Ҳамиша хаёлимда Азиз Несин ва унинг қандай ишлаганини ўрганишдан завқ олган кунларим — йўқотишдан, йиғишдан, сочишдан, ҳар қандай камчилигимга оптимистларча қарашдан топган бахт туйғуси юқоридаги истак ва эҳтиросларни уйғотган эди. Нима бўлганда ҳам Азиз Несин турк адабиётини, турк насрини бир-неча даражага кўтариб қўйди ва уни истеҳком каби мустаҳкам, капалак каби нозик асарлар билан бойитди. Кулиб турган ва ғазабланган асарлар билан!
Азиз Несин
ТИЛИНГНИ ТИЙ!
Азиз Несин — асл исми Маҳмуд Нусрат бўлган турк ҳажвий ёзувчиси, драматурги. Нафис санъат академияси (Истанбулда ўқиган (ҳарбий маълумотга ҳам эга). «Марко пошо» (1946) тараққийпарвар ҳажвий газета ва бошқа матбуот органларида ишлаган. «Нуҳ кемаси» (1949) ҳажвий журналини нашр этган. Кўплаб ҳажвий ҳикоя, поема ва романлар муаллифи, сиёсий ва ижтимоий ҳажв устаси. «Жиннилар озод бўлди», «Ишбилармон одам», «Нозиқ ва нафис», «Худога шукур» ва бошқа асарлари сиёсий ўткир ва долзарб. Уларда ёзувчи жамият иллатларини фош қилади, кулгили вазият, хусусият ва ҳолатлар орқали кишиларни беихтиёр ўз нуқсонларидан кулишга мажбур этади.
Азиз Несин асарларининг қаҳрамонлари — иш ахтаравериб безор бўлган майда амалдор, омадсиз зиёли ва қашшоқ ишчи («Яшасин камбағаллик», «Майдон соатлари», «Хотин киши бўлганимда-ю…» ва б.). «Шундай бўлди, бундай бўлмайди» автобиографик қиссаси, «Азизнома» ҳажвий шеърлар ва «Мамлакатлардан бирида» ҳажвий ҳикоялар тўпламлари мавжуд. Ҳажвчи ёзувчилар халқаро танловларида «Дафна чамбари» олган (1956, 1957). Ўзбекистонда бўлиб ўтган Осиё ва Африка мамлакатлари ёзувчиларининг Тошкент анжуманлари иштирокчиси.Бир неча асарлари («Мушт кетди», 1966; «Хуштак афандим», 1969; «Футбол қироли», 1978 ва ҳ.к.) ўзбек тилида таржима бўлган ва бир неча марта нашр қилинган.
* * *
У 1915 йили туғилди. Уйида йиғлагани қўйишмади. Онаси қўлини бигиз қилиб таҳдид қилди:
— Овозингни ўчир!
Кулиш ҳам, йиғлаш ҳам мумкин эмасди. Отаси ҳам зуғум қиларди:
— Жим бўл!
Агар уйда меҳмонлар бўлса, уни огоҳлантиришарди:
— Жимгина ўтир, шовқин солма!
Агар онаси уйда ёлғиз қолса, қулоғига қуярди:
— Бақирма, бир пасгина тинчлик бўлсин!
Шу тариқа у етти ёшга тўлди.
* * *
У мактабга қатнай бошлади. Дарс пайтида энди оғиз очган ҳам эдики муаллим ўшқириб қолди:
— Гаплашма!
Уни доскага чақиришганда доимо уқтиришарди:
— Сендан нимани сўрашса, фақат шу ҳақда гапир. Ортиқча жаврама.
Шу тариқа ўн икки ёшга тўлди.
* * *
У ўрта мактабга қатнай бошлади. Энди гапирмоқчи эди, оғзига уришди:
— Сендан сўрашаётгани йўқ.
Директор унга « Тилни тийган бой бўлар» деган мақолни эслатиб қўйди.
Турк тили муаллими шундай деди:
— Икки марта эшитиб, бир марта гапир. Одамнинг иккита қулоғи, битта оғзи бор.
— Жим бўл!
— Овозингни ўчир!
— Жаврама!
Шу тариқа ўн беш ёшга тўлиб қолди.
* * *
У лицейга қатнай бошлади. Биринчи эшитган гапи шу бўлди:
— Гапиргандан кўра жим ўтирган яхши!
— Кўп жаврама!
— Оғзингни юм!
— Жим бўл!
Шу тариқа ўн тўққиз ёшга тўлди.
* * *
У университетга ўқишга кирди. Уйда шундай насиҳат қилишди:
— Катталар гапирганда кичиклар жимгина қулоқ соладилар.
Онаси тайинлади:
— Сўз – каттадан, сув – кичикдан.
Профессор бир куни шундай деди:
— Тилингни тийиб юр!
Шу тариқа йигирма уч ёшга тўлди.
Ҳарбий хизматга чақирилди. Бўлинма командири буюрди:
— Жим бўл, итвачча!
Сержант :
— Жаврашни бас қил!
Капитан:
— Оғзингни очма!
* * *
Уни миршабхонага чақиришди:
— Сендан сўралаётгани йўқ!
Комиссар дўқ урди:
— Жим!
* * *
У ишга кирди. Ўртоқлари бармоқларини оғзига босиб шивирлашди:
— Тсс!
— Худо ҳаққи, оғзингни юм! Бошингга бир балони орттириб олма. Эҳтиёт бўл!
