Янги мустақиллик тузуми, мустақил давлатга чиққандаги фикр эркинлиги айни бадиий тафаккурнинг эски маҳсулларидан қониқмай, унда ҳам ўзгаришлар қилиш талабини қўйди. Бу табиий ҳол, лекин бозор талаблари, эркинлик ҳавоси деб адабиётни ўз ҳолига ташлаб қўйишда жамият ўзгариши билан бирга ўзимиз “яратган” сабаблар ҳам бор. Китоб тарқалиши, савдоси буткул издан чиқиб, бадиий адабиётни тарғиб этадиган матбуотнинг номи кўпайгани ҳолда тиражининг тамом тушиб кетгани ҳам бир омил.
АДАБИЙ АСАР — ТИЛ ҲОДИСАСИ
Ёзувчи Аҳмад Аъзам билан суҳбат
1. Аҳмад ака, ўзбек насрининг бугунги мавқеи ҳақида гаплашсак. Яхши биласиз, ўтган асрнинг 90-йилларигача кимдир бирор қисса ёзса машҳур бўлиб кетар эди. Не тонгки, ўшаларнинг айримларинигина бугун ёдга оламиз. Икки йил бурун Ёзувчилар уюшмаси йиғинида жонкуяр мутахассислардан бири мустақиллик йилларида юз йигирмадан ортиқ роман чиққанини таъкидлаб, уларнинг рўйхатини тақдим этди, бунинг устига мажлис қатнашчиларига шу йўриқда анкета саволларига жавоблар йиғди. Табиийки, рўйхатдаги асарларнинг аксариятини адабиётчилар ҳам, ёзувчиларнинг ўзлари ҳам ўқимаган бўлиб чиқди. Ҳайронман, ҳозир ўқимаслик мода касалликка айланиб қолмадимикан?
— У пайтлари… бошқа нарса ҳам бор эди – катта асар ёзишга, эълон қилишга унча-мунча одамнинг ҳадди сиғмас, қиссани ҳам насрнинг равиш-йўналишларини яхши ўзлаштирган, поэтикасини ҳис қила олганлар ёзган, бу ҳам аввало муаллифнинг малака чиғириғидан ўтиб, жамоатчиликнинг яхши кутиб олишига шуури етгани тақдирда эълон қилинар эди. Тоғай Мурод, Мурод Муҳаммад Дўст каби у пайтлари ёш адибларнинг қиссалари тили, бадиияти, поэтикаси билан ярқ этиб кўзга ташланган. Адабиёт олдида, Сўз олдида масъулият жуда катта, кейин асарнинг ҳар бир жумласи, ҳар бир сўзига қарайдиган Ваҳоб Рўзиматов каби қаҳри қаттиқ синчиларининг назаридан қолиш, бемаза ёзибсан деб деб заҳрини сочадиган Маҳмуд Саъдий каби таҳрир пирларига рўпара бўлиш доим кун тартибида турар эди. Ёшларнинг ўз адабий давраси ҳаи яхшигина ҳакам, янги чиққан асар аввало шу давранинг ўзида муҳокамадан ўтар, бемаза нарса босилиб қолса, ўқиган одамга ҳам худди беҳурматликка учрагандек таъсир қилар эди. Шунинг учун ҳам оз ва соз ёзилган аксарият асарлар. Адабий тилимиз мартабаси ортган, бўшроқ ёзадиган ёш ёзувчиларнинг асари ҳам ишлов берилмай, пухта таҳрирсиз чиқмас эди. Адабий тилимизнинг катта ривож босқичи ҳам шу даврда кечди. Ҳа, дарвоқе, ҳозир бир нечта ёзувчиларимизнинг ёзганларини эълдон қилмаётганлари сабабиҳам шунга келиб тақалади- бугун текин таҳрир қилиб берадиган заҳматкаш “мардикор”лар замони ўтди. Кўп нарсалар қандай ёзилган бўлса, шундай чиқиб ҳам кетяпти. Бунинг бир яхши томони ҳам бор: шерикликка сунъий асар яратилмайди. У даврларда, очиқ гап, баъзи ёзувчиларимиз романлари ҳам унинг уустида нариётдами, редакциядами етти букилиб тер тўкиши билан қаторга кирарди. Қандай ёзган бўлса, шундай эълон қилаётганларнинг миси ўз-ўзидан чиқяпти, буларнинг тили пала-партиш, тозаланмаган, албатта бунақа асарни қўлган олган китобхоннинг умуман китобдан кўнгли қолади.
Тил масъулиятининг йўқотиш сўз санъатига яқин ҳам келмайдиган нарсаларни урчитиб юборди. Тўғри келган одам хаёлига келган нарсани ёзяпти, қўлбола ривоятлардан тортиб қотирма романларгача. Илоннинг нималигини билмаган болакай чақишиидан қўрқмай ушлайверади, тарих нима, унда ҳақиқатан нималар кечга, одамлар қандай яшаган, руҳияти қандай бўлган, қанақа шеваю оҳангларда гаплашган, буни ўйлаб ҳам ўтирмай, бир манбани ўқиса, шунга суяниб ёки “бадиий” кўчириб, “бородурман-келодурман” деган ясама “тарихий” тилда жилд-жилд романлар ҳам ёзиб ташланяпти. Майли, ёзсинлар, шу ёзганлари ҳужжат, манба асосида бўлса керак, уларнинг маърифий қиммати ҳам бор, лекин тадқиқот десинлар, изланишлар, таассуротлар десинлар, лекин роман деб жанрнинг обрўсини тўкмасинлар.
Ёшлар ўқимайди, деймиз, шунақа нарсаларни ўқийдими? Ўзимизнинг ҳам савияси паст нарсаларга кўзимиз нурини кеткизишдан бошқа юмушимиз йўқми? Ахир, ўқийдиган нарсани ўқиймиз-да. Менга, очиқ гап, асарнинг бошланишидан ярим саҳифа, ҳаттоки, биринчи жумласини ўқиб кўриш кифоя, тортса – калла ташлаб ўқийман, ёқмаса, жойига қўйи, қайтиб қўлимга олмайман. Тил бадииятини эгалламай асар ёзиш –ўзига нисбатан беҳурматлик ва китоб аҳлига нисбатан аҳлоқсизлик. Аҳлоқсизликни сўккандан кўра, уни қулоқни бекитиб, эшитмаган маъқул деб биламан..
2. Албатта, одамнинг ўша романларга бирваракай баҳо беришга журъати етмайди (Адашмасам, ўша мажлисда ўша “мутахассис” томонидан “нега Эркин Аъзам роман ёзмайди?” деган хурмача дўқ ҳам урилган эди). Биринчидан, уларни ўқиш керак, иккинчидан вақт ва ундан сўнг ҳафсала ҳам зарур. Назаримда, биргина Қозоқбой Йўлдош уларни муттасил ўқиб, эринмай фазилатлар топиб мақола ёзиб ётибди. Ҳеч ким баҳсга ҳам киришмайди. Биз талаба эдик, Аҳмад Аъзам деган танқидчи бот-бот адабиёт газетасида енг шимариб катта олимларга ҳам қўрқмай ташланиб қоларди ва ҳақ гапини исботлар эди.
Нега ахир, бугунги 60 ёшлилар ўша фаолликдан безиб қолишдими?
— Айни кунларда адабий танқидчилигимизда мезон бўла оладиган фикрлар, етакчи танқидчиларимиз йўқ. Бевосита адабий жараёнга ижобий таъсир ўтказадиган фикр дарғаларини назарда тутяпман. М.Қўшжонов, О.Шарафиддинов сингари салобатлари билан қўр тўкиб, адабиёт даровазаси кирмоқчи шунчаки ҳавасмандларни ҳайиқтириб турадиган устозларимиз ўтиб кетдилар. Адабий-танқидий тафаккур беэга қолгандек, унинг майдони ҳам ниҳоятда торайиб, таъсир кучи йўқолиб, ўзи таназзулга юз тутди Ўзингизни ёши ўтган танқидчи ўрнига қўйиб кўринг: бир умр бу борада меҳнат қилгансиз, ёзганларингизни илгари ўқувчилар назардан қолдирмаган, қайси асарларни таҳлилга олган бўлсангиз, ўшаларни ҳам излаб топиб мутолаа қилган, бугун сизни ҳам, сиз умр тўйи таҳлилу тадқиқот қилганасарларни ҳам ўқимайди. Замонга мослашиб янги нарсалар бозорига тушишга эса оёғингиз тортмайди. Нима қиласиз? Нима қиламиз? Э-э, бу замон қаёққа қараб кетяпти, ўтган ўртача ёзувчиларимиз майли, лекин нимага буюкларимиз ҳам эътибордан қоляпти, ҳа, ҳаммасига ОАВ, кўча матбуоти, Интернет сабабчи, адабиётга эса ғарбдан модернизм балоси кириб келяпти деб, ёмоннинг кучини япалоққа кўрсатамиз; кучимизни ўзимизга нисбатан ёш, лекин аллақачон элликни қоралаб, олдинга ўтишга одоб сақлаб турган адибларимиз ё шоирларимига кўрсатамамиз, янгича бадиий тафаккур ўзгаришларини ёт таъсирларга йўйиб, қани анъаналаримиз садоқат, қани буюкларимиз хотирасини ҳу3рматлаш деб наъра тортишга чоғланамиз – бефойда, ёшлар ғадир-будур бўлса-да, ўзлари кашф қилган йўлдан кетаверади, ўтмишимизнинг чўнг қояларини дарсликларда тиклаб қўйган бўлсак-да, уларга қарамайди. Ҳа-я, тортадиган наърамиз ҳам ичимизда – китоб ўқимагандан кейин ўтмиш изтироби билан ёзилган мақоламизни ҳам ўқимайди-да. Кейин, ўн кун, бир ой ўтириб ёзган мақоламизга ўзи зўрға кун кўраётган газета ҳемири ҳам бермайди.
