bo‘lgandan buyon bunaqa rivojlanishni, bunaqa qurilishni ko‘rmagan.
— Ko‘rmagan, Xudoga shukur. Endi ko‘rayapti. Butun boshli kvartallar ko‘rilyapti, Xudoga shukur. Fotih sulton davridan buyon bunaqasi bo‘lmagan.
— Hamma joyni buzishyapti, qulatishyapti Xudoga shukur!
— Astoydil vayron qilishyapti! Yo‘g‘-ey, haligi… qayta qurishyapti, yo‘llar solishyapti!
Shu tariqa tinmay shukrona aytib Jaddebo‘stonga yetib keldik. Tramvayning orqa qismidagi odamlar birma-bir tushib ketishdi. Salonda faqat men va charm kurtkali qoldik.
To‘satdan u meni savolga tutdi:
— Siz nima deb o‘ylaysiz? Shu paytgacha bir og‘iz ham gapirmadingiz?
Men yelka qisib, qo‘llarimni ikki tomonga yoyib: «Bilmadim, men nima ham derdim?» degandek imo qildim. Men bahsni boshlaganlardek umidsiz pessimit ham, tinmay shukrona aytadigan optimist ham emas edim.
Indamaganimni ko‘rib charm kurtkali yana so‘radi:
— Xo‘sh, siz qanday fikrdasiz?
Agar tramvay tez yurmaganida edi, sakrab tushib qolardim. Bu odam menga yopishib oldi. Men yana yelkani qisib, labimni burdim.
Charm kurtkalining jahli chiqdimi:
— Shunaqa tuban odamlar ham bor-da!— dedi
— Qanaqa? — so‘radim men.
— Hadeb «Xudoga shukur» deganlarni aytaman-da
— Ha-a!
— Hozir hammasi ichida meni so‘kib ketayotgandir. Tilida «Xudoga shukur» degani bilan ichida boshqacha o‘ylaydi ular. Bundaylarga nima desang ham gapingni ma’kullayveradi. Bor bo‘lsang ko‘rolmaydi, yo‘k bo‘lsa berolmaydiganlar bular.
Tramvay Erenkuyga yaqinlashdi.
— Xo‘sh siz nima deysiz bizda rostdan ham qimmatchilikmi?
Bu savol meni qiyin holga solib qo‘ydi. Chunki bu charm kurtka mendan qanday javob kutayotganini harchand diqqat qilsam-da anglay olmagandim.
— Zarur narsani topsa bo‘ladimi? Narx-navo oshib ketganmi?
— Xudoga shukur, — javob berdim men.
Tramvay to‘xtadi. Men esa bir sakrab tushib oldim va «Xudoga shukur» charm kurtkali kishidan qutildim deb o‘yladim.
Dilfuza Sobirova tarjimasi
QANDAY QILIB ROMANIMNI CHOP ETTIRDIM
Men roman yozdim. Bu ishga ikki oy vaqt sarfladim. Tunu kun o‘tirib yozdim.
Roman yaxshi chiqdi, deb bemalol ayta olaman. Qo‘lyozmamni bir gazetaning tahririyatiga olib bordim.
— Original romanlarni bosmaymiz.
— Hech bo‘lmasa bir ko‘ring!
— Hojati yo‘q, original asarlarni xalq suymaydi.
Shundan so‘ng qo‘lyozmamni noshirga olib bordim. “Men sizga..” deyishga ulgurmasimdanoq, “Biz faqat tarjima romanlarni bosamiz”, degan javobni oldim.
Boshqasiga bordim. U ham olmadi.
— Mabodo, sizda biror-bir tarjima asar bo‘lsa, olib keling. Original narsani xarid qilishmaydi.
Qayoqqa bormay, bir xil javob olaverdim. Mana qarabsizki, ikki oy dam olmay o‘tirib yozgan, qanchadan qancha umidlar bog‘lagan romanim nikohsiz muhabbat mevasi bo‘lib, masjidning ostonasiga tashlab ketilgan chaqaloqday qo‘limda qolaverdi. Shunda kallamga bir fikr keldi. Fransuz, nemis, ingliz, italyan va boshqa chet el yozuvchilarining hikoyalarini olib, Jonsonni Ahmad, Martani Fotima deb o‘zgartirib, so‘ng o‘zlarining imzolari bilan jurnallarga bergan hamkasblarim ozmi? Shu ishning teskarisini qilsam birov xalaqit beradimi?
O‘tirib barcha turkcha ismlarni amerikachasiga o‘zgartirib chiqdim. Nyu-Yorkning xaritasini diqqat bilan o‘rgandim va barcha geografik nomlar ham amerikacha bo‘ldi. Navbat endi muallifga keldi. Shunday qilib men Mark O Brayn degan nom ostida Amerika yozuvchisi bo‘lib dunyoga keldim.
Barcha ishni bitirgach yana gazeta tahririyatiga yo‘l oldim. Haligi betoqat muharrir taajjub bilan:
— Axir, biz faqat tarjima romanlarni bosamiz! – dedi.
