27 сентябр — Устоз  Рауф Парфи таваллуд топган куннинг 80 йиллиги

   Сизга тақдим этаётган хотира-эссе шу пайтгача Рауф Парфи ҳақида ёзилган хотиралардан фарқ қилади деб ўйлайман.Чунки у Рауф Парфини жуда яхши билган, узоқ йиллар у билан ҳаммаслак, ҳам дўст, ҳам шогирд бўлган Сулаймон Раҳмон томонидан ёзилган. Яна фарқли жойи шундаки, агар Рауф Парфи ҳақидаги ёзилган хотираларнинг аксарият қисми муаллифлар томонидан ўзларини буюк шоир билан таниш бўлганларини дунёга билдириб қўйиш ниятида ёзилган бўлса,Сулаймон Раҳмон хотиралари теран ва ботиний самимият билан ёзилгани,улуғ шоирнинг сиймосини аниқ ва ёрқин тарзда кўз ўнгимизда намоён этиши билан ажралиб туради.Хотирада Рауф Парфи яшаган муҳит,унинг ўша йиллардаги ўйлари ва кечинмалари,шоирни ёнидаги одамлар ҳақида аниқ ва тиниқ ёзилгани ҳам диққатга сазовор.
Яна бир гапни айтмасам бўлмайди.20 йил давомида сукут сақлаб келаётган Сулаймон Раҳмон ўзбек шеъриятида ўз изини қолдира олган шоир. Мазкур хотираларида шоир бу сукут сабабини бир — икки жумлада айтиб ўтиб кетади,холос. Шу билан бирга у ижодида сукут қилмаганини ҳам айтиб ўтадики,бу жуда муҳимдир. Умид қиламизки, Сулаймон аканинг узоқ йиллик сукутини яқин кунларда нашр этилажак шеърлари ва таржималари бузажак ва бундан,авваламбор, Асқад Мухтор,Рауф Парфи руҳлари шодумон бўлажак.

Хуршид Даврон
2017

Сулаймон Раҳмон
СУЮК ВА БУЮК ШОИР
Эссе

Рауф Парфини қачондан бошлаб таниганимни эсласам, бундан салкам эллик йил аввалги гаплар ёдимга тушади. Ўша пайтлари ҳозирги Миллий театр ўрнидаги «Ватан» кинотеатри биносининг ўнг биқинидаги торгина халта кўчада, ажойиб бир хонадонда ижарада турардим. Хонадонда куни бўйи чакаги тинмайдиган эски бир радио бўларди. Истасак-истамасак, қулоғимизга ҳар хил янгиликлар, қўшиқлар чалиниб туради. Ёшмиз, кўпинча «Ёшлик» радиостанциясини эшитамиз. Янги-янги қўшиқчилар, янги-янги шоирлар чиқади. Ҳозирги матбуот тили билан айтсак, Фахриддин Умаров билан Таваккал Қодировнинг айни юлдузли онлари эди ўша кезлар. Муҳаббат Шамаеванинг илк қўшиқларини ҳам «Ёшлик»дан эшитганим эсимда.

1964 йилнинг кузи эди. Пахта терими авжида. Ҳали у, ҳали бу хўжалик режани бажаради. Радио тинмай гоҳ у илғорни, гоҳ бу пешқадамни мақтайди, қўшиқлар ҳадя этади. «Ёшлик» шундай кунларнинг бирида пахта теримида қатнашаётган бўлажак журналистлар – дорилфунун талабалари ҳақида гап очиб қолди. Мен, бўлажак журналист, дарров қулоғимни динг қилдим. Ҳамма эшитган гапларим ҳозир эсимда йўқ. Лекин Тўлан Қўзибоев деган талаба айтиб берган бир латифа ёдимда қолган. Латифага кўра, йигит трамвай бекатида турган қизга «Яхши қиз, бу ердан қайси нўмерли трамвайлар ўтади?» дея гап отиб, шилқимлик қилмоқчи бўлади, буни пайқаган қиз «Фалон-фалон нўмерли трамвайлар ўтади, лекин сизнинг нўмерингиз ўтмайди», деб йигитни мулзам қилади. Кейин Ризвон Сафарова деган талабага сўз берилади. У Фозил Усмонов деган курсдошини ҳаяжондан энтикиб-энтикиб мақтайди. Овози зўр, бирам ширали, бирам чиройли, дейди. Бутун курс унинг қўшиқларини сел бўлиб эшитади, дейди. Айниқса, унинг «Лайло» деган қўшиғини эшитиб маза қиламиз, дейди…

Хуллас, мақталган қўшиқ янграйди. Дарҳақиқат, овоз нафақат тиниқ, ширали, чиройли, айни пайтда мунгли ва сеҳрли туюлади менга:

Яна пайдо бўлдим йўлингда,
Йўлларингда яна бўзладим.
Бечора қалб сенинг қўлингда,
Кўзларингда менинг кўзларим.

Ёпирай, бу қўшиқ шеърини ким ёзган экан? Шу пайтгача эшитиб юрган қўшиқларимга ўхшамайди. Қандайдир бошқача, содда, жозибали, дардли, ёруғ. Нимасидир, – ноласими, сўзларими, нафасими, – янгича. Шунинг учунми, бир эшитишдаёқ ёдимда қолди:

Дилнавозим, дилафкорим,
Ёнингга учай, Лайло.
Ҳисларимни йўлларингга
Маржондай сочай, Лайло.

Сенга ёлғиз асраганим
Қалбимни очай, Лайло.
Агар ишқимни рад этсанг,
Қайларга қочай, Лайло?..

Қўшиқ тез кунда тилга тушди. Ҳаммаёқни «Лайло» босиб кетди. Катта-кичик давраларда, ўтиришларда – «Лайло», овози бўлса-бўлмаса, кўча-кўйдаги ёш-ялангнинг оғзида – «Лайло». Лоф эмас, бирорта тўй-томоша «Лайло»сиз ўтмайди. Устига устак, «Лайло» тўғрисида дув-дув гап тарқалди. Эмишки, қўшиқчи йигит Лайло деган бир қизни яхши кўрар экан. Қизни кўчада кўриб қолган йигит унга кўнглини ёрмоқчи бўлибди. Лекин қиз уялибми, ғурури йўл бермайми, йигитнинг гапини эшитмабди, чопқиллаганча, ўқдай учиб келаётган трамвай олдини кесиб, кўчанинг нариги бетига ўтиб олмоқчи бўлибди. Буни кўриб, эсхонаси чиқиб кетган йигит унинг орқасидан отилибди. Қисматни қарангки, қиз фалокатдан эсон-омон ўтиб олишга улгурибди-ю, лекин йигитнинг ўзи фалокатга дуч келибди. Қоқилиб кетиб, трамвай тагига тушибди, ғилдираклар унинг ҳар иккала оёғини тиззасидан шарт узиб ташлабди.

Мен бу воқеадан қаттиқ таъсирланиб, бир ҳикоя ҳам ёзган эдим ўшанда. Раҳим деган ҳужрадошим, курсдошим (аллоҳ раҳматига олган бўлсин!) ўқийман деб олиб, қайтиб бермади, йўқотиб қўйдим, деди. Лекин худди шу курсдошим бир куни «Шарқ юлдузи» журналининг янги сонини олиб келди.
– Сиз ҳам шоирман деб юрибсиз-да, – деди кулиб. – Шоирнинг зўри чиқибди. Мана, ўқинг. Ҳатто Асқад Мухтор ҳам тан берибди.
– Йўғ-э, – дедим. – Асқад Мухтор-а?
– Оғзидан бол томиб мақтабди-ку, тан бергани шу-да.

Ҳовлиқиб журнални варақладим. Рауф Парфи. Жиддият, қатъият балқиб турган юз, хушбичим, кичкина бурун остида ингичка мўйлов, жипс юмилган юпқа лаблар, тубсиз дард ва нур чақнаб турган, бироз тепага, номаълумликка қадалган кўзлар…
Асқад Мухторнинг бир энликкина сўзи.
Ютоқиб шеър ўқишга тушдим.

Ёмғир ёғар, шиғалаб ёғар,
Томчилар томчилар сочимга.
Ёмғир ёғар, шиғалаб ёғар,
Ҳам қайғумга, ҳам қувончимга…

Айланиб тушар қор
Йўлимга.
Қўлингни қўйгил, ёр,
Қўлимга…

Кўзимга беркитай
Ва лекин,
Ёшдай оқиб кетма,
Севгилим…

Кеча оқшом тушимда
Бухорода юрган эмишман.
Зангор миноралар бошимда,
Оёқларим остида гулшан…

Шу кунгача жуда кўп шеър ўқиганман. Лекин ҳеч бунақасини учратмаганман. Ғалати бўлиб кетдим. Содда, равон, айни пайтда қандайдир бошқача, сеҳрли, жозибали. Самимий, мусиқий, ўйноқи. Илгари ҳам ўйноқи шеърларни ўқиганман. Масалан, Ҳамид Олимжон шеърларини, кейинроқ Қуддус Муҳаммадий, Султон Акбарий шеърларини. Лекин мен кўпинча залварли, оғир-босиқ, вазмин шеърларга дуч келганман. Ғафур Ғулом, Ойбек, Уйғун шеърларини кўп ўқиганман, ёд олганман. Кейинроқ Мақсуд Шайхзоданинг «Чорак аср девони»даги, Асқад Мухторнинг «Танланган асарлар»идаги салмоқли, оғиркарвон шеърлар. Ўнинчи синфда ўқиб юрганимда тасодифан Усмон Носирни кашф этдим. Қалқонотадаги бир кутубхонада унинг юпқагина «Танланган асарлар»ига дуч келдим. Ўқидим-у, ҳақиқий шеър шунақа бўлиши керак, деб ўйладим. Ўша пайтлардаёқ ёд бўлиб қолган «Юрак, сенсан менинг созим, тилимни найга жўр этдинг. Юрак, сенсан ишқибозим, кўзимга ойни беркитдинг», «Севги, сенинг ширин тилингдан ким ўпмаган, ким тишламаган» каби гўзал сатрлар ҳалиҳануз вақти-вақти билан тилимда айланиб туради.

Худди ўша йилларда Эркин Воҳидовнинг «Тонг нафаси» деган илк китобчаси азбаройи ёқиб қолганидан, унга кичик тақриз ҳам ёзганман. Туман газетасида чиққан. Хайриддин Салоҳнинг «Чашма», «Иккинчи имтиҳон» китобчаларини ҳам қўлимдан қўймай ўқирдим. Менинг шеър ҳақидаги, шеърият ҳақидаги тасаввурим, онгим худди шу шоирларнинг шеърлари орқали шаклланган эди. Кейинроқ Абдулла Ориповнинг «Митти юлдуз»и чиқди, ундаги шеърлар мадҳияларга кўникиб қолган шеър мухлисларини, жумладан, мени ҳам бошқача бир руҳияти, ижтимоий салмоғи, теша тегмаган ташбеҳлари, шиддати ва жўшқинлиги, ўзига хос пичинги ва танқидий нигоҳи, хуллас, кўнгилга яқинлиги, сарин нафаси билан ҳайратга солаётган эди. Аммо Рауф Парфининг «Шарқ юлдузи»даги шеърлари менга шеъриятнинг ўзга бир оламини очди. Ҳайронман, нимаси билан бунча ёқимли бу шеърлар? Руҳга руҳдош, дилга дилдош. Кайфиятни хуш қилади. Худди ўз кўнглингдан чиққандай қадрдон ҳиссиётга ошно этади. Устига устак, юқумли. Эсда тез қолади. Ўз-ўзидан тилингга келаверади. Аслида бу шеърларда одамни лол қолдирадиган ақлли бир гап, ўткир фикр, катта фалсафа, тасаввурингни ағдар-тўнтар қилиб ташлайдиган ташбеҳ йўқ. Ўша, олтмишинчи йиллар қаричи билан ўлчайдиган бўлсак, бу шеърларда зўр ижтимоий фикрларни, оригинал поэтик хулосаларни эмас, инжа самимиятни, юқумли кайфиятни кўрдим. Тасвирдаги, ифодадаги ажабтовур ёрқинлик, тиниқлик, оҳангдаги, нафасдаги, овоздаги ўзига хослик, ички жозиба манаман деб туради. Бу шеърларда воқеликка нигоҳ ўзгача, муносабат ўзгача. Илгари ҳеч бир шоирда кўрилмаган лисон… Хуллас, Рауф Парфи билан ғойибона илк учрашувим мени ана шундай ҳиссиётларга ғарқ қилган.

Рауф Парфининг ўзи билан илк учрашганимда эса…

Ўша кезлари «Гулхан» журналида ишлардим. Хайриддин Салоҳ адабиёт бўлимини бошқарарди. Шеърларини суюб ўқиб юрганим шоир билан бир ишхонада ишлашдан бахтиёр эдим. У жуда камтар, самимий дўст, улфат бир одам эди. Тезда иноқлашиб, ака-укадай бўлиб кетдик. «Гулхан» таҳририяти ўшанда ҳозирги Навоий кўчасидаги 30-уйнинг учинчи қаватида эди. Бир ёнимизда «Саодат», бир ёнимизда «Ғунча» журнали, сал нарида «Ўзбекистон физкультурачиси», даҳлиз охирроғида «Пионер Востока» ва «Ленин учқуни» газеталари жойлашган эди. «Ўзбекистон физкультурачиси» рус тилида тайёрланиб, ўзбекчаси асосан унинг таржимасидан иборат эди. Эркин Жабборов бош муҳаррир, Абдувоҳид Мулламуҳамедов унинг ўринбосари бўлиб, у асосан газетанинг ўзбекчасига масъул эди. Абдувоҳид ака бир пайтлари «Гулхан»да ишлаган, шунинг учун ўтган-кетганда таҳририятга бош суқиб, қалайсизлар, чарчамаяпсизларми, дегандай, ҳол-аҳвол сўраб туради. Ана шундай сўрашишлардан бирида гап орасида «Бугун янги ходим олдик, Рауф Парфи деган зўр шоир», деб қолди. Наримон Орифжонов ҳазиллашиб:
– Улфатчиликдаям зўрми? – деди.
– Боқса, одам бўладиганга ўхшайди, – деди Абдувоҳид ака кулиб.
– Зўр шоир бўлса, улфат бўлмай иложи йўқ, – деди Хайриддин Салоҳ ишонч билан.

«Шарқ юлдузи»даги шеърлари билан мени қизиқтириб қўйган шоирни тезроқ кўргим келиб қолди.Балки даҳлизда учратиб қоларман деган ўйда «Ўзбекистон физкультурачиси» томон юрдим. Таҳририят эшиклари ёпиқ. Нима қилишимни билмай, каловланиб «Ленин учқуни»га кирдим. Чўлпон Эргаш билан бир пас гаплашиб ўтирдим. Гап орасида «Рауф Парфи деган шоир «Ўзбекистон физкультурачиси»га ишга кирибди, танийсизми?» дедим. «Ҳа, яхши бола, ўзимиз қатари, – деди. – Чойхонада танишдим. Хоҳласангиз, эрта тушликни бирга қилайлик, танишиб оласиз».

Чўлпон Эргаш ўзини зўр шоир деб билади. Шунинг учун зўр шоирларни ярим ҳазил, ярим чин қилиб «Ўзимиз қатари» дейди «қатори» сўзини ўшчасига талаффуз қилиб.

Қайтаётсам, йўлакда худди ўша «Шарқ юлдузи»даги расмда кўрганим, ингичка мўйловли, кўзлари мунгли чақнаган, пишиқ, миқти жуссали бир йигит зинапоя панжарасига суяниб, чекиб турибди. Салом бериб, ёнидан ўтаётганимда менга ғалати бурилиб қаради-да, гавдасини бироз эгиб, худди билинар-билинмас таъзим қилгандай, ўта қисқа қилиб «Салом» деди… (Кейинчалик ҳам унинг баъзи қўл, оёқ, гавда ҳаракатларида аллақандай ғалатилик, очиғи, «Ы операцияси» фильмидаги Шурикнинг хатти-ҳаракатларига ўхшашлик борлигини сездим. Айниқса кўзойнак тақиб юрганида.)
«Навоий-30»нинг шундоқ биқинида Маҳмуд мўйловнинг машҳур чойхонаси бўларди. Чоғроқ ҳовли, ўртасида суви кўкариб кетган, хазон босган ҳовуз (кези келганда, қистириб ўтай, шу ҳовуз Абдулла Ориповнинг машҳур «Тилла балиқча»си ёзилишига сабаб бўлган), ҳовуз гирдига хўрандалар учун қўйилган пластмасса стол-стуллар. Номига бир-иккита чорпоя ҳам бор. Тушликда деярли барча таҳририятлар, барча нашриётлар ва бинодаги Маданият вазирлиги, Кинематография давлат қўмитаси, Ўзбекистон Телеграф агентлиги каби кўпдан-кўп идораларнинг одамлари шу чойхонага тушади. Чойхонада қулинг ўргилсин уйғурча чўзма лағмон қилинади. Ўзбекча тўйоши дамланади. Сомса ёпилади, шашлик пиширилади. Бу ерда деярли барча ёзувчи-шоирларни, журналистларни, актёрларни учратиш мумкин. Телестудиядан Алп Жамол бошчилигида Эргаш Каримов, Эргаш Раимов, Ҳасан Йўлдошев, Садир Зиёмуҳамедов каби телеминиатюрачилар ҳам шу чойхона шинавандаси.

Эртасига Чўлпон Эргаш айтганидай, тушликни шу чойхонада Рауф Парфи билан бирга қилдик. Сомса едик. Рауф Парфи камовқат экан. Атиги битта сомса билан кифояланди. Биз овқатланиб бўлгунча, онда-сонда чой ҳўплаб, кўзларини қисиб, хаёлчан ҳолда сигарет чекиб ўтирди. Деярли гапирмади. Фақат Чўлпон Эргашнинг баъзи бир артистона қизиқ қилиқларига, гапларига (Чўлпон Эргаш Театр институтини битирган, актёрлик дипломи бор) овозини атай дўриллатиб, ғалати қилиб кулиб қўярди. Қайтаётганимизда, йўл-йўлакай «Ишдан кейин, Абдулла тушмоқчи. Сизлар ҳам тушинглар чойхонага. Бир пас отамлашиб ўтирамиз», деди.

Абдулла Ориповни биринчи марта Пушкин боғида ўтган бир кечада кўрган эдим. Боғ ўртасидаги ёзги томошахонада бўлган учрашувда Озод Шарафиддинов «Халқимизда от ўрнини той босар», деган гап бор, мана бугун ана шундай тойларимиздан бири, ёш шоир Абдулла Ориповни сизнинг ҳузурингизга етаклаб келдим, муҳтарам томошабинлар» деб таништирган ва Абдулла Орипов узундан-узун «Юзма-юз» шеърини ўқиган эди. Кейин «Гулхан»нинг мусаҳиҳҳи ва котибаси Нафисага (Нафиса Тожиева – таниқли актёр Жўра Тожиевнинг қизи) «Митти юлдуз» китобини «Нафисага нафис хаёллар ила, Абдулла» деб ёзиб берганига гувоҳ бўлганман.

Хуллас, ўша куни ишдан сўнг Маҳмуд мўйловнинг чойхонасида Абдулла Орипов бизни меҳмон қилди. Шу-шу Абдулла Орипов, Рауф Парфи, Чўлпон Эргаш ва мен ўз-ўзидан улфати чор бўлиб қолдик. Деярли ҳар куни ишдан сўнг шу чойхонада ўтирамиз. Ҳаммамиз бўйдоқмиз. Овқат қилиб, йўлимизга кўз тикиб ўтирадиган меҳрибонимиз йўқ. Шунинг учун бира тўла кечки овқатни ҳам шу чойхонадами, Навоий кўчасининг нариги бетидаги турнақатор ошхоналардан биридами, қиламиз. Турган гапки, улфатчилик ичкиликсиз бўлмайди. Қиттак-қиттак олиб ўтирилади. Баъзан кутилмаган меҳмонлар келиб қўшилиб, даврамиз беихтиёр кенгайиб кетади. Шундай пайтларда меҳмонларнинг қистови билан меъёридан ошириб ичиш ҳоллари ҳам бўлади. Даврадошларим ичида мен энг ёшиман, бунинг устига ўзи табиатан камгапман. Маҳмадоналик қилиб бировга ақл ўргатишдан кўра, ақл ўрганиб ўтиришни маъқул кўраман. Бу борада Рауф Парфи билан бир хил эканмиз. У ҳам ҳамма гапга аралашавермайди, менга ўхшаб, кўпинча даврани кузатиб, ўзи билан ўзи бўлиб, гап «ўғирлаб» ўтиради. Худди Навоий бобомизнинг базм ичида ҳам ўзинг билан ўзинг қол, деган ўгитларига амал қилгандай. Ичкиликдан ҳам номигагина тотиниб қўяди. Кўп кузатиб, шу фикрга келдимки, унинг учун ичкилик эмас, давра муҳим, кичкинагина бўлса ҳам, адабий муҳит муҳим.

Ҳаммамиз ижарада турамиз. Абдулла Орипов Маҳмуд Саъдий билан Оқлон маҳалласидаги бир хонадонда, мен Маматқул Ҳазратқулов билан Кўкчанинг Комаров кўчасидаги катта бир ҳовлида яшаймиз. Чўлпон Эргашнинг ёлғиз ўзи Театр ва рассомлик институти яқинида, Шпилковский кўчасидаги бир ўрис кампирнинг каталакдек ҳужрасида туради. Фақат Рауф Парфининг тайин тураржойи йўқ. Ёлғизгина онаси Тошкентдан унча узоқ бўлмаган Шўралисой қишлоғида яшайди. Ҳафтада бир-икки марта ишдан кейин қишлоғига кетади. Шаҳарда қолганида эса ҳар кимларникида ётиб юради. Бир куни Раззоқ Абдурашид тўй қилди. Укаси уйланди. Тўйда Рауф Парфи билан ёнма-ён ўтириб қолдик. Шунча кунгача кўришиб, гаплашиб, унинг таъбири билан айтганда, «ҳамшиша»лик қилиб юрган бўлсам-да, ўша оқшом у билан яхшироқ танишдим. Тўйдан кейин у бизникида қолди. Чироқни ўчириб, иккаламиз икки каравотга чўзилдиг-у, лекин кўзимизга уйқу илинмади, туни бўйи гаплашиб ётдик. Гапимиз шеър ҳақида, адабиёт ҳақида бўлди деёлмайман. Тарих ҳақида, тил ҳақида, миллат тўғрисида, жадидлар, босмачилар хусусида гаплашдик. Унинг айтишича, босмачилар босмачи эмас, миллий озодлик учун курашчилар бўлган. Улар халқни эмас, қизил аскарларни босган. Шунинг учун ўрислар уларни «босмачилар» деган. Аслида эса, қизил аскарларнинг ўзлари босмачи бўлган. Мисол учун, Мадаминбек ўзбекларни большевеклардан қутқариш учун, ислом динини ҳимоя қилиш учун курашган. Унинг мақсади Туркистонни туркистонликлар қўлига олиб бериш бўлган…

Менинг ёш хаёлимда ҳам шундай гаплар йўқ эмасди. Гарчи дарсликларда Ўзбекистон иттифоқнинг тенгҳуқуқли аъзоси дейилса-да, аслида унинг Россияга қарам бир ўлка эканлигини яхши англардим. Гарчи ўша кезларда «Ўзбекфильм» босмачилар тўғрисида кетма-кет фильмлар чиқариб, «босмачилар» ҳақиқатан ҳам босмачи эканлигини исботлашга уринаётган бўлса-да, бу фильмларнинг уйдирмалигига, бундай фильмлар кимларнингдир буюртмаси билан олинаётганига ақлим етарди. Мен тарихий ҳақиқат аслида қандай бўлганини билишга қизиқардим. Шу боис кўп ўқир, тарих титардим. Тақиқланган нарса қизиқ бўлади. Айнан тақиқланган китобларни, қўлёзмаларни топиб ўқишга ҳаракат қилардим. Амир Темур ҳақида рост гапларни билгим келарди. Ўша йиллари Иброҳим Мўминовнинг худо ёрлақаб дунё юзини кўрган Амир Темурга бағишланган бир рисоласи қўлма-қўл бўлиб кетди. Лекин бу рисола менинг чанқоқ руҳимни қониқтирмади. Бошқа китобларни, асл манбаларни топиб ўқишга ҳаракат қилдим. Л.Лянгленинг 1890 йили чиққан «Жизнь Тимура» деган китобчасини, миллатчи деб қораланган Чўлпоннинг баъзи шеърларини топиб ўқишга муваффақ бўлдим…

– Биз – ўзбеклар, қозоқлар, қирғизлар, туркманлар, татарлар, қримтатарлар, озарбойжонлар – ҳаммамиз туркмиз. Буюк Нозим Ҳикмат билан бир миллатмиз. Тилимиз бир, динимиз бир. Шунингучун битта давлат бўлиб ёки битта иттифоқ тузиб биргаликда яшашимиз керак, – деди Рауф Парфи ана шу мулоҳазалардан сўнг. Ўрнидан туриб, тимирскиланганча стол устидаги гугуртни топиб чақди, хона бир лаҳза ёришди, тамакисини туташтириб, тутунни ичига чуқур тортгач, хўрсиниб қўйди: – Тоғамнинг ҳам энг катта орзуси шу бўлган…
– Тоғангиз? – дедим мен.
– Мен Мадаминбекнинг жияниман, – деди. – Асли Фарғоналикмиз. Менинг икки исмим бор, бири – Турсунали. Алғов-далғов талотўп йиллари ота-онам Шўралисойга келиб қолган. Қишлоғимиздагиларнинг деярли ҳаммаси Водилдан…

Ўша кеча ухламадик ҳисоб. Миллий ғуруримиз жўш уриб кетди. Ора-сира шеърлар ҳам ўқидик. Унинг шеър ўқиши ғалати эди. Сўзларни узиб-узиб, қисқа-қисқа, энтикиб, лекин оғзини тўлдириб, аллақандай шиддатли талаффуз қиларди.

Наҳотки умрбод ўртаса ўйлар,
Умрбод занжирбанд этса хотирот?!
Навоий байтига ўхшайди йўллар,
Бу тошлар Ҳамзанинг қотили, ҳайҳот…

Абут-турк ўтмишдан қолган ривоят,
Бироқ сен борсан-ку ўзбек элида…
Шоир, шеър айтмоққа сен шошма фақат
Улуғ Алишернинг қутлуғ тилида.

Ўша кеча «Она тилим», «Боғчасарой фонтани», «Усмон Носир», «Абдуллажон марсияси» каби шеърларини унинг ўз оғзидан эшитдим. «Абдуллажон марсияси»ни ўқиб бўлиб, қисқагина изоҳлади. Айтишича, Абдуллажон ҳам қариндоши, ҳам дўсти экан. Узоқ Сибирда, ҳарбий хизматни ўтаётган вақтида катта бир командирнинг «Виллис»ини ҳайдаган. Ўша мудҳиш ҳодиса рўй берган куни командирни аллақандай зиёфатга олиб борган. Бўрон аралаш қор чапараста уриб, изғирин шамол нинасини санчиб турган кечада сувуқ шу даражада қаттиқ бўлганки, туф десанг тупугинг ҳавода қотган. Оддий ўзбек аскарини одам ўрнида кўрмаган командир унга машинада кутиб ўтиришни буюриб, ўзи зиёфат бўлаётган жойга – иссиққина хонадонга кириб кетган. Зиёфат узоқ чўзилган. Совуқ бора-бора жонидан ўтган йигит машина эшикларини жипс ёпган-да, моторни ишлатиб, печкани ёқиб қўйган. Вақт ярим тундан оғса ҳам командирдан дарак бўлмаган. Охири йигитни уйқу элитган… Хуллас, эрталабга яқин кайфи тароқ ҳолда келган командир не кўз билан кўрсинки, ҳайдовчисида жон асари йўқ. Маълум бўлишича, бечора йигит машина печкасидан чиққан буғувчи газ таъсирида ҳаётдан кўз юмган экан. (Бунинг қанчалик рост-ёлғонлиги ёлғиз яратганнинг ўзига аён, ҳар ҳолда маййитни олишга борган қариндош-уруғларга берилган изоҳ шундай бўлган.)

«Абдуллажон марсияси»да ўн гулидан бир гули очилмаган ёш йигитнинг бемаҳал ўлими шоир кўнглида дод-фарёдга айланса, «Боғчасарой фонтани»да «кимлардандир», яъни бутун бошли бир халқдан жудо бўлган фонтан ҳасрати уни ёҳу чекишга мажбур қилади. Шеърда Сталин истибдоди қурбони бўлган қримтатар халқининг фожеасига ғоят нозик ишора бор:

Ғамли фонтан, ҳамон йиғлайсан,
Ҳасратларда бўлмайсан адо.
Эҳтимол, кимнидир йўқлайсан,
Кимлардандир бўлгансан жудо.