Бошлиқлар огоҳлантириб қўйди:
— Ҳар нарсага бурнингни тиқма!
— Бунинг сенга даҳли йўқ!
— Нима ишинг бор?
— Аралашма!
* * *
Уйланди. Хотини тайинлади:
— Сендан илтимос, ҳар балога бурнингни суқма!
Фарзандлар туғилиб, вояга етишди. Улар айтишди:
— Ота, бу ишга ақлинг етмайди. Аралашиб ўтирма!
* * *
Бу одам – қисман мен, қисман сиз, қисман ҳаммамиз!
Ривоят қилишларича, ўтмишда хотинлар пишираётган овқатига эркакларнинг тилини қирқиб қўядиган бир оғу қўшиб қўярмиш. Бизнинг емишимизга ҳам шунақа оғу қўшилганга ўхшайди. Бир қараб кўрингчи, тилингиз бормикин? Биз тилимизни ютиб қўйганмиз! Оғзимиз бору аммо тилимиз йўқ.
* * *
Мана энди ўша қисман менга, қисман сизга ўхшайдиган одам сўз эркинлигини талаб қилиб юрибди. Унинг гапиргиси келяпти.
Аммо унга буюриляпти:
— Тилингни тий!
Менинг унга шундай дегим келади:
— Гапир! Гапир! Гапирсанг-чи! Аммо нима дейсан? Қандай гапирасан? Тилимиз борми ўзи?..
Шодмон Отабек таржимаси
Ўрҳон ПОМУҚ
АЗИЗ НЕСИН ЎЛГАН КУН…
Ўрхон Помуқ 1952 йил 7 июнда Истанбулнинг Нишонтоши туманида дунёга келди. Рассом бўлиш орзусида Роберт коллежида ўқиди. Кейин Истанбул техника университетининг меъморлик куллиётида ҳам уч йил таҳсил олди. Аммо рассом ҳам, меъмор ҳам бўлолмаслигига ишонч ҳосил қилгач, Истанбул университетининг Журналистика институтига кирди ва униям тугатмай қўя қолди.
Ўрхон Памуқ ёзувчиликни 1974 йилда бошлади. Илк бор Меҳмет Эрўғли билан ҳамкорликда ёзган ва 1979 йилда «Қоронғилик ва нур» номи билан босилиб чиққан романи «Миллий романлар» танловида биринчи ўринни олди. Аммо 1982 йилда бу романни кенгайтириб ва тўғрилаб, «Жавдат Бей ва ўғиллари» номи билан қайта чоп қилдирди. Бу сафар китоб Ўрхон Камол мукофотига лойиқ деб топилди. 1984 йилда нашр этилган иккинчи романи «Сассиз уй» «Модерн роман» мукофотини олди. Бу романнинг французча таржимаси эса 1991 йилда Франциянинг «Оврупода кашф» мукофотига сазовор бўлди. 1985 йилда нашр этилган «Оқ қалъа» номли тарихий романи 1990 йилда АҚШда «Индепендент Авард фор Фореигн Фиктион» мукофотини қўлга киритди ва чет элларда янада кенгроқ донг таратди. Ўрхон Памуқ 2002 йилда нашр қилдирган «Қор» китобини «Туркиянинг этник ва сиёсий масалаларини тадқиқ этувчи сиёсий роман» сифатида қабул қилинди. Кейинги асари «Менинг отим қирмизи» асари 24 тилга таржима қилинди ва 2003 йилда Ирландиянинг «International IMPAC Dublin Literary Award» номли халқаро мукофотини олди.
Бугун Ўрхон Памуқ ўндан зиёд китоб муаллифи, кўплаб мукофотлар соҳиби, асарлари қирқдан ортиқ тилга таржима қилинган ва дунё таниган адибдир.
* * *
Азиз Несиннинг бу фоний дунёни тарк этганини баққолликдаги сарғайган газеталарни кўздан кечираётган вақтим ўқиб қолдим. Ахир икки соат олдин кунлик нашрларни ўқигандим, аммо уларнинг ичида бу машъум хабар йўқ эди… Дўкондан оладиган нарсамни олиб, елим халталаримни кўтарганча уйга кетдим ва келгач хонамга йўналдим. Елим халталаримни диванга эмас, шкафга қўйишим, чўнтакларимни бўшатишим,қўл соатимни ечишим ва факсга кўз ташлашим керак эди, аммо… турган жойимда қотиб қолдим.кўзларимдан дувиллаб ёш тўкила бошлади. Кўп йиғлайдиган одам эмасман аслида. Ҳўнграётганимдан таажжубланарак бу асаб бузилишидан ё чарчоқдан дея ўйлаётгандим, аммо онгим ичра тамоман бошқача жараёнлар содир бўлаётган эди. Факс машинасидан чиққан қоғоздаги ёзувлар тезда нимадир ёзишим кераклигини эслатиб қўйган, бироқ мен… ёзолмасдим. Ўриндиққа чўкдим.
Уйдагилар унинг китобини кўп ўқир ва энди уларнинг сафига мен ҳам қўшилгандим. Туркиянинг аслида қндай мамлакат эканлигини, унинг одамлари ва жамиятдаги шахс даражаси қай ҳолатда эканини болалигимда айнан унинг асарлари орқали билиб олганман. Ўша пайтлар барчамизнинг ҳаётимизда катта ва чуқур жароҳатга ўхшаш қандайдир мавҳум етишмовчилик бор эди.