— Men ham sizga Mark O Braynning romani tarjimasini olib keldim.
— Buni qarang! Juda soz! Bu Mark O Brayn kim?
— Siz u haqida eshitmaganmisiz? Shunday mashhur yozuvchini-ya! Uning asarlari jahonning barcha tillariga tarjima qilingan.
Bunaqa gapdan so‘ng romanni o‘qib chiqishning sira hojati qolmadi va avansni ham tezgina berishdi. Mendan faqatgina muallifning o‘zi haqida bir oz yozib berishimni so‘rashdi.
Men qo‘limga qalam oldim:
“Mark O Braynning oxirgi shedevri – “Xotin uchun kurash”. Amerikada shov-shuv ko‘targan kitob. Qirq million nusxada tarqatilgan. Mazkur tengsiz asar jahonning barcha tillariga tarjima qilingan va nihoyat “Tuya kallasi” nomi bilan bizning tilimizga ham o‘girildi.
Lekin Mark O Braynning o‘zi kim?…”
Ko‘z ochib yumguncha janob Mark O Braynning tarjimai holini ham ijod qilib tashladim. “U oilasida eng kenja farzand bo‘lib, undan tashqari yana o‘n sakkizta farzand bor edi. Filadelfiyada fermer bo‘lgan otasi o‘g‘lining pastor bo‘lishini istardi, lekin quvligi bilan boshqalardan ajralib turuvchi kichik Mark teologiya professorining dumbasiga igna sanchganligi sababli o‘n to‘rt yoshidayoq maktabdan quviladi (qisqasi, ko‘pgina taniqli Amerika yozuvchilarining tipik hayoti). Baliq tutish, kontrabanda bilan shug‘ullangan, bir muddat oltin qidiruvchilik qilgan (Hammasi sizga ma’lum narsalar) Nihoyat qirq yoshida “Keling o‘pishaylik” nomli birinchi hikoyasini jurnalga jo‘natgan. Uning tili va uslubi shunchalik xarob edi-ki, unda…”
Qarabsizki, uzundan uzoq tarjimai hol paydo bo‘ldi. Ana endi bizning romanlarni ko‘ring!
Kitob noshirlari izimdan yurishardi:
— Quloq soling, bizgayam xuddi shu Mark O Brayndan tarjima qilib bering!
Men Mark O Braynning roppa rosa o‘n sakkizta romanini o‘girdim. Hayot ekanman – tarjima qilaman. Lekin bu bilan chegaralanib qolmadim. Siz Jek Lemmer degan mashhur izquvar borligini bilasizmi? Uning asarlarini talashib o‘qishyapti. Men bu muallifning oltita kitobini tarjima qildim. Oxirgi paytda juda ilgarilab ketganman. Hozir hind, xitoy va boshqa ko‘plab tillardan ham tarjimalar qilyapman.
Qadrli o‘quvchilar!.. Sizga ma’lum bo‘lsinki, o‘zimizning gazeta va jurnallarimizda o‘qiyotganingiz turk hikoyalarining yuztadan to‘qson to‘qqiztasi, ming afsuski, birovdan o‘zlashtirilgan. Sizga tarjima sifatida taqdim etilayotgani esa, aslida, vatandoshingiz tomonidan yozilgandir. Faqat ism-sharifi va nomi chet tilida xolos.
Hammasidan ham ko‘ra bir narsa mening ko‘nglimni ko‘taradi. Bir kun kelib odamlar Amerika adabiyoti tarixini o‘rganishayotganda turk romanlarini ham o‘qishlariga to‘g‘ri keladi. O‘shanda mening ham dildagi orzuim ushalib, Mark O Brayn nomi bilan Amerika adabiyotidan joy olaman.
MUHIM TOPSHIRIQ
O‘sha kuni ertalab siyosiy politsiyaning mansabdoriga xo‘jayin quyidagicha buyruq berdi.
— Jan, senga o‘ta muhim ishni topshiramiz. Sen uchun butun xizmating davomidagi eng sharafli vazifadir. Albatta, sen buni eplaysan.
Jan to‘zigan botinkasi, paypoqlariga qaragancha tortinibroq so‘radi:
— Mukofot puli beriladimi, janob boshliq?
— Albatta, agar muvaffaqiyatli bajarsang, uch ming yuan olasan. Endi mening gaplarimga quloq sol.
Boshliq unga nimalarnidir uqtirdi, ammo Jan hech nimani tushunmadi. Uning xayolida uch ming yuan aylanar edi. Xuddi katta pulga o‘xshaydi, biroq bozorda birpasda sovurasan.
— Sen Amerika maxfiy xizmatlari kursida ta’lim olganmisan? – so‘radi shef.
— Nima? – deya sado chiqardi Jan, hanuz uch ming yuandan boshi aylangan ko‘yi.
— Amerika mutaxassislari bilan…
— A, ha, ha…Men eng yuqori baho olardim.