Дамимизни ичимизга ютиб ўтираверамиз. Ҳаёт эса илгарилаб кетиб бораётир, адабий жараёнда, истаймизми, йўқми, ўтмишга тармашган иродамиз билан ҳисоблашмай, ботиний ўзгаришлар кечаётир. Дагиш ишини қиляпти, қирғоқнинг тагидаги қумларни аллақачонлардан бери ювиб ўтяпти, юпқагина юза турибди хотирамизда, қуриган чинорлари билан. Ўзимизни ҳали ҳам рўйхатдаги шу чинорлар соясида деб ўйлаймиз…
Тўғри, вақт ўтиши билан адабиёт саралаб, сараланиб бораверади, анча-мунча асарлар эскириб, тасарруфдан чиқади, уларнинг ўрнига янада янгироқ, янада тозароқ асарлар кириб келади. Бу – муқаррар кечадиган ички ривож қонунияти, бусиз сўз санъати яшай олмайди Лекин сиз айтаётган тўқсонинчи йиллар бошида фақат саноқли асарлар эмас, адабиётнинг янгиланиш жараёнининг ўзи тагдан буҳронга учради, айни пайтда шу буҳрон тубидан адабиётимиз келажаги ўлароқ янгича бадиий тафаккур қоялари ўсишга бошлади. Бу фақат шўро тузумининг патарот топиши билан боғлиқ эмас.. Тўғри, янги мустақиллик тузуми, мустақил давлатга чиққандаги фикр эркинлиги айни бадиий тафаккурнинг эски маҳсулларидан қониқмай, унда ҳам ўзгаришлар қилиш талабини қўйди. Бу табиий ҳол, лекин бозор талаблари, эркинлик ҳавоси деб адабиётни ўз ҳолига ташлаб қўйишда жамият ўзгариши билан бирга ўзимиз “яратган” сабаблар ҳам бор. Китоб тарқалиши, савдоси буткул издан чиқиб, бадиий адабиётни тарғиб этадиган матбуотнинг номи кўпайгани ҳолда тиражининг тамом тушиб кетгани ҳам бир омил.
Вакуум бўш турмайди, профессинонал бақувват асарлар билан ўзини тўлдира олмаган вакуум бозор орқали савияси паст, адабиёт эмас, бизнесни кўзлаган олди-қочди бежамаларни сўриб олди. Ҳозир китоб дўконлари шуларга тўла.
Бунинг янада ўзимизга, адабий жамоатчиликка тегишли жиҳатлари бор. Янгиланиш тарихи бошланганига йигирма йилдан ошиб кетди, биз эса ҳалигача ўтган устозлар етагида юрибмиз. Ёшлар китоб ўқимайди, ҳамма интернетга ёпишган деймиз, лекин нимани ўқимаяпти, нима яхши асарлардан юз буряпти китобхон? Эскидан қолаётган, эскираётган асарларни ёшимдагилар ҳам ўқимайди, чунки шўро замонида яратилган асарлардан ҳидини бир чақиримдан билиб қочамиз, янгилари эса ё йўқ, ё уларга дидимиз кўникмаётир. Ёшларга эса адабиёт дарсликларидаги шу эскилар ҳам юқмайди, ўзларига тўғри келадиган янгилар жуда кам. Нима ўқисин улар? Очиғи, шу саволни қўйяпман-у, жавобига худди адабиётимиз ўтмишига тош отаётгандек, қийналяпман.
Албатта, янги асар, янгича тафаккур йўқ ердан пайдо бўлмайди, адабиётда давомийлик бор, у – адабий тилнинг равнақи шундай, бунда узилиш бўлмайди. Лекин Абдулла Қодирий асарлари яратилганига саксон-тўқсон, Абдулла Қаҳҳор асарлари яратилганига эллик йилдан ошяпти, ҳозирги шаклланган авлод ёзувчилари шу асарлардан тил тарбиясини олган, лекин адабий тил чиққан довонида қотиб турмайди, ўсади, устозларимиў ҳам бир жойда қотиб турмайди-ку. Устозлармиз ҳам мен келган чегерадан у ёғига ўтмайсизлар деган ўгит бермаган. Тоғай Муроднинг халқона суйкумли, Мурод Муҳаммад Дўстнинг баланд ҳаволи, теран фалсафага бой, Эркин Аъзамнинг ҳар бир сўзи чертиб олиб ёзилган тили яралиб бошлаганига ҳам ўттиз қирқ-йил бўляпти. Тил туйғуси она сути билан, ақл билан билан бирга берилади, кейин ўзгаради, сайқал топади, лекин илк асарлари тилидан унча узоққа кетмайди ёзувчининг тили. Демоқчиманки, адабий тилимиз ривожи саксонинчи йиллар охиригача келди, кейин ҳаёт ташвишларига ўралашдик, бозор тамойили деган гаплар чиқди, хуллас, унга эътибор ўлди. Ана шундан кейин, сиз айтгандек дўкон пештахталарини ўз дидини аяйдиган, ўзини ҳурмат қиладиган одамлар ўқимайдиган китоблар истьило қилди.
Эркин Аъзам нимага ёши олтмишдан ошиб роман эълон қилди? Ҳалиги мутахассис иддао қилгандек,олдинроқ нимага ёзмади? Нимага биз ҳавас қиладиган истеъдодларнинг бор-йўғи битта ё иккита романи бор? Бу кучи етмаганидан эмас, балки роман нималигини, унга қандай тил тажрибаси зарурлигини англаб, ўзини тайёр билмагунча қўли бормаганидан. Эркин ҳозир ҳам ёзиб ташлайвермайди, бундай ёзувчилар учун ёзиш – Сўз масъулияти, виждон иши. Ҳозир қаранг, буларни айрим ҳам дея олмайсан, қўш жилдлик, трилогия, ҳатто тетралогиялар чиқиб кетяпти, икки хатбошисини ўқийсиз-да, қайтиб қўлингизга олмайсиз – тили ёзувчининг тили эмас, тасвир йўқ, диалог йўқ, поэтика йўқ, бадииятнинг асос хоссаси — тили йўқ…
Китоб дўконларида савлат тўкиб турган муҳташам безакли ёстиқларни кўриб одам ҳайиқасан: э-э, бунга озмунча меҳнат сарф бўлганми, қоғозию бошқа харажатини қўяверинг, қанча умр сарф бўляпти; майли дейсан, катта қисми яхши ниятда қилиняпти-ку, эртами-бир кун бу оқим ҳам тиниқлашиб, ичишга ярайдиган бўлиб қолар, деб тилингни тиясан.
Олтмишни уриб қўйганларнинг фаол эмаслиги… ёш билан, оилавий, турмуш ташвишлари кўпайишиига, моддий манфаат йўқлигига боғлиқдир. Лекин адабиётни кузатиб-ўқиб бориш сўнмаган бўлса керак дейман. Мен кўп гаплашадиганлардан Иброҳим Ҳаққул, Эркин Аъзам, Хуршид Дўстмуҳаммад доим ўқиб бориши мисолида тенгқурларимиздан кўпчлигиги адабий жараёнга бефарқ эмас деган хулосага келаман. Шоир Хуршид Давронни гапирмайман, унинг фаоллигини ҳамма билади, тарихий сиймоларимиз ҳақида қатор насрий асарлар, тадқиқотлар яратиш билан бир қаторда интернетда ҳар куни туркий адабиётлар, тиллар, маънавият ҳақида ўнлаб(!) китоблар эълон қилади, баҳсларга аралашади, ўз фикрларини мунтазам билдириб боради. Энди, бари бир, кўпчиликнинг бунча жимиб кетишини маъқул кўрмайман. Тенгқурларимнинг пастга тушиб, тортишув-олишувларда қатнашмаса ҳам, тўрда қўр тўкиб ўтиришларини истар эдим, чунки уларнинг борлиги мажлис аҳлига адабиётнинг юкини ҳар ким елкалаб кета олмаслигини эслатиб туради. Қозоқбой акага келсак, у киши бизга тенгдош, демак қаторимизда фаол мунаққидимиз ҳам бор, омон бўлсинлар, лекин бошқалари… бармоқ билан санашга ҳам етмайдими дейман. Энди бугунги кунда танқид билан шуғулланишни ҳеч кимга осон туиб бўлмайди. Бу иш жуда катта заҳмат ва рағбатни талаб қилади. Лекин, умид шулки, ёшлар етишиб келяпти, насрнинг йиллик муҳокамасида кўрдим, уларнинг чиқишларида умуман асар ҳақида умумий гапириш йўқроқ, муайян концепция билан ёндашиш, аниқ фикрлаш бор. Шундоқ, кейинги авлодларнинг ўз танқидчилари бор, лекин менга улар ҳаддан ортиқ боадабдек, устозлар қошида тортиниб турадигандек туюлди.