Буни кимлардир руҳият томонга бурар, биз болалар эса айнан мана шу етишмовчиликни-да ўйин каби ўйнашни, айнан у билан ўзимизни овунтиришни ўрганиб олгандик. Жамият томонидан итқитилганлигимизни, йўқсиллигимизни ва тобора бир-биримзга аламзада боқувчи ғаддор махлуқларга айланаётганимизни, ботинимизни заб этаётган ваҳшониятнинг нақадар даҳшатли эканини ич-ичимиздан сезиб турардик. Ҳаётимизнинг ҳар бир детали, кунимизнинг ҳар бир соатида ўзини бизга эслатиб турувчи мазкур фақирлик ва ғазаб аввал “Бизни олдин ҳам одам деб ҳисоблашмаган” дедирар кейин эса маҳалламизга меҳмон бўлиб келган Америкалик сайёҳларнинг деразаси остида биз ёшларга “Истиқлол марши” ни баралла айтишга мажбур қилар эди.
Азиз Несиннинг битикларида мана шу бадбинлик ва жаҳолатнинг нақадар тубанлигини, ундан қутулиш умиди ва ўша умиднинг аслида қандай эканини, унинг бизда қолдирган асоратларини ўзгача завқ билан ифода этарди.
Болаликда унинг ҳикояларини ўқиган пайтимда Истанбул, умуман бутун Туркиянинг кундалик ҳаёт колорити, автобус эшигининг қандай очилиши-ю жамоат ҳожатхонасининг нақадар тирбанд бўлишигача, кўча гапларидан тикув машинасининг товушигача, қозондан дазмолга қадар бўлган уйнинг майда-чуйда буюмларигача, биз тезда қўлимиздан бой берган она тилимиздан нуктадонларнинг нутқигача,қайноналар, масхарабозлар, болалар, мушуклар, шаҳарни шаҳар қилиб турувчи мана шу оилалардан дўконлар ва давлат идораларигача энг арзимас нуқталарини-да қолдирмай ҳақиқат туйғуси ила жонлантирарди.
Сўнги йилларда қайта-қайта ўқиётганим бу ҳикоялар, у ер- бу ердан вароқлаб, анча вақт ўтса-да эслаб кулиб қўйганим, қўлимга олгач неларнидир қўмсашга мажбур қилаётган мазкур китобларнинг Азиз Несинники экани менинг ушбу адибга ҳурматим ўта баланд эканлигини ўзим учун исботлаётир. Аслида ҳам унинг ютуғи майдкашлигида эдими, дейман. Негаки жаҳон адабиётида ҳам ўзи яшаган шаҳарни бу қадар муфассал, бор бўйи-басти била мукаммал тасвирлай олган ёзувчилар кам топилади. Хусусан “Демократик партия”нинг ҳокимият тепасига келган йиллардан бошлаб 70 – йилларнинг охирига қадар ўттиз йиллик даврда Истанбул ва Онадўлида яшб ўтган барча қаҳрамонлар — бутун идора маъмурлари, бойлар, ишсизлар, бақироқ сиёсатчилар, такси ҳайдовчилари, кибор ҳонимлар, аскарлар ва аскар бўлиш орзусидаги хаёлпарастлар, кўча хотинлари, қишлоқ оқсоқоллари, маҳкумлар, жиноятчилар, фоҳишалар, футболчилар, зиёлилар, оғалар, шайхлар, жарчилар, деҳқонлар, қотиллар ва яна кўплаб ақлга сиғдириш мумкин бўлганларнинг ҳаёт тарзини айнн унинг асарларидан топиш мумкин эди.
Ҳеч қайси турк адиби мана шу ўтган ўттиз йил орасида Истанбул тимсолидаги Туркиянинг энг майда деталларига қадар ёзувчига ҳос усталик билан тасвирламаган. Унинг ижодида қисқа ҳикоя жанри етакчилик қиларди. Ўйлаб қоламан, юқорида таъкидлаб ўтганимиз қаҳрамонлар ҳаётини бир-бирига узвий боғлаган ҳолда икир-чикирларига қадар кичик бир ҳикояда мукаммал ифодалай олиш… ахир жуда мураккаб-ку! Ҳа, шундай, бироқ Азиз Несин ҳар бир нарсага сўзга қарагандек қарар ва айнан СЎЗни кўрарди.
Несин кўрсатган адабий жасоратга ҳеч қачон чин маънода дурустроқ эътибор қаратилмаган. Унинг бутун бошли романлар туркумидан-да кучли таъсир этувчи уч-тўрт бетли ҳикоялари турк халқининг қаердан келгани, ҳозир қаердалиги ва эртага қаерга кетишини башорат қилгарак саҳнага чиқди.
Унинг китобларини тез-тез вароқлаб тураман ва негадир унинг асарлари орқали айнан муаллифнинг шахсиятига, кундалик ҳаёт тарзи ва ички кечинмаларига сингишиб кетаётганимни сезаман ва… ҳайратланаман. Ва яна биламанки, бир ижодкор сифатида ҳам ўзининг, ҳам халқининг ҳам дунёнинг қайғусини ортмоқлб юрган инсон ботинида дўзах азобининг аччиқ излари бўй кўрсатиб туради. Адиб мана шу азобнинг тугаб қолмаслиги ва ёзиш шавқи уни тарк этмаслиги учун Яратганга илтижо қилади.