Тасаввур қилинг, ўша пайтда, 1963 йилда, коммунистик қонли қирғинлар мафкурасининг тегирмони тўла қувват билан гуруллаб ишлаб турган бир кезда ноҳақдан ноҳақ қувғин қилинган қримтатар халқи тақдири масаласига ишора қилишнинг ўзи бошни жаллод кундасига қўйиб беришдек ўта қалтис иш эди. («Боғчасарой фонтани» ёзилганидан сўнг чорак асрдан кўпроқ вақт ўтгачгина бу жиноий хато тузатилди – қримтатар халқига ўз тарихий ватанига қайтиш имкони берилди. Шунисига ҳам шукр.) Бунинг учун шоирда отнинг калласидай юрак ва Прометей жасорати бўлиши лозим. Рауф Парфида ана шундай юрак ҳам, жасорат ҳам бор эди, десам янглишмайман. Шунинг учун ҳам унинг бир қарашда беозор туюлган кўпдан-кўп шеърлари китобидан китобига кўчиб юраверди. Шунинг учун ҳам унинг замон ситамларидан нолиган тишли, тирноқли, асл шеърлари китобларидан тушиб қолаверди ва бу ҳол ҳалигача давом этмоқда..

Мен энди Рауф Парфи сиймосида инжа ҳолатлар, нозик кайфиятлар шоиринигина эмас, ўз халқи ва бошқа туркий халқлар тақдирини ўйлайдиган забардарст ижодкорни, катта маънавий ва руҳий йўқотишлар, шафқатсиз жудоликларга дучор қилинган миллатларнинг чинакам ичкуярини, ҳар қандай истибдодга, хусусан, миллий камситишларга, ҳуқуқий чеклашларга, инсон эркининг оёқости қилинишига қарши дадил бош кўтарган миллатпарвар, втанпарвар шахсни – халқнинг содиқ дўстини кўриб турган эдим.

Рауф Парфи энди ҳафтада икки-уч бор бизникида ётиб қоладиган бўлди. Янгийўлга, Шўралисойга кўпинча жумада кетиб, душанбада қайтарди. Қизиғи шундаки, деярли ҳар гал янги шеърлар ёзиб келар ва уларнинг биринчи ўқувчиси мен бўлар эдим. Шеърларини жуда батартиб сақларди. Одатдагидек икки интервал оралиғида эмас, бир интервал оралиғида машинкалатиб даста-даста қилиб тикиб, муқовалаб, китоб шаклига келтириб олиб юрарди. Шоирга ихлосим шу қадар баландмиди ёки шеърлари кўнглимга шу қадар яқинмиди, билмадим, бир-икки ўқишимдаёқ улар ёд бўлиб қоларди. Тез орада унинг ашаддий мухлисига айландим. У кашф этган шеърий дунё бутун жозибаси: ранглари, жилолари, оҳанглари билан руҳимга, қонимга сингиб кетди. Мени кўпинча «ҳасратимнинг суюқ тошлари», «шаклсиз севинч», «қандай машъум бу гўзал садо», «оғушимда зангори сезги, кипригимда суюқ ҳаяжон. Кўзларимда юмалоқ севги», «кибор чўққиларда музлаган баҳор», «шодумон дард» каби сюреалистик ташбеҳлар ҳаяжонга солар эди. Мен, йигирма ёшлардаги ҳаваскор шоир, Рауф Парфичасига ўйлаб, Рауф Парфичасига ёзадиган бўлиб қолдим. Ўша пайтлардаги шеърларимнинг аксариятидан Рауф Парфининг ҳиди келиб туради. (Эсимда, «Шарқ юлдузи»га олиб борган шеърларимни журнал ходими Ойдин Ҳожиева «Рауф Парфининг шеърларига ўхшаб қолибди» деб қайтиб берган. Бўлим мудири Юсуф Шомансур эса «От» шеъримдан «Туёғида латиф бир шиддат, лабларида вафо шовқини» деган сатрларни қайчилаб олиб, алмойи-алжойи гап сифатида журналнинг ҳажвий «Гулқайчи» рукнида эълон қилган. Агар «лабларида вафо шовқини»ни тумтароқ деб ўйлаган бўлса, ҳозирги баъзи шеърий китоблардаги ҳақиқий тумтароқликни, мантиқсиз жимжимани, чинакам оҳанжамаларни кўрганида нима дер эди раҳматли шоир?) Масалан, Рауф Парфининг «Деразамдан боқар зулумот, Зулмат билан жанг қилар оғир, Юрагимга оқар зулумот, Оқиб фикримни тилар ёмғир» сатрларидаги «зулумот»га ошиқ бўлиб: «Сукунат қўйнида ухлар зулумот, зулумот бағрида мудрайди кеча. Боғ ичра тўлғониб қилар ибодат, зулумот чокини тилиб бир қушча» деб ёзганман. Ёки Рауф Парфи «Фикрларим менинг сачрайди» деса, мен «Чекаман асабий. Толаман. Фикрларим менинг оғрийдир» деганман. Аслида бу шеърларда мазмунан яқинлик йўқ. Уларнинг маъноси, мақсади бутунлай бошқа-бошқа. Лекин қандайдир ўхшашлик борлиги ҳам тайин. Гап шундаки, мен ўзим билиб-билмай унинг баъзи сўзлари ва жумла тузишларидан иқтибос қилганман. Энг ёмони, воқеликни Рауф Парфи позициясида туриб, Рауф Парфи нигоҳи билан кўрганман ва Рауф Парфи сўзлари билан ифодалашга ҳаракат қилганман. Рауф Парфи оҳангига эргашганман. Ўхшашлик мана шунда.

Тан оламан, бу «ҳид»дан узоқ вақт қутулолмай юрдим. Машқларимни унинг ўзига ўқиб берсам, «Зўр» деб кулиб қўярди. Зўр эмаслигини ўзим билардим, шунинг учун матбуотга бермасдим, китоб чиқаришга шошилмасдим. Мен ўзимни топишим керак эди…

Бир куни Рауф Парфи новчагина, хушбичим, худди чизиб қўйилгандай ингичка мўйлов қўйган, кўз қорачиқлари ғалати ўйнаб турган, қўлтиқтаёқли бир йигитни бошлаб келди.
– Бу Фозил Усмон, – деб таништирди у. Кейин қўшиб қўйди: – Эээски ҳамшишам.

Лоп этиб, «Ёшлик»дан эшитганим «Лайло» эсимга тушди. Фозил Усмоннинг қўлтиқтаёқларига қараб, «Ия, анови гаплар ростга ўхшайди-ку», деб ўйладим. Фозил Усмон қувноққина экан, чеҳраси очиқ, доим кулимсираб туради, шанғиллаброқ гапиради, овози ўткир, ингичка-ю, лекин ширали, кўзларининг қорачиқлари бир нуқтага хотиржам боқиб туролмайди, худди пир-пир қилиб учиб, ликиллаб, ўйноқлаб турганга ўхшайди. Бунинг устига сезилар-сезилмас даражада ақийроқми-ей, ғилайроқми-ей…

Бир-бири билан сансирашиб гаплашади, бир-бирига ҳадди сиққанидан бўлса керак, муомалалари ортиқча илтифотсиз, лекин беғубор. Ҳазиллари қалтис, аммо самимий. Бир-бирини аяш йўқ. Юзингда кўзинг борми, демайди. Қўлтиқтаёқларга, сунъий оёқларга ишора бўлса керак, Рауф Парфи Фозил Усмонга «Техника» деб лақаб қўйган экан. Ўз навбатида Фозил Усмон ҳам уни «Дарвешали» деган лақаб билан сийлабди (Рауф Парфининг Турсунали деган иккинчи исмига уйқаш қилиб қўйган шекилли-да).

Фозил Усмон ўша кеча бизникида ётиб қолди. Ётиш олдидан сунъий оёқларини ечиб қўйди. Ҳар икки оёғи сонидан атиги бир-бир ярим қарич қолдириб, кесиб ташланган эди. Мен «Лайло» билан боғлиқ, узунқулоқ гапларни эсладим. Фозил Усмон кулди.
– Ҳам тўғри, ҳам нотўғри, – деди у. – Тўғриси шуки, мени ҳақиқатан ҳам трамвай босиб кетган. Лекин у пайтларда етти-саккиз ёшли бола бўлганман. «Лайло»га келсак, бунақа қиз йўқ.
— Шеъри ўзингизникими? – дедим.

Фозил Усмон қаҳқаҳ отиб кулди. Ялт этиб Рауф Парфига ғалати қаради:
— Ия, Дарвешали, — деди. – Айтмаганмидинг? Бу жуда камтар-да. Шеър Рауфники. Бир домланинг зерикарли дарсида ўтириб ёзган. Ёзишга ёзган-у, лекин ёқмаган шекилли, ғижимлаб итқитган, қоғоз тўппа-тўғри менинг тумшуғимга келиб тегса бўладими? Очиб қарасам, шеър. Рауфнинг ёзуви. Туппа-тузук, қўшиқбоп. Ўша заҳотиёқ ичимда минғирлаб куйга солдим. Куйи ўзи билан келди. Домла дарсини юмалоқ-ёстиқ қилиб чиқиб кетиши билан овозимни баралла қўйиб айтдим. Курсдошларимиз чапак чалиб олқишлашди. Кейинчалик яхшилаб ишлаб, туғилган кунларда, улфатчиликда, ўтиришларда рубоб жўрлигида айтиб юрдим. Рубобда кўпинча Рауфнинг ўзи жўр бўларди. Тўғрими, Рауф? Рубоб чалишни қийиб қўяди бу. Хуллас, «Лайло» курсимизнинг қўшиғи бўлиб қолди. Курсдошимиз Тўлан Қўзибоевнинг радиодагилар билан алоқаси бор эди. Улар орасида «Лайло»дан гап очган бўлса керак, Олим Маҳкамов деган «Ёшлик»чи мени атай қидириб топиб, қўшиғимни магнит лентасига ёзиб кетди, лекин яхши чиқмабди шекилли, кейин ўзимни студияга чақириб, қайтадан ёзиб олди. Сиз ўшани эшитгансиз.Шу. Лекин…
Фозил Усмоннинг гапи оғзида қолди.

– Шу-шу, – деди Рауф Парфи шоша-пиша. Кўпинча «Гап чўзилиб кетди, бўлди энди, қисқа қилиш керак» демоқчи бўлса, «Шу-шу» деб қўядиган одати бор эди. Лекин бу гал у ўз «Шу-шу»си билан ё «бу гапларни тугатайлик» демоқчи, ё Фозил Усмоннинг гапини тасдиқламоқчи, ёки «бўлди энди, у ёғига ўтма», демоқчи бўлди чоғи…

Ўша «лекин»нинг давомини вақти-соати билан мен Фозил Усмоннинг ўзидан билиб олдим. Гап шундаки, «Лайло»ни аввалига Фозил Усмон куйга солиб қўшиқ қилган, бу қўшиқ радиода атиги бир мартагина кетган, аслида эса уни уларнинг бошқа бир курсдоши – журналист, шоир ва хонанда Дадахон Ҳасанов ижроси машҳур қилган экан…

Рауф Парфи «Ўзбекистон физкультурачиси»да кўп ишламади. Ишдан бўшаб, анча пайт бекор юрди. Баъзан ҳафталаб кўринмай қолади. Шўралисойга кетади. Даста-даста шеърлар ёзиб келади. Аммо шеърлари вақтли матбуотда чиқмайди. Рауф Парфи «Шарқ юлдузи»даги шеърлари билан адабиётга чақнаб кириб келди. Бироқ чамамда адабиёт уни қучоқ очиб кутиб олмади. Назаримда, «Шарқ юлдузи»дан сўнг адабиёт ва санъатга алоқаси бўлган-бўлмаган газета-журналларда унинг шеърлари кетма-кет потирлаб чиқиши керак эди. Ахир адабиёт осмонида ўхшаши йўқ янги шоир – янги юлдуз пайдо бўлган эди! Афсуски, бундай бўлмади. Дарҳақиқат, Акутагава Рюноскенинг «Аслида истеъдод билан бизнинг орамиз атиги бир қадам. Лекин шу бир қадамнинг ўзи минг тошдан ҳам узоқлигини замондошлар билмайдилар ва шу боис истеъдодни пайқамайдилар, уни ҳалок этадилар», деган гапида жон борга ўхшайди.

Зеро, унинг илк китобчаси «Карвон йўли» ҳам минг бир чиғириқдан сўнг алоҳида ҳолида (гарчи бунга юз карра лойиқ бўлса ҳам!) эмас, самарқандлик шоир Суръат Орипов китоби билан бир муқова остида чоп этилди. Рауф Парфи менга китобчадаги биринчи шеърининг охирги «Букун бошқачадир она тупроқ ҳам» сатрини ўз қўли билан қаламда «Букун қаерларга кетди экан ғам?!» дея асл ҳолига келтириб, тузатиб тақдим этганидан биламанки, китобдаги баъзи шеърлар бузиб таҳрир қилиниб чоп этилган. Унинг шеърларига бундай муносабат кейин ҳам давом этди. Шунинг учун ҳам шоир бу тўғрида махсус шеър ёзди:

«Бир шеъримнинг, қаранг, боши йўқ,
Кесилган-ку, қаранг, оёғи –
Муҳаррирга боқдим кўзим лўқ –
Ахир қандоқ бўлди у ёғи?»

Ўша йиллари ўзи бермасмиди ё берса ҳам чиқаришмасмиди, билмайман, ҳар ҳолда бирор газетада бирор шеъри босилганини эслай олмайман. Назаримда, унинг ягона ўқувчиси мен эдим. Баъзида уни талабалар ўз ётоқларига таклиф қиларди. У эса мени етаклаб борарди. Давра кичик, доира тор бўлса ҳам шеърхонлик кечаси қизғин ўтарди. Рауф Парфи асосан мана шундай давраларда танилди, машҳур бўлди.

Кунларнинг бирида ярим кечада оғзи қулоғида бўлиб кириб келди. Жиндай ширакайф. Айтишича, нашриётда тасодифан шоир Шукрулло билан танишиб қолибди. «Ия, Асқад оқ йўл берган Рауф сенмисан? – дебди Шукрулло. – Омадингни қара, мана, ҳозиргина гонорар олдим, юр, бир меҳмон қилай сени, — дебди. – Қатта ишлавоссан? – деб сўрабди. «Ҳозирча ишсизман» деган экан, «Шундай зўр шоир ишсиз юриши мумкин эмас. Қани, юр, кетдик, — дебди. — Менинг таниш-билишларим кўп. Этикдўздан тортиб то министргача бор. Ҳаммаси билан таништираман. Бирортасидан бир иш чиқиб қолар» дебди. Энг аввал Чорсу бозорига олиб тушибди. У ерда ҳақиқатан ҳам этикдўз ошнаси бор экан, таништирибди. Ошнасига «Бунинг туфлисини яхшилаб мойлаб, ялтираб қўй», дебди. Кейин аллақайси озиқ-овқат дўконига киришибди. Дўкончилардан қарзи бор экан, қарзини узибди. «Бу Рауф Парфи деган зўр шоир, қани, қуйларинг унга», дебди. Дўкончилар дарҳол кичик бир дастурхон тузашибди. Колбаса, пишлоқ қўйишибди. Битта кильки, битта тушенка очишибди. Шукрулло охирги пиёласини бўшатиб, бир кесим колбасани оғзига солибди-да, Рауф Парфига узоқ тикилиб қолибди. Кейин кулиб: «Қараб турсам, маймунга ўхшайсан-а, Рауф», дебди. Рауф Парфи ҳам бўш келмабди. Ўзингиз ҳам ўхшайсиз деган маънода «Ўхшаймиз, домла, ўхшаймиз», дебди. Гапнинг тагига етган Шукрулло «Вой, бало экансан-ку, окаси», деб қаҳ-қаҳ отиб кулибди. Дўкондан чиқиб, бир сартарошхонага киришибди. Сартарошлар ҳам қадрдонлари бўлса керак, Рауф Парфини таништириб, «Энди бунинг соч-соқолини кузаб, одамга ўхшатиб қўйинглар», дебди яна ҳалиги маймунга ўхшайсан деган гапини зимдан давом эттириб. У ердан чиқиб, «Кўкалдош» мадрасаси биқинидаги узун бир дўконга киришибди. «Келинг, Шукрулло ака, келинг» деб кутиб олган дўкончи йигитга «Бу болага чиройли бир кўйлак билан, кўйлакка мос бир галстук топ бер», дебди. Хуллас, кирмаган эшиги, таништирмаган ошна-оғайниси қолмабди. «Мана, кўрдинг, – дебди охири у, — буларда сенбоп иш йўқ. Энди министр оғайнимга кирамиз». Шундай деб у иш куни охирлаб қолганига қарамай Кинематография Давлат Қўмитасининг раиси Азиз Қаюмовнинг олдига бошлаб кирибди. Қиссадан ҳисса шуки, Азиз Қаюмов уни ишга оладиган бўлибди.

Рауф Парфининг айтишича, Шукрулло уни бекордан-бекор дўконларга, этикдўзга, сартарошга судраклаб юрмаган. Мақсади аввал бошданоқ соч-соқоли ўсиб, дарвешона бўлиб юрган Рауф Парфини Азиз Қаюмовнинг олдига одамбашара қилиб олиб кириш бўлган. Шукрулло агар томдан тараша тушгандай қилиб, дабдурустдан «Усти-бошингни тўғрилаб, соч-соқолингни олиб, мундоқ ўзингга қараб кел, фалончанинг олдига олиб кираман», деса, уни камситгандай бўлишини, бу эса ёш шоирнинг кўнглига қаттиқ ботиб, иззат-нафсига тегиб кетиши мумкинлигини яхши тушунган эди. Рауф Парфининг феъл-атворини бир кўришдаёқ илғаб олган Шукрулло унга қилмоқчи бўлган беминнат яхшилигини, одамгарчилигини оқилона топилган ана шундай саргузаштлар билан хаспўшлаган эди.

Шундай қилиб, Рауф Парфи энди киночилар уюшмасида иш бошлади. Бу пайтда мен ҳам «Гулхан»дан «Ленин учқуни»га ўтиб ишлаётган эдим. Рауф Парфи бир кун меникида, бир кун Чўлпон Эргашникида, яна бир кун бошқа бир танишиникида қолади. Кўкчадаги ижара уйимиз ҳар куни бўлмаса ҳам, ҳафтада бир-икки марта гавжум бўлади. Гап шундаки, энди ҳайҳотдай ҳовлида биздан бошқа ҳеч ким йўқ эди. Уй эгаси – онаси ўрис, отаси ўзбек Рустам деган йигит ҳеч қаерда ишламасди, лекин ичмаган куни йўқ, қачон қарасак, маст. Ўзи ғўлабирдай дум-думалоқ, ёзда калта иштондан бўлак кийим киймайди, кўкраги тўла қўнғиртоб жун, кўзлари кўм-кўк, ғумарак-ғумарак бармоқлари орасида доим тамаки бурқсиб туради. Севимли сўзи «Жиприқ». Эрталаб уйқудан туришимиз билан: «Қалайсан, жиприқ, калла пишдими?» деб кутиб олади. Кечга яқин ишдан қайтсак ҳам «Кевоссанми, жиприқ?» дея дарвозани очади. Маматқул иккаламиз орқаваротдан унинг отини Жиприқ қўйиб олганмиз. Ўша пайтларда ароқнинг яримталикдан ташқари чоракталиги ҳам чиққан эди, «Чекушка» дейиларди. Шундан икки-учтасини ҳовлидаги кран тагига ташлаб, устидан сувни жилдиратиб қўяди. Кенг-мўл, дарахтзор, соя-салқин ҳовли ўртасидаги тарвақайлаб ўсган тут остида чоғроқ чорпоя, чорпояда доим исқиртгина бир кўрпача, бир ёстиқ. Куни бўйи шу чорпояда ялламаёрим қилиб осмонга қараб ялпайиб ётади. Томоғи тақиллаб қолса, ҳар замон-ҳар замонда краннинг олдига келиб кичкинагина пиёлачага қуйиб отиб олади. Баъзан кайфи чоғ пайтларида ийиб кетиб, бизни ҳам шерик қилмоқчи бўлса, кўнглига қаттиқ тегмайдиган қилиб, рад этамиз, хурсанд бўлиб кетади. «Тўғри қиласанлар, жиприқлар,- дейди. — Бунга ўрганиш керак эмас. Хароб қилади бу, хароб қилади одамни! Паханим ичма дерди. Гапи тўғри экан. Айтганини қилмадим. Зўр одам эди, банкда хўжайин эди. Котта-котта топарди. Шунга ишониб, ичаверганман. Мана шу ҳовли-жойни ҳам пахан ўзи қуриб берган. Анави рўпарадаги уйни кўрвоссанми? Ўша бизники. Мамашам билан сестричкам туради ҳозир ўтта. Пахан ўтиб кетди. Э, зўр одам эди у, мен одам бўлмадим. Мени мана шу хароб қилди», дейди. Дейди-да, пиёлани тўлдириб симиради.

Ойдай хотини, гулдай иккита боласи бор. Хотини болалар боқчасида ишлайди, болаларини ҳам бирга олиб кетиб, бирга олиб келади, ишдан келиб ҳам тинмайди, куйманиб юради, овқатга уннайди, ҳовли супуради, кир ювади. Хотинининг топганини ичиб, кайфи тароқ бўлиб ётган эр зерикканидан жанжалга баҳона ахтаради. Оғзи шу қадар шалақки, арзимас бир иш учун шўрлик хотинини бизнинг олдимизда ҳам оғизга олиб бўлмайдиган сўзлар билан тап тортмай сўкаверади…

Хуллас, ўзи айтганидай, ароқ хароб қилди уни. Бир куни, уйда биз йўқ, кайф устида хотинини тутиб олиб роса дўппослабди. Қўни-қўшни чиқиб, орага тушмаганида, ўлдириб қўйишига бир бахя қолган экан. Аъзои бадани мўматалоқ бўлиб кетган хотин аччиқ устида болаларини олиб, ота-онасиникига кетиб қолади. Ичи ачиганларнинг маслаҳати билан милицияга шикоят қилади. Хуллас, иш судгача бориб етади. Жонидан тўйган хотин даъвосидан кечмайди. Қисқаси, бечора «Жиприқ» қамалиб кетди. Хотини ҳам қайтиб келмади. Ҳовли ўзимизга қолди. Ўзимиз хон – кўланкамиз майдон. Меҳмонларимиз асосан Абдулла Орипов, Рауф Парфи, Чўлпон Эргаш, Фозил Усмон…

– Мен уйланяпман, — деди бир куни Рауф Парфи.- Яқинда тўй. Сиз боришингиз шарт. Овора бўлманг, баҳоналарингиз ўтмайди.
– Ия, табриклайман. Энди одамгарчиликдан чиқар экансиз-да? – дедим ҳазиллашиб.
– Буни ўйлаб кўраман, — деб кулди. – Қўлимдан келмаса керак деб қўрқаман. Илгариям бир уйланганман, қўлимдан келмаган.
– Ростанми? – дедим ҳайрон бўлиб.
– Эмасам-чи, – деди. Баъзида майнавозчилик учун қайсидир шевада гапириб, «Эмасам-чи» деб қўядиган одати ҳам бор эди. – Мен ҳали бола эдим унда. Биринчи курсда ўқирдим. Аям қўярда-қўймай уйлаб қўйган ўшанда мени. Ҳам уялганман, ҳам қўрққанман. Бечора келинни гўшангада қолдириб кетворганман. Никоҳ ўқиган мулла «Келин олти ой ёлғиз қолса, ўз-ўзидан талоқ бўлади» деган эди. Шу кетишда етти ой йўқ бўлиб кетдим. Юрдим Тошкентда санғиб-сандирақлаб. Қиз шўрлик кутиб-кутиб, охири умидини узиб кетиб қолди. Ишқилиб, бунисини ҳам шундай қилмасам бўлди. Ахир бунисигаям аямнинг кўнгли учун уйланяпман-да…

Август ойидамикин, — ҳар қалай, Сокина холанинг ҳовлисидаги ишкомларда узум ғарқ пишиб ётарди, — тўй бўлди. Тўйга кўпчилик бўлиб бордик. «Тошкандан Турсуналининг ўртоқлари келди», деб Сокина холанинг ўзи гиргиттон бўлиб кутиб олди. Сокина хола буғдойранг, сочларига оқ оралаган, қотмадан келган, новчагина аёл экан. «Турсунали иш билан бир жойга кетувди, ҳозир келиб қолади. Солижон, Турсунали келгунча меҳмонларга сиз қараб туринг», деб бир йигитни чақирди. Вақтлироқ бориб қолган эканмиз, сал ноқулай бўлди. Кимдандир Шўралисойни бир айланиб келайлик, деган таклиф тушди. Солижон йўлбошловчилик қилди. Аввалига қишлоқнинг диққатга сазовор жойларини кўрсатган бўлди. Сал нарида сой бор экан. Шўралисой шу бўлса керак. Анчагина катта майдондаги чуқур жарликда сув йиғилиб-йиғилиб, ғаройиб кўл ҳосил қилган экан. Буни кўриб ҳамманинг чўмилгиси келди. Чўмилдик, маза қилдик. Кечқурун келин келди, базм бошланди. Келин-куёвни қутлаб сўзлар айтилди, шеърлар ўқилди. Ўйин-кулги, рақс узоқ давом этди.Фозил Усмон «Лайло»ни айтди. Келиннинг оти М. экан. Мен келин-куёвга одатдагидек бахт-саодат, бир этак бола-чақа тиладим, Рауф Парфининг «Она тилим» шеърини ўқидим. Бегали Қосимов Абдулла Орипов шеърларидан ўқиди. Ўша кунни эсласам, унинг ширакайф овозда «Феруза ёт, Феруза ёт, даҳшат нақадар» дея ғалати қичқириб ўқиган шеъри ҳали-ҳануз қулоқларим остида жаранглаб турганга ўхшайди.

Тўйдан кейин Рауф Парфи Қорасарой маҳалласининг Бешёғочга яқинроқ жойидан ижарага уй олиб, келин билан Тошкентга кўчиб келди. Бу орада мен ҳам Бешёғочда, бир ўрис кампирнинг Тўққизинчи январ кўчасидаги каталакдай ҳужрасида Рауф Парфининг қишлоқдоши, унинг тўйида бизга йўлбошчилик қилган, айни пайтда Халқ хўжалиги институти талабаси Солижон билан ҳамхона бўлиб яшаётган эдим. Рауф Парфи ҳали ҳам «одамгарчиликдан чиқмаганини» исботлаш учун бўлса керак, ҳар замон-ҳар замонда мени уйига таклиф қилиб туради. Мен эса кунда-шунда бўлишдан истиҳола қиламан. Ҳар қалай, энди у оилалик одам. Лекин у оёқ тираб туриб олади.
– Бугун бизникига борамиз, – дейди. – Хархашага айтиб келганман. Ош қилиб кутиб ўтирибди.
— Ноқулай-да, – дейман ийманиб.
– Нимаси ноқулай! Қўйинг шунақа гапларни, – дейди астойдил аччиқланиб. – Хархаша меҳмонбезор хотинлардан эмас.

(Кези келганда айтиб қўяй: Рауф Парфининг ўз луғати бор эди. Улфатларини «Ҳамшиша», хотинини «Хархаша», нашриётни «Издевательство» дейди (китобларини қийнаб-қиймалаб чиқаргани учун бўлса керак). Бешёғочнинг машҳур «Ухо-горло-нос» деган гўммасига «Думба-жигар» деб ном қўйган. Бу билан бировлар унча назарига илмайдиган, лекин ичи ғиж-ғиж гўшт, донаси атиги тўрт тийин турадиган гўмманинг обрўсини оширган бўларди ўзича. Ҳолбуки, думба-жигарнинг бозори чаққон эди, унга етишиш учун талайгина вақт навбат кутишга тўғри келарди. Уни нафақат камхарж талабалар, балки казо-казо артистлар, шоирлар, амалдорлар ҳам хуш кўрарди. Ҳар куни нуқул лағмон, ош ёки сомса еяверишдан зериксак, «Бугун бир думба-жигар емаймизми, деб қоларди Рауф Парфи. Атай Бешёғочга бориб, бир неча қоғозқопчиқда думба-жигар олиб, Маҳмуд мўйловнинг чойхонасига келиб тушлик қилардик.)

Дарҳақиқат, М. хушмуомала, хушфеъл, чиройли, одобли, устига устак пазанда аёл экан. Айниқса ранг-рўйини чойхона паловга ўхшатиб ошни жуда мазали қилади. Мақтаб-мақтаб еймиз, «Ош бўлсин» деб қўяди секингина, гапимизга аралашмайди, ҳаё билан, одоб билан жилмайиб индамай ўтиради. Рауф Парфи хурсанд, очилиб-сочилиб мезбонлик қилади.