3. “Асқартоғ томонларда” деган қиссангиз босилаётганда мен “Ёшлик” журналининг кичик ходими эдим. Очиғи, бу қиссада биз кўникиб қолган силлиқ мавҳумот ва мавҳумдай туюлувчи зиддиятларга қарама-қарши ўлароқ фавқулодда реалликни кўрганман. Ў.Усмоновнинг “Гирдоб” романидаги домлалар билан “Асқартоғ…”даги домлаларнинг, гарчи замон ўша-ўша бўлгани билан, фарқи анча эди-да. Бу билан Сизга пишанг бериб мақтамоқчи эмасман-у, ҳар қалай вақти-замонида ўзингиз айтган бир гап миямда муҳрланиб қолган: “Проза одам одам билан бемалол, очилиб суҳбатлашгани сингари табиий бўлиши керак”. Шундан бери қарайман, кузатаман, ўқийман. (Ёзганларингизнинг деярли барини ўқиган чиқарман). “Эл қатори” анча жимиб кетдингиз ҳам. Кейин: “Тиқин”, “Ҳали ҳаёт бор”, “Тугмачагул”, “Дутор билан танбур”, “Ўзи уйланмаган совчи”, “Рўё ёҳуд Гулистонга сафар””, (шу романни андак истисно қилганда) табиий маромни кўраман. Ўйлаб қоламанки, бу бошқаларга ўргатиб ё татбиқ қилиб бўлмайдиган Аҳмад Аъзамнинг ўзигагина хос ижодий принципи бўлса керак…
— Адабиёт, сўз санъати ҳақида гапириб турганда, одамнинг бирдан ўзига ўтиши жуда ноқулай. Саксонинчи йиллар жаҳон адабиётига айниқса ружу қўйган йилларим. Битта мен эмас, қирқ тўққизинчи йил авлоди деймиз, бизга дунёнинг сара асарларини мутолаа қилиш, ўрганиш бир урф эди. Мен рус тилини “твоя-моя” даражасида билган ҳолимда, ўқишни ҳарбийда бирданига Д.Ж.Селинжернинг “Над пропастью во ржи” асаридан бошлаганман. Кутубхонада бор экан, сўзни сўзга тўқиштириб, йигирма кунлар босим ўтириб ўқидим ва шу билан рус тилидаги гўзал таржималар билан танишишга йўл очиб олдим. Хемингуэйнинг бир суҳбатини ўқиб, у ўқиган ёзувчилар асарларини қидиришга тушдим, адабиётшунос бўламан деганим учун ёзувчиларнинг ўз ижодлари, адабиёт ҳақидаги суҳбатлари, улар ҳақидаги тадқиқотларни ўрганиб, хаёлимда дунёнинг сара ёзувчилари рўйхатини тузиб олдим. Шу билан аста-секин жаҳон бадиий тафаккур майдонини ўз билигимча кезишга тушдим. Ҳозир ҳам Ясунари Кавабата, Хорхе Луис Борхес, Жан Пол Сартр, Ғуломҳусайн Саадий (русчада “Саэди”), Макс Фриш асарларини қайта мутолаа қилиб тураман. Тили оҳорли-тоза асарларни севаман, табиийки, “Қиссаси Рабғўзий”, “Бобурнома” тили қанақадир энтиктирадиган ҳаяжонларга тортиб кетади, ростдан! “Ўткан кунлар”, “Ўтмишдан эртаклар”. “Болалик”, “Шум бола” ёшлигимдан тилига маҳлиё бўлганим асарлар. Тили унча тоза бўлмаган асарларни ўқий олмайман, жумладан қиёмига еткизмай қилинган таржималарни ҳам. Демоқчиманки, мени танқидчиликни ташлаб, ёзувчи бўлишга ундаган омил шу, Дунёнинг сара асарларидан жуда кўпини ўқиб юрдим, рус тилига қилинган шу таржималар орқали шаклландим. Ёзувчи бўлиб, у-бу нарсаларга эришган бўлсам, ана шу таржималар ва ўз адабиётимиздан териб-тергилаб олиб ўқишим туфайли. Ва бунда, албатта Самарқанд университетида Навоий бобомиздан чуқур дарслар олганимизнинг ҳам улуши жуда катта. Қанақа ёзувчи эканимга ўзим бир нарса дейишим қийин, баҳони китобхон беради. Мен қанақа ёзувчи бўлишга интилганимни гапиряпман. Шу ўқиш, ўрганишлар маромида ўқувчи, китобхонни ҳурматлаб, унга ақл ўргатавермаслик, ҳаёт ҳақида унинг ўзи ҳам биладиган хулосаларни тиқиштирмаслик, тенденцияю мафкурадан қочиш, холис туриб, тасвирдан фикр чиқариб олишни ўқувчининг ўзига қолдириб ёзиш йўлини танлашга ҳаракат қилдим. Ҳа, сиз айтгандай, одам билан одам очилиб гаплашгандек тасвирлашни. Бунинг тагида, албатта, тасвирни худди расмга туширгандек ўзини бериш назарда тутилмайди, детал, тафсилот, воқеа ҳам ўқиган одамда бошқа таъсиротлар уйғотиши лозим. Ёзувчи холис қолади, ўзини билмасликка олади, баъзан анойи тутади, тасвирлари кераксиз ҳам туюлади, лекин тил оҳанглари билан тортиб туради ва шу оҳанглар китобхон кўнглида акс-садо бўлиб, фикр уйғотади. Орзуим шунақа чиройли. Қани эди шундай ёза олсам дейман.
Бир маромда, узмай ёза олмаганман, бир ишда ишлаган пайтларим ёзмаганман, шунинг учун кўп жойда икки йилга бориб-бормай, бўшаб кетаверганман. Фақат ТВда ўн бир йилдан ошиқроқ ишладим, шу пайти ҳам ёзмадим, орада муҳарририят алмашганда учта ҳикоя ёзиб қолганим истисно қилса. “Рўё”гача бир маромда келган бўлсам, ўша ўзим эканман. “Рўё”ни дардда ётиб, дард билан ёздим. Ишқилиб тугатай деган хавотир, Мурод Муҳаммад Дўст айтгандай, “васваса билан” охи рига етказдим. Ҳаммаси ўзининг табиий маромида, ютуғу камчиликлари билан бирга бўлсин деб, одатимга хилоф равишда тилига ҳам қайта тегинмадим. Яна ёзишни мўлжал қилган, бошлаб қўйилган нарсаларим бор, уларга ҳам вақт қолиши, куч етиши керак эди. Худо хоҳласа, сиз айтган, менга хос ижодий принцип шу уринишларимда кўринса керак. Билмайман яна нима дейишни, куч берса, ёзаверай-чи; ёзишнинг ўзидан ҳам каттроқ гап йўқ мен учун.
4. Ёш ёзувчилардан бири бундан роса 15 йил бурун “бу ёғига адабиёт элитарлашади” деган фикр айтувди. Ўзи-ку ёзувчи ўшандан буён тамоман жим. Лекин ҳар замонда ён-веримга қараб, мен ғафлатдалигимда адабиёт жонивор “элитарлашиб” қолмадимикин дейман… Сиз ҳам шунақа фикрга борганмисиз?..
— Бу саволга жавабни мисолдан бошласам. Саксон еттинчи йилмиди, ёзувчилар уюшмасига Париждан “Аксион поэтик” деган журнал вакиллари келди. Улар билан танишдик, суҳбатлашдик. Гапдан гап чиқиб, қайсимиздир бизда Эркин Воҳидов. Абудда Ориповнинг шеърий тўпламлари саксон-юз минг нусхада чоп этилишини айтган эди, французлар анграйиб қолди. “Мен сизларда қанча нусхада босилади?” деб қизиқдим, э-э, буларни тоза уриб кетган экан-ку деган маънода. Улардан бири “Юз-икки юз нусхада. Буни ҳам шоирнинг ўзи чоп қилдиради, ёру дўстларига тарқатади, ўтса яна чиқаради. Катта тираж беш юзга боради-да”, деди. Мен ажабланиб, “Дунёга машҳур шоирларингиз ҳам шу аҳволдами?”, деб сўрадим. “Ҳа, мен буюкларни айтяпман”, деди. “Шеърият бундай бўлса, прозанинг аҳволи қандай? Масалан, Францияда яшаётган Нобел мукофоти лауреати Семьюэл Беккет асарлари қанчадан босилади”, деб сўрасам, “Беккетни уни тушунган одамларгина ўқийди. Булар ҳам кўп эмас. Беккет театри ҳам бор, унга эллик-олтмиш хос одамларгина тушади” деди. Мен Чингиз Айтматовни сўрадим, “Унинг асарлари катта тиражларда босилар экан-ку сизларда ҳам?” деган саволим, “Ҳа, Айтматов катта тиражда босилади. Лекин у бестселлер”, деб гапни лўнда қилди.
Узун мисол бўлди, лекин нима демоқчилимни биляпсиз. Китобхон деганимиз бир хил юксак дидли одамлардан таркиб топмайди, ўқиётган омма қизиқиши, диди, билими, савияси, дунёқараши турли даражада бўлган қатламлардан иборат. Бутун дунё китобхони шундай. Дўкон пештахталарини асар эмас асарлар босиб кетди деймиз, демак, шунча нарсага талаб бор, уни ўқиётган омма бор-да. Нашриётлар ҳам ўтмайдиган молини савдога қўймайди. Бадиияти теран асарларни диди теран китобхонлар ўқийди, бу қатлам унча қалин эмас, озчиликни ташкил қилади, келиб чиқадики, адабиёт элитарлашяпти. Дунёнинг илғор адабиётлари шундай: ҳар бир китобхон қатламининг ўзига яраша маҳсуллари бор, лекин, лекин, келинг, шунақа дейлик, юксак адабиётни бозор адабиётидан паст кўрмайди, айни пайтда бозор адабиётини ҳам юксакка кўтармайди. Ҳаммаси ўзининг ўрнида, ўз мароми билан ривожланади. Хусусан ўзимизнинг шароитга келсак, адабиётнинг бачки новдалари ғовлаб кетиши бор, лекин бу шохлар мангу кўкариб турмайди. Элитар адабиёт умуман адабий жараённи озиқлантириб, бачки новдаларни қайчилар туради бари бир.
5. Адабиёт , хусусан, насрнинг ўзини олганимизда ҳам ҳад-ҳудудсиз бир макон. Умрбод ўқувчи бўлиб яшаб унинг сарҳадига етиш қийин. Фақат машҳурларнинг асарларини ўқишга улгуриш ҳам маҳол. Бизда классик романчилик анъаналари бор. Ҳозирги кундаги проза бари бир кечагидан фарқ қилади. Бу ҳам табиий. Сабаби бугунги одам бугунги шарт-шароитга мослашиб яшаяпти ва ўз-ўзидан фикр-ўйи ҳам, муаммоси ҳам кечагиникидан фарқ қилади. Кеча сокин ва турғун бир кечмишда яшаётганимизда Тоғай Мурод халқона оҳанг ва дардлар билан қиссалар ёзганида севиниб, севиб ўқишга тушиб кетганмиз. Бугун, масалан, шу кайфиятдаги ёзувчи чиқишига ва сўнг одамлар унинг асарларини ёпирилиб ўқишига кишининг кўзи етмайди. Пафос дегани ҳам айрим замонларда кўтарилиб, бошқа вақтда тушиб йўқолиб кетади шекиллида. Умуман олганда бугунги ўзбек насрининг ўрнини қандай баҳолар эдингиз?