Азиз Несин ёзиш учун ҳеч қачон вақт ва жой танламаган; у улкан китоб нашриётларидан кўра кўпроқ кундалик нашрларга суянган ва уларнинг қудратини чиндан ҳис қилган эди. Яна бир нарса: Несин гарчи давр одамларининг ички кечинмаларини тасвирлаган бўлса-да у даврий ёзуви бўлиб қолмади. У куйлаган муқаддас ва аксар жирканч қайғулар инсоният яратилганидан то таназзулга юз тутгунига қадар қалбларни тарк этмайди.
Қай бир йили у билан Фарангистонга саёҳат қилгандик. Бир меҳмонхона танлаб кирдик ва ўз хоналаримизга ўрнашдик. Бир-неча дақиқадан сўнг қандайдир баҳона билан эшигини тақиллатдим. У очди ва кўрдимки, Несиннинг қўлида қалам бор эди. Нега у эшикни очаман, деб тургани пайт қўлидаги қаламни столга қўймагани ҳақида узоқ ўйлаганим ёдимда… Хонага кириб унинг ёзувларига кўз ташладим. У кўча ёзувчиларидан бири бўлган ва бугунга келиб унутилиб кетган Маҳмуд Содиқ ҳақида ўз хотираларини қоралаётганди. Муаллифнинг ёзишича, қалам Маҳмуд Содиқнинг олтинчи бармоғи бўлган экан. Азиз жойига ўрнашиб олгач яна ёзишда давом этди: “Маҳмудни кўз олдимга келтиргим келгани замон қўлимдаги қаламга боқаман, юрагим оловланади.”
Аммо ёзиш бора-бора унинг учун заҳматдан кўра ҳаётнинг ғаддорлиги устидан қозонилган ғалабага айланди. Энг оғир вақтларда ҳам унинг асарлари халқ кўнглидан жой оларак уларга муқаддас умид тушунчасини сингдиришдан тўхтамади. Несин ягона қуроли — қалами билан инсон қалби учун ёвузликка томон уруш очди. Баъзилар яқинларини, баъзилар буюмалирин севадилар. Азиз Несин эс ёзишни севар ва қароғларига ҳам ўз қаҳрамонлари дилида туғилган орзу шуъласи порлаб турарди.
Сиёсий рахбарларнинг халққа нисбатан айёрона юришлардан то кўча безориларининг қўпол ва манфур қилмишларига қадар у ўз кескин муносабатини билдираверди ва Инсонга нисбатан қилинган барча адолатсизликка баъзан кўз ёш ва аксар пайтларда кулги қуроли орқали курашиб келди. Азиз Несинга мана шундай — жуда кам ёзувчиларга берилувчи бахт насиб қилганди.
Ўзи чанқаган вақти бошқаларнинг ҳам чанқаганини ҳис қилар ва уларнинг чанқоқ туфайли қилаётган фарёдларини эшитмагани учун ўзини айбларди. Энг асосийси, унинг энг муросаасиз рақиби ўзи эди. У ўзини аяганини ҳеч қачон кўрмаганман.
Ижтимоий муаммоларнинг давлат томонидан ҳал қилинишини кутгани каби, интеллектуал ва сиёсий ҳаётга алоқадор бутун муаммоларни ўз ҳамқаламлари билан бирга ечишни истар эди у. У ёзган қисқа ҳикояларда халқ фаришта қилиб тасвирланмас эди. Чиндан ҳам Несиннинг битикларида шундоқ ҳам жасур ёзувчидан янада юксакроқ жасорат кутаётган, бироқ ўзи на от на балиқ бўла олган ношуд ва хомхаёл оломоннинг омилиги устидан аччиқ кулиш орқали ўша оломонни чинакам халқ қилиш истаги ётарди.
Мен ҳам баъзан унинг улуғ сиймоси, кўрсатган адабий жасоратлари ва аччиқтиллигига маҳлиё бўлиб қолсам-да бироқ у билан мени боғлаган муайян муаммоли вазиятлар ва энг асосийси менинг унга ихлос қўйишимнинг асосий сабабларии бўлмиш Ёзувчилик Интизоми ва ҳар би нарсани идрок этмоқ истаги мени ўзига тортаверади. Ҳамма нарсани ёзиш! Ортингдан буюк бир асар қолдириш орзуси! Ҳамма билган, бироқ билишини билмаган ҳақиқатларни тиниқ шаклда, Худо берган иштиёқ-ла қоғозга кўчирмоқ завқи…
Ҳамиша хаёлимда Азиз Несин ва унинг қандай ишлаганини ўрганишдан завқ олган кунларим — йўқотишдан, йиғишдан, сочишдан, ҳар қандай камчилигимга оптимистларча қарашдан топган бахт туйғуси юқоридаги истак ва эҳтиросларни уйғотган эди. Нима бўлганда ҳам Азиз Несин турк адабиётини, турк насрини бир-неча даражага кўтариб қўйди ва уни истеҳком каби мустаҳкам, капалак каби нозик асарлар билан бойитди. Кулиб турган ва ғазабланган асарлар билан!