Янги келин-куёв Қорасаройда чамаси бир йилнинг нари-берисида турди. У маҳаллар Тошкентдан уй-жой олиш кони машаққат эди. Йиллаб навбатда туриларди. Ҳайтовур, худо ёрлақаб, Азиз Қаюмовнинг алоҳида жонкуярлиги туфайли бўлса керак, ишхонаси Рауф Парфига Чилонзор Оқтепаси майдонидаги тўққиз қаватли иморатдан уй берди. Тўнғич фарзанди — ўғли ўша уйда туғилди. Бу орада мен радиога, болалар таҳририятига муҳаррир бўлиб ишга ўтдим. Шу сабабли энди Рауф Парфи билан учрашувларимиз анча сийраклашиб қолди. Лекин иложини топиб, шунда ҳам тез-тез кўришиб турардик. Гоҳ Маҳмуд мўйловнинг чойхонасида, гоҳи Адабиёт музейининг рўпарасидаги, ҳазрат Навоий бошчилигидаги шоирлар хиёбони қаршисидаги, кўчанинг нариги бетидаги пивохонада. Пивохона биноси ойнавандли бўлгани учун Рауф Парфи уни «Версал саройи» дерди. Бундай жойларда одатда тушлик баҳона учрашардик, лекин баъзан ўтиришларимиз қора шомгача чўзилиб кетарди. Негаки, ўзимиз билмаган ҳолда ёнимизга аста-секин таниш-нотаниш кишилар келиб қўшилиб, даврамиз кенгайиб бораверарди. Адабиётга, санъатга жиндак алоқаси бўлган ёш-яланг борки, Рауф Парфининг суҳбатидан баҳраманд бўлишга орзуманд эди.

Маҳмуд мўйловнинг чойхонасига кираверишда кичкинагина озоқ-овқат дўкони бўларди. Дўкончи Неъмат ака деган киши насияга ҳам бераверарди. Рауф Парфи эса унинг бу «марҳаматидан» жуда «унумли» фойдаланарди. Бироқ қарзини узиш вақти келганда ҳисоблаб кўрса, ўзича қилиб юрган хомчўтидан ошиб кетган бўлиб чиқарди. «Кўпайиб кетибдими? Бу номард Неъмат ака қўшиб қўйганга ўхшайди» деб шубҳаланиб қоларди. Рауф Парфи номидан Неъмат аканинг ўзи ҳам олган-олмаганини билмайман-у, лекин у Рауф Парфи номини айтиб борганларнинг ҳаммасига индамай бериб юбораверар ва темир дафтарига албатта «Руф» деб Рауф Парфининг номини ёзиб қўяверарди. Чамамда, у даврадошларимиз билан кўз таниш бўлса-да, Рауф Парфидан бошқа бирортамизнинг отимизни билмасди.

Рауф Парфи соқийлик қилиб ўтиришни хуш кўрарди. Соқий Рауф Парфи тўғрисида ўша пайтлари бир шеър ҳам ёзган эдим.

Қуйгил менга лолагун шароб,
тўлдириб қуй, азизим Рауф.
Гул умримиз бўлмасин хароб,
куйдирмасин бўғзимизни «Уф…»
тўлдириб қуй, азизим Рауф.

Май эмас бу, умр бир ютим,
шеърдай лазиз мастона ҳаёт.
Ичим ёнар, жимирлар этим,
оҳ, дод дегим келаётир, дод.
Шеърдай лазиз мастона ҳаёт!

Қизғанма, ҳей, ичмайлик танҳо,
ўзгалар ҳам баҳра олсин, қуй.
Шаробинг ҳеч бўлмасин адо,
тугамасин бу ҳаёт – бу куй…
Ўзгалар ҳам баҳра олсин, қуй…

Атрофида доим одам гавжум бўлишига қарамасдан Рауф Парфи ёлғиз эди. Аввало, ёлғиз онанинг ёлғиз ўғли. Қолаверса, севгиси ҳам бир томонлама, ёлғиз севгига ўхшарди – оилавий ҳаётидан хурсанд эмасдай эди. Уни доим нимадир қийнарди. Шеъриятда ҳам ҳеч кимга ўхшамасди — дарди бўлакча, овози бошқача, руҳияти ўзгача, хуллас, ёлғиз эди. Устига устак янги шеърлари кўп бўлишига қарамай, улар кўзга кўринмас тўсиқлар туфайли дунё юзини кўролмасди, китобларида кўпинча эски шеърлари қайта босилади. Ана шу ғуссаларини аритиш учун у бир пиёла май баҳона одамлар орасида бўлишни ёқтирарди. Лекин ўзи кўп ичмасди. Гўё ичаётган киши бўлиб ўтириб, одамларнинг суҳбатини оларди. Ҳар замон-ҳар замонда Ойбекнинг «Ёлғизмен, ёлғизмен, шундай ёлғизмен, шамоллар бегона, юлдузлар йироқ» деган сатрларини айтиб юришни яхши кўрарди. Аксарият ҳолларда мунгли, хаёлчан бўлиб қолар, юпқа лабларини ғалати чўччайтирган ҳолда тамакисини бурқситиб ўтирарди. Ич-ичидан эзилаётганга, нимадандир қийналаётганга ўхшарди. Лекин дардини ёрмасди. Бир учрашганимизда ўғлини сўрадим, «Қалай, ўғлингиз катта йигит бўляптими?», дедим.
– Катта бўлишга бўляпти. Лекин даҳшат, – деди эзгин бир ҳолда, – юрагида овоз бор экан.
– Овоз? Қанақа овоз? – дедим. – Қизиқ экансиз, ҳамма юрак ҳам дук-дук уриб, овоз бериб туради-да.
– Йўқ, уники бошқача. Дук-дук эмас, бошқача. Дўхтирларнинг айтишича, шум бор эмиш.
– Давоси бордир? Кўпам сиқилаверманг, ҳали ёш, кўрмагандай бўлиб кетади, — дедим юпатиб…

Кўп ўтмай мен армияга кетдим.
Армияга кетгунча «Мухбир» журналида ишлардим. Қайтиб келсам, ўрнимда бошқа одам ишлаётган экан. Қонунан аввалги иш ўрнимни талаб қилишга ҳаққим бўлса-да, Зокир деган яхши йигит экан, уни безовта қилгим келмади. Бошқа иш изладим, то топгунча, тўрт-беш ой бекорчи бўлиб қолдим.

Рауф Парфи Ғафур Ғулом нашриётига ўтиб ишлаётган экан. Мен армияга кетиш олдидан «Хаёл» деган тўплам тайёрлаб, уни ўша давр талаби ва таомилига кўра Ёзувчилар уюшмасида муҳокамадан ўтказиб, тегишли тақризлар билан шу нашриётга топшириб кетган эдим. Келсам, китобим режага киритилган, муҳаррир тайинланган, таҳрирдан чиққан, босмахонага тушиб кетиш арафасида экан.
— Китобингизнинг қассоби менман, – деди Рауф Парфи кулиб. – Хафа бўлмайсиз энди, мажбур бўлдим. Баъзи шеърларингизнинг бошини, баъзиларининг оёғини қирқдим…
Мен дарров ўзининг шеърини эслатдим:
– Кечирингиз… лекин кўп оғир
Ёлғиз қорин билан яшамак.

Рауф Парфи ҳам дарҳол шеъридаги муҳаррир тили билан жавоб берди:
— Тилингни тий… Яхшиликни билмаган ҳамак.

Шундай деб, аввалига энгашиб, қорнини ушлаб, қотиб-қотиб кулди, кейин жиддий тортди.
— Бир ҳарф ўзгартириб баъзи сўзларнинг маъносини бир юз саксон градусга бурвордим. Яъни, «тун»дан «кун» ясадим, қойилмисиз,– деди.
– Қойилман, боплабсиз, – дедим ичимдан қиринди ўтиб. – Авторлик ҳуқуқим қаёқда қолди менинг?
– Ҳуқуқингизни пеш қилаверсангиз, китобингиз чиқмайди. Тақризчининг ёзишича, шеърларингизда мунг кўп эмиш. Яхшиси, битта балогардон топиш лозим, зўр сўзбоши керак. Катта шоирлардан бирортаси ёзса яхши бўларди. Оталиққа олгандай бўлади-да. Мен Шукрулло акани ўйлаб қўювдим. Нима дейсиз?
– Майли-куя, – дедим. – Лекин Шукрулло ака мени билмайди-ку? Рози бўлармикан? Оталиққа олармикан?
– Нега билмасин сизни? Яхши билади. Ахир Мухбир» журналида унинг эллик ёши муносабати билан мақола ёзгансиз-ку. Хурсанд бўлиб гапирган ўшанда. Қарздор қилиб қўйгансиз. Қарзини узсин-да энди. Майли, бу ёғини ўйламанг, сўзни мен ёзаман, – деди Рауф Парфи. — Шукрулло ака имзо қўяди. Ўзим бориб қўйдириб келаман.
Очиғи, бу савдо менга ёқмади. Шундай бўлса-да:
– Ихтиёрингиз, – дедим бўшашиб.

Ўша кунлари мен уйланиш тараддудида эдим. Таклифнома тутқаздим.
– Э, сизга пул керак экан-ку, – деди шартта ўрнидан туриб. – Пулсиз тўй бўладими? Эндигина армиядан келган бўлсангиз. Юринг, Ҳамид Ғуломга кирамиз. Китобингиз келаси йили чиқса ҳам пулининг бир қисмини ҳозир олишингиз мумкин, яхши одам, йўқ демаса керак.

Ҳамид Ғулом нашриёт директори эди. Ҳақиқатан ҳам яхши одам экан, йўқ демади, мутасадди ҳисобчисини чақириб, бир пасда тўғрилаб берди. «Тўйни яхши ўтказиб олинг», деб тилак билдирди.

Тўйдан кейин уч-тўрт ой ўтиб, мен «Гулистон» журналига ишга кирдим. Бу ерга ишга киришимга ҳам Рауф Парфи билвосита сабаб бўлган десам янглишмайман. Гап шундаки, мен армиядалигимда унинг «Тасвир» деган китоби чиққан экан. Айни кунларда «Хотирот» чиқиб қолди. Унисини ҳам, бунисини ҳам ўз қўли билан тақдим этди. Шуларни ўқиб бир мақола ёзгим келди. Йўлим тушиб «Гулистон»га борганимда, адабиёт бўлимида ишлаётган Абдулла Шерга фикримни айтган эдим, «Жуда яхши бўлади, ёзинг, «Тенгдошимнинг ижодига бир назар» деган рукнимиз бор, шунга берамиз», деди. Ёздим. «Гражданлик эҳтироси» деб сарлавҳа қўйдим. Гап шундаки, Рауф Парфи тўғрисида ўша пайтларда у бетайин ғам-қайғулар шоири деганга ўхшаш гаплар юрарди. Мен ўзимча унинг граждан шоир эканлигини исботламоқчи бўлдим. Мақола бош муҳаррир Асқад Мухторга ёқибди. «Шу йигитни топинг, бир гаплашайлик, балки ишга олармиз», дебди. Гапнинг қисқаси, мен баҳонаи сабаб билан «Гулистон»чи бўлиб қолдим…

Худди шу йили Рауф Парфи ёзиб, Шукрулло имзо чеккан сўз билан менинг «Хаёл»им ҳам чиқди. Рауф Парфи муҳарририм сифатида қўнғироқ қилиб: «Издевательство»га бир кириб ўтинг, китобингизнинг нишона нашри келди», деди.
Борсам, атиги бешта китоб беришди. «Булар текин, агар яна керак бўлса, ариза ёзинг», дейишди. Юзта керак деб ариза ёздим. Кейин китобни «ювиш» учун Рауф Парфи билан бинонинг ўрта эшигидан пастга тушиб, рўпарадаги ошхонага кирдик. Бир кружкадан пиво олиб, энди ўтирган эдик, Ҳусниддин Шарипов келиб қолди. Пивони кўриб:
– Ия, биззи жанрга ўтибсизлар-да, – деди хурсанд бўлиб. Ҳусниддин ака ашаддий пивохўрлиги билан машҳур эди. Рауф Парфи:
– Сулаймоннинг китоби чиқди, шуни юваяпмиз, – деди.
– Э, шунақами? Табриклайман, – деди Ҳусниддин ака қўлимни сиқиб, китобчани олиб у ёқ-бу ёғини айлантириб кўрди. – А, бу тиражи кам-ку. Ўҳ-ҳу, Шукрулло ака сўз ёзибди-да. Яхши. Муҳаррир Рауф Парфи. Энди, шоир, тезда буни ҳамма танқидчиларга битта-битта ёзиб беринг. Танқидчи халқи ўзи китоб сотиб олмайди, — деди у аллақандай шумлик билан табассум қилиб. – Шундай қилмасангиз панада қолиб кетасиз.

Рауф Парфи ёнимни олди:
– Сулаймон панада қолиб кетадиган шоир эмас, – деди. Мен хижолат бўлиб, мавзуни ўзгартириш учун:
— Ҳусниддин ака, анави шеърингиз зўр-да, – деб гапни бошқа ёққа олиб қочдим. – «Балиқ фалсафаси». «Думингни ликиллатасан, олға кетасан, думингни ликиллатасан, олға кетасан». Нега бир гапни икки марта қайтаргансиз?
– Энди, ука, баъзи бировлар бир марта айтганингга тушунмайди-да, — деди у кулиб.
– Шу-шу, – деди Рауф Парфи коса тагида нимкоса бор дегандай.

Аммо мен Ҳусниддин аканинг маслаҳатига амал қилмадим. Бирорта ҳам танқидчига китоб ёзиб бермадим.
«Гулистон»га ёзда ишга кирган бўлсам-да, мақола янги йил сонида чиқди. Рауф Парфидан мақола тўғрисидаги фикрини сўраган эдим:
– Шуни таржима қилиб, Москва нашрларидан бирортасига берсангиз бўларкан, – деди.

Бу унинг мақтови эди. Чамамда, Иттифоқ миқёсидаги мақола бўлибди, демоқчи бўлди. Лекин унинг истак-таклифини амалга оширолмадим. Ҳафсаласизлик қилдим…
Орадан бир йил ўтдими-йўқми, Рауф Парфини яна ўша эски аҳволда учратдим. Билсам, яна ўша ит ётиш, мирза туришни, яна ўша дарвешона ҳаётни давом эттираётган – ҳали уникида, ҳали буникида ётиб юрган экан. Синчиклаб қарасам, аҳволи ғоят афтода, руҳи ниҳоятда тушкун. Нима гап десам, ўпкаси тўлиб, «Хархаша билан ажрашдик», деди.
Ҳайрон бўлдим.
– Ахир яхши эдинглар-ку, узукка кўз қўйгандай…
– Узук қалбаки чиқди, синди, – деди эзилиб, хафа бўлиб.

Айтишича, М. топиш-тутишингиз етмаяпти, мен ҳам ишлайман, деб бир дўконга сотувчи бўлиб ишга кирибди. Аввалига туппа-тузук ишлаб юрибди. Лекин бориб-бориб айнабди. Кўзга яқин жувон эмасми, ўша ердаги дўкончи бир бойвачча уни йўлдан урибди. «Эрингдан чиқ, сенга ўзим уйланаман» дебди. Натижада эр-хотин ўртасидаги илгариги меҳр-оқибат ўрнини аста-секин жеркиш, силташ, иддао, хуллас, совуқчилик эгаллабди. Аёлнинг феълида, юриш-туришида илгари ҳеч кўрилмаган ўзгаришлар пайдо бўлибди. Бунинг сабабини билолмаган эр хотинига нимадир бўлаётганини кўнгли сезиб, ич-ичидан қийналиб юрибди. Наҳотки йўлдан озган бўлса? Наҳотки хиёнат йўлига кирган бўлса? У хотинини зимдан кузатишга аҳд қилибди ва, таассуфки, ўзи ўйлагандек, унинг хиёнати устидан чиқибди.

Кутилмаган бу зарбадан унинг ўзи бир шеърида ёзгандек «яшин урган дарахт» бўлиб қолади, «қора гирдоб қаърига йиқилади», «оқар дарё бўлиб йиғлайди».
– Ўшанда менинг аҳволимни кўрсангиз эди, – деди у йиғламсираб, овози титраб. Уни илгари ҳеч қачон бундай ҳолатда кўрмаган эдим. Унча-мунча дардини сиртига чиқармас, сир бой бермас эди. Ҳозир эса кўзлари тўла ғам. – Ўзимни қаттиқ ҳақоратланган ҳис қилдим. Мендан ортиқ оёқости қилинган, мендан ортиқ хўрланган кимса йўқ эди ўша куни назаримда. Бошим қотиб қолди, каллам ишламади, ғовлаб кетди. Ҳаёт гўё мен учун тугаган эди. Уйга қандай етиб борганимни, балконга қандай чиққанимни, балкондан ўзимни қандай қилиб пастга ташлаганимни билмайман. Ҳушим ўзимда бўлмаган шекилли-да. Бахтимга остимиздаги қўшнимизнинг кир ёядиган арқонига илиниб қолибман. Хотин-халаж, дод-войлашиб, бир-бирини ҳай-ҳайлашиб ёрдамга чақириб кўпчилик бўлиб қутқазиб олишди. Ўлишимни худо хоҳламаган экан. Мана, юрибман хорузор бўле-еб…

Мен ёқамни ушлаб қолдим. Наҳотки ўша мушфиқ- мулойим, одоб билан, ҳаё билан жилмайиб жимгина ўтирадиган келинчакдан шу иш чиққан бўлса? Усмон Носирнинг машҳур сатри ёдимга тушиб кетди: «Маккора қиз Леонора, номи қора билан ёзилгур…»

Рауф Парфи кейинроқ «Муҳаббат» деган шеър ёзди. Шу шеърдан ўша кунларда унинг ошиқ юраги, унинг шоир юраги қанчалар изтироб ичида қолганини билдим. Шоир «ўзгалардан ўзга» деб билган севгилиси М.тимсолида бутун одам зотига ишончини йўқотади, «тентак хаёллар», «машъум саволлар» ичида қолиб, «нечун алдадинг сен, тушуниб бўлмас» дея бўзлайди, «сенсиз дунё менга нимадир» дея дод солади, «ахир ўзга эди сенинг аҳдинг, эй», «лекин олиб кетди сени ўзгалар» дея фарёд чекади ва шоирона бағри кенглик билан «ўйнаб бошига қилич солган тақдир»га тан беради, ҳаёт шундай, дунё шундай, ҳамма ҳам аҳдига эга чиқавермайди, «онасан, омон бўл, соғ бўл доимо маъсум болаларнинг маъюс бахтига…», «сенинг гуноҳингни кўзёшим ювсин» дейди. Унинг ўзи ҳар қанча хўрликка, хиёнатга чидаши мумкин. Аммо уни қаттиқ ўртаган нарса бегуноҳ болаларининг тақдири: «Ҳайҳот! Хиёнатнинг етими бўлиб, фақат йиғлаб қолди икки қоракўз…»

Рауф Парфи дили дарё, кўнгли пок, гина-кудуратдан холи, кечирувчан, ҳамма жойда ва ҳамма масалада адолат тарафдори эди. У ҳатто хиёнатни ҳам кечира олишга ўзида куч топа олган қодир инсон эди.

Унинг руҳий-маънавий исканжалар ичида кечаётган нотекис ҳаёти, кўз илғамас қатағонлар чангалзорида юлиниб-юлқиниб минг азобда илгарилаётган ижоди – бир томон, асл шеъриятнинг асл мухлислари орасидаги шон-шуҳрати – бир томон эди. У ҳам омадли, ҳам омадсиз, ҳам бахтли, ҳам бахтсиз эди. Уни хўрловчилар ҳам, қадрловчилар ҳам кўп эди. Унинг ҳаёти зиддиятларга тўла эди, унинг қисмати парадокслардан иборат эди. Бир тўртлигимда шуларни ифодаламоқчи бўлганман:

Омад қочганида – пайғамбар туртар,
худо урган шоир, Рауф Парфи бу.
Омад чопганида – кўтара-кўтар,
худо берган шоир, Рауф Парфи бу.

Оилам билан Андижон Медицина институти профессори Ҳусниддин Салоҳиддинов деган кишининг Оқлон маҳалласидаги бўш ҳовлисида ижарада турган пайтларим эди. Бир куни кечқурун Рауф Парфи шу уйимизга бир қизни эргаштириб келди. Аёлим уларни очиқ чеҳра билан кутиб олди-ю, лекин мени бир четга тортиб, «Хотини билан ажрашган деган эдингиз-ку, бу қиз ким бўлди? Нега уни бизникига олиб келди?» деб бироз хитлангандай бўлди. Мен елка қисдим. Дастурхон устида Рауф Парфи қадаҳни қўлига олиб қизни таништирди:
– Бу Дилором, – деди. Бошқа ҳеч нарса демади.

Хуллас, кейин маълум бўлишича, Рауф Парфи севги, оила борасида бошига тушган барча қайғу-ҳасратларини унутиб, бошқатдан ошиқ бўлиб қолибди. Дилоромни менга атай таништириш учун олиб келибди. Дилором очиқ, шалдир-шулдир, беғубор кўринди кўзимга. Ароқни ҳам тортинмай ичар, бемалол шарақлаб кулар, Рауф Парфи билан ҳазил-ҳузул қилар, даврада ўзини жуда эркин тутар эди. Бежиримгина юз-кўзларида, нозик жуссаси, кичкинагина хушбичим қадди-қоматида аёллик жозибаси барқ уриб турган бўлса ҳам, лекин феъл-атворида бироз шаддодлик, бироз эркакшодалик бордай туюлди менга. Чекиш баҳонасида ҳовлига чиққан Рауф Парфи «Қалай, шунга уйланмоқчиман, нима дейсиз», деб фикримни сўради. Дабдурустдан бир нарса деёлмадим.
– Сирти яхши, ичини билмайман, – дедим дангал. – У билан яшайдиган сиз. Ўзингиз ҳал қилишингиз керак буни.

У кўзларини қисиб, босиб-босиб чекар экан, узоқ хаёл суриб қолди. Кейин:
– Тўғри айтасиз, ўзим ҳал қилишим керак, – деди.
— Оғзингиз бир марта куйган, – деб гап бошлаган эдим, дарров ҳозиржавоблик билан:
– Ҳа, энди қатиқни пуфлаб ичишим керак, – деди-да, қўлидаги тамаки қолдиғини итқитиб ичкарига кириб кетди.

Кўп ўтмади, орқаваротдан Рауф Парфи уйланибди, деб эшитдим. Мени тўйига айтмадими ё айтса ҳам мен боролмадимми, аниқ эсимда йўқ…
Ўша кезлари «Гулистон»да «Адабиётимизнинг ёш авлоди» деган янги рукн очиб, шоирнинг бир даста шеърини бериб, шу шеърлар баҳона умуман ижоди атрофида бирор адабиётшуносдан фикр олар эдик. Рауф Парфига қўнғироқ қилиб, журналга шеър беришини сўрадим.
– Китобларингиз ўз йўлига, – дедим. – Ахир вақтли матбуотда ҳам кўриниб туриш керак-да.
– Мен ҳам хоҳлардим шуни, – деди у. – Лекин матбуотчилар мени севмайди-да.
– Нега?
– Билмайман.

Бир пайтлари мен газета-журналларга шеър олиб борсам, баъзи таҳририят ходимлари «Шеърингиз яхши, лекин газетабоп эмас экан, китобингизда чиқарарсиз» деб қўлимга тутқазиб юборишарди. Шу эсимга тушди.
– Қўрқманг, сиз олиб келаверинг, мен чиқараман, – дедим ишонч билан.

«Тун яқин», «Бу кун кечди», «Ҳамлет» ва учликлардан иборат «Туйғулар» деган шеърларини олиб келиб берди. Мен масъул котиб эдим. Шеърларни адабиёт бўлими ходими Аҳмад Аъзамга бериб, «Бирор адабиётшуносга ўқитиб, фикрини ёздириб олинг, «Адабиётимизнинг ёш авлоди»га тайёрланг», дедим. Аҳмад Бегали Қосимовга берган экан, лекин у ёзиб келган мақола Аҳмадга ёқмабди. «Сизнинг «Эҳтирослар граждани» деган мақолангиз атрофида ўралашиб қолибди, янги гап айтолмабди», деди. «Бўпти, бўлмаса, ўзингиз ёзинг», дедим. Рауф Парфи тўғрисида «Кундузнинг ранги» деган бир этюд ёзди. Шеърлари билан бирга чоп этдик.

Орадан бирор йил ўтгач, «Рауф ака бериб юборди» деб бир йигитча беш-олтита шеър олиб келди. Қарасам, Дилоромнинг шеърлари. «Ия, келин бола ҳали шоира ҳам экан-да» деб, ўқиб кўрсам, туппа-тузук. Лекин Рауф Парфининг ҳиди келиб турибди. «Бу шеърлардан сизнинг ҳидингиз келиб турибди-ку?» дедим қўнғироқ қилиб.
– Шу-шу, – деди кулиб. – Қозонга яқин юрсанг, қораси юқади-да. Маъқули борми ишқилиб? Агар бўлмаса, қўяверинг.

Уч-тўрттасини танлаб «Гуллар – менинг қаҳқаҳам» деб сарлавҳа қўйдим-да, журналда эълон қилдим. Рауф Парфи кейин ҳам бундай ҳамкорликни кўп қилди. Яхши-яхши ёш шоирларни топиб, менга жўнатиб турди. Уларнинг шеърлари журналда чиқиши учун мен қўлимдан келган ёрдамимни аямадим. Шу тариқа Рауф Парфи тавсияси билан «Гулистон» очган эшик орқали Хуршид Даврон, Йўлдош Эшбек, Тоҳир Қаҳҳор ва бошқа шоирлар катта адабиётга кириб келди, десам хато қилмаган бўламан…

Шахсий кутубхонамда Рауф Парфидан олган анча-мунча китобларим бор. Нозим Ҳикматнинг Болгарияда турк тилида чиққан саккиз жилдлиги, Қайсин Қулиевнинг уч жилдлиги, Леонид Пастернакнинг «Шоирлар кутубхонаси» туркумида чиққан катта китоби, 1954 йили Москвада чиққан эллик минг сўзли «Русча-ўзбекча луғат» ва ҳоказо. Гап шундаки, етмишинчи йилларнинг иккинчи ярмида, М. билан ажрашганидан кейин, топган даромадининг асосий қисми болалар нафақасига кетгани учунми, баъзан-баъзан пулга зориқиб турарди. Шундай пайтларда китоб қўлтиқлаб ёнимга келарди.
– Жиндак пул керак бўлиб қолди, шу китобни сиз олиб қўйинг, — дерди.

Мен «Пул керак бўлса, шусиз ҳам бериб тураман, қўяверинг» десам ҳам, «Йўқ, ўзи шусиз ҳам сиздан қарзим кўп, барибир буларни сотишим керак, бегонага сотгандан кўра сизга сотганим яхши-да, хоҳлаган пайтимда олиб ўқишим мумкин, қолаверса, ҳисобли дўст айрилмас», деб қўярди.
Яхшиям олган эканман ўша китобларни. Аввало, улардан маърифат олдим. Қолаверса, мана энди улар Рауф Парфидан эсдалик бўлиб турибди…

Рауф Парфи Дилоромга уйланганидан сўнг у билан камроқ учрашадиган бўлиб қолдик. Ёзувчилар уюшмасида бўладиган баъзи тадбирларда аҳён-аҳёнда тасодифий кўришиб қолишларимизни айтмасам, у билан илгаригидай чойхоналарда, ошхоналарда ўтирмай қўйдик. Шу тариқа мулоқотларимиз анча пайтгача тўхтаб қолди. Бу ҳол менинг «Учинчи қиз» деган китобим чиққунга қадар давом этди. Ўз-ўзидан, бесабабдан-бесабаб узилиб қолган мулоқотларимизнинг қайта бошланишига шу китоб сабаб бўлди. «Китобингизни ўқидим, — деди у бир куни тўсатдан қўнғироқ қилиб. – Табриклайман. Зўр. Маза қилдим. Айниқса, «Ватанда ватансиз ватандошларим» деб бошланган шеърингиздан жуда ҳаяжонланиб кетдим. Ҳаммага мақтаб юрибман. Классик, классик!» деди ўзига хос маҳобат билан ҳаяжонланиб. У авваллари бирор шеъримни мақтамаган эди. Унинг ҳаяжонидан мен ҳам ҳаяжонланиб кетдим. Кейинчалик у мени қаерда кўрса, «Ватанда ватансиз ватандошларим» деб кўришадиган бўлди…

Назаримда, саксонинчи йиллар бошида унинг китоблари кам чиқди. «Кўзлар» китоби билан «Қайтиш» китоби ўртасида каттагина танаффус бўлди. Мафкуравий бошқарув Раъно Абдуллаева қўлига ўтган йиллар эди. Рауф Парфининг боши устида қора булутлар айланиб қолди. Кимларнингдир тавсияси билан унинг номи Ёзувчилар уюшмаси раҳбари Сарвар Азимов маърузаларидан бирида бетайин ғам-ғуссалар шоири сифатида тилга олинди. Мен эса худди ўша кезларда унга бир шеър бағишлаган эдим.

Рауф ПАРФИГА

Арғувон бодага маҳзун термулиб,
Мажнундай инграшми шоирда ҳуқуқ?
Кўрпага ўраниб, ғужанак бўлиб,
наҳот маст ухлашдан ўзга чора йўқ?