— Нима бўлганда ҳам насрнинг ўзи ҳам, аҳамияти ҳам йўқолмайди. Ўзгаришлар тубдан ё очиқ кечиши мумкин, лекин миллатнинг маънавий эҳтиёжи бир-икки давр ё навбатдаги мафкура билан қониб қолмайдии. Бадиий тафаккур ҳаракати азалий-мангу жараён. У ҳозир сустлашгандек, унинг гуркираб кетишига ҳаво етмаётгандек туюлар, лекин туб оқимлар ҳаракатдан тўхтамай, ўз ишини қилиб, янги истеъдодларни етиштириб ётибди. Мен, масалан, ўзимга нисбатан ёш, лекин аллақачон катта адиб бўлиб танилган Назар Эшонқул, Собир Ўнар, Исажон Султон, Улуғбек Ҳамдам кабиларни назарда тутяпман. Бир давр шеъриятини бадиий тафаккурдан айрича олмаслик керак, бизда кейинги йиллари, мустақиллик замонида шеърият янгича талқинлари билан олдинга ҳам ўтди, унинг Фахриёр, Абдували Қутбиддин, Баҳром Рўзимуҳаммад, Азиз Саид, Хайрулло Файз сингари устунлари борки, булар ўзларидан кейингиларининг эркин фикрлашига кенг йўл очиб беряпти, жуда ёшлар орасида унда-бунда чиқиб, ўзларининг янгича фикрлаш тарзини намойиш этаётгалари бор, мен шуларга қараб, жараёнга некбин ёндашишга уринаман. Ҳозир бугунги ўзбек насрига бир қарашда аниқ ташхис бўладиган баҳо бериш мушкул масала, Изланишлдарнинг жуғрофияси жуда кенг, қўпи юза қатламда, ҳали шаклланмаган, айтганимдек, туб оқимлар кечяпти, ҳали унча юзага чиқмаган, кейин, адабиётимиз, жумладан наср тарғиботи шу реклама замонида ўгай соҳа бўлиб келяпти. Ҳозирча, эртанги наср ҳам аниқ билги бераётгани йўқ, лекин тагдан қалқиб турибди, ёриб чиқиб қолар деб умид қиламиз. Зеро, ҳар қандай шароитда ҳам адабиёт ривождан тўхтамайди. Янгиланиш руҳи, янгиланиш эҳтиёжи бугунги ўзбек насрининг хос аломати бўлса керак.
6. Таниқли ёзувчи Мурод Муҳаммад Дўст шоир Фахриёр билан суҳбатида (“Ёшлик”, 2012 й. 4-сон) япониялик Х.Муроками, бразилиялик П.Коэльоларни пуфлаб шиширилган “даҳо”лар деб атайди. Тўғримикан? Шунингдек, “Уруш ва тинчлик”, “Ака-ука Карамазовлар”, “Мастер ва Маргарита”, “Арсеньевлар ҳаёти”, “Доктор Живаго”, ҳатто Айтматовнинг айрим романларини ҳам “орқаси кенг” баъзи зиёлиларгина ўқияпти десак бўлади. Ўзи адабиётда қандай асарлар яшаб қолади?
Кейинги ўн беш йиллар мобайнида иш, сиёсат ва турмуш ташвишлари билан бўлиб, илгаригидек кўп ўқий олмаганман. Жараёндан узоқлашдим, ёшликдаги ишонч кетди, ҳакамлик қилишга ҳаддим сиғмайди. Кейин, рус тилидан бошқа хорижий тилларни билмайман, бинобарин, чет адабиётни аслиятида ўқишим имкони йўқ. Мен ҳам кўп қатори жаҳон адабиёти намуналарини рус тили орқали, русларнинг танловида, улар тавсия қилганларини ўқийман. Масалан, Муракамини ҳам, Коэлони ҳам мутолаа қилганман. Кафкани, Сартрни, Борхесни севиб ўқиган одамда кўтар-кўтар бўлган бу ёзувчилар унча ҳайрат уйғотмайди. Масалан, буларнинг ҳеч бирини Камю даражасига қўймайман. Памук асарлари ҳам менга халқаро Нобел мукофоти оладиган даражада туюлмади. Сиз тилга олган асарлардан Толстой ва Достоевский романларини баҳодан баланд туришини таъкидлашни истар эдим, Ч.Айтматиов асарлари эса ҳали вақт, замон синовида.
Ҳозиргиларидан қандай асарлар яшаб қолади, деган саволнинг жавоби келажак китобхонига ойдин бўлади. Ҳар ҳолда, аччиқ ҳақиқат, шаккоклик эмас бу, кўп асарларимиз тарих чиғириғидан ўтмайди. Кимдир ё кимларнингдир хоҳиш иродаси билан эмас, замон ўзгариши, мафкура – фикрлашимиз янгиланиши билан қанча асарларимиз ўтмиш мулкига айланди, бу жараён ҳали давом этяпти, адабиёт эҳтимол шафқатсизларча ўзини тозалаяпти, бизнинг ёзганларимиздан қанчаси бир куни ўтмиш мулки бўлиб қолади, бу — бошдан дўппини олиб, хотиржам ўйлаб кўрадиган масала.
7. Ёзувчилар уюшмаси ҳузуридаги ташкил этилган “Ижод” жамоат фонди кўмагида адабиётимизнинг кўзга кўринган асарларини инглиз, испан, немис, рус тилларига таржима қилиш ишлари бошланяпти. Ўзбек адабиётининг қайси намуналари дунё миқёсида бизнинг юзимизни ёруғ қилади деб ҳисоблайсиз?
— Э-э, шу саволнинг жавобига қийналаман. Гап ўзинг кимсан деган эътирозга рўпара келигшимда ҳам эмас. Адабий танқид билан шуғулланмай қўйганим боиси шунда. Дунё адабиётининг энг зўр асарларини ўқийвериб, ўзимизга чоғиштириб кўра бошлаганда, очиғи, айни шу янгиланишни “уриш” эмас, қўллаб- қувватлаш кераклигини англаб, “оташин” курашнинг бефойдалигига ақлим етди. Чунки, шўро даврида шунча довруғ қозонган адибларимиз бўлишига қарамай, бадиий тафаккурда ёш, нақиронлигимизча қолганмиз. Адабий тилимтз ҳали довонлар ошиши керак. Буни нечоғли зарурлигини бадиияти, дунёбинлиги бизникидан тубдан фарқ қиладиган, тафаккур тарзи ўзгача асарларни ўз тилимизга ўгирган таржимонлар жуда яхши билади. Таглама орқали биздан қилинган таржималарда ғалати ҳолат пайдо бўлади, тили, бадииёти ғариб, лекин воқеаси, сюжети чет эл китобхони учун қизиқ туюладиган хошашёдан бинойидек асар яратилади. Яхши четга чиққан яхши асарларимизнинг ўзи ҳам жуда кам, бир миллат адабиётини таниш учун тўла тасаввур бермайди. Лекин ўзим ўқиб келаётган чет эл ёзувчилари асарларига хаёлан қиёсласам,биздан уни таржима қилса бўлади, буниси бўлмайди, деган гапларни айтишга, очиғи иккиланаман, гапни бемалол қўйиб юборишга кўрпамиз калталик қилмасмикан дейман. Чўбир отлар пойгасидан воз кечиб, ўзимизга қайтайлик, аслимизни тиклайлик, эгамен мамлакат, мустақил миллатмиз, тилимиз давлат тили, ўзимизга қолди деб, уни бунча топтамайлик, ривожлантирайлик. Аввал адабий уйни саришта қилиб олайлик, дунёга чиқиш қочмайди ва, кейин, у қадар даражали масала эмас. Юзимиз биринчи галда ўз китобхонимиз олдида ёруғ бўлсин. Адабиёт, адабий асар биринчи галда тил ҳодисаси, у миллий тилда яратилади, унинг миллий жаранги бўлса, четдагилар эшитади, йиртиқ карнайу тешик чилдирма билан дунёга чиқишни ўйлаш.. ҳай, билмадим.
Ижод фонди ғайрат қилаётган эканми, омадини берсин! Лекин бу ёқдаги эмас, у ёқдаги коньюктурага қарааши керак. Ўзимиз ошна-оғайнигарчилик қилиб тузган расмий рўйхат бўйича қилган ишимиз у ёқда изсиз йўқолиб кетиши мумкин.
Ҳай, шу гаплар-да. Журналдаги ходимларга ғайрат, Қозоқбой ака топиб ишлатаётган ибора билан айтсак, ўқирманларларига сабр-тоқат тилайман! Ҳа, бир гап айтмоқчиман, яхши асар уни ўқийдиган яхши китобхон бўлсагина, уни кўзлаб ёзилади, бинобарин, китобхоннинг асар яралашида ҳиссаси катта. Бу учун ҳам унинг танглайи яхши китоблар билан кўтарилган бўлиши керак.
Суҳбатдош Собир Ўнар
Манба: «Ёшлик» журналининг 2012 йил 6-сони.
Yangi mustaqillik tuzumi, mustaqil davlatga chiqqandagi fikr erkinligi ayni badiiy tafakkurning eski mahsullaridan qoniqmay, unda ham o‘zgarishlar qilish talabini qo‘ydi. Bu tabiiy hol, lekin bozor talablari, erkinlik havosi deb adabiyotni o‘z holiga tashlab qo‘yishda jamiyat o‘zgarishi bilan birga o‘zimiz “yaratgan” sabablar ham bor. Kitob tarqalishi, savdosi butkul izdan chiqib, badiiy adabiyotni targ‘ib etadigan matbuotning nomi ko‘paygani holda tirajining tamom tushib ketgani ham bir omil.