Турк тилидан Мирзоҳид Музаффар таржимаси
Hamisha xayolimda Aziz Nesin va uning qanday ishlaganini oʻrganishdan zavq olgan kunlarim — yoʻqotishdan, yigʻishdan, sochishdan, har qanday kamchiligimga optimistlarcha qarashdan topgan baxt tuygʻusi yuqoridagi istak va ehtiroslarni uygʻotgan edi. Nima boʻlganda ham Aziz Nesin turk adabiyotini, turk nasrini bir-necha darajaga koʻtarib qoʻydi va uni istehkom kabi mustahkam, kapalak kabi nozik asarlar bilan boyitdi. Kulib turgan va gʻazablangan asarlar bilan!
Oʻrhon POMUQ
AZIZ NЕSIN OʻLGAN KUN…
Oʻrxon Pomuq 1952 yil 7 iyunda Istanbulning Nishontoshi tumanida dunyoga keldi. Rassom boʻlish orzusida Robert kollejida oʻqidi. Keyin Istanbul texnika universitetining meʼmorlik kulliyotida ham uch yil tahsil oldi. Ammo rassom ham, meʼmor ham boʻlolmasligiga ishonch hosil qilgach, Istanbul universitetining Jurnalistika institutiga kirdi va uniyam tugatmay qoʻya qoldi.
Oʻrxon Pamuq yozuvchilikni 1974 yilda boshladi. Ilk bor Mehmet Eroʻgʻli bilan hamkorlikda yozgan va 1979 yilda “Qorongʻilik va nur” nomi bilan bosilib chiqqan romani “Milliy romanlar” tanlovida birinchi oʻrinni oldi. Ammo 1982 yilda bu romanni kengaytirib va toʻgʻrilab, “Javdat Bey va oʻgʻillari” nomi bilan qayta chop qildirdi. Bu safar kitob Oʻrxon Kamol mukofotiga loyiq deb topildi. 1984 yilda nashr etilgan ikkinchi romani “Sassiz uy” “Modern roman” mukofotini oldi. Bu romanning fransuzcha tarjimasi esa 1991 yilda Fransiyaning “Ovrupoda kashf” mukofotiga sazovor boʻldi. 1985 yilda nashr etilgan “Oq qalʼa” nomli tarixiy romani 1990 yilda AQSHda “Independent Avard for Foreign Fiktion” mukofotini qoʻlga kiritdi va chet ellarda yanada kengroq dong taratdi. Oʻrxon Pamuq 2002 yilda nashr qildirgan “Qor” kitobini “Turkiyaning etnik va siyosiy masalalarini tadqiq etuvchi siyosiy roman” sifatida qabul qilindi. Keyingi asari “Mening otim qirmizi” asari 24 tilga tarjima qilindi va 2003 yilda Irlandiyaning “International IMPAC Dublin Literary Award” nomli xalqaro mukofotini oldi.
Bugun Oʻrxon Pamuq oʻndan ziyod kitob muallifi, koʻplab mukofotlar sohibi, asarlari qirqdan ortiq tilga tarjima qilingan va dunyo tanigan adibdir.
* * *
Aziz Nesinning bu foniy dunyoni tark etganini baqqollikdagi sargʻaygan gazetalarni koʻzdan kechirayotgan vaqtim oʻqib qoldim. Axir ikki soat oldin kunlik nashrlarni oʻqigandim, ammo ularning ichida bu mashʼum xabar yoʻq edi… Doʻkondan oladigan narsamni olib, yelim xaltalarimni koʻtargancha uyga ketdim va kelgach xonamga yoʻnaldim. Yelim xaltalarimni divanga emas, shkafga qoʻyishim, choʻntaklarimni boʻshatishim,qoʻl soatimni yechishim va faksga koʻz tashlashim kerak edi, ammo… turgan joyimda qotib qoldim.koʻzlarimdan duvillab yosh toʻkila boshladi. Koʻp yigʻlaydigan odam emasman aslida. Hoʻngrayotganimdan taajjublanarak bu asab buzilishidan yo charchoqdan deya oʻylayotgandim, ammo ongim ichra tamoman boshqacha jarayonlar sodir boʻlayotgan edi. Faks mashinasidan chiqqan qogʻozdagi yozuvlar tezda nimadir yozishim kerakligini eslatib qoʻygan, biroq men… yozolmasdim. Oʻrindiqqa choʻkdim.
Uydagilar uning kitobini koʻp oʻqir va endi ularning safiga men ham qoʻshilgandim. Turkiyaning aslida qnday mamlakat ekanligini, uning odamlari va jamiyatdagi shaxs darajasi qay holatda ekanini bolaligimda aynan uning asarlari orqali bilib olganman. Oʻsha paytlar barchamizning hayotimizda katta va chuqur jarohatga oʻxshash qandaydir mavhum yetishmovchilik bor edi.
Buni kimlardir ruhiyat tomonga burar, biz bolalar esa aynan mana shu yetishmovchilikni-da oʻyin kabi oʻynashni, aynan u bilan oʻzimizni ovuntirishni oʻrganib olgandik. Jamiyat tomonidan itqitilganligimizni, yoʻqsilligimizni va tobora bir-birimzga alamzada boquvchi gʻaddor maxluqlarga aylanayotganimizni, botinimizni zab etayotgan vahshoniyatning naqadar dahshatli ekanini ich-ichimizdan sezib turardik. Hayotimizning har bir detali, kunimizning har bir soatida oʻzini bizga eslatib turuvchi mazkur faqirlik va gʻazab avval “Bizni oldin ham odam deb hisoblashmagan” dedirar keyin esa mahallamizga mehmon boʻlib kelgan Amerikalik sayyohlarning derazasi ostida biz yoshlarga “Istiqlol marshi” ni baralla aytishga majbur qilar edi.