— Unda senga ishonsam bo‘ladi. Jan, meni diqqat bilan eshit. Qiyofangni yaxshilab o‘zgartirishing kerak. Egningga juldur kiyim kiyib, ertadan kechgacha Chan An-sze prospektidagi pushtirang bino ro‘parasida sadaqa so‘rab o‘tirishing kerak bo‘ladi.
— Tushunaman, xo‘jayin. Tilanchilardek kiyinish menga qiyin emas.
— O‘sha katta binoga kimlar kirib-chiqayotganini kuzat. Har kuni kechqurun menga bu haqda bildirib turasan.
— Xo‘p bo‘ladi, xo‘jayin.
Jan afti va kiyimini shunday mahorat bilan o‘zgartirdiki, uning yaqin tanishlari ham ko‘rishganda, tilanchi bo‘lib tug‘ilgan, deb o‘ylashar edi. Butun Xitoyni kezib bundan zo‘r tilanchini topolmasdingiz.
Jan tilanchilikni boshlagan kuni ertalab oldiga shef keldi va chaqa tashlayotib so‘z qotdi:
— Tabriklayman seni, Jan. Senligingni bilmaganimda haqiqiy tilanchi deb o‘ylar edim.
Ish faoliyatining birinchi kunida Jan yo‘lovchilar tashlab o‘tayotgan tangalarni yig‘ib cho‘ntagiga solishga zo‘rg‘a ulgurdi. Politsiyadan topshirilgan vazifaga deyarli vaqti bo‘lmadi. Ma’lum bo‘ldiki, bu qashshoq mamlakatda kambag‘alning ko‘zyoshini artib qo‘yuvchilar juda ko‘p ekan! U chorrahaga chordana qurib, oldiga ro‘molchani yozishi bilanoq pul tashlab ketishardi.
Jan ajablanib qoldi. Bu yerda ketini ko‘tarmay uch kunda topgani politsiyada kechayu kunduz shaharda halak yugurib topganidan ortiqroq edi.
Ikkinchi haftada ertalab to‘satdan qulog‘i ostida ovoz guvilladi:
— Jan, hozirgacha bitta ham doklad topshirmading!
Tilanchi qo‘rqa-pisa boshini ko‘tardi:
— Xudo haqqi… Ertaga kechqurun boraman… Marhamatingizni ayamang, xo‘jam.. Xo‘jayin, doklad qilaman…
Kambag‘al, so‘qqabosh, bechoraga xayr qiling…
Atrofdagilar hech narsadan shubhalanmay tilanchiga ehson tashlab o‘tishar edi. Xo‘jayin:
— Dokladni kutaman! – dedi.
Jan bir oycha tilanchilik qildi. Ish boshlayotib buncha katta pul to‘plashi mumkinligi xayoliga ham kelmagandi. Mehnatning ozligini aytmaysizmi? Asosiysi – erkin, o‘ziga xon, o‘ziga bek. Istasa – ishlaydi, istamasa – yo‘q. U birdan qaror qildi va ertalab xo‘jayinning oldida hozir bo‘ldi.
— Kechikkaningga qaraganda natijalar yaxshiga o‘xshaydi, shundaymi?
-Ha, — dedi Jan. – Marhamat, mening raportim!
Jan uzatgan qog‘ozni o‘qib chiqib xo‘jayinning sarg‘ish yuzi guruchday bo‘zrayib ketdi. Jan ishdan bo‘shash haqida yozgan edi.
— Aqldan ozdingmi, Jan? Pensiyaga yo‘l bo‘lsin? Shuncha yil xizmat qilgan dargohingga tuflab ketasanmi?
— Tuflab ketaman, — dedi Jan.
— Senday tajribali bo‘lgan…
— Bo‘lsa bo‘lar…
Xo‘jayin uning yelkasiga qo‘lini tashladi. Siyosiy politsiyada uzoq yillik tajribasi bo‘lmish teshib yuboruvchi nigohini Janning ko‘ziga tikdi, go‘yoki uning eng maxfiy sirlarini bilib olmoqchi edi.
— Jan, meni laqillatolmaysan, bu yerda nimadir bor..
Jan tashvish bilan xo‘jayiniga qaradi. So‘ng har kuni tushgan pullar yozib borilgan daftarchasini xo‘jayinga ko‘rsatdi:
— Men hamma pullarni siz tufayli to‘pladim, shuning uchun hech kimga aytolmagan gapimni sizga dangal aytaveraman. Iltimos, bu haqda xizmatdoshlarimizdan hech biriga aytmang.
Xo‘jayin Janga havas bilan boqqancha dedi:
— Kechirasan, Jan! Esingda tut va hech kimga og‘zingdan gullab qo‘yma! Gap oramizda qolsin. Men ham gavjum ko‘chalardan birida o‘zimbop joy topib, sen kabi ro‘molcha yozib o‘tirmoqchiman.
Shukurjon Islomov tarjimasi