ADABIY ASAR — TIL HODISASI
Yozuvchi Ahmad A’zam bilan suhbat
1. Ahmad aka, o‘zbek nasrining bugungi mavqei haqida gaplashsak. Yaxshi bilasiz, o‘tgan asrning 90-yillarigacha kimdir biror qissa yozsa mashhur bo‘lib ketar edi. Ne tongki, o‘shalarning ayrimlarinigina bugun yodga olamiz. Ikki yil burun Yozuvchilar uyushmasi yig‘inida jonkuyar mutaxassislardan biri mustaqillik yillarida yuz yigirmadan ortiq roman chiqqanini ta’kidlab, ularning ro‘yxatini taqdim etdi, buning ustiga majlis qatnashchilariga shu yo‘riqda anketa savollariga javoblar yig‘di. Tabiiyki, ro‘yxatdagi asarlarning aksariyatini adabiyotchilar ham, yozuvchilarning o‘zlari ham o‘qimagan bo‘lib chiqdi. Hayronman, hozir o‘qimaslik moda kasallikka aylanib qolmadimikan?
— U paytlari… boshqa narsa ham bor edi – katta asar yozishga, e’lon qilishga uncha-muncha odamning haddi sig‘mas, qissani ham nasrning ravish-yo‘nalishlarini yaxshi o‘zlashtirgan, poetikasini his qila olganlar yozgan, bu ham avvalo muallifning malaka chig‘irig‘idan o‘tib, jamoatchilikning yaxshi kutib olishiga shuuri yetgani taqdirda e’lon qilinar edi. Tog‘ay Murod, Murod Muhammad Do‘st kabi u paytlari yosh adiblarning qissalari tili, badiiyati, poetikasi bilan yarq etib ko‘zga tashlangan. Adabiyot oldida, So‘z oldida mas’uliyat juda katta, keyin asarning har bir jumlasi, har bir so‘ziga qaraydigan Vahob Ro‘zimatov kabi qahri qattiq sinchilarining nazaridan qolish, bemaza yozibsan deb deb zahrini sochadigan Mahmud Sa’diy kabi tahrir pirlariga ro‘para bo‘lish doim kun tartibida turar edi. Yoshlarning o‘z adabiy davrasi hai yaxshigina hakam, yangi chiqqan asar avvalo shu davraning o‘zida muhokamadan o‘tar, bemaza narsa bosilib qolsa, o‘qigan odamga ham xuddi behurmatlikka uchragandek ta’sir qilar edi. Shuning uchun ham oz va soz yozilgan aksariyat asarlar. Adabiy tilimiz martabasi ortgan, bo‘shroq yozadigan yosh yozuvchilarning asari ham ishlov berilmay, puxta tahrirsiz chiqmas edi. Adabiy tilimizning katta rivoj bosqichi ham shu davrda kechdi. Ha, darvoqe, hozir bir nechta yozuvchilarimizning yozganlarini e’ldon qilmayotganlari sababiham shunga kelib taqaladi- bugun tekin tahrir qilib beradigan zahmatkash “mardikor”lar zamoni o‘tdi. Ko‘p narsalar qanday yozilgan bo‘lsa, shunday chiqib ham ketyapti. Buning bir yaxshi tomoni ham bor: sheriklikka sun’iy asar yaratilmaydi. U davrlarda, ochiq gap, ba’zi yozuvchilarimiz romanlari ham uning uustida nariyotdami, redaksiyadami yetti bukilib ter to‘kishi bilan qatorga kirardi. Qanday yozgan bo‘lsa, shunday e’lon qilayotganlarning misi o‘z-o‘zidan chiqyapti, bularning tili pala-partish, tozalanmagan, albatta bunaqa asarni qo‘lgan olgan kitobxonning umuman kitobdan ko‘ngli qoladi.
Til mas’uliyatining yo‘qotish so‘z san’atiga yaqin ham kelmaydigan narsalarni urchitib yubordi. To‘g‘ri kelgan odam xayoliga kelgan narsani yozyapti, qo‘lbola rivoyatlardan tortib qotirma romanlargacha. Ilonning nimaligini bilmagan bolakay chaqishiidan qo‘rqmay ushlayveradi, tarix nima, unda haqiqatan nimalar kechga, odamlar qanday yashagan, ruhiyati qanday bo‘lgan, qanaqa shevayu ohanglarda gaplashgan, buni o‘ylab ham o‘tirmay, bir manbani o‘qisa, shunga suyanib yoki “badiiy” ko‘chirib, “borodurman-kelodurman” degan yasama “tarixiy” tilda jild-jild romanlar ham yozib tashlanyapti. Mayli, yozsinlar, shu yozganlari hujjat, manba asosida bo‘lsa kerak, ularning ma’rifiy qimmati ham bor, lekin tadqiqot desinlar, izlanishlar, taassurotlar desinlar, lekin roman deb janrning obro‘sini to‘kmasinlar.
Yoshlar o‘qimaydi, deymiz, shunaqa narsalarni o‘qiydimi? O‘zimizning ham saviyasi past narsalarga ko‘zimiz nurini ketkizishdan boshqa yumushimiz yo‘qmi? Axir, o‘qiydigan narsani o‘qiymiz-da. Menga, ochiq gap, asarning boshlanishidan yarim sahifa, hattoki, birinchi jumlasini o‘qib ko‘rish kifoya, tortsa – kalla tashlab o‘qiyman, yoqmasa, joyiga qo‘yi, qaytib qo‘limga olmayman. Til badiiyatini egallamay asar yozish –o‘ziga nisbatan behurmatlik va kitob ahliga nisbatan ahloqsizlik. Ahloqsizlikni so‘kkandan ko‘ra, uni quloqni bekitib, eshitmagan ma’qul deb bilaman..
2. Albatta, odamning o‘sha romanlarga birvarakay baho berishga jur’ati yetmaydi (Adashmasam, o‘sha majlisda o‘sha “mutaxassis” tomonidan “nega Erkin A’zam roman yozmaydi?” degan xurmacha do‘q ham urilgan edi). Birinchidan, ularni o‘qish kerak, ikkinchidan vaqt va undan so‘ng hafsala ham zarur. Nazarimda, birgina Qozoqboy Yo‘ldosh ularni muttasil o‘qib, erinmay fazilatlar topib maqola yozib yotibdi. Hech kim bahsga ham kirishmaydi. Biz talaba edik, Ahmad A’zam degan tanqidchi bot-bot adabiyot gazetasida yeng shimarib katta olimlarga ham qo‘rqmay tashlanib qolardi va haq gapini isbotlar edi.
Nega axir, bugungi 60 yoshlilar o‘sha faollikdan bezib qolishdimi?
— Ayni kunlarda adabiy tanqidchiligimizda mezon bo‘la oladigan fikrlar, yetakchi tanqidchilarimiz yo‘q. Bevosita adabiy jarayonga ijobiy ta’sir o‘tkazadigan fikr darg‘alarini nazarda tutyapman. M.Qo‘shjonov, O.Sharafiddinov singari salobatlari bilan qo‘r to‘kib, adabiyot darovazasi kirmoqchi shunchaki havasmandlarni hayiqtirib turadigan ustozlarimiz o‘tib ketdilar. Adabiy-tanqidiy tafakkur beega qolgandek, uning maydoni ham nihoyatda torayib, ta’sir kuchi yo‘qolib, o‘zi tanazzulga yuz tutdi O‘zingizni yoshi o‘tgan tanqidchi o‘rniga qo‘yib ko‘ring: bir umr bu borada mehnat qilgansiz, yozganlaringizni ilgari o‘quvchilar nazardan qoldirmagan, qaysi asarlarni tahlilga olgan bo‘lsangiz, o‘shalarni ham izlab topib mutolaa qilgan, bugun sizni ham, siz umr to‘yi tahlilu tadqiqot qilganasarlarni ham o‘qimaydi. Zamonga moslashib yangi narsalar bozoriga tushishga esa oyog‘ingiz tortmaydi. Nima qilasiz? Nima qilamiz? E-e, bu zamon qayoqqa qarab ketyapti, o‘tgan o‘rtacha yozuvchilarimiz mayli, lekin nimaga buyuklarimiz ham e’tibordan qolyapti, ha, hammasiga OAV, ko‘cha matbuoti, Internet sababchi, adabiyotga esa g‘arbdan modernizm balosi kirib kelyapti deb, yomonning kuchini yapaloqqa ko‘rsatamiz; kuchimizni o‘zimizga nisbatan yosh, lekin allaqachon ellikni qoralab, oldinga o‘tishga odob saqlab turgan adiblarimiz yo shoirlarimiga ko‘rsatamamiz, yangicha badiiy tafakkur o‘zgarishlarini yot ta’sirlarga yo‘yib, qani an’analarimiz sadoqat, qani buyuklarimiz xotirasini hu3rmatlash deb na’ra tortishga chog‘lanamiz – befoyda, yoshlar g‘adir-budur bo‘lsa-da, o‘zlari kashf qilgan yo‘ldan ketaveradi, o‘tmishimizning cho‘ng qoyalarini darsliklarda tiklab qo‘ygan bo‘lsak-da, ularga qaramaydi. Ha-ya, tortadigan na’ramiz ham ichimizda – kitob o‘qimagandan keyin o‘tmish iztirobi bilan yozilgan maqolamizni ham o‘qimaydi-da. Keyin, o‘n kun, bir oy o‘tirib yozgan maqolamizga o‘zi zo‘rg‘a kun ko‘rayotgan gazeta hemiri ham bermaydi.