Жулдур кийимдаги жулдурвоқи ғам,
меҳмонми, мезбонми бизнинг даврға?
Қутулиб бўларми ундан бирор дам?
Юрак сирқирайди, синграр қовурға.

Шайдо кўз ёшланар иложсизликдан,
дил майиб бир гулдир ё синган бутоқ.
Хўрлик жудо қилди уни ўзликдан,
урф осди бўйнига қизил бўйинбоғ.

Қайда ул ҳур баҳор, қайда чин баҳор,
қайда жийда гули, қайда настарин?
Бу муҳит бунчалар ситамкор, хунхор,
юрак – рағбатга зор, ақл – музтарин?

Эрк кезар чўл ичра, дўл ичра ивиб,
кезар бехос, нохос, кезар у васвос.
Ёлғон ҳақиқатни даврдан қувиб,
қаҳқаҳ урар ғолиб телбаларга хос.

Замон эса яниб, ғичирлатар тиш,
уқтирар: «Адолат осмонда, ойда.
Ҳукмрон ғояга ўқисанг олқиш,
пешвони мақтасанг ўзингга фойда».

Қулоқлар зерикар, толиқар юрак,
мафкуранинг пучак васвасасидан.
Қутулмоқ, қутулмоқ, қутулмоқ керак
бу қизил қабоҳат асъасасидан?

Ғужанак ётганча кўрпа тагида,
умид гулларига мўлтирар шоир.
Хаёлларнинг қора беланчагида
ишончини бўғиб ўлдирар шоир.

Сиз-чи, қизилбошлар, қийнаманг уни,
лой чапламанг порлоқ келажагига.
Юлдуздай чарақлар ҳали бир куни,
ҳали ўз номига бўлар у эга.

Эзманг уни, асранг, етар, оҳламанг,
куйлаш ҳуқуқидан қилманг бенасиб.
Кун келар, сиз хоҳи хоҳланг-хоҳламанг,
зўр ўғлон бўлгай у халққа муносиб.

Куйлаш – яшамоқдир, яшамоқ – куйлаш,
алдовсиз, найрангсиз шеър – жигар қони.
Хайрихоҳ бўлмоқнинг ўзи ҳам – сийлаш,
қўлингга бермоқдир ярим дунёни.

Чулдироқ чилдирма, риёкор рақслар,
ғижинган ғижжаклар унга бегона.
Покиза тўшагин булғаманг, наҳслар,
хаёл берманг унга бадбин, риндона.

Ароқ анқимасин гулдай оғзидан,
истеъдод ғунчаси хазон бўлмасин.
Ғужанак ётмасин кўрпа остида,
ташландиқ буюмдай унутилмасин.

1983

Уни қарангки, анча кейинроқ билсам, айни ўша кунларда бир воқеа туфайли Рауф Парфи мендан хафа бўлиб қолган экан. Унга яхшилик қилмоқчи бўлиб, ўзим билмаган ҳолда, дилини оғритиб қўйган эканман. Гап шундаки, мен ўша кезларда Ғафур Ғулом номидаги нашриётнинг адабиётшунослик бўлимида ишлардим. Шеърият бўлимининг мудири Раззоқ Абдурашид олдимга келиб, «Сиз Рауф Парфини жуда яхши биласиз, унинг эски қадрдонисиз. «Сабр дарахти» деган янги китобини чиқармоқчи эдик. Лекин кўряпсизки, унга ҳар хил тошлар отилиб қолди. Китоби хавф остида. Уни ҳимоя қилишимиз керак. Шунинг учун сизга китоб қўлёзмасини берсам-да, гап тегмайдиган шеърларини ажратиб кўрсатиб, ички тақриз ёзиб берсангиз. Маърузада танқид қилинган шеърларини сиз ҳам танқид қилаверинг. Чунки барибир уларни китобга киритиб бўлмайди. Бутунлай йўқ қилгандан кўра, китобни ихчамроқ бўлса ҳам чиқарганимиз яхши эмасми?», деб қолди.

Ўйлаб кўрсам, гапи жўяли туюлди. Қўлёзмани синчиклаб ўқиб чиқдим. Афсуски, бу китоб ҳам унинг худди илгариги китоблари сингари асосан эски шеърларидан иборат эди. Мен эса Рауф Парфи мухлислари қошига ҳали дунё юзини кўрмаган янги шеърлари билан чиқишини истардим. Ахир унинг йиллаб босилмай ётган шеърлари борлигини билардим-да. Шу мақсадда ўзимча китобдаги шеърларни саралаб чиқдим ва илгари бир неча бор чоп этилган эски шеърларни китобга киритмаслик керак деган маънода фикримни бир варақ қоғозга қоралаб қўйдим. Матбуотда танқид қилинган шеърларни Раззоқ Абдурашид талабига кўра яроқсиз шеърлар қаторига киритдим. Бу албатта шунчаки йўлига, хўжакўрсин учун эди. Бу билан, биринчидан, илгари қайта-қайта чоп этилган шеърларни чиндан ҳам тушириб қолдирилишини истаган бўлсам, иккинчидан, Раззоқ Абдурашидга «Мана, синчиклаб сараладим, энди китобни бемалол чоп этсангиз бўлаверади», демоқчи бўлдим. Асосий мақсадим, бир пайтлари Рауф Парфининг ўзи Шукрулло номини пеш қилиб менинг китобим чиқишига ёрдам бергани каби мен ҳам эски шеърларини киритмаслик ҳисобига бўлса-да, «Сабр дарахти»нинг албатта чиқишига ҳисса қўшмоқчи эдим. Аслида, қораламадаги гаплар ҳали менинг узил-кесил фикрим эмас, тақриз ҳали тақриз ҳолига келмаган, шунчаки узуқ-юлуқ бир қоралама, қолаверса, бу гаплар бор-йўғи биринчи таассурот меваси эди холос. Узил-кесил жўяли фикр айтиш учун эса ўйлаш керак, вақт керак эди. Бунинг устига, нега энди бир пайтлари «Гулистон»да ўзим мақтаган шоирни танқид қилишим керак экан, деган хаёлга ҳам бориб қолдим. Мантиқ қаёқда қолади? Қош қўяман деб кўз чиқариб қўймайин тағин. Шу мулоҳазалар билан қораламани ташлаб қўйдим.

Раззоқ Абдурашиднинг талабини бажаришга негадир кўнглим чопмади. Тақризни қистаб келаверган унинг ходимасига эса ҳар гал «Ҳали чала» деб жавоб бериб юборавердим. Лекин, кунларнинг бирида, менинг йўқлигимда келган ходима, ғаладонимни титкилаб қўлёзмани олиб кетади. Турган гапки, ҳалиги бир варақ имзосиз қоралама ҳам қўлёзма ичида бўлган. Тўғриси, қораламада ҳозирча фақат танқидий гапларгина қайд этилган эди. Менга кейинроқ маълум бўлишича, ходима ўша куниёқ Рауф Парфини чақириб, билмадим, нима мақсадда, унга менинг қораламамни ўқитади. Лекин ўзи уни тақриз сифатида расмийлаштирмайди. Чунки жорий тартибга кўра тақриз машинкаланган, имзоланган бўлиши ва уч нусхада топширилиши лозим эди. Қўлда ёзилган қораламани ўқиган шоир ҳам бунинг расмий тақриз эмаслигини, шунчаки узуқ-юлуқ тезиссимон гаплар эканлигини, унда менинг имзоим йўқлигини кўради. Лекин барибир хафа бўлади ва мен бехабар узоқ вақт ўзича аразлаб юради. Кимнинг оғзидан чиққанини билмадим-ку, лекин бу гап танқидчи дўстларимиздан бирининг қулоғига етади ва сўнгроқ жаноб танқидчи қайта қуриш шаббодаси берган эркдан фойдаланиб, уни матбуотга – «Ўзбекистон дабиёти ва санъати» саҳифасига олиб чиқади. Шундай қилиб, мен, Рауф Парфининг ашаддий мухлиси ва узоқ йиллик содиқ дўсти афкори омма кўзи ўнгида гўё унинг ғаними сифатида талқин этиламан.

Шу тариқа ўз «қилмишимдан» хабардор бўлгач, мавриди билан бор гапни Рауф Парфига айтиб бердим.
– Э , шунақа бўлганмиди? – деди у. – Кечирасиз, мен бошқача тушунган эканман.
Шу билан орамиздаги гина-кудурат кўтарилди. Эски дўстлигимиз яна тикланди. Рауф Парфи гина сақламасди, кўнгли тоза, кечиримли эди…

Саксонинчи йилларнинг охирларида мен соғлиғим туфайли анча пайт ҳеч қаерда ишламадим. Лекин бекор ўтирганим йўқ. Жорж Байроннинг «Дон Жуан» шеърий романини, Пабло Неруданинг «Муштарак қўшиқ» шеърий эпопеясини таржима қилдим, ўзим шеърлар ёздим. Рауф Парфи ўша йиллари яна Ғафур Ғулом нашриётига ишга қайтган эди. Ишсизлигим туфайли моддий аҳволимдан ташвишланиб, менга, уйимга ички тақриз ёзиб беришим учун қўлёзмалар олиб келиб турди. Бир куни ёстиқдай бир китоб қўлёзмасини кўтариб келди.
— Биласизми, бу ким? – деди.
— Айтсангиз, биламиз-да, — дедим.
– Раззоқ Абдурашид.

– Ўчингизни олмоқчимисиз? – деб кулдим. У ҳам кулди. Лекин тезда жиддий тортди.
— Сиз нотўғри тушунманг, — деди хижолатомуз. – Мен буни атай сизга олиб келганимнинг сабаби бошқа, сиз тўғри одамсиз, юзхотир қилмайсиз. Донини — дон, сомонини – сомон, дейсиз. Бизга шу керак. Одил фикр керак. Мақсад шу.
– Биламан, – дедим мен ҳам жиддий. – Сиз – шоирсиз. Беғараз одамсиз. Қасоскор эмассиз. Ҳатто хиёнатни ҳам кечирган инсонсиз.

У дарров гапни бошқа ёққа бурди.
— Ҳа, айтмоқчи, «Шарқ юлдузи»даги шеърларингизни ўқидим. Ўсаяпсиз. Яхши. Табриклайман. «Адабиёт ва санъат»да ҳам… Евтушенко, Распутинларни боплабсиз.
Мақтовлар «бўрони»дан қочиб мен ҳам гапни айлантириб юбордим.

Илгарилари Рауф Парфи бировни ўзининг юзига мақтаганини эшитмаганман. Ёш пайтларимда шеърларимни ўқитиб «Фикрингизни айтинг» десам, кўпинча бир оғиз «Зўр»дан нарига ўтмасди. Мен бу «зўр» тўғри маънодами ё кесатиқми деб ҳайрон бўлардим. Лекин бир куни ўзидан-ўзи «Сиз жонглёрсиз!» деб қолди. Мен тушунмадим. Кўзига қарадим. «Ҳалиги циркда бор-ку, ҳуққабоз. Ҳалқаларни отиб-илиб ўйнайдиган», деди. «Ҳа», дедим. «Сиз ўшанга ўхшайсиз, сўзни ҳар мақомга солиб ўйнатасиз», деди. «Бу яхшими, ёмонми?» дедим. «Ҳуққабозлик – санъат, демак, сизнинг ишингиз ҳам санъат. Ҳақиқий шеър ҳамиша санъат асари бўлади», деди.

Ҳозирги сўзлари ҳам худди ўшандагидай самимий эди. Чин дўстнинг чин дўстга айтадиган беғараз гаплари эди. Англашилмовчилик туфайли ўртамизда пайдо бўлган ғубор батамом кўтарилганига амин бўлдим…

1992 йил охирларида мен бир тўда ғаламис ҳамкасбларим томонидан қаттиқ фитнага учрадим. Улар амалимни тортиб олиб, ўзимни адабиётдан бадарға қилишди. Узоқ вақт ишсиз қолдим. Ёшлигимиз ижара хонадонларда бирга кечган, эндиликда каттагина амалдор бўлган «орадан қил ўтмас дўстим» ва собиқ курсдошим менга оддий ходимликни ҳам раво кўрмади. Мустақиллик энди атак-чечак қилаётган мураккаб, оғир пайтлар эди. Руҳий аҳволимни қўяверинг, моддий аҳволим ҳам хароб бўлиб қолди. Анча вақт укаларимдан қарз-қавола олиб оила боқдим. Илгари кунда-кун ора қўнғироқ қилиб, кунда-шунда бўлиб, ўзини дўст кўрсатиб юрадиганлар мени жуда тез унутди. Аммо Рауф Парфи унутмади. Мени унутмаган ягона дўстим Рауф Парфи бўлди. Биргина у гоҳ уйимга келиб, гоҳ қўнғироқ қилиб ҳол-аҳвол сўраб турди. Ниҳоят, ишсизлик тугаб, ёруғ кунлар келди, бошқа соҳада — божхона Давлат Қўмитасида иш бошладим. Адабиётдан эмас-ку, адабиётчилардан кўнглим совиди. Шунга қарамай, ёздим, кўп ёздим. Лекин деярли ҳеч қаерга ҳеч нарса бермадим.

Аср охирларида Рауф Парфи уйимга келди.
– Файёд Хамис деган шоирни таржима қилган эдингиз-а? – деди у.
– Ҳа, — дедим.
– Мен «Жаҳон адабиёти»да ишлаяпман. Ўша таржимангиздан беш-олтитасини беринг. Кичкина сўз ҳам ёзинг, — деди. – Китоб қилиб чиқармадингиз. Қачонгача босиб ётасиз уни? Шундай яхши шоирни ўзбек шеърхони билмайди, уят.
– Менда унақа чиқмаган таржималар кўп, — дедим. Папкаларни олиб олдига қўйдим. – Мана, Лорканинг икки пьесаси: «Дон Перлинприн» ва «Йерма», мана, Юстинас Марцинкявичюснинг «Прометей достони». Буни Муқимий театри қўйган, лекин босилиб чиқмаган.
– Бўпти. Мен буларни ҳам олиб кетаман. Мавриди билан чиқарармиз, — деди.
Хуллас, Рауф Парфининг жонкуярлиги туфайли Файёд Хамиснинг бир даста шеъри ёруғ оламни кўрди…

Янги аср бошида раҳматли укам Иноят унинг «Тавба» китобини олиб келди.
— Кўчада кўриб қолдим Рауф акани, — деди у. – Сизга салом айтди. Китоби чиққан экан. Менга биттасини ёзиб берди. Мана, бунисини сизга бериб юборди.

Китобнинг титул варағига қарадим. Дастхатсиз. Варақлай бошладим. Ажабо! Ҳаммаси таниш, эски шеърлар. Бу гал ҳам китобнинг салкам саксон фоизи тўқсонинчи йилгача ёзилган, китобдан китобга кўчиб юрадиган шеърлардан иборат эди. Ҳайрон бўлдим. Илгари-ку ҳар жиҳатдан қарам эдик. Хожаларимизнинг раъйига қараб, фақат бахтни, фақат шодликни, фақат бахтиёрликни куйлашимиз керак эди. Бирор дардимизни, ҳаттоки севгидаги бахтсизлигимизни айтгудай бўлсак ҳам, дарров ижтимоий тўн кийгизилиб, «Шундай бахтли замонда нега ғамгинсан?» дея дакки бериларди. Бундай шеърлар икки дунёда матбуот юзини кўрмасди. Хўш, энди-чи? Рауф Парфининг ҳақталаб, адолатталаб, дардли, куюнчак шеърлари нега яна панада қолиб кетяпти?Гўзал, мусиқий, теран, дилбар, оташин, ҳақгўй шеърлари билан аксарият мухлислар қалбини забт этган Рауф Парфининг нимаси ёқмайди баъзи доираларга, ҳайронман?..

Мансабга эришиш учун ўзини ўтга-сувга урган шоирларни кўрганман.
Уй-жой ёки машина талашиб бир-бири билан қирпичоқ бўлган шоирларга гувоҳман.
Унвон ёки мукофот олиш учун ўз виждонига хиёнат қилган шоирларни биламан.
Рауф Парфи мансаб деб елиб-югурмади.
Рауф Парфи уй-жой ёки машина талашмади.
Рауф Парфи мукофот ёки унвон олиш учун уринмади.
Рауф Парфи расмиятчиликни ёмон кўрди. Галстук тақишни жини суймади. У эркин қуш бўлиб яшашга мойил эди. Ҳурриятни севди. Сўздаги эркинлp style=»text-align: justify;»икни, фикрдаги ҳурликни қадрлади. Виждонига хилоф иш қилмади, манфаат қули бўлмади. Бошқалар ўлиб-тирилиб эришмоқчи бўлган жуда кўп нарсалардан осонгина воз кеча олди.
Ўзи кула-кула айтиб берган мана бу воқеа шундан далолат бермайдими?

Ишсиз юрган кунларидан бирида яна Шукрулло билан учрашиб қолади.
– Ҳа, Рауф, нима қивоссан, қатта ишлавоссан? – деб қизиқади устоз шоир.
— Бекорчиларнинг бошлиғиман, — дейди у ҳазиллашиб.
– Санам манга ўхшаб бекорчиларнинг бошлиғи бўлиб юрмагин-де, тузукроқ ишларда ишлагин, — дейди Шукрулло ака. – Эртага ман бир ишминам Шароф Рашидовга чиқвомман. Айтаман, сангаям бир иш топиб берсин.

Орадан бир кун ўтиб, Шукрулло ака Рауф Парфини топади.
— Ман Шароф ака билан гаплашдим. Санга зўр иш бермоқчи. Келсин, деди. Памилиянгни қабулига ёздириб қўйди, фалон куни, фалон соатда борасан. Кутиб ўтиради. Кийим-бошингга қара, галстук тақиб ол, — дейди.

Рауф Парфи хўп-хўп, домла, деб, тайинланган кунда янги костюм-шимини кияди, атай сотиб олган галстугини тақади-да, кўчага чиқиб кетади. Лекин «нажот қалъасига» бормайди. Ярим йўлдан қайтади. Бундан хабар топиб, «Нега ундай қилдинг, Рауф, шундай катта одам сени кутиб ўтирса-ю, сен бормасанг, ўртада мени ҳам хижолатга қўйдинг-ку» деб гина қилган Шукрулло акага:
– Бораётган эдим, лекин галстук йўлдаёқ бўйнимни сиқиб қўйди, бўғилиб кетдим, ҳали у одамнинг олдига кирмасданоқ шу аҳволга тушсам, кирсам нима бўлади, қандай қилиб нафас оламан, деб ўйлаб, бормай қўяқолдим, домла, — дея жавоб беради…

Рауф Парфи ҳаммага ўхшаган оддий инсон эмас, балки одми инсон эди, зийрак ва тийрак шоир эди. Зукко эди-ю, зукколик даъво қилмасди. Буюк эди-ю, буюкман, деб чиранмасди. Тўйларда, йиғинларда, ўтиришларда ўзини давранинг тўрига урмасди. Аксинча, буюк Рауф Парфи эканлигидан ўзини хижолатдай тутарди. Баъзиларга ўхшаб, бировнинг оғзидан гапини юлиб, маҳмадоналик билан ўзини кўз-кўзламасди. Панадаги пақир киши бўлиб ўтирарди. Ўзига энг яқин кишилар орасида ҳам ортиқча очилиб-сочилиб кетмасди. Сипо, оғир-босиқ, мулоҳазали, ҳамиша ва ҳамма жойда камсуқум, хоксор ва ўта самимий эди. Ўрни келганда ўзига хос ҳазилкаш ҳам эди. Борлиқни қалб кўзи билан кўрар, кўнгил қулоғи билан тинглар эди. Пинҳона қаршиликларга, фитналарга, ғаламисликларга дуч келганда сиртдан ўзини бепарводай тутса-да, ич-ичидан зил кетиб, қаттиқ эзилар эди.

Мен қирқ йилдан ортиқроқ у билан бирга юрдим, бирга турдим, ҳамхона бўлдим, ҳамсуҳбат бўлдим, унинг ибораси билан айтсам «ҳамшиша» бўлдим, даврадош бўлдим. Ва турган гапки, ҳамфикр, ҳаммаслак бўлдим. Лекин бирор марта унинг оғзидан ёлғон гап эшитмадим. Ғийбат эшитмадим. Мулозаматида сохталик кўрмадим. Манфаат юзасидан бировга тилёғламалик қилганини, хушомад қилганини билмайман. Бировнинг орқасидан гапирганига, бировга туҳмат қилганига гувоҳ эмасман. Камгап эди. Унда кибру ҳаво, иззатталаблик йўқ эди. Унда мақтанчоқлик, манманлик йўқ эди. Риё, мунофиқлик деган нарсалар унга тамоман бегона эди. Бировни кўролмаслик, бировни оёғидан чалишга уриниш одатлари унга мутақо ёт эди. Шумликдан узоқ эди. Юз-кўзида ҳамиша болаларча самимият балқиб турарди.

У билан кўришмаганимизга кўп вақтлар бўлиб кетган эди. Тарих музейининг эски биноси рўпарасида тасодифан учрашиб қолдик. Чамаси радио уйидан чиқиб келаётган эди. Соч-соқоли оппоқ оқариб, ўсиб кетган, кўзлари тўла мунг, руҳи сўлғин. Ўзини анча олдирган, илгариги миқтилик йўқ, юзи ҳам бир бурдагина бўлиб қолгандай. Мени кўриб мунғайиб жилмайди.
– Бормисиз бу дунёда? Минг йил бўлди-я кўришмаганимизга, — деди ўзини хушнуд тутишга уриниб, лекин овози синиқ эди.
Йўл устида, тик турган ҳолда гаплашдик.
– Дилором қалай, болалар яхшими? – деб ҳол-аҳвол сўрадим.
– Билмайсизми? Минг йил бўлди у билан ажрашганимизга, – деди.
– Ия, нега?
– Мени одам қиламан деб кўп уринди, бўлмади, фақат овора бўлгани қолди, — деди кулиб. — Мен бир дарвеш бўлсам, шоир бўлсам…
— Шоир одам эмасми?
— Ким, қачон шоирни одам санаган ўзи!..

Томоғига нимадир тиқилгандек овози бўғилиброқ чиқди. Назаримда, нимадандир аламзадага ўхшади. Менинг таажжубимни кўриб, ўзини тезда қўлга олди, хижолатомуз жилмайди.
– Ҳозир Сулҳида билан яшаяпман.
– Ия, шунақами? – дедим. – Мен бехабар эканман. Сулҳида ким? Қачонданp  бери?
– Уям бир хархаша. Минг йил бўлди бунгаям.
— Дон Жуан бўп кетинг-э!
– Э, айтмоқчи, «Дон Жуан» нима бўлди, чиқдими? – деди гапни бошқа ёққа буришга баҳона топилганидан хурсанд бўлиб.
— Чиқади. Туянинг думи ерга текканда, – дедим. – Ўзингиз нима қиляпсиз, ёзаяпсизми? Янги китобларингизга кўзим тушмади?

– Ёзяпман. Лекин чиқаролмаяпман. Биласиз-ку, китоб чиқариш қийин бўлиб қолди. Яхшиям ўзим саррофман. Уч жилд китобимни муқовалаб, нашрга тайёрлаб қўйдим. Йўқолиб кетмаса, бир куни чиқар. Илгари чала-чулпа бўлсаям китобимиз чиқарди, пул ҳам беришарди. Энди бўлса, пул берсанг, китобингни чиқарамиз, дейишяпти. Биласиз-ку, пул менда ҳеч қачон бўлмаган. Ёки ҳомий топ дейишади. Кимга ялиниб бораман? Шоир ҳам гадойга ўхшаб қолди. Шеър ёзсинми, ҳомий қидирсинми? Яқинда бир хорижий ташкилот билан гаплашиб, зўрға кўндирувдим, ҳамма харажатни бўйнига олиб, каттагина китобимни чиқараётган эди. Камбағални туянинг устида ит қопади, дегани рост экан. Ўртага аллақандай ғаламислар тушди, босмахонада чиқиш арафасида турган китобим йўқ бўлди. Начора, юрибман фиғонким, гардиши даврон… деб. Ҳў-ҳў-ҳў… Ўзингиз нима қиляпсиз? Қаердасиз? Ёзяпсизми?
– Юрибман мен ҳам, – дедим. – Сизга ўхшаб… Бошпанангиз борми? Ётиш-туришингиз қаерда?
– Йўқ-да. Бедананики, қайга борса, питпилдиқ. Анави дўстимизга чиқувдим.
– Қайси дўстимизга?
– Анави раҳбарга.
— Ҳа-а. Хўш?

— Бошпанали бўлишимга ёрдами тегармикан деб ўйловдим. Оғиз очишим билан нима деганини биласизми? «Ҳа, тиланиб келдингми, гадой?», деди. «Қачон бас қиласан гадойчиликни?» деди. Худди мен ундан ҳар доим бир нарса тиланиб юргандай. Жон-понимдан ўтиб кетди гапи. «Кечирасан, мен гадой эмасман. Гадой сенсан, гадойнинг каттаси ўзингсан», деб чиқиб кетдим. Кейинги шеърларини ўқияпсизми, ростданам, гадойдан нима фарқи бор унинг? – деди куйиниб.

Мен уни ҳеч қачон бундай жиғибийрон ҳолда кўрмаган эдим. Чамамда, оилавий қўйди-чиқдилар, гоҳ зимдан, гоҳ ошкор бўлган руҳий ҳужумлар, китоблари йўлига қўйилган ғовлар, ишсизлик, пулсизлик, уйсизлик – хуллас, олтмиш ёшида ҳам изга тушмаган бебошвоқ ва бешафқат ҳаёт унинг асабларини анча толиқтириб қўйган эди.

Бу Рауф Парфи билан охирги кўришувимиз эканини ўшанда ким билибди дейсиз.
Мана энди орадан йиллар ўтиб, Рауф Парфини ўйласам, унинг юриш-туришини, хатти-ҳаракатини, гап-сўзларини, юз-кўзидаги беғубор самимиятни кўз олдимга келтирсам, аксарияти менга ёд бўлиб кетган шеърларини кўнглимдан ўтказсам, қалбимда ажабтовур қилиқлари, феъл-атвори билан ҳеч кимга ўхшамаган бу гўзал қалбли инсонни, инсонийлик, туркийлик, миллийлик қон-қонига сингиб кетган бу буюк ватанпарвар шоирни тириклигида етарлича қадрига етмаган эканмиз, деган бир надомат пайдо бўлади. Унга тириклигида айтмаган гапларимизни энди айтишдан нима фойда деган хаёлга ҳам бораман-у, лекин ҳеч бўлмагандан кўра кеч бўлгани ҳам яхши, деб айтишга жазм этаман. У менда қандай таассурот қолдирган бўлса, шундайлигича, у менда қандай ҳис-туйғулар уйғотган бўлса, шундайлигича, у менинг тасаввуримда қандай бўлса, шундайлигича эътироф этишга ҳаракат қиламан. Бошқаларни билмадим, лекин мен учун Рауф Парфи баъзи бировларга ўхшаб, устоз кўрган, тугаракдан чиққан шоир эмас. У мутлақо ўзига хос феъл-атворли, ўз дунёқараши ва эстетик принципларига эга туғма шоир – худо берган шоир. Жаҳон адабиётида сонетчилар кўп. Петрарка, Шекспир, Рильке сонетлари зўр. Аммо, назаримда, Рауф Парфи сонетлари теранроқ, гўзалроқ, соҳирроқ, эҳтирослироқдай.

Гарчи унинг шахсиятини билмаса-да, соҳир шеъриятига ошно бўлган ҳар бир шеър мухлиси менинг кўнглимдан ўтган мана бу гапларга қўшилади деган умиддаман.
Рауф Парфи нафаси ўткир шоир.
Рауф Парфи дил шоири.
Рауф Парфи руҳият шоири.
Рауф Парфи эҳтирос шоири.
Рауф Парфи эътиқод шоири.
Рауф Парфи нафосат шоири, нафис шоир.
Рауф Парфи севги шоири, севимли шоир.
Рауф Парфи ҳақиқат шоири, ҳақиқий шоир.
Рауф Парфи ўхшаши йўқ шоир, ўз мактабини очган шоир.
Ва ниҳоят Рауф Парфи худди ана шу жиҳатлари билан ҳеч муболағасиз улуғ шоир.