Aziz Nesinning bitiklarida mana shu badbinlik va jaholatning naqadar tubanligini, undan qutulish umidi va oʻsha umidning aslida qanday ekanini, uning bizda qoldirgan asoratlarini oʻzgacha zavq bilan ifoda etardi.
Bolalikda uning hikoyalarini oʻqigan paytimda Istanbul, umuman butun Turkiyaning kundalik hayot koloriti, avtobus eshigining qanday ochilishi-yu jamoat hojatxonasining naqadar tirband boʻlishigacha, koʻcha gaplaridan tikuv mashinasining tovushigacha, qozondan dazmolga qadar boʻlgan uyning mayda-chuyda buyumlarigacha, biz tezda qoʻlimizdan boy bergan ona tilimizdan nuktadonlarning nutqigacha,qaynonalar, masxarabozlar, bolalar, mushuklar, shaharni shahar qilib turuvchi mana shu oilalardan doʻkonlar va davlat idoralarigacha eng arzimas nuqtalarini-da qoldirmay haqiqat tuygʻusi ila jonlantirardi.
Soʻngi yillarda qayta-qayta oʻqiyotganim bu hikoyalar, u yer- bu yerdan varoqlab, ancha vaqt oʻtsa-da eslab kulib qoʻyganim, qoʻlimga olgach nelarnidir qoʻmsashga majbur qilayotgan mazkur kitoblarning Aziz Nesinniki ekani mening ushbu adibga hurmatim oʻta baland ekanligini oʻzim uchun isbotlayotir. Aslida ham uning yutugʻi maydkashligida edimi, deyman. Negaki jahon adabiyotida ham oʻzi yashagan shaharni bu qadar mufassal, bor boʻyi-basti bila mukammal tasvirlay olgan yozuvchilar kam topiladi. Xususan “Demokratik partiya”ning hokimiyat tepasiga kelgan yillardan boshlab 70 – yillarning oxiriga qadar oʻttiz yillik davrda Istanbul va Onadoʻlida yashb oʻtgan barcha qahramonlar — butun idora maʼmurlari, boylar, ishsizlar, baqiroq siyosatchilar, taksi haydovchilari, kibor honimlar, askarlar va askar boʻlish orzusidagi xayolparastlar, koʻcha xotinlari, qishloq oqsoqollari, mahkumlar, jinoyatchilar, fohishalar, futbolchilar, ziyolilar, ogʻalar, shayxlar, jarchilar, dehqonlar, qotillar va yana koʻplab aqlga sigʻdirish mumkin boʻlganlarning hayot tarzini aynn uning asarlaridan topish mumkin edi.
Hech qaysi turk adibi mana shu oʻtgan oʻttiz yil orasida Istanbul timsolidagi Turkiyaning eng mayda detallariga qadar yozuvchiga hos ustalik bilan tasvirlamagan. Uning ijodida qisqa hikoya janri yetakchilik qilardi. Oʻylab qolaman, yuqorida taʼkidlab oʻtganimiz qahramonlar hayotini bir-biriga uzviy bogʻlagan holda ikir-chikirlariga qadar kichik bir hikoyada mukammal ifodalay olish… axir juda murakkab-ku! Ha, shunday, biroq Aziz Nesin har bir narsaga soʻzga qaragandek qarar va aynan SOʻZni koʻrardi.
Nesin koʻrsatgan adabiy jasoratga hech qachon chin maʼnoda durustroq eʼtibor qaratilmagan. Uning butun boshli romanlar turkumidan-da kuchli taʼsir etuvchi uch-toʻrt betli hikoyalari turk xalqining qayerdan kelgani, hozir qayerdaligi va ertaga qayerga ketishini bashorat qilgarak sahnaga chiqdi.
Uning kitoblarini tez-tez varoqlab turaman va negadir uning asarlari orqali aynan muallifning shaxsiyatiga, kundalik hayot tarzi va ichki kechinmalariga singishib ketayotganimni sezaman va… hayratlanaman. Va yana bilamanki, bir ijodkor sifatida ham oʻzining, ham xalqining ham dunyoning qaygʻusini ortmoqlb yurgan inson botinida doʻzax azobining achchiq izlari boʻy koʻrsatib turadi. Adib mana shu azobning tugab qolmasligi va yozish shavqi uni tark etmasligi uchun Yaratganga iltijo qiladi.
Aziz Nesin yozish uchun hech qachon vaqt va joy tanlamagan; u ulkan kitob nashriyotlaridan koʻra koʻproq kundalik nashrlarga suyangan va ularning qudratini chindan his qilgan edi. Yana bir narsa: Nesin garchi davr odamlarining ichki kechinmalarini tasvirlagan boʻlsa-da u davriy yozuvi boʻlib qolmadi. U kuylagan muqaddas va aksar jirkanch qaygʻular insoniyat yaratilganidan to tanazzulga yuz tutguniga qadar qalblarni tark etmaydi.
