Улуғ бобомиз Алихонтўра Соғуний (1885 — 1976), Аллоҳ у кишини раҳмат қилган бўлсин, комил инсон бўлиб, замонамизнинг кўп илмларни мукаммал эгаллаган буюк алломаларидан эдилар. Биринчинавбатда у киши диний илм теология соҳасида катта билимга эга бўлганлиги ва машҳурлиги ҳозирги кунда кўпчиликка маълумдир. Хусусан, «Тарихи Муҳаммадий» асари нашрдан чиққандан кейин (Т.,1991) у киши нафақат юртимизда, балки бутун ислом оламида шуҳрат қозонди. Шу билан бирга бобомиз ўткир зеҳн соҳиби, тарих илмининг, айниқса ислом тарихи ва Туркистон тарихининг зукко билимдонларидан эди (Увайсхон Шокировнинг «Улуғ бобом ва Алихонтўра Соғунийнинг «Туркистон қайғуси» асари ҳақида» мақоласидан. Мақолани мана бу саҳифада ўқинг).

АЛИХОНТЎРА СОҒУНИЙ ҚАЙ ТАРЗДА
ЎҒИРЛАБ КЕТИЛГАН ЭДИ?
Баҳманёр Шокиров

Алихонтўра Соғуний (1885—1976-йиллар) ХХ аср Туркистон ва Шарқий Туркистон халқлари ҳаётида чуқур из қолдирган давлат арбоби, йирик аллома, адиб, шоир ва уламолардан биридир. У ўз ҳаётини бошдан-оёқ Туркистоннинг озодлиги ва мустақиллиги учун бағишлади. Унинг барча асарлари ҳам бевосита ёхуд билвосита тўла озодлик ишига хизмат қилади. Мустақилликни орзулаб ёзилган унинг мағиздор ва доно асарлари ниҳоят озодлик кунларига етиб рўёбга чиқаяпти. Ушбу мақола ўқувчиларимизга улкан аллома ҳақида бироз бўлса-да, тасаввур беради, деб умид қиламиз.

Ҳаётда шундай инсонлар бўлар эканки, улар тирикликларида ёқиб кетган маърифат машъаллари замонлар ўтиши билан тобора ёрқинроқ алангаланади. Дарҳақиқат, Муҳаммад алайҳиссалом сўзлари билан қайд этилгандек, “инсонларнинг яхшилари — фаришталардан ҳам аъло”. Баъзи буюк инсонлар халқ орасида ҳокисорлик билан камтарона яшаб ўтиб кетадилар. Аммо кейинчалик эса уларнинг нақадар азиз ва қайтарилмас эканликлари, ўз халқи ва ватани учун нечоғлиқ қайғургани, пок эътиқод ва миллат учун ҳатто ўлимга ҳам тик боқиб, ҳаётини неча юз бора хавф-хатарга солганликлари ҳис этила бошланади. Улар яратиб кетган маънавий бойлик ўз халқига то абад мерос бўлиб қолади, неча-неча авлод бундан баҳраманд бўлади.

Ана шундай буюк инсонлардан бири Алихонтўра Шокирхонтўра ўғли Соғунийдир.

Алихонтўра 1885 йили 21 мартда собиқ Туркистон ўлкасининг Тўқмоқ шаҳрида ўзбек оиласида дунёга келди. Адабий тахаллуси она шаҳрининг қадимий номи Боласоғун билан боғлиқ (ҳозир Қирғизистон жумҳурияти ҳудудида).

Бобом болаликлариданоқ зийраклиги, уқувчанлиги, ҳар нарсани ўз моҳияти билан тушуниб, фикрлай олиши ва айниқса, олий даражадаги қувваи ҳофизаси билан ўз ака-укаларидан ажралиб турган. Шу ўринда бир нарсани таъкидлашим жоиз. Камина ана шу буюк инсон тарбиясидан баҳраманд бўлган набиралардан эрурман. Бобом ҳақида ёзиш мен учун нафадар шарафли бўлиши билан бир қаторда, ўта масъулиятли ҳамдирки, сабаби, берадиган маълумотлари иложи борича холис бўлмоғи лозим.

Катта бобомиз Шокирхонтўра ўқимишли, оқил, маърифатпарвар киши бўлган экан, шу сабабдан иккинчи ўғлидаги қобилиятни сезгач, бобомни Арабистонга ўқишга юборган. Мадинада ўқиб қайтгач, ўша давр илм-фанига чанқоқ, ижтимоий воқеликни тушуниб етган фазл-карамли йигит қалбида она-Ватани мазлум Туркистонга, аросатда яшаб келаётган жафокаш халқига хизмат қилиш ҳисси туғён урган.