09.08.2012

Суратда: Орқада Рауф Парфи,Сулаймон Раҳмон,олдинда Жўра Алимардон,Маъруф Жалил (Сулаймон Раҳмон архивидан)

    Sizga taqdim etayotgan xotira-esse shu paytgacha Rauf Parfi haqida yozilgan xotiralardan farq qiladi deb o’ylayman.Chunki u Rauf Parfini juda yaxshi bilgan, uzoq yillar u bilan hammaslak, ham do’st, ham shogird bo’lgan Sulaymon Rahmon tomonidan yozilgan. Yana farqli joyi shundaki, agar Rauf Parfi haqidagi yozilgan xotiralarning aksariyat qismi mualliflar tomonidan o’zlarini buyuk shoir bilan tanish bo’lganlarini dunyoga bildirib qo’yish niyatida yozilgan bo’lsa,Sulaymon Rahmon xotiralari teran va botiniy samimiyat bilan yozilgani,ulug’ shoirning siymosini aniq va yorqin tarzda ko’z o’ngimizda namoyon etishi bilan ajralib turadi. Xotirada Rauf Parfi yashagan muhit,uning o’sha yillardagi o’ylari va kechinmalari,shoirni yonidagi odamlar haqida aniq va tiniq yozilgani diqqatga sazovor.
Yana bir gapni aytmasam bo’lmaydi.20 yil davomida sukut saqlab kelayotgan Sulaymon Rahmon o’zbek she’riyatida o’z izini qoldira olgan shoir. Mazkur xotiralarida shoir bu sukut sababini bir — ikki jumlada aytib o’tib ketadi,xolos. Shu bilan birga u ijodida sukut qilmaganini ham aytib o’tadiki,bu juda muhimdir. Umid qilamizki, Sulaymon akaning uzoq yillik sukutini yaqin kunlarda nashr etilajak she’rlari va tarjimalari buzajak va bundan,avvalambor, Asqad Muxtor,Rauf Parfi ruhlari shodumon bo’lajak.

Xurshid Davron
2017

Sulaymon Rahmon
SUYUK VA BUYUK SHOIR
Esse

Rauf Parfini qachondan boshlab taniganimni eslasam, bundan salkam ellik yil avvalgi gaplar yodimga tushadi. O’sha paytlari hozirgi Milliy teatr o’rnidagi «Vatan» kinoteatri binosining o’ng biqinidagi torgina xalta ko’chada, ajoyib bir xonadonda ijarada turardim. Xonadonda kuni bo’yi chakagi tinmaydigan eski bir radio bo’lardi. Istasak-istamasak, qulog’imizga har xil yangiliklar, qo’shiqlar chalinib turadi. Yoshmiz, ko’pincha «Yoshlik» radiostantsiyasini eshitamiz.
Yangi-yangi qo’shiqchilar, yangi-yangi shoirlar chiqadi. Hozirgi matbuot tili bilan aytsak, Faxriddin Umarov bilan Tavakkal Qodirovning ayni yulduzli onlari edi
o’sha kezlar. Muhabbat Shamaevaning ilk qo’shiqlarini ham «Yoshlik»dan eshitganim esimda.
1964 yilning kuzi edi. Paxta terimi avjida. Hali u, hali bu xo’jalik rejani bajaradi. Radio tinmay goh u ilg’orni, goh bu peshqadamni maqtaydi, qo’shiqlar hadya etadi. «Yoshlik» shunday kunlarning birida paxta terimida qatnashayotgan bo’lajak jurnalistlar – dorilfunun talabalari haqida gap ochib qoldi. Men,
bo’lajak jurnalist, darrov qulog’imni ding qildim. Hamma eshitgan gaplarim hozir esimda yo’q. Lekin To’lan Qo’ziboev degan talaba aytib bergan bir latifa yodimda qolgan. Latifaga ko’ra, yigit tramvay bekatida turgan qizga «Yaxshi qiz, bu yerdan qaysi no’merli tramvaylar o’tadi?» deya gap otib,shilqimlik qilmoqchi bo’ladi, buni payqagan qiz «Falon-falon no’merli tramvaylar o’tadi, lekin sizning no’meringiz o’tmaydi», deb yigitni mulzam qiladi. Keyin Rizvon Safarova degan talabaga so’z beriladi. U Fozil Usmonov degan kursdoshini hayajondan entikib-entikib maqtaydi. Ovozi zo’r, biram shirali, biram chiroyli, deydi. Butun kurs uning qo’shiqlarini sel bo’lib eshitadi, deydi. Ayniqsa, uning «Laylo» degan qo’shig’ini eshitib maza qilamiz, deydi…
Xullas, maqtalgan qo’shiq yangraydi. Darhaqiqat, ovoz nafaqat tiniq, shirali, chiroyli, ayni paytda mungli va sehrli tuyuladi menga:

Yana paydo bo’ldim yo’lingda,
Yo’llaringda yana bo’zladim.
Bechora qalb sening qo’lingda,
Ko’zlaringda mening ko’zlarim.

Yopiray, bu qo’shiq she’rini kim yozgan ekan? Shu paytgacha eshitib yurgan qo’shiqlarimga o’xshamaydi. Qandaydir boshqacha, sodda, jozibali, dardli, yorug’.
Nimasidir, – nolasimi, so’zlarimi, nafasimi, – yangicha. Shuning uchunmi, bir eshitishdayoq yodimda qoldi:

Dilnavozim, dilafkorim,
Yoningga uchay, Laylo.
Hislarimni yo’llaringga
Marjonday sochay, Laylo.
Senga yolg’iz asraganim
Qalbimni ochay, Laylo.
Agar ishqimni rad etsang,
Qaylarga qochay, Laylo?..

Qo’shiq tez kunda tilga tushdi. Hammayoqni «Laylo» bosib ketdi. Katta-kichik davralarda, o’tirishlarda – «Laylo», ovozi bo’lsa-bo’lmasa, ko’cha-ko’ydagi yosh-yalangning
og’zida – «Laylo». Lof emas, birorta to’y-tomosha «Laylo»siz o’tmaydi. Ustiga ustak, «Laylo» to’g’risida duv-duv gap tarqaldi. Emishki, qo’shiqchi yigit Laylo degan bir qizni yaxshi ko’rar ekan. Qizni ko’chada ko’rib qolgan yigit unga ko’nglini yormoqchi bo’libdi. Lekin qiz uyalibmi, g’ururi yo’l bermaymi, yigitning gapini eshitmabdi, chopqillagancha, o’qday uchib kelayotgan tramvay oldini kesib, ko’chaning narigi betiga o’tib olmoqchi bo’libdi. Buni ko’rib, esxonasi chiqib ketgan yigit uning orqasidan otilibdi. Qismatni qarangki, qiz falokatdan eson-omon o’tib olishga ulguribdi-yu, lekin yigitning o’zi falokatga duch kelibdi. Qoqilib ketib, tramvay tagiga tushibdi, g’ildiraklar uning har ikkala oyog’ini tizzasidan shart uzib tashlabdi.
Men bu voqeadan qattiq ta’sirlanib, bir hikoya ham yozgan edim o’shanda. Rahim degan hujradoshim, kursdoshim (alloh rahmatiga olgan bo’lsin!) o’qiyman deb olib, qaytib bermadi, yo’qotib qo’ydim, dedi. Lekin xuddi shu kursdoshim bir kuni «Sharq yulduzi» jurnalining yangi sonini olib keldi.
– Siz ham shoirman deb yuribsiz-da, – dedi kulib. – Shoirning zo’ri chiqibdi. Mana, o’qing. Hatto Asqad Muxtor ham tan beribdi.
– Yo’g’-e, – dedim. – Asqad Muxtor-a?
– Og’zidan bol tomib maqtabdi-ku, tan bergani shu-da.
Hovliqib jurnalni varaqladim. Rauf Parfi. Jiddiyat, qat’iyat balqib turgan yuz, xushbichim, kichkina burun ostida ingichka mo’ylov, jips yumilgan yupqa lablar, tubsiz dard va nur chaqnab turgan, biroz tepaga, noma’lumlikka qadalgan ko’zlar…
Asqad Muxtorning bir enlikkina so’zi.
Yutoqib she’r o’qishga tushdim.

Yomg’ir yog’ar, shig’alab yog’ar,
Tomchilar tomchilar sochimga.
Yomg’ir yog’ar, shig’alab yog’ar,
Ham qayg’umga, ham quvonchimga…

Aylanib tushar qor
Yo’limga.
Qo’lingni qo’ygil, yor,
Qo’limga…

Ko’zimga berkitay
Va lekin,
Yoshday oqib ketma,
Sevgilim…

Kecha oqshom tushimda
Buxoroda yurgan emishman.
Zangor minoralar boshimda,
Oyoqlarim ostida gulshan…

Shu kungacha juda ko’p she’r o’qiganman. Lekin hech bunaqasini uchratmaganman. G’alati bo’lib ketdim. Sodda, ravon, ayni paytda qandaydir boshqacha, sehrli,jozibali. Samimiy, musiqiy, o’ynoqi. Ilgari ham o’ynoqi she’rlarni o’qiganman. Masalan, Hamid Olimjon she’rlarini, keyinroq Quddus Muhammadiy, Sulton Akbariy she’rlarini. Lekin men ko’pincha zalvarli, og’ir-bosiq,vazmin she’rlarga duch kelganman. G’afur G’ulom, Oybek, Uyg’un she’rlarini ko’p o’qiganman, yod olganman. Keyinroq Maqsud Shayxzodaning «Chorak asr devoni»dagi, Asqad Muxtorning «Tanlangan asarlar»idagi salmoqli, og’irkarvon she’rlar. O’ninchi sinfda o’qib yurganimda tasodifan Usmon Nosirni kashf etdim. Qalqonotadagi bir kutubxonada uning yupqagina «Tanlangan asarlar»iga duch keldim. O’qidim-u, haqiqiy
she’r shunaqa bo’lishi kerak, deb o’yladim. O’sha paytlardayoq yod bo’lib qolgan «Yurak, sensan mening sozim, tilimni nayga jo’r etding. Yurak, sensan ishqibozim,ko’zimga oyni berkitding», «Sevgi, sening shirin tilingdan kim o’pmagan, kim tishlamagan» kabi go’zal satrlar halihanuz vaqti-vaqti bilan tilimda aylanib turadi.
Xuddi o’sha yillarda Erkin Vohidovning «Tong nafasi» degan ilk kitobchasi azbaroyi yoqib qolganidan,unga kichik taqriz ham yozganman. Tuman gazetasida chiqqan. Xayriddin Salohning «Chashma», «Ikkinchi imtihon» kitobchalarini ham qo’limdan qo’ymay o’qirdim. Mening she’r haqidagi, she’riyat haqidagi tasavvurim, ongim xuddi shu shoirlarning she’rlari orqali shakllangan edi. Keyinroq Abdulla Oripovning «Mitti yulduz»i chiqdi, undagi she’rlar madhiyalarga ko’nikib qolgan she’r muxlislarini, jumladan, meni ham boshqacha bir ruhiyati, ijtimoiy salmog’i, tesha tegmagan tashbehlari, shiddati va jo’shqinligi, o’ziga xos pichingi va tanqidiy nigohi, xullas, ko’ngilga yaqinligi, sarin nafasi bilan hayratga solayotgan edi. Ammo Rauf Parfining «Sharq yulduzi»dagi she’rlari menga she’riyatning o’zga bir olamini ochdi. Hayronman, nimasi bilan buncha yoqimli bu she’rlar? Ruhga ruhdosh, dilga dildosh. Kayfiyatni xush qiladi. Xuddi o’z ko’nglingdan chiqqanday qadrdon hissiyotga oshno etadi. Ustiga ustak, yuqumli. Esda tez qoladi. O’z-o’zidan tilingga kelaveradi. Aslida bu she’rlarda odamni lol qoldiradigan aqlli bir gap, o’tkir fikr, katta falsafa, tasavvuringni ag’dar-to’ntar qilib tashlaydigan tashbeh yo’q. O’sha, oltmishinchi yillar qarichi bilan o’lchaydigan bo’lsak, bu she’rlarda zo’r ijtimoiy fikrlarni, original poetik xulosalarni emas, inja samimiyatni, yuqumli kayfiyatni ko’rdim. Tasvirdagi, ifodadagi ajabtovur yorqinlik, tiniqlik, ohangdagi, nafasdagi, ovozdagi o’ziga xoslik, ichki joziba manaman deb turadi. Bu she’rlarda voqelikka nigoh o’zgacha,munosabat o’zgacha. Ilgari hech bir shoirda ko’rilmagan lison… Xullas, Rauf Parfi bilan g’oyibona ilk uchrashuvim meni ana shunday hissiyotlarga g’arq qilgan.
Rauf Parfining o’zi bilan ilk uchrashganimda esa…
O’sha kezlari «Gulxan» jurnalida ishlardim. Xayriddin Saloh adabiyot bo’limini boshqarardi. She’rlarini suyub o’qib yurganim shoir bilan bir ishxonada ishlashdan baxtiyor edim. U juda kamtar, samimiy do’st, ulfat bir odam edi. Tezda inoqlashib, aka-ukaday bo’lib ketdik. «Gulxan» tahririyati o’shanda hozirgi
Navoiy ko’chasidagi 30-uyning uchinchi qavatida edi. Bir yonimizda «Saodat», bir yonimizda «G’uncha» jurnali, sal narida «O’zbekiston fizkul`turachisi», dahliz oxirrog’ida «Pioner Vostoka» va «Lenin uchquni» gazetalari joylashgan edi. «O’zbekiston fizkul`turachisi» rus tilida tayyorlanib, o’zbekchasi asosan uning tarjimasidan iborat edi. Erkin Jabborov bosh muharrir, Abduvohid Mullamuhamedov uning o’rinbosari bo’lib, u asosan gazetaning o’zbekchasiga mas’ul edi.
Abduvohid aka bir paytlari «Gulxan»da ishlagan, shuning uchun o’tgan-ketganda tahririyatga bosh suqib, qalaysizlar, charchamayapsizlarmi, deganday, hol-ahvol so’rab turadi. Ana shunday so’rashishlardan birida gap orasida «Bugun yangi xodim oldik, Rauf Parfi degan zo’r shoir», deb qoldi. Narimon Orifjonov hazillashib:
– Ulfatchilikdayam zo’rmi? – dedi.
– Boqsa, odam bo’ladiganga o’xshaydi, – dedi Abduvohid aka kulib.
– Zo’r shoir bo’lsa, ulfat bo’lmay iloji yo’q, – dedi Xayriddin Saloh ishonch bilan.
«Sharq yulduzi»dagi she’rlari bilan meni qiziqtirib qo’ygan shoirni tezroq ko’rgim kelib qoldi.Balki dahlizda uchratib qolarman degan o’yda «O’zbekiston fizkul`turachisi» tomon yurdim. Tahririyat eshiklari yopiq. Nima qilishimni bilmay, kalovlanib «Lenin uchquni»ga kirdim. Cho’lpon Ergash bilan bir pas gaplashib o’tirdim. Gap orasida «Rauf Parfi degan shoir «O’zbekiston fizkul`turachisi»ga ishga kiribdi, taniysizmi?» dedim. «Ha, yaxshi bola, o’zimiz qatari, –dedi. – Choyxonada tanishdim. Xohlasangiz, erta tushlikni birga qilaylik, tanishib olasiz».
Cho’lpon Ergash o’zini zo’r shoir deb biladi. Shuning uchun zo’r shoirlarni yarim hazil, yarim chin qilib «O’zimiz qatari» deydi «qatori» so’zini o’shchasiga talaffuz qilib.
Qaytayotsam, yo’lakda xuddi o’sha «Sharq yulduzi»dagi rasmda ko’rganim, ingichka mo’ylovli, ko’zlari mungli chaqnagan, pishiq, miqti jussali bir yigit zinapoya panjarasiga suyanib, chekib turibdi. Salom berib, yonidan o’tayotganimda menga g’alati burilib qaradi-da, gavdasini biroz egib, xuddi bilinar-bilinmas ta’zim qilganday, o’ta qisqa qilib «Salom» dedi… (Keyinchalik ham uning ba’zi qo’l, oyoq, gavda harakatlarida allaqanday g’alatilik, ochig’i, «I operatsiyasi» fil`midagi
Shurikning xatti-harakatlariga o’xshashlik borligini sezdim. Ayniqsa ko’zoynak taqib yurganida.)
«Navoiy-30»ning shundoq biqinida Mahmud mo’ylovning mashhur choyxonasi bo’lardi. Chog’roq hovli, o’rtasida suvi ko’karib ketgan, xazon bosgan hovuz (kezi kelganda, qistirib o’tay, shu hovuz Abdulla Oripovning mashhur «Tilla baliqcha»si yozilishiga sabab bo’lgan), hovuz girdiga xo’randalar uchun qo’yilgan plastmassa stol-stullar. Nomiga bir-ikkita chorpoya ham bor. Tushlikda deyarli barcha tahririyatlar, barcha nashriyotlar va binodagi Madaniyat vazirligi, Kinematografiya davlat qo’mitasi, O’zbekiston Telegraf agentligi kabi ko’pdan-ko’p idoralarning odamlari shu choyxonaga tushadi. Choyxonada quling o’rgilsin uyg’urcha cho’zma lag’mon qilinadi. O’zbekcha to’yoshi damlanadi. Somsa yopiladi, shashlik pishiriladi. Bu yerda deyarli barcha yozuvchi-shoirlarni, jurnalistlarni, aktyorlarni uchratish mumkin. Telestudiyadan Alp Jamol boshchiligida Ergash Karimov, Ergash Raimov, Hasan Yo’ldoshev, Sadir Ziyomuhamedov kabi teleminiatyurachilar ham shu choyxona shinavandasi.
Ertasiga Cho’lpon Ergash aytganiday, tushlikni shu choyxonada Rauf Parfi bilan birga qildik. Somsa yedik. Rauf Parfi kamovqat ekan. Atigi bitta somsa bilan kifoyalandi. Biz ovqatlanib bo’lguncha, onda-sonda choy ho’plab, ko’zlarini qisib, xayolchan holda sigaret chekib o’tirdi. Deyarli gapirmadi. Faqat Cho’lpon Ergashning ba’zi bir artistona qiziq qiliqlariga, gaplariga (Cho’lpon Ergash Teatr institutini bitirgan, aktyorlik diplomi bor) ovozini atay do’rillatib, g’alati qilib kulib qo’yardi. Qaytayotganimizda, yo’l-yo’lakay «Ishdan keyin, Abdulla tushmoqchi. Sizlar ham tushinglar choyxonaga. Bir pas otamlashib o’tiramiz», dedi.
Abdulla Oripovni birinchi marta Pushkin bog’ida o’tgan bir kechada ko’rgan edim. Bog’ o’rtasidagi yozgi tomoshaxonada bo’lgan uchrashuvda Ozod Sharafiddinov Xalqimizda «ot o’rnini toy bosar», degan gap bor, mana bugun ana shunday toylarimizdan biri, yosh shoir Abdulla Oripovni sizning huzuringizga yetaklab keldim,muhtaram tomoshabinlar» deb tanishtirgan va Abdulla Oripov uzundan-uzun «Yuzma-yuz» she’rini o’qigan edi. Keyin «Gulxan»ning musahihhi va kotibasi Nafisaga (Nafisa Tojieva – taniqli aktyor Jo’ra Tojievning qizi) «Mitti yulduz» kitobini «Nafisaga nafis xayollar ila, Abdulla» deb yozib berganiga guvoh bo’lganman.
Xullas, o’sha kuni ishdan so’ng Mahmud mo’ylovning choyxonasida Abdulla Oripov bizni mehmon qildi. Shu-shu Abdulla Oripov, Rauf Parfi, Cho’lpon Ergash va men o’z-o’zidan ulfati chor bo’lib qoldik. Deyarli har kuni ishdan so’ng shu choyxonada o’tiramiz. Hammamiz bo’ydoqmiz. Ovqat qilib, yo’limizga ko’z tikib o’tiradigan mehribonimiz yo’q. Shuning uchun bira to’la kechki ovqatni ham shu choyxonadami, Navoiy ko’chasining narigi betidagi turnaqator oshxonalardan biridami, qilamiz.
Turgan gapki, ulfatchilik ichkiliksiz bo’lmaydi. Qittak-qittak olib o’tiriladi. Ba’zan kutilmagan mehmonlar kelib qo’shilib, davramiz beixtiyor kengayib ketadi. Shunday paytlarda mehmonlarning qistovi bilan me’yoridan oshirib ichish hollari ham bo’ladi. Davradoshlarim ichida men eng yoshiman, buning ustiga o’zi tabiatan kamgapman. Mahmadonalik qilib birovga aql o’rgatishdan ko’ra, aql o’rganib o’tirishni ma’qul ko’raman. Bu borada Rauf Parfi bilan bir xil ekanmiz. U ham hamma gapga aralashavermaydi, menga o’xshab, ko’pincha davrani kuzatib, o’zi bilan o’zi bo’lib, gap «o’g’irlab» o’tiradi. Xuddi Navoiy bobomizning bazm ichida ham o’zing bilan o’zing qol, degan o’gitlariga amal qilganday. Ichkilikdan ham nomigagina totinib qo’yadi. Ko’p kuzatib, shu fikrga keldimki, uning uchun ichkilik emas, davra muhim, kichkinagina bo’lsa ham, adabiy muhit muhim.
Hammamiz ijarada turamiz. Abdulla Oripov Mahmud Sa’diy bilan Oqlon mahallasidagi bir xonadonda, men Mamatqul Hazratqulov bilan Ko’kchaning Komarov ko’chasidagi katta bir hovlida yashaymiz. Cho’lpon Ergashning yolg’iz o’zi Teatr va rassomlik instituti yaqinida, Shpilkovskiy ko’chasidagi bir o’ris kampirning katalakdek hujrasida turadi. Faqat Rauf Parfining tayin turarjoyi yo’q. Yolg’izgina onasi Toshkentdan uncha uzoq bo’lmagan Sho’ralisoy qishlog’ida yashaydi.
Haftada bir-ikki marta ishdan keyin qishlog’iga ketadi. Shaharda qolganida esa har kimlarnikida yotib yuradi. Bir kuni Razzoq Abdurashid to’y qildi. Ukasi uylandi. To’yda Rauf Parfi bilan yonma-yon o’tirib qoldik. Shuncha kungacha ko’rishib, gaplashib, uning ta’biri bilan aytganda, «hamshisha»lik qilib yurgan
bo’lsam-da, o’sha oqshom u bilan yaxshiroq tanishdim. To’ydan keyin u biznikida qoldi. Chiroqni o’chirib, ikkalamiz ikki karavotga cho’zildig-u, lekin ko’zimizga uyqu ilinmadi, tuni bo’yi gaplashib yotdik. Gapimiz she’r haqida, adabiyot haqida bo’ldi deyolmayman. Tarix haqida, til haqida, millat to’g’risida, jadidlar, bosmachilar xususida gaplashdik. Uning aytishicha, bosmachilar bosmachi emas, milliy ozodlik uchun kurashchilar bo’lgan. Ular xalqni emas, qizil askarlarni bosgan.
Shuning uchun o’rislar ularni «bosmachilar» degan. Aslida esa, qizil askarlarning o’zlari bosmachi bo’lgan. Misol uchun, Madaminbek o’zbeklarni bol`sheveklardan qutqarish uchun, islom dinini himoya qilish uchun kurashgan. Uning maqsadi Turkistonni turkistonliklar qo’liga olib berish bo’lgan…
Mening yosh xayolimda ham shunday gaplar yo’q emasdi. Garchi darsliklarda O’zbekiston ittifoqning tenghuquqli a’zosi deyilsa-da, aslida uning Rossiyaga qaram bir o’lka ekanligini yaxshi anglardim. Garchi o’sha kezlarda «O’zbekfil`m» bosmachilar to’g’risida ketma-ket fil`mlar chiqarib, «bosmachilar» haqiqatan ham bosmachi ekanligini isbotlashga urinayotgan bo’lsa-da, bu fil`mlarning uydirmaligiga, bunday fil`mlar kimlarningdir buyurtmasi bilan olinayotganiga aqlim yetardi.
Men tarixiy haqiqat aslida qanday bo’lganini bilishga qiziqardim. Shu bois ko’p o’qir, tarix titardim. Taqiqlangan narsa qiziq bo’ladi. Aynan taqiqlangan kitoblarni, qo’lyozmalarni topib o’qishga harakat qilardim. Amir Temur haqida rost gaplarni bilgim kelardi. O’sha yillari Ibrohim Mo’minovning xudo yorlaqab dunyo yuzini ko’rgan Amir Temurga bag’ishlangan bir risolasi qo’lma-qo’l bo’lib ketdi. Lekin bu risola mening chanqoq ruhimni qoniqtirmadi. Boshqa kitoblarni, asl manbalarni topib o’qishga harakat qildim. L.Lyanglening 1890 yili chiqqan «Jizn` Timura» degan kitobchasini, millatchi deb qoralangan Cho’lponning ba’zi she’rlarini topib o’qishga muvaffaq bo’ldim…
– Biz – o’zbeklar, qozoqlar, qirg’izlar, turkmanlar, tatarlar, qrimtatarlar, ozarboyjonlar – hammamiz turkmiz. Buyuk Nozim Hikmat bilan bir millatmiz.
Tilimiz bir, dinimiz bir. Shuning uchun bitta davlat bo’lib yoki bitta ittifoq tuzib birgalikda yashashimiz kerak, – dedi Rauf Parfi ana shu mulohazalardan so’ng. O’rnidan turib, timirskilangancha stol ustidagi gugurtni topib chaqdi, xona bir lahza yorishdi, tamakisini tutashtirib, tutunni ichiga chuqur tortgach, xo’rsinib qo’ydi: – Tog’amning ham eng katta orzusi shu bo’lgan…
– Tog’angiz? – dedim men.
– Men Madaminbekning jiyaniman, – dedi. – Asli Farg’onalikmiz. Mening ikki ismim bor, biri – Tursunali. Alg’ov-dalg’ov taloto’p yillari ota-onam Sho’ralisoyga kelib qolgan. Qishlog’imizdagilarning deyarli hammasi Vodildan…
O’sha kecha uxlamadik hisob. Milliy g’ururimiz jo’sh urib ketdi. Ora-sira she’rlar ham o’qidik. Uning she’r o’qishi g’alati edi. So’zlarni uzib-uzib, qisqa-qisqa, entikib, lekin og’zini to’ldirib, allaqanday shiddatli talaffuz qilardi.

Nahotki umrbod o’rtasa o’ylar,
Umrbod zanjirband etsa xotirot?!
Navoiy baytiga o’xshaydi yo’llar,
Bu toshlar Hamzaning qotili, hayhot…

Abut-turk o’tmishdan qolgan rivoyat,
Biroq sen borsan-ku o’zbek elida…
Shoir, she’r aytmoqqa sen shoshma faqat
Ulug’ Alisherning qutlug’ tilida.

O’sha kecha «Ona tilim», «Bog’chasaroy fontani», «Usmon Nosir», «Abdullajon marsiyasi» kabi she’rlarini uning o’z og’zidan eshitdim. «Abdullajon marsiyasi»ni o’qib bo’lib, qisqagina izohladi. Aytishicha, Abdullajon ham qarindoshi, ham do’sti ekan. Uzoq Sibirda, harbiy xizmatni o’tayotgan vaqtida katta bir komandirning «Villis»ini haydagan. O’sha mudhish hodisa ro’y bergan kuni komandirni allaqanday ziyofatga olib borgan. Bo’ron aralash qor chaparasta urib, izg’irin shamol ninasini sanchib turgan kechada suvuq shu darajada qattiq bo’lganki, tuf desang tupuging havoda qotgan. Oddiy o’zbek askarini odam o’rnida ko’rmagan komandir unga mashinada kutib o’tirishni buyurib, o’zi ziyofat bo’layotgan joyga – issiqqina xonadonga kirib ketgan. Ziyofat uzoq cho’zilgan. Sovuq bora-bora jonidan o’tgan yigit mashina eshiklarini jips yopgan-da, motorni ishlatib, pechkani yoqib qo’ygan. Vaqt yarim tundan og’sa ham komandirdan darak bo’lmagan. Oxiri yigitni uyqu elitgan… Xullas, ertalabga yaqin kayfi taroq holda kelgan komandir ne ko’z bilan ko’rsinki, haydovchisida jon asari yo’q. Ma’lum
bo’lishicha, bechora yigit mashina pechkasidan chiqqan bug’uvchi gaz ta’sirida hayotdan ko’z yumgan ekan. (Buning qanchalik rost-yolg’onligi yolg’iz yaratganning o’ziga ayon, har holda mayyitni olishga borgan qarindosh-urug’larga berilgan izoh shunday bo’lgan.)
«Abdullajon marsiyasi»da o’n gulidan bir guli ochilmagan yosh yigitning bemahal o’limi shoir ko’nglida dod-faryodga aylansa, «Bog’chasaroy fontani»da «kimlardandir», ya’ni butun boshli bir xalqdan judo bo’lgan fontan hasrati uni yohu chekishga majbur qiladi. She’rda Stalin istibdodi qurboni bo’lgan
qrimtatar xalqining fojeasiga g’oyat nozik ishora bor:

G’amli fontan, hamon yig’laysan,
Hasratlarda bo’lmaysan ado.
Ehtimol, kimnidir yo’qlaysan,
Kimlardandir bo’lgansan judo.