Qay bir yili u bilan Farangistonga sayohat qilgandik. Bir mehmonxona tanlab kirdik va oʻz xonalarimizga oʻrnashdik. Bir-necha daqiqadan soʻng qandaydir bahona bilan eshigini taqillatdim. U ochdi va koʻrdimki, Nesinning qoʻlida qalam bor edi. Nega u eshikni ochaman, deb turgani payt qoʻlidagi qalamni stolga qoʻymagani haqida uzoq oʻylaganim yodimda… Xonaga kirib uning yozuvlariga koʻz tashladim. U koʻcha yozuvchilaridan biri boʻlgan va bugunga kelib unutilib ketgan Mahmud Sodiq haqida oʻz xotiralarini qoralayotgandi. Muallifning yozishicha, qalam Mahmud Sodiqning oltinchi barmogʻi boʻlgan ekan. Aziz joyiga oʻrnashib olgach yana yozishda davom etdi: “Mahmudni koʻz oldimga keltirgim kelgani zamon qoʻlimdagi qalamga boqaman, yuragim olovlanadi.”
Ammo yozish bora-bora uning uchun zahmatdan koʻra hayotning gʻaddorligi ustidan qozonilgan gʻalabaga aylandi. Eng ogʻir vaqtlarda ham uning asarlari xalq koʻnglidan joy olarak ularga muqaddas umid tushunchasini singdirishdan toʻxtamadi. Nesin yagona quroli — qalami bilan inson qalbi uchun yovuzlikka tomon urush ochdi. Baʼzilar yaqinlarini, baʼzilar buyumalirin sevadilar. Aziz Nesin es yozishni sevar va qarogʻlariga ham oʻz qahramonlari dilida tugʻilgan orzu shuʼlasi porlab turardi.
Siyosiy raxbarlarning xalqqa nisbatan ayyorona yurishlardan to koʻcha bezorilarining qoʻpol va manfur qilmishlariga qadar u oʻz keskin munosabatini bildiraverdi va Insonga nisbatan qilingan barcha adolatsizlikka baʼzan koʻz yosh va aksar paytlarda kulgi quroli orqali kurashib keldi. Aziz Nesinga mana shunday — juda kam yozuvchilarga beriluvchi baxt nasib qilgandi.
Oʻzi chanqagan vaqti boshqalarning ham chanqaganini his qilar va ularning chanqoq tufayli qilayotgan faryodlarini eshitmagani uchun oʻzini ayblardi. Eng asosiysi, uning eng murosaasiz raqibi oʻzi edi. U oʻzini ayaganini hech qachon koʻrmaganman.
Ijtimoiy muammolarning davlat tomonidan hal qilinishini kutgani kabi, intellektual va siyosiy hayotga aloqador butun muammolarni oʻz hamqalamlari bilan birga yechishni istar edi u. U yozgan qisqa hikoyalarda xalq farishta qilib tasvirlanmas edi. Chindan ham Nesinning bitiklarida shundoq ham jasur yozuvchidan yanada yuksakroq jasorat kutayotgan, biroq oʻzi na ot na baliq boʻla olgan noshud va xomxayol olomonning omiligi ustidan achchiq kulish orqali oʻsha olomonni chinakam xalq qilish istagi yotardi.
Men ham baʼzan uning ulugʻ siymosi, koʻrsatgan adabiy jasoratlari va achchiqtilligiga mahliyo boʻlib qolsam-da biroq u bilan meni bogʻlagan muayyan muammoli vaziyatlar va eng asosiysi mening unga ixlos qoʻyishimning asosiy sabablarii boʻlmish Yozuvchilik Intizomi va har bi narsani idrok etmoq istagi meni oʻziga tortaveradi. Hamma narsani yozish! Ortingdan buyuk bir asar qoldirish orzusi! Hamma bilgan, biroq bilishini bilmagan haqiqatlarni tiniq shaklda, Xudo bergan ishtiyoq-la qogʻozga koʻchirmoq zavqi…
Hamisha xayolimda Aziz Nesin va uning qanday ishlaganini oʻrganishdan zavq olgan kunlarim — yoʻqotishdan, yigʻishdan, sochishdan, har qanday kamchiligimga optimistlarcha qarashdan topgan baxt tuygʻusi yuqoridagi istak va ehtiroslarni uygʻotgan edi. Nima boʻlganda ham Aziz Nesin turk adabiyotini, turk nasrini bir-necha darajaga koʻtarib qoʻydi va uni istehkom kabi mustahkam, kapalak kabi nozik asarlar bilan boyitdi. Kulib turgan va gʻazablangan asarlar bilan!
Turk tilidan Mirzohid Muzaffar tarjimasi
Aziz Nesin
TILINGNI TIY!
Aziz Nesin — asl ismi Mahmud Nusrat boʻlgan turk hajviy yozuvchisi, dramaturgi. Nafis sanʼat akademiyasi (Istanbulda oʻqigan (harbiy maʼlumotga ham ega). “Marko posho” (1946) taraqqiyparvar hajviy gazeta va boshqa matbuot organlarida ishlagan. “Nuh kemasi” (1949) hajviy jurnalini nashr etgan. Koʻplab hajviy hikoya, poyema va romanlar muallifi, siyosiy va ijtimoiy hajv ustasi. “Jinnilar ozod boʻldi”, “Ishbilarmon odam”, “Noziq va nafis”, “Xudoga shukur” va boshqa asarlari siyosiy oʻtkir va dolzarb. Ularda yozuvchi jamiyat illatlarini fosh qiladi, kulgili vaziyat, xususiyat va holatlar orqali kishilarni beixtiyor oʻz nuqsonlaridan kulishga majbur etadi.