Damimizni ichimizga yutib o‘tiraveramiz. Hayot esa ilgarilab ketib borayotir, adabiy jarayonda, istaymizmi, yo‘qmi, o‘tmishga tarmashgan irodamiz bilan hisoblashmay, botiniy o‘zgarishlar kechayotir. Dagish ishini qilyapti, qirg‘oqning tagidagi qumlarni allaqachonlardan beri yuvib o‘tyapti, yupqagina yuza turibdi xotiramizda, qurigan chinorlari bilan. O‘zimizni hali ham ro‘yxatdagi shu chinorlar soyasida deb o‘ylaymiz…
To‘g‘ri, vaqt o‘tishi bilan adabiyot saralab, saralanib boraveradi, ancha-muncha asarlar eskirib, tasarrufdan chiqadi, ularning o‘rniga yanada yangiroq, yanada tozaroq asarlar kirib keladi. Bu – muqarrar kechadigan ichki rivoj qonuniyati, busiz so‘z san’ati yashay olmaydi Lekin siz aytayotgan to‘qsoninchi yillar boshida faqat sanoqli asarlar emas, adabiyotning yangilanish jarayonining o‘zi tagdan buhronga uchradi, ayni paytda shu buhron tubidan adabiyotimiz kelajagi o‘laroq yangicha badiiy tafakkur qoyalari o‘sishga boshladi. Bu faqat sho‘ro tuzumining patarot topishi bilan bog‘liq emas.. To‘g‘ri, yangi mustaqillik tuzumi, mustaqil davlatga chiqqandagi fikr erkinligi ayni badiiy tafakkurning eski mahsullaridan qoniqmay, unda ham o‘zgarishlar qilish talabini qo‘ydi. Bu tabiiy hol, lekin bozor talablari, erkinlik havosi deb adabiyotni o‘z holiga tashlab qo‘yishda jamiyat o‘zgarishi bilan birga o‘zimiz “yaratgan” sabablar ham bor. Kitob tarqalishi, savdosi butkul izdan chiqib, badiiy adabiyotni targ‘ib etadigan matbuotning nomi ko‘paygani holda tirajining tamom tushib ketgani ham bir omil.
Vakuum bo‘sh turmaydi, professinonal baquvvat asarlar bilan o‘zini to‘ldira olmagan vakuum bozor orqali saviyasi past, adabiyot emas, biznesni ko‘zlagan oldi-qochdi bejamalarni so‘rib oldi. Hozir kitob do‘konlari shularga to‘la.
Buning yanada o‘zimizga, adabiy jamoatchilikka tegishli jihatlari bor. Yangilanish tarixi boshlanganiga yigirma yildan oshib ketdi, biz esa haligacha o‘tgan ustozlar yetagida yuribmiz. Yoshlar kitob o‘qimaydi, hamma internetga yopishgan deymiz, lekin nimani o‘qimayapti, nima yaxshi asarlardan yuz buryapti kitobxon? Eskidan qolayotgan, eskirayotgan asarlarni yoshimdagilar ham o‘qimaydi, chunki sho‘ro zamonida yaratilgan asarlardan hidini bir chaqirimdan bilib qochamiz, yangilari esa yo yo‘q, yo ularga didimiz ko‘nikmayotir. Yoshlarga esa adabiyot darsliklaridagi shu eskilar ham yuqmaydi, o‘zlariga to‘g‘ri keladigan yangilar juda kam. Nima o‘qisin ular? Ochig‘i, shu savolni qo‘yyapman-u, javobiga xuddi adabiyotimiz o‘tmishiga tosh otayotgandek, qiynalyapman.
Albatta, yangi asar, yangicha tafakkur yo‘q yerdan paydo bo‘lmaydi, adabiyotda davomiylik bor, u – adabiy tilning ravnaqi shunday, bunda uzilish bo‘lmaydi. Lekin Abdulla Qodiriy asarlari yaratilganiga sakson-to‘qson, Abdulla Qahhor asarlari yaratilganiga ellik yildan oshyapti, hozirgi shakllangan avlod yozuvchilari shu asarlardan til tarbiyasini olgan, lekin adabiy til chiqqan dovonida qotib turmaydi, o‘sadi, ustozlarimio‘ ham bir joyda qotib turmaydi-ku. Ustozlarmiz ham men kelgan chegeradan u yog‘iga o‘tmaysizlar degan o‘git bermagan. Tog‘ay Murodning xalqona suykumli, Murod Muhammad Do‘stning baland havoli, teran falsafaga boy, Erkin A’zamning har bir so‘zi chertib olib yozilgan tili yaralib boshlaganiga ham o‘ttiz qirq-yil bo‘lyapti. Til tuyg‘usi ona suti bilan, aql bilan bilan birga beriladi, keyin o‘zgaradi, sayqal topadi, lekin ilk asarlari tilidan uncha uzoqqa ketmaydi yozuvchining tili. Demoqchimanki, adabiy tilimiz rivoji saksoninchi yillar oxirigacha keldi, keyin hayot tashvishlariga o‘ralashdik, bozor tamoyili degan gaplar chiqdi, xullas, unga e’tibor o‘ldi. Ana shundan keyin, siz aytgandek do‘kon peshtaxtalarini o‘z didini ayaydigan, o‘zini hurmat qiladigan odamlar o‘qimaydigan kitoblar istilo qildi.
Erkin A’zam nimaga yoshi oltmishdan oshib roman e’lon qildi? Haligi mutaxassis iddao qilgandek,oldinroq nimaga yozmadi? Nimaga biz havas qiladigan iste’dodlarning bor-yo‘g‘i bitta yo ikkita romani bor? Bu kuchi yetmaganidan emas, balki roman nimaligini, unga qanday til tajribasi zarurligini anglab, o‘zini tayyor bilmaguncha qo‘li bormaganidan. Erkin hozir ham yozib tashlayvermaydi, bunday yozuvchilar uchun yozish – So‘z mas’uliyati, vijdon ishi. Hozir qarang, bularni ayrim ham deya olmaysan, qo‘sh jildlik, trilogiya, hatto tetralogiyalar chiqib ketyapti, ikki xatboshisini o‘qiysiz-da, qaytib qo‘lingizga olmaysiz – tili yozuvchining tili emas, tasvir yo‘q, dialog yo‘q, poetika yo‘q, badiiyatning asos xossasi — tili yo‘q…
Kitob do‘konlarida savlat to‘kib turgan muhtasham bezakli yostiqlarni ko‘rib odam hayiqasan: e-e, bunga ozmuncha mehnat sarf bo‘lganmi, qog‘oziyu boshqa xarajatini qo‘yavering, qancha umr sarf bo‘lyapti; mayli deysan, katta qismi yaxshi niyatda qilinyapti-ku, ertami-bir kun bu oqim ham tiniqlashib, ichishga yaraydigan bo‘lib qolar, deb tilingni tiyasan.
Oltmishni urib qo‘yganlarning faol emasligi… yosh bilan, oilaviy, turmush tashvishlari ko‘payishiiga, moddiy manfaat yo‘qligiga bog‘liqdir. Lekin adabiyotni kuzatib-o‘qib borish so‘nmagan bo‘lsa kerak deyman. Men ko‘p gaplashadiganlardan Ibrohim Haqqul, Erkin A’zam, Xurshid Do‘stmuhammad doim o‘qib borishi misolida tengqurlarimizdan ko‘pchligigi adabiy jarayonga befarq emas degan xulosaga kelaman. Shoir Xurshid Davronni gapirmayman, uning faolligini hamma biladi, tarixiy siymolarimiz haqida qator nasriy asarlar, tadqiqotlar yaratish bilan bir qatorda internetda har kuni turkiy adabiyotlar, tillar, ma’naviyat haqida o‘nlab(!) kitoblar e’lon qiladi, bahslarga aralashadi, o‘z fikrlarini muntazam bildirib boradi. Endi, bari bir, ko‘pchilikning buncha jimib ketishini ma’qul ko‘rmayman. Tengqurlarimning pastga tushib, tortishuv-olishuvlarda qatnashmasa ham, to‘rda qo‘r to‘kib o‘tirishlarini istar edim, chunki ularning borligi majlis ahliga adabiyotning yukini har kim yelkalab keta olmasligini eslatib turadi. Qozoqboy akaga kelsak, u kishi bizga tengdosh, demak qatorimizda faol munaqqidimiz ham bor, omon bo‘lsinlar, lekin boshqalari… barmoq bilan sanashga ham yetmaydimi deyman. Endi bugungi kunda tanqid bilan shug‘ullanishni hech kimga oson tuib bo‘lmaydi. Bu ish juda katta zahmat va rag‘batni talab qiladi. Lekin, umid shulki, yoshlar yetishib kelyapti, nasrning yillik muhokamasida ko‘rdim, ularning chiqishlarida umuman asar haqida umumiy gapirish yo‘qroq, muayyan konsepsiya bilan yondashish, aniq fikrlash bor. Shundoq, keyingi avlodlarning o‘z tanqidchilari bor, lekin menga ular haddan ortiq boadabdek, ustozlar qoshida tortinib turadigandek tuyuldi.