Шу вақтдан бошлаб Алихонтўра ҳоким маъмурият махфий полицияси таъқибида бўлади. Негаки, 1914 йили чор ҳукуматининг мардикорликка олиш сиёсатига оммавий қарши чиқишларда ҳамда қирғиз халқининг 1916 йилги қўзғолонида фаол иштирок этган.

Алихонтўранинг ёшликдан асл мақсади чинакам илм соҳиби бўлиш экан:

“Ал илму фис сиғари
кан нақши алал хажари”,

яъни “Ёшликда эгалланган билим — тошга ўйилган нақш” шиори бобомнинг жамики ёшларга қилган даъват-чақириғи эди. у киши ҳадис, тафсир, эътиқод, ихлос, тақво ва фиқҳ илмларининг алломаси бўлиш билан бир қаторда математика, астрономия, табиатшунослик, тиббиёт, доришунослик ва ҳарбий иш соҳаларини ҳам мукаммал ўрганди. Бобом мусиқа назарияси бўйича ҳам мутахассис эди. Ўрта асрнинг улуғ олими Дарвеш Али Чангийнинг “Мусиқа рисоласини” ўзбекчага форсийдан таржима қилган.

Бир воқеа эсимда: ёшлигимизда кичик ўғиллари, амаким Қутлуғхон билан Ғарбнинг замонавий мусиқаларидан эшитиб, ҳордиқ чиқарар эдик. Бир пайт ҳовлидан бобомнинг товуши келди, қарасам, дераза тагида турибди. “Ҳозиргина тугаган куйни қайтадан қўй-чи” деди. Саксофон, флейта ва соло гитарада ижро ээтилган ажиб куй барчамизни сеҳрлаган эди. Кейинроқ билсам, мусиқа ноталарини жуда яхши тушунар экан. “Инсонлар ва ҳайвонларнинг товушини (фонетикасини) қоғозга тўғри тушира билиш, бу бир олам, катта бир илм ҳисобланади”, деганди у киши.

“Tafsilot.uz” маълумоти:

Алихонтўра Соғуний Бухоро шаҳридаги Мир Араб мадрасасида, Мадинаи мунавварадаги дорулфунунлардан бирида таҳсил олган. У қироат, тафсир, ҳадис, фиқҳ, наҳв, балоғат, мантиқ, табобат, тарих, сийрат, жўғрофия, назму наср ва бошқа фанлар бўйича ҳам етук мутахассис бўлиб етишган.

Китоблари:
“Тарихи Муҳаммадий” (1959 йили ёзиб тугатилган);
“Туркистон қайғуси” (1966-1973 йиллар орасида Тошкентда ёзилган);
“Девони Соғуний” (шеърий тўплам);
“Шифо ул-илал” («Хасталиклар давоси») ва бошқалар.

“Наводир ул-ва”;
“Мусиқа рисоласи” (Дарвеш Али Чангий);
“Бухоро ва Мовароуннаҳр тарихи” (Ҳерман Вамбери);
“Темур Тузуклари” (форсийдан таржма) ва бошқалар.

Ёппа қирғинбарот ва зўрлик авж олиб, большевик ҳукумати ҳур фикрли зиёли кишиларимизни ваҳшийларча қириб, қамай бошлаган кезда бобом оиласи билан Хитойга ўтиб кетган. Ваҳоланки, 1937 йилининг совуқ шамоли у ёқларга ҳам етиб борганди. Билимдонлиги, ҳалоллиги, жасурлиги ҳамда қудрати билан халқни ўз орқасидан эргаштира олганлиги Сталин таъсирида бўлган Шарқий Туркистондаги хитой маъмуриятини довдирати қўйган ва улар Алихонтўрани қамоққа олганлар. Тўрт йилдан кўпроқ қамоқдалик пайтидаёқ озодлик ҳаракати билан боғланиб турган. Ниҳоят, турмадан бўшатилгач, ўз мафкуравий йўлидан бирор қадам ҳам чекинмаган оташин фарзандини халқ чин қаҳрамон сифатида кутиб олади.

Бобом бошчилигида 1944 йил 7–10 ноябрда Ғулжа қуролли қўзғалони ғалаба қозонади. Ўзбекистонга нисбатан бир неча баробар катта келадиган ҳудудда уйғур, қозоқ, ўзбек, қирғиз, татар ва дўнган халқларини мустаҳкам ишонч ва диний биродарлик асосида бирлаштирган Шарқий Туркистон жумҳурияти барпо этилади. Чанкайши ва гоминданчиларнинг 100 минг кишилик армияси кетма-кет бўлган шиддатли жангларда тор-мор этилади.