Tasavvur qiling, o’sha paytda, 1963 yilda, kommunistik qonli qirg’inlar mafkurasining tegirmoni to’la quvvat bilan gurullab ishlab turgan bir kezda nohaqdan nohaq quvg’in qilingan qrimtatar xalqi taqdiri masalasiga ishora qilishning o’zi boshni jallod kundasiga qo’yib berishdek o’ta qaltis ish edi. («Bog’chasaroy fontani» yozilganidan so’ng chorak asrdan ko’proq vaqt o’tgachgina bu jinoiy xato tuzatildi – qrimtatar xalqiga o’z tarixiy vataniga qaytish imkoni berildi.
Shunisiga ham shukr.) Buning uchun shoirda otning kallasiday yurak va Prometey jasorati bo’lishi lozim. Rauf Parfida ana shunday yurak ham, jasorat ham bor edi, desam yanglishmayman. Shuning uchun ham uning bir qarashda beozor tuyulgan ko’pdan-ko’p she’rlari kitobidan kitobiga ko’chib yuraverdi. Shuning uchun ham uning zamon sitamlaridan noligan tishli, tirnoqli, asl she’rlari kitoblaridan tushib qolaverdi va bu hol haligacha davom etmoqda..
Men endi Rauf Parfi siymosida inja holatlar, nozik kayfiyatlar shoirinigina emas, o’z xalqi va boshqa turkiy xalqlar taqdirini o’ylaydigan zabardarst ijodkorni, katta ma’naviy va ruhiy yo’qotishlar, shafqatsiz judoliklarga duchor qilingan millatlarning chinakam ichkuyarini, har qanday istibdodga, xususan, milliy kamsitishlarga, huquqiy cheklashlarga, inson erkining oyoqosti qilinishiga qarshi dadil bosh ko’targan millatparvar, vtanparvar shaxsni – xalqning sodiq do’stini ko’rib turgan edim.
Rauf Parfi endi haftada ikki-uch bor biznikida yotib qoladigan bo’ldi. Yangiyo’lga, Sho’ralisoyga ko’pincha jumada ketib, dushanbada qaytardi. Qizig’i shundaki, deyarli har gal yangi she’rlar yozib kelar va ularning birinchi o’quvchisi men bo’lar edim. She’rlarini juda batartib saqlardi. Odatdagidek ikki interval oralig’ida emas, bir interval oralig’ida mashinkalatib dasta-dasta qilib tikib, muqovalab, kitob shakliga keltirib olib yurardi. Shoirga ixlosim shu qadar balandmidi yoki she’rlari ko’nglimga shu qadar yaqinmidi, bilmadim, bir-ikki o’qishimdayoq ular yod bo’lib qolardi. Tez orada uning ashaddiy muxlisiga aylandim.
U kashf etgan she’riy dunyo butun jozibasi: ranglari, jilolari, ohanglari bilan ruhimga, qonimga singib ketdi. Meni ko’pincha «hasratimning suyuq toshlari»,«shaklsiz sevinch», «qanday mash’um bu go’zal sado», «og’ushimda zangori sezgi, kiprigimda suyuq hayajon. Ko’zlarimda yumaloq sevgi», «kibor cho’qqilarda muzlagan bahor», «shodumon dard» kabi syurealistik tashbehlar hayajonga solar edi. Men, yigirma yoshlardagi havaskor shoir, Rauf Parfichasiga o’ylab, Rauf Parfichasiga yozadigan bo’lib qoldim. O’sha paytlardagi she’rlarimning aksariyatidan Rauf Parfining hidi kelib turadi. (Esimda, «Sharq yulduzi»ga olib borgan she’rlarimni jurnal xodimi Oydin Hojieva «Rauf Parfining she’rlariga o’xshab qolibdi» deb qaytib bergan. Bo’lim mudiri Yusuf Shomansur esa «Ot» she’rimdan «Tuyog’ida latif bir shiddat, lablarida vafo shovqini» degan satrlarni qaychilab olib, almoyi-aljoyi gap sifatida jurnalning hajviy «Gulqaychi»
ruknida e’lon qilgan. Agar «lablarida vafo shovqini»ni tumtaroq deb o’ylagan bo’lsa, hozirgi ba’zi she’riy kitoblardagi haqiqiy tumtaroqlikni, mantiqsiz jimjimani, chinakam ohanjamalarni ko’rganida nima der edi rahmatli shoir?) Masalan, Rauf Parfining «Derazamdan boqar zulumot, Zulmat bilan jang qilar
og’ir, Yuragimga oqar zulumot, Oqib fikrimni tilar yomg’ir» satrlaridagi «zulumot»ga oshiq bo’lib: «Sukunat qo’ynida uxlar zulumot, zulumot bag’rida mudraydi kecha. Bog’ ichra to’lg’onib qilar ibodat, zulumot chokini tilib bir qushcha» deb yozganman. Yoki Rauf Parfi «Fikrlarim mening sachraydi» desa, men «Chekaman asabiy.Tolaman. Fikrlarim mening og’riydir» deganman. Aslida bu she’rlarda mazmunan yaqinlik yo’q. Ularning ma’nosi, maqsadi butunlay boshqa-boshqa. Lekin qandaydir o’xshashlik borligi ham tayin. Gap shundaki, men o’zim bilib-bilmay uning ba’zi so’zlari va jumla tuzishlaridan iqtibos qilganman. Eng yomoni, voqelikni Rauf Parfi pozitsiyasida turib, Rauf Parfi nigohi bilan ko’rganman va Rauf Parfi so’zlari bilan ifodalashga harakat qilganman. Rauf Parfi ohangiga ergashganman. O’xshashlik mana shunda.
Tan olaman, bu «hid»dan uzoq vaqt qutulolmay yurdim. Mashqlarimni uning o’ziga o’qib bersam, «Zo’r» deb kulib qo’yardi. Zo’r emasligini o’zim bilardim, shuning uchun matbuotga bermasdim, kitob chiqarishga shoshilmasdim. Men o’zimni topishim kerak edi…
Bir kuni Rauf Parfi novchagina, xushbichim, xuddi chizib qo’yilganday ingichka mo’ylov qo’ygan, ko’z qorachiqlari g’alati o’ynab turgan, qo’ltiqtayoqli bir yigitni boshlab keldi.
– Bu Fozil Usmon, – deb tanishtirdi u. Keyin qo’shib qo’ydi: – E-e-eski hamshisham.
Lop etib, «Yoshlik»dan eshitganim «Laylo» esimga tushdi. Fozil Usmonning qo’ltiqtayoqlariga qarab, «Iya, anovi gaplar rostga o’xshaydi-ku», deb o’yladim. Fozil Usmon quvnoqqina ekan, chehrasi ochiq, doim kulimsirab turadi, shang’illabroq gapiradi, ovozi o’tkir, ingichka-yu, lekin shirali, ko’zlarining qorachiqlari bir nuqtaga xotirjam boqib turolmaydi, xuddi pir-pir qilib uchib, likillab, o’ynoqlab turganga o’xshaydi. Buning ustiga sezilar-sezilmas darajada aqiyroqmi-yey, g’ilayroqmi-yey…
Bir-biri bilan sansirashib gaplashadi, bir-biriga haddi siqqanidan bo’lsa kerak, muomalalari ortiqcha iltifotsiz, lekin beg’ubor. Hazillari qaltis, ammo samimiy. Bir-birini ayash yo’q. Yuzingda ko’zing bormi, demaydi. Qo’ltiqtayoqlarga, sun’iy oyoqlarga ishora bo’lsa kerak, Rauf Parfi Fozil Usmonga «Texnika» deb laqab qo’ygan ekan. O’z navbatida Fozil Usmon ham uni «Darveshali» degan laqab bilan siylabdi (Rauf Parfining Tursunali degan ikkinchi ismiga uyqash qilib qo’ygan shekilli-da).
Fozil Usmon o’sha kecha biznikida yotib qoldi. Yotish oldidan sun’iy oyoqlarini yechib qo’ydi. Har ikki oyog’i sonidan atigi bir-bir yarim qarich qoldirib, kesib tashlangan edi. Men «Laylo» bilan bog’liq, uzunquloq gaplarni esladim. Fozil Usmon kuldi.
– Ham to’g’ri, ham noto’g’ri, – dedi u. – To’g’risi shuki, meni haqiqatan ham tramvay bosib ketgan.Lekin u paytlarda yetti-sakkiz yoshli bola bo’lganman. «Laylo»ga kelsak, bunaqa qiz yo’q.
— She’ri o’zingiznikimi? – dedim.
Fozil Usmon qahqah otib kuldi. Yalt etib Rauf Parfiga g’alati qaradi:
— Iya, Darveshali, — dedi. – Aytmaganmiding? Bu juda kamtar-da. She’r Raufniki. Bir domlaning zerikarli darsida o’tirib yozgan. Yozishga yozgan-u, lekin yoqmagan shekilli, g’ijimlab itqitgan, qog’oz to’ppa-to’g’ri mening tumshug’imga kelib tegsa bo’ladimi? Ochib qarasam, she’r. Raufning yozuvi. Tuppa-tuzuk, qo’shiqbop. O’sha zahotiyoq ichimda ming’irlab kuyga soldim. Kuyi o’zi bilan keldi. Domla darsini yumaloq-yostiq qilib chiqib ketishi bilan ovozimni baralla qo’yib aytdim.
Kursdoshlarimiz chapak chalib olqishlashdi. Keyinchalik yaxshilab ishlab, tug’ilgan kunlarda, ulfatchilikda, o’tirishlarda rubob jo’rligida aytib yurdim. Rubobda ko’pincha Raufning o’zi jo’r bo’lardi. To’g’rimi, Rauf? Rubob chalishni qiyib qo’yadi bu. Xullas, «Laylo» kursimizning qo’shig’i bo’lib qoldi. Kursdoshimiz To’lan Qo’ziboevning radiodagilar bilan aloqasi bor edi. Ular orasida «Laylo»dan gap ochgan bo’lsa kerak, Olim Mahkamov degan «Yoshlik»chi meni atay qidirib topib, qo’shig’imni magnit lentasiga yozib ketdi, lekin yaxshi chiqmabdi shekilli, keyin o’zimni studiyaga chaqirib, qaytadan yozib oldi. Siz o’shani eshitgansiz.Shu. Lekin…Fozil Usmonning gapi og’zida qoldi.
– Shu-shu, – dedi Rauf Parfi shosha-pisha. Ko’pincha «Gap cho’zilib ketdi, bo’ldi endi, qisqa qilish kerak» demoqchi bo’lsa, «Shu-shu» deb qo’yadigan odati bor edi.
Lekin bu gal u o’z «Shu-shu»si bilan yo «bu gaplarni tugataylik» demoqchi, yo Fozil Usmonning gapini tasdiqlamoqchi, yoki «bo’ldi endi, u yog’iga o’tma», demoqchi bo’ldi chog’i…
O’sha «lekin»ning davomini vaqti-soati bilan men Fozil Usmonning o’zidan bilib oldim. Gap shundaki, «Laylo»ni avvaliga Fozil Usmon kuyga solib qo’shiq qilgan,bu qo’shiq radioda atigi bir martagina ketgan, aslida esa uni ularning boshqa bir kursdoshi – jurnalist, shoir va xonanda Dadaxon Hasanov ijrosi mashhur
qilgan ekan…
Rauf Parfi «O’zbekiston fizkul`turachisi»da ko’p ishlamadi. Ishdan bo’shab, ancha payt bekor yurdi. Ba’zan haftalab ko’rinmay qoladi. Sho’ralisoyga ketadi. Dasta-dasta she’rlar yozib keladi. Ammo she’rlari vaqtli matbuotda chiqmaydi. Rauf Parfi «Sharq yulduzi»dagi she’rlari bilan adabiyotga chaqnab kirib keldi. Biroq chamamda adabiyot uni quchoq ochib kutib olmadi. Nazarimda, «Sharq yulduzi»dan so’ng adabiyot va san’atga aloqasi bo’lgan-bo’lmagan gazeta-jurnallarda uning she’rlari ketma-ket potirlab chiqishi kerak edi. Axir adabiyot osmonida o’xshashi yo’q yangi shoir – yangi yulduz paydo bo’lgan edi! Afsuski, bunday bo’lmadi.
Darhaqiqat, Akutagava Ryunoskening «Aslida iste’dod bilan bizning oramiz atigi bir qadam. Lekin shu bir qadamning o’zi ming toshdan ham uzoqligini zamondoshlar bilmaydilar va shu bois iste’dodni payqamaydilar, uni halok etadilar», degan gapida jon borga o’xshaydi.
Zero, uning ilk kitobchasi «Karvon yo’li» ham ming bir chig’iriqdan so’ng alohida holida (garchi bunga yuz karra loyiq bo’lsa ham!) emas, samarqandlik shoir Sur’at Oripov kitobi bilan bir muqova ostida chop etildi. Rauf Parfi menga kitobchadagi birinchi she’rining oxirgi «Bukun boshqachadir ona tuproq ham» satrini o’z qo’li bilan qalamda «Bukun qaerlarga ketdi ekan g’am?!» deya asl holiga keltirib, tuzatib taqdim etganidan bilamanki, kitobdagi ba’zi she’rlar buzib tahrir qilinib chop etilgan. Uning she’rlariga bunday munosabat keyin ham davom etdi. Shuning uchun ham shoir bu to’g’rida maxsus she’r yozdi:

«Bir she’rimning, qarang, boshi yo’q,
Kesilgan-ku, qarang, oyog’i –
Muharrirga boqdim ko’zim lo’q –
Axir qandoq bo’ldi u yog’i?»

O’sha yillari o’zi bermasmidi yo bersa ham chiqarishmasmidi, bilmayman, har holda biror gazetada biror she’ri bosilganini eslay olp style=»text-align: justify;»mayman. Nazarimda, uning yagona o’quvchisi men edim. Ba’zida uni talabalar o’z yotoqlariga taklif qilardi. U esa meni yetaklab borardi. Davra kichik, doira tor bo’lsa ham she’rxonlik kechasi qizg’in o’tardi. Rauf Parfi asosan mana shunday davralarda tanildi, mashhur bo’ldi.
Kunlarning birida yarim kechada og’zi qulog’ida bo’lib kirib keldi. Jinday shirakayf. Aytishicha, nashriyotda tasodifan shoir Shukrullo bilan tanishib qolibdi.
«Iya, Asqad oq yo’l bergan Rauf senmisan? – debdi Shukrullo. – Omadingni qara, mana, hozirgina gonorar oldim, yur, bir mehmon qilay seni, — debdi. – Qatta ishlavossan? – deb so’rabdi. «Hozircha ishsizman» degan ekan, «Shunday zo’r shoir ishsiz yurishi mumkin emas. Qani, yur, ketdik, — debdi. — Mening tanish-bilishlarim ko’p. Etikdo’zdan tortib to ministrgacha bor. Hammasi bilan tanishtiraman. Birortasidan bir ish chiqib qolar» debdi. Eng avval Chorsu bozoriga olib tushibdi. U yerda haqiqatan ham etikdo’z oshnasi bor ekan, tanishtiribdi. Oshnasiga «Buning tuflisini yaxshilab moylab, yaltirab qo’y», debdi. Keyin allaqaysi oziq-ovqat do’koniga kirishibdi. Do’konchilardan qarzi bor ekan, qarzini uzibdi. «Bu Rauf Parfi degan zo’r shoir, qani, quylaring unga», debdi. Do’konchilar darhol kichik bir dasturxon tuzashibdi. Kolbasa, pishloq qo’yishibdi. Bitta kil`ki, bitta tushenka ochishibdi. Shukrullo oxirgi piyolasini bo’shatib, bir kesim kolbasani og’ziga solibdi-da, Rauf Parfiga uzoq tikilib qolibdi. Keyin kulib: «Qarab tursam, maymunga o’xshaysan-a, Rauf», debdi. Rauf Parfi ham bo’sh kelmabdi. O’zingiz ham
o’xshaysiz degan ma’noda «O’xshaymiz, domla, o’xshaymiz», debdi. Gapning tagiga yetgan Shukrullo «Voy, balo ekansan-ku, okasi», deb qah-qah otib kulibdi. Do’kondan chiqib, bir sartaroshxonaga kirishibdi. Sartaroshlar ham qadrdonlari bo’lsa kerak, Rauf Parfini tanishtirib, «Endi buning soch-soqolini kuzab, odamga o’xshatib qo’yinglar», debdi yana haligi maymunga o’xshaysan degan gapini zimdan davom ettirib. U yerdan chiqib, «Ko’kaldosh» madrasasi biqinidagi uzun bir do’konga kirishibdi. «Keling, Shukrullo aka, keling» deb kutib olgan do’konchi yigitga «Bu bolaga chiroyli bir ko’ylak bilan, ko’ylakka mos bir galstuk top ber», debdi.
Xullas, kirmagan eshigi, tanishtirmagan oshna-og’aynisi qolmabdi. «Mana, ko’rding, – debdi oxiri u, — bularda senbop ish yo’q. Endi ministr og’aynimga kiramiz». Shunday deb u ish kuni oxirlab qolganiga qaramay Kinematografiya Davlat Qo’mitasining raisi Aziz Qayumovning oldiga boshlab kiribdi. Qissadan hissa shuki, Aziz Qayumov uni ishga oladigan bo’libdi.
Rauf Parfining aytishicha, Shukrullo uni bekordan-bekor do’konlarga, etikdo’zga, sartaroshga sudraklab yurmagan. Maqsadi avval boshdanoq soch-soqoli o’sib, darveshona bo’lib yurgan Rauf Parfini Aziz Qayumovning oldiga odambashara qilib olib kirish bo’lgan. Shukrullo agar tomdan tarasha tushganday qilib,
dabdurustdan «Usti-boshingni to’g’rilab, soch-soqolingni olib, mundoq o’zingga qarab kel, falonchaning oldiga olib kiraman», desa, uni kamsitganday bo’lishini, bu esa yosh shoirning ko’ngliga qattiq botib, izzat-nafsiga tegib ketishi mumkinligini yaxshi tushungan edi. Rauf Parfining fe’l-atvorini bir ko’rishdayoq ilg’ab olgan Shukrullo unga qilmoqchi bo’lgan beminnat yaxshiligini, odamgarchiligini oqilona topilgan ana shunday sarguzashtlar bilan xaspo’shlagan edi.
Shunday qilib, Rauf Parfi endi kinochilar uyushmasida ish boshladi. Bu paytda men ham «Gulxan»dan «Lenin uchquni»ga o’tib ishlayotgan edim. Rauf Parfi bir kun menikida, bir kun Cho’lpon Ergashnikida, yana bir kun boshqa bir tanishinikida qoladi. Ko’kchadagi ijara uyimiz har kuni bo’lmasa ham, haftada bir-ikki marta gavjum bo’ladi. Gap shundaki, endi hayhotday hovlida bizdan boshqa hech kim yo’q edi. Uy egasi – onasi o’ris, otasi o’zbek Rustam degan yigit hech qaerda ishlamasdi, lekin ichmagan kuni yo’q, qachon qarasak, mast. O’zi g’o’labirday dum-dumaloq, yozda kalta ishtondan bo’lak kiyim kiymaydi, ko’kragi to’la qo’ng’irtob jun, ko’zlari ko’m-ko’k, g’umarak-g’umarak barmoqlari orasida doim tamaki burqsib turadi. Sevimli so’zi «Jipriq». Ertalab uyqudan turishimiz bilan: «Qalaysan, jipriq, kalla pishdimi?» deb kutib oladi. Kechga yaqin ishdan qaytsak ham «Kevossanmi, jipriq?» deya darvozani ochadi. Mamatqul ikkalamiz orqavarotdan uning otini Jipriq qo’yib olganmiz. O’sha paytlarda aroqning yarimtalikdan tashqari choraktaligi ham chiqqan edi, «Chekushka» deyilardi. Shundan ikki-uchtasini hovlidagi kran tagiga tashlab, ustidan suvni jildiratib qo’yadi. Keng-mo’l, daraxtzor, soya-salqin hovli o’rtasidagi tarvaqaylab o’sgan tut ostida chog’roq chorpoya, chorpoyada doim isqirtgina bir ko’rpacha, bir yostiq. Kuni bo’yi shu chorpoyada yallamayorim qilib osmonga qarab yalpayib yotadi. Tomog’i taqillab qolsa, har zamon-har zamonda kranning oldiga kelib kichkinagina piyolachaga quyib otib oladi. Ba’zan kayfi chog’ paytlarida iyib ketib, bizni ham sherik qilmoqchi bo’lsa, ko’ngliga qattiq tegmaydigan qilib, rad etamiz, xursand bo’lib ketadi. «To’g’ri qilasanlar, jipriqlar,- deydi. — Bunga o’rganish kerak emas. Xarob qiladi bu, xarob qiladi odamni!Paxanim ichma derdi. Gapi to’g’ri ekan. Aytganini qilmadim. Zo’r odam edi, bankda xo’jayin edi. Kotta-kotta topardi. Shunga ishonib, ichaverganman. Mana shu hovli-joyni ham paxan o’zi qurib bergan. Anavi ro’paradagi uyni ko’rvossanmi? O’sha bizniki. Mamasham bilan sestrichkam turadi hozir o’tta. Paxan o’tib ketdi. E,zo’r odam edi u, men odam bo’lmadim. Meni mana shu xarob qildi», deydi. Deydi-da, piyolani to’ldirib simiradi.
Oyday xotini, gulday ikkita bolasi bor. Xotini bolalar boqchasida ishlaydi, bolalarini ham birga olib ketib, birga olib keladi, ishdan kelib ham tinmaydi,kuymanib yuradi, ovqatga unnaydi, hovli supuradi, kir yuvadi. Xotinining topganini ichib, kayfi taroq bo’lib yotgan er zerikkanidan janjalga bahona axtaradi.Og’zi shu qadar shalaqki, arzimas bir ish uchun sho’rlik xotinini bizning oldimizda ham og’izga olib bo’lmaydigan so’zlar bilan tap tortmay so’kaveradi…
Xullas, o’zi aytganiday, aroq xarob qildi uni. Bir kuni, uyda biz yo’q, kayf ustida xotinini tutib olib rosa do’pposlabdi. Qo’ni-qo’shni chiqib, oraga tushmaganida, o’ldirib qo’yishiga bir baxya qolgan ekan. A’zoi badani mo’mataloq bo’lib ketgan xotin achchiq ustida bolalarini olib, ota-onasinikiga ketib qoladi.
Ichi achiganlarning maslahati bilan militsiyaga shikoyat qiladi. Xullas, ish sudgacha borib yetadi. Jonidan to’ygan xotin da’vosidan kechmaydi. Qisqasi, bechora «Jipriq» qamalib ketdi. Xotini ham qaytib kelmadi. Hovli o’zimizga qoldi. O’zimiz xon – ko’lankamiz maydon. Mehmonlarimiz asosan Abdulla Oripov, RaufParfi, Cho’lpon Ergash, Fozil Usmon…

– Men uylanyapman, — dedi bir kuni Rauf Parfi.- Yaqinda to’y. Siz borishingiz shart. Ovora bo’lmang, bahonalaringiz o’tmaydi.
– Iya, tabriklayman. Endi odamgarchilikdan chiqar ekansiz-da? – dedim hazillashib.
– Buni o’ylab ko’raman, — deb kuldi. – Qo’limdan kelmasa kerak deb qo’rqaman. Ilgariyam bir uylanganman, qo’limdan kelmagan.
– Rostanmi? – dedim hayron bo’lib.
– Emasam-chi, – dedi. Ba’zida maynavozchilik uchun qaysidir shevada gapirib, «Emasam-chi» deb qo’yadigan odati ham bor edi. – Men hali bola edim unda. Birinchi kursda o’qirdim. Ayam qo’yarda-qo’ymay uylab qo’ygan o’shanda meni. Ham uyalganman, ham qo’rqqanman. Bechora kelinni go’shangada qoldirib ketvorganman. Nikoh o’qigan mulla «Kelin olti oy yolg’iz qolsa, o’z-o’zidan taloq bo’ladi» degan edi. Shu ketishda yetti oy yo’q bo’lib ketdim. Yurdim Toshkentda sang’ib-sandiraqlab. Qiz sho’rlik
kutib-kutib, oxiri umidini uzib ketib qoldi. Ishqilib, bunisini ham shunday qilmasam bo’ldi. Axir bunisigayam ayamning ko’ngli uchun uylanyapman-da…
Avgust oyidamikin, — har qalay, Sokina xolaning hovlisidagi ishkomlarda uzum g’arq pishib yotardi, — to’y bo’ldi. To’yga ko’pchilik bo’lib bordik. «Toshkandan Tursunalining o’rtoqlari keldi», deb Sokina xolaning o’zi girgitton bo’lib kutib oldi. Sokina xola bug’doyrang, sochlariga oq oralagan, qotmadan kelgan, novchagina ayol ekan. «Tursunali ish bilan bir joyga ketuvdi, hozir kelib qoladi. Solijon, Tursunali kelguncha mehmonlarga siz qarab turing», deb bir yigitni chaqirdi. Vaqtliroq borib qolgan ekanmiz, sal noqulay bo’ldi. Kimdandir Sho’ralisoyni bir aylanib kelaylik, degan taklif tushdi. Solijon yo’lboshlovchilik qildi. Avvaliga qishloqning diqqatga sazovor joylarini ko’rsatgan bo’ldi. Sal narida soy bor ekan. Sho’ralisoy shu bo’lsa kerak. Anchagina katta maydondagi chuqur jarlikda suv yig’ilib-yig’ilib, g’aroyib ko’l hosil qilgan ekan. Buni ko’rib hammaning cho’milgisi keldi. Cho’mildik, maza qildik. Kechqurun kelin keldi, bazm boshlandi. Kelin-kuyovni qutlab so’zlar aytildi, she’rlar o’qildi. O’yin-kulgi, raqs uzoq davom etdi.Fozil Usmon «Laylo»ni aytdi. Kelinning oti M. ekan.
Men kelin-kuyovga odatdagidek baxt-saodat, bir etak bola-chaqa tiladim, Rauf Parfining «Ona tilim» she’rini o’qidim. Begali Qosimov Abdulla Oripov she’rlaridan o’qidi. O’sha kunni eslasam, uning shirakayf ovozda «Feruza yot, Feruza yot, dahshat naqadar» deya g’alati qichqirib o’qigan she’ri hali-hanuz quloqlarim ostida jaranglab turganga o’xshaydi.
To’ydan keyin Rauf Parfi Qorasaroy mahallasining Beshyog’ochga yaqinroq joyidan ijaraga uy olib, kelin bilan Toshkentga ko’chib keldi. Bu orada men ham Beshyog’ochda, bir o’ris kampirning To’qqizinchi yanvar ko’chasidagi katalakday hujrasida Rauf Parfining qishloqdoshi, uning to’yida bizga yo’lboshchilik qilgan, ayni paytda Xalq xo’jaligi instituti talabasi Solijon bilan hamxona bo’lib yashayotgan edim. Rauf Parfi hali ham «odamgarchilikdan chiqmaganini» isbotlash uchun bo’lsa kerak, har zamon-har zamonda meni uyiga taklif qilib turadi. Men esa kunda-shunda bo’lishdan istihola qilaman. Har qalay, endi u oilalik odam. Lekin u oyoq tirab turib oladi.
– Bugun biznikiga boramiz, – deydi. – Xarxashaga aytib kelganman. Osh qilib kutib o’tiribdi.
— Noqulay-da, – deyman iymanib.
– Nimasi noqulay! Qo’ying shunaqa gaplarni, – deydi astoydil achchiqlanib. – Xarxasha mehmonbezor xotinlardan emas.
(Kezi kelganda aytib qo’yay: Rauf Parfining o’z lug’ati bor edi. Ulfatlarini «Hamshisha», xotinini «Xarxasha», nashriyotni «Izdevatel`stvo» deydi (kitoblarini qiynab-qiymalab chiqargani uchun bo’lsa kerak). Beshyog’ochning mashhur «Uxo-gorlo-nos» degan go’mmasiga «Dumba-jigar» deb nom qo’ygan. Bu bilan birovlar uncha nazariga ilmaydigan, lekin ichi g’ij-g’ij go’sht, donasi atigi to’rt tiyin turadigan go’mmaning obro’sini oshirgan bo’lardi o’zicha. Holbuki, dumba-jigarning bozori chaqqon edi, unga yetishish uchun talaygina vaqt navbat kutishga to’g’ri kelardi. Uni nafaqat kamxarj talabalar, balki kazo-kazo artistlar, shoirlar, amaldorlar ham xush ko’rardi. Har kuni nuqul lag’mon, osh yoki somsa yeyaverishdan zeriksak, «Bugun bir dumba-jigar yemaymizmi, deb qolardi Rauf Parfi. Atay Beshyog’ochga
borib, bir necha qog’ozqopchiqda dumba-jigar olib, Mahmud mo’ylovning choyxonasiga kelib tushlik qilardik.)
Darhaqiqat, M. xushmuomala, xushfe’l, chiroyli, odobli, ustiga ustak pazanda ayol ekan. Ayniqsa rang-ro’yini choyxona palovga o’xshatib oshni juda mazali qiladi. Maqtab-maqtab yeymiz, «Osh bo’lsin» deb qo’yadi sekingina, gapimizga aralashmaydi, hayo bilan, odob bilan jilmayib indamay o’tiradi. Rauf Parfi xursand,ochilib-sochilib mezbonlik qiladi.
Yangi kelin-kuyov Qorasaroyda chamasi bir yilning nari-berisida turdi. U mahallar Toshkentdan uy-joy olish koni mashaqqat edi. Yillab navbatda turilardi.
Haytovur, xudo yorlaqab, Aziz Qayumovning alohida jonkuyarligi tufayli bo’lsa kerak, ishxonasi Rauf Parfiga Chilonzor Oqtepasi maydonidagi to’qqiz qavatli imoratdan uy berdi. No’ng’iz farzandi — o’g’li o’sha uyda tug’ildi. Bu orada men radioga, bolalar tahririyatiga muharrir bo’lib ishga o’tdim. Shu sababli endi Rauf Parfi bilan uchrashuvlarimiz ancha siyraklashib qoldi. Lekin ilojini topib, shunda ham tez-tez ko’rishib turardik. Goh Mahmud mo’ylovning choyxonasida, gohi Adabiyot muzeyining ro’parasidagi, hazrat Navoiy boshchiligidagi shoirlar xiyoboni qarshisidagi, ko’chaning narigi betidagi pivoxonada. Pivoxona binosi oynavandli bo’lgani uchun Rauf Parfi uni «Versal saroyi» derdi. Bunday joylarda odatda tushlik bahona uchrashardik, lekin ba’zan o’tirishlarimiz qora shomgacha cho’zilib ketardi. Negaki, o’zimiz bilmagan holda yonimizga asta-sekin tanish-notanish kishilar kelib qo’shilib, davramiz kengayib boraverardi. Adabiyotga, san’atga jindak aloqasi bo’lgan yosh-yalang borki, Rauf Parfining suhbatidan bahramand bo’lishga orzumand edi.
Mahmud mo’ylovning choyxonasiga kiraverishda kichkinagina ozoq-ovqat do’koni bo’lardi. Do’konchi Ne’mat aka degan kishi nasiyaga ham beraverardi. Rauf Parfi esa uning bu «marhamatidan» juda «unumli» foydalanardi. Biroq qarzini uzish vaqti kelganda hisoblab ko’rsa, o’zicha qilib yurgan xomcho’tidan oshib ketgan bo’lib chiqardi. «Ko’payib ketibdimi? Bu nomard Ne’mat aka qo’shib qo’yganga o’xshaydi» deb shubhalanib qolardi. Rauf Parfi nomidan Ne’mat akaning o’zi ham olgan-olmaganini bilmayman-u, lekin u Rauf Parfi nomini aytib borganlarning hammasiga indamay berib yuboraverar va temir daftariga albatta «Ruf» deb Rauf Parfining nomini yozib qo’yaverardi. Chamamda, u davradoshlarimiz bilan ko’z tanish bo’lsa-da, Rauf Parfidan boshqa birortamizning otimizni bilmasdi.
Rauf Parfi soqiylik qilib o’tirishni xush ko’rardi. Soqiy Rauf Parfi to’g’risida o’sha paytlari bir she’r ham yozgan edim.