3. “Asqartog‘ tomonlarda” degan qissangiz bosilayotganda men “Yoshlik” jurnalining kichik xodimi edim. Ochig‘i, bu qissada biz ko‘nikib qolgan silliq mavhumot va mavhumday tuyuluvchi ziddiyatlarga qarama-qarshi o‘laroq favqulodda reallikni ko‘rganman. O‘.Usmonovning “Girdob” romanidagi domlalar bilan “Asqartog‘…”dagi domlalarning, garchi zamon o‘sha-o‘sha bo‘lgani bilan, farqi ancha edi-da. Bu bilan Sizga pishang berib maqtamoqchi emasman-u, har qalay vaqti-zamonida o‘zingiz aytgan bir gap miyamda muhrlanib qolgan: “Proza odam odam bilan bemalol, ochilib suhbatlashgani singari tabiiy bo‘lishi kerak”. Shundan beri qarayman, kuzataman, o‘qiyman. (Yozganlaringizning deyarli barini o‘qigan chiqarman). “El qatori” ancha jimib ketdingiz ham. Keyin: “Tiqin”, “Hali hayot bor”, “Tugmachagul”, “Dutor bilan tanbur”, “O‘zi uylanmagan sovchi”, “Ro‘yo yohud Gulistonga safar””, (shu romanni andak istisno qilganda) tabiiy maromni ko‘raman. O‘ylab qolamanki, bu boshqalarga o‘rgatib yo tatbiq qilib bo‘lmaydigan Ahmad A’zamning o‘zigagina xos ijodiy prinsipi bo‘lsa kerak…
— Adabiyot, so‘z san’ati haqida gapirib turganda, odamning birdan o‘ziga o‘tishi juda noqulay. Saksoninchi yillar jahon adabiyotiga ayniqsa ruju qo‘ygan yillarim. Bitta men emas, qirq to‘qqizinchi yil avlodi deymiz, bizga dunyoning sara asarlarini mutolaa qilish, o‘rganish bir urf edi. Men rus tilini “tvoya-moya” darajasida bilgan holimda, o‘qishni harbiyda birdaniga D.J.Selinjerning “Nad propastyu vo rji” asaridan boshlaganman. Kutubxonada bor ekan, so‘zni so‘zga to‘qishtirib, yigirma kunlar bosim o‘tirib o‘qidim va shu bilan rus tilidagi go‘zal tarjimalar bilan tanishishga yo‘l ochib oldim. Xemingueyning bir suhbatini o‘qib, u o‘qigan yozuvchilar asarlarini qidirishga tushdim, adabiyotshunos bo‘laman deganim uchun yozuvchilarning o‘z ijodlari, adabiyot haqidagi suhbatlari, ular haqidagi tadqiqotlarni o‘rganib, xayolimda dunyoning sara yozuvchilari ro‘yxatini tuzib oldim. Shu bilan asta-sekin jahon badiiy tafakkur maydonini o‘z biligimcha kezishga tushdim. Hozir ham Yasunari Kavabata, Xorxe Luis Borxes, Jan Pol Sartr, G‘ulomhusayn Saadiy (ruschada “Saedi”), Maks Frish asarlarini qayta mutolaa qilib turaman. Tili ohorli-toza asarlarni sevaman, tabiiyki, “Qissasi Rabg‘o‘ziy”, “Boburnoma” tili qanaqadir entiktiradigan hayajonlarga tortib ketadi, rostdan! “O‘tkan kunlar”, “O‘tmishdan ertaklar”. “Bolalik”, “Shum bola” yoshligimdan tiliga mahliyo bo‘lganim asarlar. Tili uncha toza bo‘lmagan asarlarni o‘qiy olmayman, jumladan qiyomiga yetkizmay qilingan tarjimalarni ham. Demoqchimanki, meni tanqidchilikni tashlab, yozuvchi bo‘lishga undagan omil shu, Dunyoning sara asarlaridan juda ko‘pini o‘qib yurdim, rus tiliga qilingan shu tarjimalar orqali shakllandim. Yozuvchi bo‘lib, u-bu narsalarga erishgan bo‘lsam, ana shu tarjimalar va o‘z adabiyotimizdan terib-tergilab olib o‘qishim tufayli. Va bunda, albatta Samarqand universitetida Navoiy bobomizdan chuqur darslar olganimizning ham ulushi juda katta. Qanaqa yozuvchi ekanimga o‘zim bir narsa deyishim qiyin, bahoni kitobxon beradi. Men qanaqa yozuvchi bo‘lishga intilganimni gapiryapman. Shu o‘qish, o‘rganishlar maromida o‘quvchi, kitobxonni hurmatlab, unga aql o‘rgatavermaslik, hayot haqida uning o‘zi ham biladigan xulosalarni tiqishtirmaslik, tendensiyayu mafkuradan qochish, xolis turib, tasvirdan fikr chiqarib olishni o‘quvchining o‘ziga qoldirib yozish yo‘lini tanlashga harakat qildim. Ha, siz aytganday, odam bilan odam ochilib gaplashgandek tasvirlashni. Buning tagida, albatta, tasvirni xuddi rasmga tushirgandek o‘zini berish nazarda tutilmaydi, detal, tafsilot, voqea ham o‘qigan odamda boshqa ta’sirotlar uyg‘otishi lozim. Yozuvchi xolis qoladi, o‘zini bilmaslikka oladi, ba’zan anoyi tutadi, tasvirlari keraksiz ham tuyuladi, lekin til ohanglari bilan tortib turadi va shu ohanglar kitobxon ko‘nglida aks-sado bo‘lib, fikr uyg‘otadi. Orzuim shunaqa chiroyli. Qani edi shunday yoza olsam deyman.
Bir maromda, uzmay yoza olmaganman, bir ishda ishlagan paytlarim yozmaganman, shuning uchun ko‘p joyda ikki yilga borib-bormay, bo‘shab ketaverganman. Faqat TVda o‘n bir yildan oshiqroq ishladim, shu payti ham yozmadim, orada muharririyat almashganda uchta hikoya yozib qolganim istisno qilsa. “Ro‘yo”gacha bir maromda kelgan bo‘lsam, o‘sha o‘zim ekanman. “Ro‘yo”ni dardda yotib, dard bilan yozdim. Ishqilib tugatay degan xavotir, Murod Muhammad Do‘st aytganday, “vasvasa bilan” oxi riga yetkazdim. Hammasi o‘zining tabiiy maromida, yutug‘u kamchiliklari bilan birga bo‘lsin deb, odatimga xilof ravishda tiliga ham qayta teginmadim. Yana yozishni mo‘ljal qilgan, boshlab qo‘yilgan narsalarim bor, ularga ham vaqt qolishi, kuch yetishi kerak edi. Xudo xohlasa, siz aytgan, menga xos ijodiy prinsip shu urinishlarimda ko‘rinsa kerak. Bilmayman yana nima deyishni, kuch bersa, yozaveray-chi; yozishning o‘zidan ham kattroq gap yo‘q men uchun.
4. Yosh yozuvchilardan biri bundan rosa 15 yil burun “bu yog‘iga adabiyot elitarlashadi” degan fikr aytuvdi. O‘zi-ku yozuvchi o‘shandan buyon tamoman jim. Lekin har zamonda yon-verimga qarab, men g‘aflatdaligimda adabiyot jonivor “elitarlashib” qolmadimikin deyman… Siz ham shunaqa fikrga borganmisiz?..
— Bu savolga javabni misoldan boshlasam. Sakson yettinchi yilmidi, yozuvchilar uyushmasiga Parijdan “Aksion poetik” degan jurnal vakillari keldi. Ular bilan tanishdik, suhbatlashdik. Gapdan gap chiqib, qaysimizdir bizda Erkin Vohidov. Abudda Oripovning she’riy to‘plamlari sakson-yuz ming nusxada chop etilishini aytgan edi, fransuzlar angrayib qoldi. “Men sizlarda qancha nusxada bosiladi?” deb qiziqdim, e-e, bularni toza urib ketgan ekan-ku degan ma’noda. Ulardan biri “Yuz-ikki yuz nusxada. Buni ham shoirning o‘zi chop qildiradi, yoru do‘stlariga tarqatadi, o‘tsa yana chiqaradi. Katta tiraj besh yuzga boradi-da”, dedi. Men ajablanib, “Dunyoga mashhur shoirlaringiz ham shu ahvoldami?”, deb so‘radim. “Ha, men buyuklarni aytyapman”, dedi. “She’riyat bunday bo‘lsa, prozaning ahvoli qanday? Masalan, Fransiyada yashayotgan Nobel mukofoti laureati Semyuel Bekket asarlari qanchadan bosiladi”, deb so‘rasam, “Bekketni uni tushungan odamlargina o‘qiydi. Bular ham ko‘p emas. Bekket teatri ham bor, unga ellik-oltmish xos odamlargina tushadi” dedi. Men Chingiz Aytmatovni so‘radim, “Uning asarlari katta tirajlarda bosilar ekan-ku sizlarda ham?” degan savolim, “Ha, Aytmatov katta tirajda bosiladi. Lekin u bestseller”, deb gapni lo‘nda qildi.
Uzun misol bo‘ldi, lekin nima demoqchilimni bilyapsiz. Kitobxon deganimiz bir xil yuksak didli odamlardan tarkib topmaydi, o‘qiyotgan omma qiziqishi, didi, bilimi, saviyasi, dunyoqarashi turli darajada bo‘lgan qatlamlardan iborat. Butun dunyo kitobxoni shunday. Do‘kon peshtaxtalarini asar emas asarlar bosib ketdi deymiz, demak, shuncha narsaga talab bor, uni o‘qiyotgan omma bor-da. Nashriyotlar ham o‘tmaydigan molini savdoga qo‘ymaydi. Badiiyati teran asarlarni didi teran kitobxonlar o‘qiydi, bu qatlam uncha qalin emas, ozchilikni tashkil qiladi, kelib chiqadiki, adabiyot elitarlashyapti. Dunyoning ilg‘or adabiyotlari shunday: har bir kitobxon qatlamining o‘ziga yarasha mahsullari bor, lekin, lekin, keling, shunaqa deylik, yuksak adabiyotni bozor adabiyotidan past ko‘rmaydi, ayni paytda bozor adabiyotini ham yuksakka ko‘tarmaydi. Hammasi o‘zining o‘rnida, o‘z maromi bilan rivojlanadi. Xususan o‘zimizning sharoitga kelsak, adabiyotning bachki novdalari g‘ovlab ketishi bor, lekin bu shoxlar mangu ko‘karib turmaydi. Elitar adabiyot umuman adabiy jarayonni oziqlantirib, bachki novdalarni qaychilar turadi bari bir.
5. Adabiyot , xususan, nasrning o‘zini olganimizda ham had-hududsiz bir makon. Umrbod o‘quvchi bo‘lib yashab uning sarhadiga yetish qiyin. Faqat mashhurlarning asarlarini o‘qishga ulgurish ham mahol. Bizda klassik romanchilik an’analari bor. Hozirgi kundagi proza bari bir kechagidan farq qiladi. Bu ham tabiiy. Sababi bugungi odam bugungi shart-sharoitga moslashib yashayapti va o‘z-o‘zidan fikr-o‘yi ham, muammosi ham kechaginikidan farq qiladi. Kecha sokin va turg‘un bir kechmishda yashayotganimizda Tog‘ay Murod xalqona ohang va dardlar bilan qissalar yozganida sevinib, sevib o‘qishga tushib ketganmiz. Bugun, masalan, shu kayfiyatdagi yozuvchi chiqishiga va so‘ng odamlar uning asarlarini yopirilib o‘qishiga kishining ko‘zi yetmaydi. Pafos degani ham ayrim zamonlarda ko‘tarilib, boshqa vaqtda tushib yo‘qolib ketadi shekillida. Umuman olganda bugungi o‘zbek nasrining o‘rnini qanday baholar edingiz?