Aziz Nesin asarlarining qahramonlari — ish axtaraverib bezor boʻlgan mayda amaldor, omadsiz ziyoli va qashshoq ishchi (“Yashasin kambagʻallik”, “Maydon soatlari”, “Xotin kishi boʻlganimda-yu…” va b.). “Shunday boʻldi, bunday boʻlmaydi” avtobiografik qissasi, “Aziznoma” hajviy sheʼrlar va “Mamlakatlardan birida” hajviy hikoyalar toʻplamlari mavjud. Hajvchi yozuvchilar xalqaro tanlovlarida “Dafna chambari” olgan (1956, 1957). Oʻzbekistonda boʻlib oʻtgan Osiyo va Afrika mamlakatlari yozuvchilarining Toshkent anjumanlari ishtirokchisi.Bir necha asarlari (“Musht ketdi”, 1966; “Xushtak afandim”, 1969; “Futbol qiroli”, 1978 va h.k.) oʻzbek tilida tarjima boʻlgan va bir necha marta nashr qilingan.
* * *
U 1915 yili tugʻildi. Uyida yigʻlagani qoʻyishmadi. Onasi qoʻlini bigiz qilib tahdid qildi:
— Ovozingni oʻchir!
Kulish ham, yigʻlash ham mumkin emasdi. Otasi ham zugʻum qilardi:
— Jim boʻl!
Agar uyda mehmonlar boʻlsa, uni ogohlantirishardi:
— Jimgina oʻtir, shovqin solma!
Agar onasi uyda yolgʻiz qolsa, qulogʻiga quyardi:
— Baqirma, bir pasgina tinchlik boʻlsin!
Shu tariqa u yetti yoshga toʻldi.
* * *
U maktabga qatnay boshladi. Dars paytida endi ogʻiz ochgan ham ediki muallim oʻshqirib qoldi:
— Gaplashma!
Uni doskaga chaqirishganda doimo uqtirishardi:
— Sendan nimani soʻrashsa, faqat shu haqda gapir. Ortiqcha javrama.
Shu tariqa oʻn ikki yoshga toʻldi.
* * *
U oʻrta maktabga qatnay boshladi. Endi gapirmoqchi edi, ogʻziga urishdi:
— Sendan soʻrashayotgani yoʻq.
Direktor unga “ Tilni tiygan boy boʻlar” degan maqolni eslatib qoʻydi.
Turk tili muallimi shunday dedi:
— Ikki marta eshitib, bir marta gapir. Odamning ikkita qulogʻi, bitta ogʻzi bor.
— Jim boʻl!
— Ovozingni oʻchir!
— Javrama!
Shu tariqa oʻn besh yoshga toʻlib qoldi.
* * *
U litseyga qatnay boshladi. Birinchi eshitgan gapi shu boʻldi:
— Gapirgandan koʻra jim oʻtirgan yaxshi!
— Koʻp javrama!
— Ogʻzingni yum!
— Jim boʻl!
Shu tariqa oʻn toʻqqiz yoshga toʻldi.
* * *
U universitetga oʻqishga kirdi. Uyda shunday nasihat qilishdi:
— Kattalar gapirganda kichiklar jimgina quloq soladilar.
Onasi tayinladi:
— Soʻz – kattadan, suv – kichikdan.
Professor bir kuni shunday dedi:
— Tilingni tiyib yur!
Shu tariqa yigirma uch yoshga toʻldi.
Harbiy xizmatga chaqirildi. Boʻlinma komandiri buyurdi:
— Jim boʻl, itvachcha!
Serjant :
— Javrashni bas qil!
Kapitan:
— Ogʻzingni ochma!
* * *
Uni mirshabxonaga chaqirishdi:
— Sendan soʻralayotgani yoʻq!
Komissar doʻq urdi:
— Jim!
* * *
U ishga kirdi. Oʻrtoqlari barmoqlarini ogʻziga bosib shivirlashdi:
— Tss!
— Xudo haqqi, ogʻzingni yum! Boshingga bir baloni orttirib olma. Ehtiyot boʻl!
Boshliqlar ogohlantirib qoʻydi:
— Har narsaga burningni tiqma!
— Buning senga dahli yoʻq!
— Nima ishing bor?
— Aralashma!
* * *
Uylandi. Xotini tayinladi:
— Sendan iltimos, har baloga burningni suqma!
Farzandlar tugʻilib, voyaga yetishdi. Ular aytishdi:
— Ota, bu ishga aqling yetmaydi. Aralashib oʻtirma!
* * *
Bu odam – qisman men, qisman siz, qisman hammamiz!
Rivoyat qilishlaricha, oʻtmishda xotinlar pishirayotgan ovqatiga erkaklarning tilini qirqib qoʻyadigan bir ogʻu qoʻshib qoʻyarmish. Bizning yemishimizga ham shunaqa ogʻu qoʻshilganga oʻxshaydi. Bir qarab koʻringchi, tilingiz bormikin? Biz tilimizni yutib qoʻyganmiz! Ogʻzimiz boru ammo tilimiz yoʻq.
* * *
Mana endi oʻsha qisman menga, qisman sizga oʻxshaydigan odam soʻz erkinligini talab qilib yuribdi. Uning gapirgisi kelyapti.
Ammo unga buyurilyapti:
— Tilingni tiy!
Mening unga shunday degim keladi:
— Gapir! Gapir! Gapirsang-chi! Ammo nima deysan? Qanday gapirasan? Tilimiz bormi oʻzi?..
Shodmon Otabek tarjimasi