Quygil menga lolagun sharob,
to’ldirib quy, azizim Rauf.
Gul umrimiz bo’lmasin xarob,

kuydirmasin bo’g’zimizni «Uf…»
to’ldirib quy, azizim Rauf.

May emas bu, umr bir yutim,
she’rday laziz mastona hayot.
Ichim yonar, jimirlar etim,
oh, dod degim kelayotir, dod.
She’rday laziz mastona hayot!

Qizg’anma, hey, ichmaylik tanho,
o’zgalar ham bahra olsin, quy.
Sharobing hech bo’lmasin ado,
tugamasin bu hayot – bu kuy…
O’zgalar ham bahra olsin, quy…

Atrofida doim odam gavjum bo’lishiga qaramasdan Rauf Parfi yolg’iz edi. Avvalo, yolg’iz onaning yolg’iz o’g’li. Qolaversa, sevgisi ham bir tomonlama, yolg’iz sevgiga o’xshardi – oilaviy hayotidan xursand emasday edi. Uni doim nimadir qiynardi. She’riyatda ham hech kimga o’xshamasdi — dardi bo’lakcha, ovozi boshqacha, ruhiyati o’zgacha, xullas, yolg’iz edi. Ustiga ustak yangi she’rlari ko’p bo’lishiga qaramay, ular ko’zga ko’rinmas to’siqlar tufayli dunyo yuzini ko’rolmasdi, kitoblarida ko’pincha eski she’rlari qayta bosiladi. Ana shu g’ussalarini aritish uchun u bir piyola may bahona odamlar orasida bo’lishni yoqtirardi. Lekin o’zi ko’p ichmasdi. Go’yo ichayotgan kishi bo’lib o’tirib, odamlarning suhbatini olardi. Har zamon-har zamonda Oybekning «Yolg’izmen, yolg’izmen, shunday yolg’izmen, shamollar begona, yulduzlar yiroq» degan satrlarini aytib yurishni yaxshi ko’rardi. Aksariyat hollarda mungli, xayolchan bo’lib qolar, yupqa lablarini g’alati cho’chchaytirgan holda tamakisini burqsitib o’tirardi. Ich-ichidan ezilayotganga, nimadandir qiynalayotganga o’xshardi. Lekin dardini yormasdi. Bir uchrashganimizda o’g’lini so’radim, «Qalay, o’g’il katta yigit bo’lyaptimi?», dedim.
– Katta bo’lishga bo’lyapti. Lekin dahshat, – dedi ezgin bir holda, – yuragida ovoz bor ekan.
– Ovoz? Qanaqa ovoz? – dedim. – Qiziq ekansiz, hamma yurak ham duk-duk urib, ovoz berib turadi-da.
– Yo’q, uniki boshqacha. Duk-duk emas, boshqacha. Do’xtirlarning aytishicha, shum bor emish.
– Davosi bordir? Ko’pam siqilavermang, hali yosh, ko’rmaganday bo’lib ketadi, — dedim yupatib…

Ko’p o’tmay men armiyaga ketdim.
Armiyaga ketguncha «Muxbir» jurnalida ishlardim. Qaytib kelsam, o’rnimda boshqa odam ishlayotgan ekan. Qonunan avvalgi ish o’rnimni talab qilishga haqqim bo’lsa-da, Zokir degan yaxshi yigit ekan, uni bezovta qilgim kelmadi. Boshqa ish izladim, to topguncha, to’rt-besh oy bekorchi bo’lib qoldim.
Rauf Parfi G’afur G’ulom nashriyotiga o’tib ishlayotgan ekan. Men armiyaga ketish oldidan «Xayol» degan to’plam tayyorlab, uni o’sha davr talabi va taomiliga ko’ra Yozuvchilar uyushmasida muhokamadan o’tkazib, tegishli taqrizlar bilan shu nashriyotga topshirib ketgan edim. Kelsam, kitobim rejaga kiritilgan, muharrir tayinlangan, tahrirdan chiqqan, bosmaxonaga tushib ketish arafasida ekan.
— Kitobingizning qassobi menman, – dedi Rauf Parfi kulib. – Xafa bo’lmaysiz endi, majbur bo’ldim. Ba’zi she’rlaringizning boshini, ba’zilarining oyog’ini qirqdim…
Men darrov o’zining she’rini eslatdim:

– Kechiringiz… lekin ko’p og’ir
Yolg’iz qorin bilan yashamak.

Rauf Parfi ham darhol she’ridagi muharrir tili bilan javob berdi:
— Tilingni tiy… Yaxshilikni bilmagan hamak.
Shunday deb, avvaliga engashib, qornini ushlab, qotib-qotib kuldi, keyin jiddiy tortdi.
— Bir harf o’zgartirib ba’zi so’zlarning ma’nosini bir yuz sakson gradusga burvordim. Ya’ni, «tun»dan «kun» yasadim, qoyilmisiz,– dedi.
– Qoyilman, boplabsiz, – dedim ichimdan qirindi o’tib. – Avtorlik huquqim qayoqda qoldi mening?
– Huquqingizni pesh qilaversangiz, kitobingiz chiqmaydi. Taqrizchining yozishicha, she’rlaringizda mung ko’p emish. Yaxshisi, bitta balogardon topish lozim, zo’r so’zboshi kerak. Katta shoirlardan birortasi yozsa yaxshi bo’lardi. Otaliqqa olganday bo’ladi-da. Men Shukrullo akani o’ylab qo’yuvdim. Nima deysiz?
– Mayli-kuya, – dedim. – Lekin Shukrullo aka meni bilmaydi-ku? Rozi bo’larmikan? Otaliqqa olarmikan?
– Nega bilmasin sizni? Yaxshi biladi. Axir Muxbir» jurnalida uning ellik yoshi munosabati bilan maqola yozgansiz-ku. Xursand bo’lib gapirgan o’shanda. Qarzdor qilib qo’ygansiz. Qarzini uzsin-da endi. Mayli, bu yog’ini o’ylamang, so’zni men yozaman, – dedi Rauf Parfi. — Shukrullo aka imzo qo’yadi. O’zim borib qo’ydirib kelaman.
Ochig’i, bu savdo menga yoqmadi. Shunday bo’lsa-da:
– Ixtiyoringiz, – dedim bo’shashib.
O’sha kunlari men uylanish taraddudida edim. Taklifnoma tutqazdim.
– E, sizga pul kerak ekan-ku, – dedi shartta o’rnidan turib. – Pulsiz to’y bo’ladimi? Endigina armiyadan kelgan bo’lsangiz. Yuring, Hamid G’ulomga kiramiz.
Kitobingiz kelasi yili chiqsa ham pulining bir qismini hozir olishingiz mumkin, yaxshi odam, yo’q demasa kerak. Hamid G’ulom nashriyot direktori edi. Haqiqatan ham yaxshi odam ekan, yo’q demadi, mutasaddi hisobchisini chaqirib, bir pasda to’g’rilab berdi. «To’yni yaxshi o’tkazib oling», deb tilak bildirdi.
To’ydan keyin uch-to’rt oy o’tib, men «Guliston» jurnaliga ishga kirdim. Bu yerga ishga kirishimga ham Rauf Parfi bilvosita sabab bo’lgan desam yanglishmayman. Gap shundaki, men armiyadaligimda uning «Tasvir» degan kitobi chiqqan ekan. Ayni kunlarda «Xotirot» chiqib qoldi. Unisini ham, bunisini ham o’z qo’li bilan taqdim etdi. Shularni o’qib bir maqola yozgim keldi. Yo’lim tushib «Guliston»ga borganimda, adabiyot bo’limida ishlayotgan Abdulla Sherga fikrimni aytgan edim, «Juda yaxshi bo’ladi, yozing, «Tengdoshimning ijodiga bir nazar» degan ruknimiz bor, shunga beramiz», dedi. Yozdim. «Grajdanlik ehtirosi» deb sarlavha qo’ydim. Gap shundaki, Rauf Parfi to’g’risida o’sha paytlarda u betayin g’am-qayg’ular shoiri deganga o’xshash gaplar yurardi. Men o’zimcha uning grajdan shoir ekanligini
isbotlamoqchi bo’ldim. Maqola bosh muharrir Asqad Muxtorga yoqibdi. «Shu yigitni toping, bir gaplashaylik, balki ishga olarmiz», debdi. Gapning qisqasi, men bahonai sabab bilan «Guliston»chi bo’lib qoldim…
Xuddi shu yili Rauf Parfi yozib, Shukrullo imzo chekkan so’z bilan mening «Xayol»im ham chiqdi. Rauf Parfi muharririm sifatida qo’ng’iroq qilib:
«Izdevatel`stvo»ga bir kirib o’ting, kitobingizning nishona nashri keldi», dedi.
Borsam, atigi beshta kitob berishdi. «Bular tekin, agar yana kerak bo’lsa, ariza yozing», deyishdi. Yuzta kerak deb ariza yozdim. Keyin kitobni «yuvish» uchun Rauf Parfi bilan binoning o’rta eshigidan pastga tushib, ro’paradagi oshxonaga kirdik. Bir krujkadan pivo olib, endi o’tirgan edik, Husniddin Sharipov kelib qoldi.
Pivoni ko’rib:
– Iya, bizzi janrga o’tibsizlar-da, – dedi xursand bo’lib. Husniddin aka ashaddiy pivoxo’rligi bilan mashhur edi. Rauf Parfi:
– Sulaymonning kitobi chiqdi, shuni yuvayapmiz, – dedi.
– E, shunaqami? Tabriklayman, – dedi Husniddin aka qo’limni siqib, kitobchani olib u yoq-bu yog’ini aylantirib ko’rdi. – A, bu tiraji kam-ku. O’h-hu, Shukrullo aka so’z yozibdi-da. Yaxshi. Muharrir Rauf Parfi. Endi, shoir, tezda buni hamma tanqidchilarga bitta-bitta yozib bering. Tanqidchi xalqi o’zi kitob sotib olmaydi, — dedi u allaqanday shumlik bilan tabassum qilib. – Shunday qilmasangiz panada qolib ketasiz.
Rauf Parfi yonimni oldi:
– Sulaymon panada qolib ketadigan shoir emas, – dedi. Men xijolat bo’lib, mavzuni o’zgartirish uchun:
— Husniddin aka, anavi she’ringiz zo’r-da, – deb gapni boshqa yoqqa olib qochdim. – «Baliq falsafasi». «Dumingni likillatasan, olg’a ketasan, dumingni likillatasan, olg’a ketasan». Nega bir gapni ikki marta qaytargansiz?
– Endi, uka, ba’zi birovlar bir marta aytganingga tushunmaydi-da, — dedi u kulib.
– Shu-shu, – dedi Rauf Parfi kosa tagida nimkosa bor deganday.
Ammo men Husniddin akaning maslahatiga amal qilmadim. Birorta ham tanqidchiga kitob yozib bermadim.
«Guliston»ga yozda ishga kirgan bo’lsam-da, maqola yangi yil sonida chiqdi. Rauf Parfidan maqola to’g’risidagi fikrini so’ragan edim:
– Shuni tarjima qilib, Moskva nashrlaridan birortasiga bersangiz bo’larkan, – dedi.
Bu uning maqtovi edi. Chamamda, Ittifoq miqyosidagi maqola bo’libdi, demoqchi bo’ldi. Lekin uning istak-taklifini amalga oshirolmadim. Hafsalasizlik qildim…
Oradan bir yil o’tdimi-yo’qmi, Rauf Parfini yana o’sha eski ahvolda uchratdim. Bilsam, yana o’sha it yotish, mirza turishni, yana o’sha darveshona hayotni davom ettirayotgan – hali unikida, hali bunikida yotib yurgan ekan. Sinchiklab qarasam, ahvoli g’oyat aftoda, ruhi nihoyatda tushkun. Nima gap desam, o’pkasi to’lib, «Xarxasha bilan ajrashdik», dedi.
Hayron bo’ldim.
– Axir yaxshi edinglar-ku, uzukka ko’z qo’yganday…
– Uzuk qalbaki chiqdi, sindi, – dedi ezilib, xafa bo’lib.
Aytishicha, M. topish-tutishingiz yetmayapti, men ham ishlayman, deb bir do’konga sotuvchi bo’lib ishga kiribdi. Avvaliga tuppa-tuzuk ishlab yuribdi. Lekin borib-borib aynabdi. Ko’zga yaqin juvon emasmi, o’sha yerdagi do’konchi bir boyvachcha uni yo’ldan uribdi. «Eringdan chiq, senga o’zim uylanaman» debdi. Natijada er-xotin o’rtasidagi ilgarigi mehr-oqibat o’rnini asta-sekin jerkish, siltash, iddao, xullas, sovuqchilik egallabdi. Ayolning fe’lida, yurish-turishida ilgari hech ko’rilmagan o’zgarishlar paydo bo’libdi. Buning sababini bilolmagan er xotiniga nimadir bo’layotganini ko’ngli sezib, ich-ichidan qiynalib yuribdi. Nahotki yo’ldan ozgan bo’lsa? Nahotki xiyonat yo’liga kirgan bo’lsa? U xotinini zimdan kuzatishga ahd qilibdi va, taassufki, o’zi o’ylagandek, uning xiyonati ustidan chiqibdi.
Kutilmagan bu zarbadan uning o’zi bir she’rida yozgandek «yashin urgan daraxt» bo’lib qoladi, «qora girdob qa’riga yiqiladi», «oqar daryo bo’lib yig’laydi».
– O’shanda mening ahvolimni ko’rsangiz edi, – dedi u yig’lamsirab, ovozi titrab. Uni ilgari hech qachon bunday holatda ko’rmagan edim. Uncha-muncha dardini sirtiga chiqarmas, sir boy bermas edi. Hozir esa ko’zlari to’la g’am. – O’zimni qattiq haqoratlangan his qildim. Mendan ortiq oyoqosti qilingan, mendan ortiq xo’rlangan kimsa yo’q edi o’sha kuni nazarimda. Boshim qotib qoldi, kallam ishlamadi, g’ovlab ketdi. Hayot go’yo men uchun tugagan edi. Uyga qanday yetib borganimni, balkonga qanday chiqqanimni, balkondan o’zimni qanday qilib pastga tashlaganimni bilmayman. Hushim o’zimda bo’lmagan shekilli-da. Baxtimga ostimizdagi qo’shnimizning kir yoyadigan arqoniga ilinib qolibman. Xotin-xalaj, dod-voylashib, bir-birini hay-haylashib yordamga chaqirib ko’pchilik bo’lib qutqazib olishdi. O’lishimni xudo
xohlamagan ekan. Mana, yuribman xoru zor bo’le-yeb…
Men yoqamni ushlab qoldim. Nahotki o’sha mushfiq- muloyim, odob bilan, hayo bilan jilmayib jimgina o’tiradigan kelinchakdan shu ish chiqqan bo’lsa? Usmon Nosirning mashhur satri yodimga tushib ketdi: «Makkora qiz Leonora, nomi qora bilan yozilgur…»
Rauf Parfi keyinroq «Muhabbat» degan she’r yozdi. Shu she’rdan o’sha kunlarda uning oshiq yuragi, uning shoir yuragi qanchalar iztirob ichida qolganini bildim.
Shoir «o’zgalardan o’zga» deb bilgan sevgilisi M. timsolida butun odam zotiga ishonchini yo’qotadi, «tentak xayollar», «mash’um savollar» ichida qolib, «nechun aldading sen, tushunib bo’lmas» deya bo’zlaydi, «sensiz dunyo menga nimadir» deya dod soladi, «axir o’zga edi sening ahding, ey», «lekin olib ketdi seni o’zgalar» deya faryod chekadi va shoirona bag’ri kenglik bilan «o’ynab boshiga qilich solgan taqdir»ga tan beradi, hayot shunday, dunyo shunday, hamma ham ahdiga ega chiqavermaydi, «onasan, omon bo’l, sog’ bo’l doimo ma’sum bolalarning ma’yus baxtiga…», «sening gunohingni ko’zyoshim yuvsin» deydi. Uning o’zi har qancha xo’rlikka, xiyonatga chidashi mumkin. Ammo uni qattiq o’rtagan narsa begunoh bolalarining taqdiri: «Hayhot! Xiyonatning yetimi bo’lib, faqat yig’lab qoldi ikki qorako’z…»
Rauf Parfi dili daryo, ko’ngli pok, gina-kuduratdan xoli, kechiruvchan, hamma joyda va hamma masalada adolat tarafdori edi. U hatto xiyonatni ham kechira olishga o’zida kuch topa olgan qodir inson edi.
Uning ruhiy-ma’naviy iskanjalar ichida kechayotgan notekis hayoti, ko’z ilg’amas qatag’onlar changalzorida yulinib-yulqinib ming azobda ilgarilayotgan ijodi – bir tomon, asl she’riyatning asl muxlislari orasidagi shon-shuhrati – bir tomon edi. U ham omadli, ham omadsiz, ham baxtli, ham baxtsiz edi. Uni xo’rlovchilar ham, qadrlovchilar ham ko’p edi. Uning hayoti ziddiyatlarga to’la edi, uning qismati paradokslardan iborat edi. Bir to’rtligimda shularni ifodalamoqchi bo’lganman:

Omad qochganida – payg’ambar turtar,
xudo urgan shoir, Rauf Parfi bu.
Omad chopganida – ko’tara-ko’tar,
xudo bergan shoir, Rauf Parfi bu.

Oilam bilan Andijon Meditsina instituti professori Husniddin Salohiddinov degan kishining Oqlon mahallasidagi bo’sh hovlisida ijarada turgan paytlarim edi. Bir kuni kechqurun Rauf Parfi shu uyimizga bir qizni ergashtirib keldi. Ayolim ularni ochiq chehra bilan kutib oldi-yu, lekin meni bir chetga tortib, «Xotini bilan ajrashgan degan edingiz-ku, bu qiz kim bo’ldi? Nega uni biznikiga olib keldi?» deb biroz xitlanganday bo’ldi. Men yelka qisdim. Dasturxon ustida Rauf Parfi qadahni qo’liga olib qizni tanishtirdi:
– Bu Dilorom, – dedi. Boshqa hech narsa demadi.
Xullas, keyin ma’lum bo’lishicha, Rauf Parfi sevgi, oila borasida boshiga tushgan barcha qayg’u-hasratlarini unutib, boshqatdan oshiq bo’lib qolibdi. Diloromni menga atay tanishtirish uchun olib kelibdi. Dilorom ochiq, shaldir-shuldir, beg’ubor ko’rindi ko’zimga. Aroqni ham tortinmay ichar, bemalol sharaqlab kular, Rauf Parfi bilan hazil-huzul qilar, davrada o’zini juda erkin tutar edi. Bejirimgina yuz-ko’zlarida, nozik jussasi, kichkinagina xushbichim qaddi-qomatida ayollik jozibasi barq urib turgan bo’lsa ham, lekin fe’l-atvorida biroz shaddodlik, biroz erkakshodalik borday tuyuldi menga. Chekish bahonasida hovliga chiqqan Rauf Parfi «Qalay, shunga uylanmoqchiman, nima deysiz», deb fikrimni so’radi. Dabdurustdan bir narsa deyolmadim.
– Sirti yaxshi, ichini bilmayman, – dedim dangal. – U bilan yashaydigan siz. O’zingiz hal qilishingiz kerak buni.
U ko’zlarini qisib, bosib-bosib chekar ekan, uzoq xayol surib qoldi. Keyin:
– To’g’ri aytasiz, o’zim hal qilishim kerak, – dedi.
— Og’zingiz bir marta kuygan, – deb gap boshlagan edim, darrov hozirjavoblik bilan:
– Ha, endi qatiqni puflab ichishim kerak, – dedi-da, qo’lidagi tamaki qoldig’ini itqitib ichkariga kirib ketdi.
Ko’p o’tmadi, orqavarotdan Rauf Parfi uylanibdi, deb eshitdim. Meni to’yiga aytmadimi yo aytsa ham men borolmadimmi, aniq esimda yo’q…
O’sha kezlari «Guliston»da «Adabiyotimizning yosh avlodi» degan yangi rukn ochib, shoirning bir dasta she’rini berib, shu she’rlar bahona umuman ijodi atrofida biror adabiyotshunosdan fikr olar edik. Rauf Parfiga qo’ng’iroq qilib, jurnalga she’r berishini so’radim.
– Kitoblaringiz o’z yo’liga, – dedim. – Axir vaqtli matbuotda ham ko’rinib turish kerak-da.
– Men ham xohlardim shuni, – dedi u. – Lekin matbuotchilar meni sevmaydi-da.
– Nega?
– Bilmayman.
Bir paytlari men gazeta-jurnallarga she’r olib borsam, ba’zi tahririyat xodimlari «She’ringiz yaxshi, lekin gazetabop emas ekan, kitobingizda chiqararsiz»
deb qo’limga tutqazib yuborishardi. Shu esimga tushdi.
– Qo’rqmang, siz olib kelavering, men chiqaraman, – dedim ishonch bilan.
«Tun yaqin», «Bu kun kechdi», «Hamlet» va uchliklardan iborat «Tuyg’ular» degan she’rlarini olib kelib berdi. Men mas’ul kotib edim. She’rlarni adabiyot bo’limi xodimi Ahmad A’zamga berib, «Biror adabiyotshunosga o’qitib, fikrini yozdirib oling, «Adabiyotimizning yosh avlodi»ga tayyorlang», dedim. Ahmad Begali Qosimovga bergan ekan, lekin u yozib kelgan maqola Ahmadga yoqmabdi. «Sizning «Ehtiroslar grajdani» degan maqolangiz atrofida o’ralashib qolibdi, yangi gap aytolmabdi», dedi. «Bo’pti, bo’lmasa, o’zingiz yozing», dedim. Rauf Parfi to’g’risida «Kunduzning rangi» degan bir etyud yozdi. She’rlari bilan birga chop etdik. Oradan biror yil o’tgach, «Rauf aka berib yubordi» deb bir yigitcha besh-oltita she’r olib keldi. Qarasam, Diloromning she’rlari. «Iya, kelin bola hali shoira ham ekan-da» deb, o’qib ko’rsam, tuppa-tuzuk. Lekin Rauf Parfining hidi kelib turibdi. «Bu she’rlardan sizning hidingiz kelib turibdi-ku?» dedim qo’ng’iroq qilib.
– Shu-shu, – dedi kulib. – Qozonga yaqin yursang, qorasi yuqadi-da. Ma’quli bormi ishqilib? Agar bo’lmasa, qo’yavering.
Uch-to’rttasini tanlab «Gullar – mening qahqaham» deb sarlavha qo’ydim-da, jurnalda e’lon qildim. Rauf Parfi keyin ham bunday hamkorlikni ko’p qildi.
Yaxshi-yaxshi yosh shoirlarni topib, menga jo’natib turdi. Ularning she’rlari jurnalda chiqishi uchun men qo’limdan kelgan yordamimni ayamadim. Shu tariqa Rauf Parfi tavsiyasi bilan «Guliston» ochgan eshik orqali Xurshid Davron, Yo’ldosh Eshbek, Tohir Qahhor va boshqa shoirlar katta adabiyotga kirib keldi, desam xato qilmagan bo’laman…

Shaxsiy kutubxonamda Rauf Parfidan olgan ancha-muncha kitoblarim bor. Nozim Hikmatning Bolgariyada turk tilida chiqqan sakkiz jildligi, Qaysin Qulievning uch jildligi, Leonid Pasternakning «Shoirlar kutubxonasi» turkumida chiqqan katta kitobi, 1954 yili Moskvada chiqqan ellik ming so’zli «Ruscha-o’zbekcha lug’at» va hokazo. Gap shundaki, yetmishinchi yillarning ikkinchi yarmida, M. bilan ajrashganidan keyin, topgan daromadining asosiy qismi bolalar nafaqasiga ketgani uchunmi, ba’zan-ba’zan pulga zoriqib turardi. Shunday paytlarda kitob qo’ltiqlab yonimga kelardi.
– Jindak pul kerak bo’lib qoldi, shu kitobni siz olib qo’ying, — derdi.
Men «Pul kerak bo’lsa, shusiz ham berib turaman, qo’yavering» desam ham, «Yo’q, o’zi shusiz ham sizdan qarzim ko’p, baribir bularni sotishim kerak, begonaga sotgandan ko’ra sizga sotganim yaxshi-da, xohlagan paytimda olib o’qishim mumkin, qolaversa, hisobli do’st ayrilmas», deb qo’yardi.
Yaxshiyam olgan ekanman o’sha kitoblarni. Avvalo, ulardan ma’rifat oldim. Qolaversa, mana endi ular Rauf Parfidan esdalik bo’lib turibdi…

Rauf Parfi Diloromga uylanganidan so’ng u bilan kamroq uchrashadigan bo’lib qoldik. Yozuvchilar uyushmasida bo’ladigan ba’zi tadbirlarda ahyon-ahyonda tasodifiy ko’rishib qolishlarimizni aytmasam, u bilan ilgarigiday choyxonalarda, oshxonalarda o’tirmay qo’ydik. Shu tariqa muloqotlarimiz ancha paytgacha to’xtab qoldi. Bu hol mening «Uchinchi qiz» degan kitobim chiqqunga qadar davom etdi. O’z-o’zidan, besababdan-besabab uzilib qolgan muloqotlarimizning qayta boshlanishiga shu
kitob sabab bo’ldi. «Kitobingizni o’qidim, — dedi u bir kuni to’satdan qo’ng’iroq qilib. – Tabriklayman. Zo’r. Maza qildim. Ayniqsa, «Vatanda vatansiz vatandoshlarim» deb boshlangan she’ringizdan juda hayajonlanib ketdim. Hammaga maqtab yuribman. Klassik, klassik!» dedi o’ziga xos mahobat bilan hayajonlanib.
U avvallari biror she’rimni maqtamagan edi. Uning hayajonidan men ham hayajonlanib ketdim. Keyinchalik u meni qaerda ko’rsa, «Vatanda vatansiz vatandoshlarim» deb ko’rishadigan bo’ldi…

Nazarimda, saksoninchi yillar boshida uning kitoblari kam chiqdi. «Ko’zlar» kitobi bilan «Qaytish» kitobi o’rtasida kattagina tanaffus bo’ldi.
Mafkuraviy boshqaruv Ra’no Abdullaeva qo’liga o’tgan yillar edi. Rauf Parfining boshi ustida qora bulutlar aylanib qoldi. Kimlarningdir tavsiyasi bilan uning nomi Yozuvchilar uyushmasi rahbari Sarvar Azimov ma’ruzalaridan birida betayin g’am-g’ussalar shoiri sifatida tilga olindi. Men esa xuddi o’sha kezlarda unga bir she’r bag’ishlagan edim.