— Nima bo‘lganda ham nasrning o‘zi ham, ahamiyati ham yo‘qolmaydi. O‘zgarishlar tubdan yo ochiq kechishi mumkin, lekin millatning ma’naviy ehtiyoji bir-ikki davr yo navbatdagi mafkura bilan qonib qolmaydii. Badiiy tafakkur harakati azaliy-mangu jarayon. U hozir sustlashgandek, uning gurkirab ketishiga havo yetmayotgandek tuyular, lekin tub oqimlar harakatdan to‘xtamay, o‘z ishini qilib, yangi iste’dodlarni yetishtirib yotibdi. Men, masalan, o‘zimga nisbatan yosh, lekin allaqachon katta adib bo‘lib tanilgan Nazar Eshonqul, Sobir O‘nar, Isajon Sulton, Ulug‘bek Hamdam kabilarni nazarda tutyapman. Bir davr she’riyatini badiiy tafakkurdan ayricha olmaslik kerak, bizda keyingi yillari, mustaqillik zamonida she’riyat yangicha talqinlari bilan oldinga ham o‘tdi, uning Faxriyor, Abduvali Qutbiddin, Bahrom Ro‘zimuhammad, Aziz Said, Xayrullo Fayz singari ustunlari borki, bular o‘zlaridan keyingilarining erkin fikrlashiga keng yo‘l ochib beryapti, juda yoshlar orasida unda-bunda chiqib, o‘zlarining yangicha fikrlash tarzini namoyish etayotgalari bor, men shularga qarab, jarayonga nekbin yondashishga urinaman. Hozir bugungi o‘zbek nasriga bir qarashda aniq tashxis bo‘ladigan baho berish mushkul masala, Izlanishldarning jug‘rofiyasi juda keng, qo‘pi yuza qatlamda, hali shakllanmagan, aytganimdek, tub oqimlar kechyapti, hali uncha yuzaga chiqmagan, keyin, adabiyotimiz, jumladan nasr targ‘iboti shu reklama zamonida o‘gay soha bo‘lib kelyapti. Hozircha, ertangi nasr ham aniq bilgi berayotgani yo‘q, lekin tagdan qalqib turibdi, yorib chiqib qolar deb umid qilamiz. Zero, har qanday sharoitda ham adabiyot rivojdan to‘xtamaydi. Yangilanish ruhi, yangilanish ehtiyoji bugungi o‘zbek nasrining xos alomati bo‘lsa kerak.
6. Taniqli yozuvchi Murod Muhammad Do‘st shoir Faxriyor bilan suhbatida (“Yoshlik”, 2012 y. 4-son) yaponiyalik X.Murokami, braziliyalik P.Koelolarni puflab shishirilgan “daho”lar deb ataydi. To‘g‘rimikan? Shuningdek, “Urush va tinchlik”, “Aka-uka Karamazovlar”, “Master va Margarita”, “Arsenyevlar hayoti”, “Doktor Jivago”, hatto Aytmatovning ayrim romanlarini ham “orqasi keng” ba’zi ziyolilargina o‘qiyapti desak bo‘ladi. O‘zi adabiyotda qanday asarlar yashab qoladi?
Keyingi o‘n besh yillar mobaynida ish, siyosat va turmush tashvishlari bilan bo‘lib, ilgarigidek ko‘p o‘qiy olmaganman. Jarayondan uzoqlashdim, yoshlikdagi ishonch ketdi, hakamlik qilishga haddim sig‘maydi. Keyin, rus tilidan boshqa xorijiy tillarni bilmayman, binobarin, chet adabiyotni asliyatida o‘qishim imkoni yo‘q. Men ham ko‘p qatori jahon adabiyoti namunalarini rus tili orqali, ruslarning tanlovida, ular tavsiya qilganlarini o‘qiyman. Masalan, Murakamini ham, Koeloni ham mutolaa qilganman. Kafkani, Sartrni, Borxesni sevib o‘qigan odamda ko‘tar-ko‘tar bo‘lgan bu yozuvchilar uncha hayrat uyg‘otmaydi. Masalan, bularning hech birini Kamyu darajasiga qo‘ymayman. Pamuk asarlari ham menga xalqaro Nobel mukofoti oladigan darajada tuyulmadi. Siz tilga olgan asarlardan Tolstoy va Dostoyevskiy romanlarini bahodan baland turishini ta’kidlashni istar edim, Ch.Aytmatiov asarlari esa hali vaqt, zamon sinovida.
Hozirgilaridan qanday asarlar yashab qoladi, degan savolning javobi kelajak kitobxoniga oydin bo‘ladi. Har holda, achchiq haqiqat, shakkoklik emas bu, ko‘p asarlarimiz tarix chig‘irig‘idan o‘tmaydi. Kimdir yo kimlarningdir xohish irodasi bilan emas, zamon o‘zgarishi, mafkura – fikrlashimiz yangilanishi bilan qancha asarlarimiz o‘tmish mulkiga aylandi, bu jarayon hali davom etyapti, adabiyot ehtimol shafqatsizlarcha o‘zini tozalayapti, bizning yozganlarimizdan qanchasi bir kuni o‘tmish mulki bo‘lib qoladi, bu — boshdan do‘ppini olib, xotirjam o‘ylab ko‘radigan masala.
7. Yozuvchilar uyushmasi huzuridagi tashkil etilgan “Ijod” jamoat fondi ko‘magida adabiyotimizning ko‘zga ko‘ringan asarlarini ingliz, ispan, nemis, rus tillariga tarjima qilish ishlari boshlanyapti. O‘zbek adabiyotining qaysi namunalari dunyo miqyosida bizning yuzimizni yorug‘ qiladi deb hisoblaysiz?
— E-e, shu savolning javobiga qiynalaman. Gap o‘zing kimsan degan e’tirozga ro‘para keligshimda ham emas. Adabiy tanqid bilan shug‘ullanmay qo‘yganim boisi shunda. Dunyo adabiyotining eng zo‘r asarlarini o‘qiyverib, o‘zimizga chog‘ishtirib ko‘ra boshlaganda, ochig‘i, ayni shu yangilanishni “urish” emas, qo‘llab- quvvatlash kerakligini anglab, “otashin” kurashning befoydaligiga aqlim yetdi. Chunki, sho‘ro davrida shuncha dovrug‘ qozongan adiblarimiz bo‘lishiga qaramay, badiiy tafakkurda yosh, naqironligimizcha qolganmiz. Adabiy tilimtz hali dovonlar oshishi kerak. Buni nechog‘li zarurligini badiiyati, dunyobinligi biznikidan tubdan farq qiladigan, tafakkur tarzi o‘zgacha asarlarni o‘z tilimizga o‘girgan tarjimonlar juda yaxshi biladi. Taglama orqali bizdan qilingan tarjimalarda g‘alati holat paydo bo‘ladi, tili, badiiyoti g‘arib, lekin voqeasi, syujeti chet el kitobxoni uchun qiziq tuyuladigan xoshashyodan binoyidek asar yaratiladi. Yaxshi chetga chiqqan yaxshi asarlarimizning o‘zi ham juda kam, bir millat adabiyotini tanish uchun to‘la tasavvur bermaydi. Lekin o‘zim o‘qib kelayotgan chet el yozuvchilari asarlariga xayolan qiyoslasam,bizdan uni tarjima qilsa bo‘ladi, bunisi bo‘lmaydi, degan gaplarni aytishga, ochig‘i ikkilanaman, gapni bemalol qo‘yib yuborishga ko‘rpamiz kaltalik qilmasmikan deyman. Cho‘bir otlar poygasidan voz kechib, o‘zimizga qaytaylik, aslimizni tiklaylik, egamen mamlakat, mustaqil millatmiz, tilimiz davlat tili, o‘zimizga qoldi deb, uni buncha toptamaylik, rivojlantiraylik. Avval adabiy uyni sarishta qilib olaylik, dunyoga chiqish qochmaydi va, keyin, u qadar darajali masala emas. Yuzimiz birinchi galda o‘z kitobxonimiz oldida yorug‘ bo‘lsin. Adabiyot, adabiy asar birinchi galda til hodisasi, u milliy tilda yaratiladi, uning milliy jarangi bo‘lsa, chetdagilar eshitadi, yirtiq karnayu teshik childirma bilan dunyoga chiqishni o‘ylash.. hay, bilmadim.
Ijod fondi g‘ayrat qilayotgan ekanmi, omadini bersin! Lekin bu yoqdagi emas, u yoqdagi konyukturaga qaraashi kerak. O‘zimiz oshna-og‘aynigarchilik qilib tuzgan rasmiy ro‘yxat bo‘yicha qilgan ishimiz u yoqda izsiz yo‘qolib ketishi mumkin.
Hay, shu gaplar-da. Jurnaldagi xodimlarga g‘ayrat, Qozoqboy aka topib ishlatayotgan ibora bilan aytsak, o‘qirmanlarlariga sabr-toqat tilayman! Ha, bir gap aytmoqchiman, yaxshi asar uni o‘qiydigan yaxshi kitobxon bo‘lsagina, uni ko‘zlab yoziladi, binobarin, kitobxonning asar yaralashida hissasi katta. Bu uchun ham uning tanglayi yaxshi kitoblar bilan ko‘tarilgan bo‘lishi kerak.
Suhbatdosh Sobir O‘nar
Manba: “Yoshlik” jurnalining 2012 yil 6-soni.
Ahmad A’zam. Soyasini yo’qotgan odam