Rauf PARFIGA

Arg’uvon bodaga mahzun termulib,
Majnunday ingrashmi shoirda huquq?
Ko’rpaga o’ranib, g’ujanak bo’lib,
nahot mast uxlashdan o’zga chora yo’q?

Juldur kiyimdagi juldurvoqi g’am,
mehmonmi, mezbonmi bizning davrg’a?
Qutulib bo’larmi undan biror dam?
Yurak sirqiraydi, singrar qovurg’a.

Shaydo ko’z yoshlanar ilojsizlikdan,
dil mayib bir guldir yo singan butoq.
Xo’rlik judo qildi uni o’zlikdan,
urf osdi bo’yniga qizil bo’yinbog’.

Qayda ul hur bahor, qayda chin bahor,
qayda jiyda guli, qayda nastarin?
Bu muhit bunchalar sitamkor, xunxor,
yurak – rag’batga zor, aql – muztarin?

Erk kezar cho’l ichra, do’l ichra ivib,
kezar bexos, noxos, kezar u vasvos.
Yolg’on haqiqatni davrdan quvib,
qahqah urar g’olib telbalarga xos.

Zamon esa yanib, g’ichirlatar tishem,
uqtirar: «Adolat osmonda, oyda.
Hukmron g’oyaga o’qisang olqish,
peshvoni maqtasang o’zingga foyda».

Quloqlar zerikar, toliqar yurak,
mafkuraning puchak vasvasasidan.
Qutulmoq, qutulmoq, qutulmoq kerak
bu qizil qabohat as’asasidan?

G’ujanak yotgancha ko’rpa tagida,
umid gullariga mo’ltirar shoir.
Xayollarning qora belanchagida
ishonchini bo’g’ib o’ldirar shoir.

Siz-chi, qizilboshlar, qiynamang uni,
loy chaplamang porloq kelajagiga.
Yulduzday charaqlar hali bir kuni,
hali o’z nomiga bo’lar u ega.

Ezmang uni, asrang, yetar, ohlamang,
kuylash huquqidan qilmang benasib.
Kun kelar, siz xohi xohlang-xohlamang,
zo’r o’g’lon bo’lgay u xalqqa munosib.

Kuylash – yashamoqdir, yashamoq – kuylash,
aldovsiz, nayrangsiz she’r – jigar qoni.
Xayrixoh bo’lmoqning o’zi ham – siylash,
qo’lingga bermoqdir yarim dunyoni.

Chuldiroq childirma, riyokor raqslar,
g’ijingan g’ijjaklar unga begona.
Pokiza to’shagin bulg’amang, nahslar,
xayol bermang unga badbin, rindona.

Aroq anqimasin gulday og’zidan,
iste’dod g’unchasi xazon bo’lmasin.
G’ujanak yotmasin ko’rpa ostida,
tashlandiq buyumday unutilmasin.

1983

Uni qarangki, ancha keyinroq bilsam, ayni o’sha kunlarda bir voqea tufayli Rauf Parfi mendan xafa bo’lib qolgan ekan. Unga yaxshilik qilmoqchi bo’lib, o’zim bilmagan holda, dilini og’ritib qo’ygan ekanman. Gap shundaki, men o’sha kezlarda G’afur G’ulom nomidagi nashriyotning adabiyotshunoslik bo’limida ishlardim. She’riyat bo’limining mudiri Razzoq Abdurashid oldimga kelib, «Siz Rauf Parfini juda yaxshi bilasiz, uning eski qadrdonisiz. «Sabr daraxti» degan
yangi kitobini chiqarmoqchi edik. Lekin ko’ryapsizki, unga har xil toshlar otilib qoldi. Kitobi xavf ostida. Uni himoya qilishimiz kerak. Shuning uchun sizga kitob qo’lyozmasini bersam-da, gap tegmaydigan she’rlarini ajratib ko’rsatib, ichki taqriz yozib bersangiz. Ma’ruzada tanqid qilingan she’rlarini siz ham tanqid qilavering. Chunki baribir ularni kitobga kiritib bo’lmaydi. Butunlay yo’q qilgandan ko’ra, kitobni ixchamroq bo’lsa ham chiqarganimiz yaxshi emasmi?», deb qoldi.
O’ylab ko’rsam, gapi jo’yali tuyuldi. Qo’lyozmani sinchiklab o’qib chiqdim. Afsuski, bu kitob ham uning xuddi ilgarigi kitoblari singari asosan eski she’rlaridan iborat edi. Men esa Rauf Parfi muxlislari qoshiga hali dunyo yuzini ko’rmagan yangi she’rlari bilan chiqishini istardim. Axir uning yillab bosilmay yotgan she’rlari borligini bilardim-da. Shu maqsadda o’zimcha kitobdagi she’rlarni saralab chiqdim va ilgari bir necha bor chop etilgan eski she’rlarni kitobga kiritmaslik kerak degan ma’noda fikrimni bir varaq qog’ozga qoralab qo’ydim. Matbuotda tanqid qilingan she’rlarni Razzoq Abdurashid talabiga ko’ra yaroqsiz she’rlar qatoriga kiritdim. Bu albatta shunchaki yo’liga, xo’jako’rsin uchun edi. Bu bilan, birinchidan, ilgari qayta-qayta chop etilgan she’rlarni chindan ham tushirib qoldirilishini istagan bo’lsam, ikkinchidan, Razzoq Abdurashidga «Mana, sinchiklab saraladim, endi kitobni bemalol chop etsangiz bo’laveradi», demoqchi bo’ldim. Asosiy maqsadim, bir paytlari Rauf Parfining o’zi Shukrullo nomini pesh qilib mening kitobim chiqishiga yordam bergani kabi men ham eski she’rlarini kiritmaslik hisobiga bo’lsa-da, «Sabr daraxti»ning albatta chiqishiga hissa qo’shmoqchi edim. Aslida, qoralamadagi gaplar hali mening uzil-kesil fikrim emas, taqriz hali taqriz holiga kelmagan, shunchaki uzuq-yuluq bir qoralama, qolaversa, bu gaplar bor-yo’g’i birinchi taassurot mevasi edi xolos. Uzil-kesil jo’yali fikr aytish uchun esa o’ylash kerak, vaqt kerak edi. Buning ustiga, nega endi bir paytlari «Guliston»da o’zim maqtagan shoirni tanqid qilishim kerak ekan, degan xayolga ham borib qoldim. Mantiq qayoqda qoladi? Qosh qo’yaman deb ko’z chiqarib qo’ymayin tag’in. Shu mulohazalar bilan qoralamani tashlab qo’ydim.

Razzoq Abdurashidning talabini bajarishga negadir ko’nglim chopmadi. Taqrizni qistab kelavergan uning xodimasiga esa har gal «Hali chala» deb javob berib yuboraverdim. Lekin, kunlarning birida, mening yo’qligimda kelgan xodima, g’aladonimni titkilab qo’lyozmani olib ketadi. Turgan gapki, haligi bir varaq imzosiz qoralama ham qo’lyozma ichida bo’lgan. To’g’risi, qoralamada hozircha faqat tanqidiy gaplargina qayd etilgan edi. Menga keyinroq ma’lum bo’lishicha, xodima o’sha kuniyoq Rauf Parfini chaqirib, bilmadim, nima maqsadda, unga mening qoralamamni o’qitadi. Lekin o’zi uni taqriz sifatida rasmiylashtirmaydi. Chunki joriy tartibga ko’ra taqriz mashinkalangan, imzolangan bo’lishi va uch nusxada topshirilishi lozim edi. Qo’lda yozilgan qoralamani o’qigan shoir ham buning rasmiy taqriz
emasligini, shunchaki uzuq-yuluq tezissimon gaplar ekanligini, unda mening imzoim yo’qligini ko’radi. Lekin baribir xafa bo’ladi va men bexabar uzoq vaqt o’zicha arazlab yuradi. Kimning og’zidan chiqqanini bilmadim-ku, lekin bu gap tanqidchi do’stlarimizdan birining qulog’iga yetadi va so’ngroq janob tanqidchi qayta qurish shabbodasi bergan erkdan foydalanib, uni matbuotga – «O’zbekiston dabiyoti va san’ati» sahifasiga olib chiqadi. Shunday qilib, men, Rauf Parfining ashaddiy muxlisi va uzoq yillik sodiq do’sti afkori omma ko’zi o’ngida go’yo uning g’animi sifatida talqin etilaman.
Shu tariqa o’z «qilmishimdan» xabardor bo’lgach, mavridi bilan bor gapni Rauf Parfiga aytib berdim.
– E , shunaqa bo’lganmidi? – dedi u. – Kechirasiz, men boshqacha tushungan ekanman.
Shu bilan oramizdagi gina-kudurat ko’tarildi. Eski do’stligimiz yana tiklandi. Rauf Parfi gina saqlamasdi, ko’ngli toza, kechirimli edi…

Saksoninchi yillarning oxirlarida men sog’lig’im tufayli ancha payt hech qaerda ishlamadim. Lekin bekor o’tirganim yo’q. Jorj Bayronning «Don Juan» she’riy romanini, Pablo Nerudaning «Mushtarak qo’shiq» she’riy epopeyasini tarjima qildim, o’zim she’rlar yozdim. Rauf Parfi o’sha yillari yana G’afur G’ulom nashriyotiga ishga qaytgan edi. Ishsizligim tufayli moddiy ahvolimdan tashvishlanib, menga, uyimga ichki taqriz yozib berishim uchun qo’lyozmalar olib kelib turdi. Bir kuni
yostiqday bir kitob qo’lyozmasini ko’tarib keldi.
— Bilasizmi, bu kim? – dedi.
— Aytsangiz, bilamiz-da, — dedim.
– Razzoq Abdurashid.
– O’chingizni olmoqchimisiz? – deb kuldim. U ham kuldi. Lekin tezda jiddiy tortdi.
— Siz noto’g’ri tushunmang, — dedi xijolatomuz. – Men buni atay sizga olib kelganimning sababi boshqa, siz to’g’ri odamsiz, yuzxotir qilmaysiz. Donini — don, somonini – somon, deysiz. Bizga shu kerak. Odil fikr kerak. Maqsad shu.
– Bilaman, – dedim men ham jiddiy. – Siz – shoirsiz. Beg’araz odamsiz. Qasoskor emassiz. Hatto xiyonatni ham kechirgan insonsiz.
U darrov gapni boshqa yoqqa burdi.
— Ha, aytmoqchi, «Sharq yulduzi»dagi she’rlaringizni o’qidim. O’sayapsiz. Yaxshi. Tabriklayman. «Adabiyot va san’at»da ham… Yevtushenko, Rasputinlarni boplabsiz.
Maqtovlar «bo’roni»dan qochib men ham gapni aylantirib yubordim.
Ilgarilari Rauf Parfi birovni o’zining yuziga maqtaganini eshitmaganman. Yosh paytlarimda she’rlarimni o’qitib «Fikringizni ayting» desam, ko’pincha bir og’iz «Zo’r»dan nariga o’tmasdi. Men bu «zo’r» to’g’ri ma’nodami yo kesatiqmi deb hayron bo’lardim. Lekin bir kuni o’zidan-o’zi «Siz jonglyorsiz!» deb qoldi. Men tushunmadim. Ko’ziga qaradim. «Haligi sirkda bor-ku, huqqaboz. Halqalarni otib-ilib o’ynaydigan», dedi. «Ha», dedim. «Siz o’shanga o’xshaysiz, so’zni har maqomga solib o’ynatasiz», dedi. «Bu yaxshimi, yomonmi?» dedim. «Huqqabozlik – san’at, demak, sizning ishingiz ham san’at. Haqiqiy she’r hamisha san’at asari bo’ladi», dedi.
Hozirgi so’zlari ham xuddi o’shandagiday samimiy edi. Chin do’stning chin do’stga aytadigan beg’araz gaplari edi. Anglashilmovchilik tufayli o’rtamizda paydo bo’lgan g’ubor batamom ko’tarilganiga amin bo’ldim…

1992 yil oxirlarida men bir to’da g’alamis hamkasblarim tomonidan qattiq fitnaga uchradim. Ular amalimni tortib olib, o’zimni adabiyotdan badarg’a qilishdi.
Uzoq vaqt ishsiz qoldim. Yoshligimiz ijara xonadonlarda birga kechgan, endilikda kattagina amaldor bo’lgan «oradan qil o’tmas do’stim» va sobiq kursdoshim menga oddiy xodimlikni ham ravo ko’rmadi. Mustaqillik endi atak-chechak qilayotgan murakkab, og’ir paytlar edi. Ruhiy ahvolimni qo’yavering, moddiy ahvolim ham xarob bo’lib qoldi. Ancha vaqt ukalarimdan qarz-qavola olib oila boqdim. Ilgari kunda-kun ora qo’ng’iroq qilib, kunda-shunda bo’lib, o’zini do’st ko’rsatib
yuradiganlar meni juda tez unutdi. Ammo Rauf Parfi unutmadi. Meni unutmagan yagona do’stim Rauf Parfi bo’ldi. Birgina u goh uyimga kelib, goh qo’ng’iroq qilib hol-ahvol so’rab turdi. Nihoyat, ishsizlik tugab, yorug’ kunlar keldi, boshqa sohada — bojxona Davlat Qo’mitasida ish boshladim. Adabiyotdan emas-ku, adabiyotchilardan ko’nglim sovidi. Shunga qaramay, yozdim, ko’p yozdim. Lekin deyarli hech qaerga hech narsa bermadim.
Asr oxirlarida Rauf Parfi uyimga keldi.
– Fayyod Xamis degan shoirni tarjima qilgan edingiz-a? – dedi u.
– Ha, — dedim.
– Men «Jahon adabiyoti»da ishlayapman. O’sha tarjimangizdan besh-oltitasini bering. Kichkina so’z ham yozing, — dedi. – Kitob qilib chiqarmadingiz. Qachongacha bosib yotasiz uni? Shunday yaxshi shoirni o’zbek she’rxoni bilmaydi, uyat.
– Menda unaqa chiqmagan tarjimalar ko’p, — dedim. Papkalarni olib oldiga qo’ydim. – Mana, Lorkaning ikki p`esasi: «Don Perlinprin» va «Yerma», mana, Yustinas Martsinkyavichyusning «Prometey dostoni». Buni Muqimiy teatri qo’ygan, lekin bosilib chiqmagan.
– Bo’pti. Men bularni ham olib ketaman. Mavridi bilan chiqararmiz, — dedi.
Xullas, Rauf Parfining jonkuyarligi tufayli Fayyod Xamisning bir dasta she’ri yorug’ olamni ko’rdi…
Yangi asr boshida rahmatli ukam Inoyat uning «Tavba» kitobini olib keldi.
— Ko’chada ko’rib qoldim Rauf akani, — dedi u. – Sizga salom aytdi. Kitobi chiqqan ekan. Menga bittasini yozib berdi. Mana, bunisini sizga berib yubordi.
Kitobning titul varag’iga qaradim. Dastxatsiz. Varaqlay boshladim. Ajabo! Hammasi tanish, eski she’rlar. Bu gal ham kitobning salkam sakson foizi to’qsoninchi yilgacha yozilgan, kitobdan kitobga ko’chib yuradigan she’rlardan iborat edi. Hayron bo’ldim. Ilgari-ku har jihatdan qaram edik. Xojalarimizning ra’yiga qarab, faqat baxtni, faqat shodlikni, faqat baxtiyorlikni kuylashimiz kerak edi. Biror dardimizni, hattoki sevgidagi baxtsizligimizni aytguday bo’lsak ham, darrov ijtimoiy to’n kiygizilib, «Shunday baxtli zamonda nega g’amginsan?» deya dakki berilardi. Bunday she’rlar ikki dunyoda matbuot yuzini ko’rmasdi. Xo’sh, endi-chi? Rauf Parfining haqtalab, adolattalab, dardli, kuyunchak she’rlari nega yana panada qolib ketyapti?Go’zal, musiqiy, teran, dilbar, otashin, haqgo’y she’rlari bilan aksariyat muxlislar qalbini zabt etgan Rauf Parfining nimasi yoqmaydi ba’zi doiralarga, hayronman?..

Mansabga erishish uchun o’zini o’tga-suvga urgan shoirlarni ko’rganman.
Uy-joy yoki mashina talashib bir-biri bilan qirpichoq bo’lgan shoirlarga guvohman.
Unvon yoki mukofot olish uchun o’z vijdoniga xiyonat qilgan shoirlarni bilaman.
Rauf Parfi mansab deb yelib-yugurmadi.
Rauf Parfi uy-joy yoki mashina talashmadi.
Rauf Parfi mukofot yoki unvon olish uchun urinmadi.
Rauf Parfi rasmiyatchilikni yomon ko’rdi. Galstuk taqishni jini suymadi. U erkin qush bo’lib yashashga moyil edi. Hurriyatni sevdi. So’zdagi erkinlikni, fikrdagi hurlikni qadrladi. Vijdoniga xilof ish qilmadi, manfaat quli bo’lmadi. Boshqalar o’lib-tirilib erishmoqchi bo’lgan juda ko’p narsalardan osongina voz kecha oldi.
O’zi kula-kula aytib bergan mana bu voqea shundan dalolat bermaydimi?
Ishsiz yurgan kunlaridan birida yana Shukrullo bilan uchrashib qoladi.
– Ha, Rauf, nima qivossan, qatta ishlavossan? – deb qiziqadi ustoz shoir.
— Bekorchilarning boshlig’iman, — deydi u hazillashib.
– Sanam manga o’xshab bekorchilarning boshlig’i bo’lib yurmagin-de, tuzukroq ishlarda ishlagin, — deydi Shukrullo aka. – Ertaga man bir ishminam Sharof Rashidovga chiqvomman. Aytaman, sangayam bir ish topib bersin.
Oradan bir kun o’tib, Shukrullo aka Rauf Parfini topadi.
— Man Sharof aka bilan gaplashdim. Sanga zo’r ish bermoqchi. Kelsin, dedi. Pamiliyangni qabuliga yozdirib qo’ydi, falon kuni, falon soatda borasan. Kutib o’tiradi. Kiyim-boshingga qara, galstuk taqib ol, — deydi.
Rauf Parfi xo’p-xo’p, domla, deb, tayinlangan kunda yangi kostyum-shimini kiyadi, atay sotib olgan galstugini taqadi-da, ko’chaga chiqib ketadi. Lekin «najot qal’asiga» bormaydi. Yarim yo’ldan qaytadi. Bundan xabar topib, «Nega unday qilding, Rauf, shunday katta odam seni kutib o’tirsa-yu, sen bormasang, o’rtada meni ham xijolatga qo’yding-ku» deb gina qilgan Shukrullo akaga:
– Borayotgan edim, lekin galstuk yo’ldayoq bo’ynimni siqib qo’ydi, bo’g’ilib ketdim, hali u odamning oldiga kirmasdanoq shu ahvolga tushsam, kirsam nima bo’ladi, qanday qilib nafas olaman, deb o’ylab, bormay qo’yaqoldim, domla, — deya javob beradi…

Rauf Parfi hammaga o’xshagan oddiy inson emas, balki odmi inson edi, ziyrak va tiyrak shoir edi. Zukko edi-yu, zukkolik da’vo qilmasdi. Buyuk edi-yu, buyukman, deb chiranmasdi. To’ylarda, yig’inlarda, o’tirishlarda o’zini davraning to’riga urmasdi. Aksincha, buyuk Rauf Parfi ekanligidan o’zini xijolatday tutardi.
Ba’zilarga o’xshab, birovning og’zidan gapini yulib, mahmadonalik bilan o’zini ko’z-ko’zlamasdi. Panadagi paqir kishi bo’lib o’tirardi. O’ziga eng yaqin kishilar orasida ham ortiqcha ochilib-sochilib ketmasdi. Sipo, og’ir-bosiq, mulohazali, hamisha va hamma joyda kamsuqum, xoksor va o’ta samimiy edi. O’rni kelganda o’ziga xos hazilkash ham edi. Borliqni qalb ko’zi bilan ko’rar, ko’ngil qulog’i bilan tinglar edi. Pinhona qarshiliklarga, fitnalarga, g’alamisliklarga duch kelganda sirtdan o’zini beparvoday tutsa-da, ich-ichidan zil ketib, qattiq ezilar edi.
Men qirq yildan ortiqroq u bilan birga yurdim, birga turdim, hamxona bo’ldim, hamsuhbat bo’ldim, uning iborasi bilan aytsam «hamshisha» bo’ldim, davradosh bo’ldim. Va turgan gapki, hamfikr, hammaslak bo’ldim. Lekin biror marta uning og’zidan yolg’on gap eshitmadim. G’iybat eshitmadim. Mulozamatida soxtalik ko’rmadim. Manfaat yuzasidan birovga tilyog’lamalik qilganini, xushomad qilganini bilmayman. Birovning orqasidan gapirganiga, birovga tuhmat qilganiga guvoh emasman. Kamgap edi. Unda kibru havo, izzattalablik yo’q edi. Unda maqtanchoqlik, manmanlik yo’q edi. Riyo, munofiqlik degan narsalar unga tamoman begona edi.
Birovni ko’rolmaslik, birovni oyog’idan chalishga urinish odatlari unga mutaqo yot edi. Shumlikdan uzoq edi. Yuz-ko’zida hamisha bolalarcha samimiyat balqib turardi.

U bilan ko’rishmaganimizga ko’p vaqtlar bo’lib ketgan edi. Tarix muzeyining eski binosi ro’parasida tasodifan uchrashib qoldik. Chamasi radio uyidan chiqib kelayotgan edi. Soch-soqoli oppoq oqarib, o’sib ketgan, ko’zlari to’la mung, ruhi so’lg’in. O’zini ancha oldirgan, ilgarigi miqtilik yo’q, yuzi ham bir burdagina bo’lib qolganday. Meni ko’rib mung’ayib jilmaydi.
– Bormisiz bu dunyoda? Ming yil bo’ldi-ya ko’rishmaganimizga, — dedi o’zini xushnud tutishga urinib, lekin ovozi siniq edi.
Yo’l ustida, tik turgan holda gaplashdik.
– Dilorom qalay, bolalar yaxshimi? – deb hol-ahvol so’radim.
– Bilmaysizmi? Ming yil bo’ldi u bilan ajrashganimizga, – dedi.
– Iya, nega?
– Meni odam qilaman deb ko’p urindi, bo’lmadi, faqat ovora bo’lgani qoldi, — dedi kulib. — Men bir darvesh bo’lsam, shoir bo’lsam…
— Shoir odam emasmi?
— Kim, qachon shoirni odam sanagan o’zi!..
Tomog’iga nimadir tiqilgandek ovozi bo’g’ilibroq chiqdi. Nazarimda, nimadandir alamzadaga o’xshadi. Mening taajjubimni ko’rib, o’zini tezda qo’lga oldi, xijolatomuz jilmaydi.
– Hozir Sulhida bilan yashayapman.
– Iya, shunaqami? – dedim. – Men bexabar ekanman. Sulhida kim? Qachondan beri?
– Uyam bir xarxasha. Ming yil bo’ldi bungayam.
— Don Juan bo’p keting-e!
– E, aytmoqchi, «Don Juan» nima bo’ldi, chiqdimi? – dedi gapni boshqa yoqqa burishga bahona topilganidan xursand bo’lib.
— Chiqadi. Tuyaning dumi yerga tekkanda, – dedim. – O’zingiz nima qilyapsiz, yozayapsizmi? Yangi kitoblaringizga ko’zim tushmadi?
– Yozyapman. Lekin chiqarolmayapman. Bilasiz-ku, kitob chiqarish qiyin bo’lib qoldi. Yaxshiyam o’zim sarrofman. Uch jild kitobimni muqovalab, nashrga tayyorlab qo’ydim. Yo’qolib ketmasa, bir kuni chiqar. Ilgari chala-chulpa bo’lsayam kitobimiz chiqardi, pul ham berishardi. Endi bo’lsa, pul bersang, kitobingni chiqaramiz, deyishyapti. Bilasiz-ku, pul menda hech qachon bo’lmagan. Yoki homiy top deyishadi. Kimga yalinib boraman? Shoir ham gadoyga o’xshab qoldi. She’r yozsinmi, homiy
qidirsinmi? Yaqinda bir xorijiy tashkilot bilan gaplashib, zo’rg’a ko’ndiruvdim, hamma xarajatni bo’yniga olib, kattagina kitobimni chiqarayotgan edi.
Kambag’alni tuyaning ustida it qopadi, degani rost ekan. O’rtaga allaqanday g’alamislar tushdi, bosmaxonada chiqish arafasida turgan kitobim yo’q bo’ldi. Nachora, yuribman fig’onkim, gardishi davron… deb. Ho’-ho’-ho’… O’zingiz nima qilyapsiz? Qaerdasiz? Yozyapsizmi?
– Yuribman men ham, – dedim. – Sizga o’xshab… Boshpanangiz bormi? Yotish-turishingiz qaerda?
– Yo’q-da. Bedananiki, qayga borsa, pitpildiq. Anavi do’stimizga chiquvdim.
– Qaysi do’stimizga?
– Anavi rahbarga.
— Ha-a. Xo’sh?
— Boshpanali bo’lishimga yordami tegarmikan deb o’ylovdim. Og’iz ochishim bilan nima deganini bilasizmi? «Ha, tilanib keldingmi, gadoy?», dedi. «Qachon bas qilasan gadoychilikni?» dedi. Xuddi men undan har doim bir narsa tilanib yurganday. Jon-ponimdan o’tib ketdi gapi. «Kechirasan, men gadoy emasman. Gadoy
sensan, gadoyning kattasi o’zingsan», deb chiqib ketdim. Keyingi she’rlarini o’qiyapsizmi, rostdanam, gadoydan nima farqi bor uning? – dedi kuyinib.
Men uni hech qachon bunday jig’ibiyron holda ko’rmagan edim. Chamamda, oilaviy qo’ydi-chiqdilar, goh zimdan, goh oshkor bo’lgan ruhiy hujumlar, kitoblari yo’liga qo’yilgan g’ovlar, ishsizlik, pulsizlik, uysizlik – xullas, oltmish yoshida ham izga tushmagan beboshvoq va beshafqat hayot uning asablarini ancha toliqtirib qo’ygan edi.

Bu Rauf Parfi bilan oxirgi ko’rishuvimiz ekanini o’shanda kim bilibdi deysiz.
Mana endi oradan yillar o’tib, Rauf Parfini o’ylasam, uning yurish-turishini, xatti-harakatini, gap-so’zlarini, yuz-ko’zidagi beg’ubor samimiyatni ko’z oldimga keltirsam, aksariyati menga yod bo’lib ketgan she’rlarini ko’nglimdan o’tkazsam, qalbimda ajabtovur qiliqlari, fe’l-atvori bilan hech kimga o’xshamagan bu go’zal qalbli insonni, insoniylik, turkiylik, milliylik qon-qoniga singib ketgan bu buyuk vatanparvar shoirni tirikligida yetarlicha qadriga yetmagan ekanmiz, degan bir nadomat paydo bo’ladi. Unga tirikligida aytmagan gaplarimizni endi aytishdan nima foyda degan xayolga ham boraman-u, lekin hech bo’lmagandan ko’ra kech bo’lgani ham yaxshi, deb aytishga jazm etaman. U menda qanday taassurot qoldirgan bo’lsa, shundayligicha, u menda qanday his-tuyg’ular uyg’otgan bo’lsa, shundayligicha,
u mening tasavvurimda qanday bo’lsa, shundayligicha e’tirof etishga harakat qilaman. Boshqalarni bilmadim, lekin men uchun Rauf Parfi ba’zi birovlarga o’xshab, ustoz ko’rgan, tugarakdan chiqqan shoir emas. U mutlaqo o’ziga xos fe’l-atvorli, o’z dunyoqarashi va estetik printsiplariga ega tug’ma shoir – xudo bergan shoir. Jahon adabiyotida sonetchilar ko’p. Petrarka, Shekspir, Ril`ke sonetlari zo’r. Ammo, nazarimda, Rauf Parfi sonetlari teranroq, go’zalroq, sohirroq, ehtirosliroqday.
Garchi uning shaxsiyatini bilmasa-da, sohir she’riyatiga oshno bo’lgan har bir she’r muxlisi mening ko’nglimdan o’tgan mana bu gaplarga qo’shiladi degan umiddaman.
Rauf Parfi nafasi o’tkir shoir.
Rauf Parfi dil shoiri.
Rauf Parfi ruhiyat shoiri.
Rauf Parfi ehtiros shoiri.
Rauf Parfi e’tiqod shoiri.
Rauf Parfi nafosat shoiri, nafis shoir.
Rauf Parfi sevgi shoiri, sevimli shoir.
Rauf Parfi haqiqat shoiri, haqiqiy shoir.
Rauf Parfi o’xshashi yo’q shoir, o’z maktabini ochgan shoir.
Va nihoyat Rauf Parfi xuddi ana shu jihatlari bilan hech mubolag’asiz ulug’ shoir.

09.08.2012