Халқ ва армия олдидаги хизматлари учун Алихонтўра бобомга маршал унвони берилади.

Совет Иттифоқининг шундай биқинида вужудга келган, кўпгина мамлакатлар тан олиши муқаррар бўлиб қолган Шарқий Туркистон аталмиш мусулмон давлати қонхўр Сталинни даҳшатга солган эди. Шу сабабдан Сталиннинг фосиқларча тузган режаси ва большевистик руҳда амалга оширилган сиёсий найранг оқибатида Алихонтўра 1946 йил 28 июнда Ғулжа шаҳридан ўғринча Тошкентга келтирилади. Халқнинг: “Жумҳур раис қаерда?” деган саволларига совет элчихонаси ёлғон жавоблар беради.

Ўшанда ўн минглаб жонфидо ватанпарварлару неча миллион озод Шарқий Туркистон халқи мунғайиб қолаверган. Бобом оиласи билан дастлаб Марказқўм боғида яшаган. Маршалга кўз-қулоқ бўлиб туриш “халқлар отаси” томонидан шахсан Усмон Юсуповга топширилган экан.

Шундай қилиб, фаол сиёсатдан воз кечишга мажбур этилган, қалби қайғу-ҳасрату, дарду аламга тўлган, аммо ўз эътиқоди, ўз мафкурасидан заррача воз кечмаган жафокаш инсон илму фан тадқиқотларига шўнғиб кетади.

Аллоҳ таолодин берилган ақл-заковатини, ғайрат-шижоату иқтидорини бутунлай ижодга бахшида қилади.

Пировард-натижада авлодлар учун катта маънавий бойлик бўлиб қолган бебаҳо асарлар яратилади, форс ва араб тилларидаги бир қатор нодир асарлар ўзбек тилига таржима қилинади.

Бобомнинг сиёсий ва ижтимоий фаолиятлари ҳақида эндиликда матбуотда кенг ва атрофлича маълумотлар берилаётир. ШУ сабабли биз бу ўринда кўпроқ у кишининг ижодларига тўхталамиз.

Алихонтўра илмий-адабий фаолиятининг кўп йиллик машаққатли меҳнати маҳсули бўлмиш — “Тарихи Муҳаммадий” асари ҳисобланади. Мазкур асарнинг ёзилиши келажак авлод ички дунёси қашшоқланишининг олдини олиш, азалий қадриятлар қимматини пайғамбаримиз Муҳаммад Мустафо соллаллоҳу алайҳи васаллам тарихлари билан таништириш орқали сақлаб қолиш йўлида қилинган буюк жиҳоддир.

“Тарихи Муҳаммадий”нинг биринчи ярмини, алҳамдулиллоҳ, китоб ҳолида босмадан чиқарганимизга талай вақт бўлиб қолди. Шу кунларда асарнинг иккинчи қисми ҳам босмахонада терилмоқда (мақола 1992 йил 22 январда чоп этилган — “Tafsilot.uz”).

Шу ўринда “Тарихи Муҳаммадий”нинг яна бир заҳматкаши ҳақида гапириб ўтмай илож йўқдир. Ёшлигиданоқ энг олий мақсади — отамизга хизмат қилиш бўлган падари бузрукворимиз Муҳаммадёрхон бобомнинг суюкли фарзанди эди. Ўзи шифокор эди-ю, аммо туну кун бобомнинг ёзувларини оққа кўчириш билан овора бўларди. Отамнинг 46 ёшида бевақт вафот этиши бобомнинг шамшоддек қоматини букиб қўйди.

Энг аввало, бобом туб маъноси билан айтганда, олим эди. Ҳозирги замон тушунчаси бўйича эса бирор модданинг хусусиятини ўрганган ёки бирор сўзнинг келиб чиқишини аниқлаган тор ихтисосдаги фан номзоди ҳам олим ҳисобланади.

Ҳолбуки, ҳақиқий олим деб деярли ҳар соҳадан хабардор, билимдон, кашфиётлар қилган, билган илмини ҳар қандай одамга тушунтира биладиган ва айниқса бошқаларни ҳақлигига ишонтира оладиганлар тушунилган.

Биз ўтиб кетганларни нечун ёдлаймиз, нечун ўтмишдошларимизнинг қилган ишларини “тафтиш” қиламиз ва умуман, тарих нима, у нима учун керак? Тарих ўтмишни ҳозир билан, замондошларимизни аждодлар билан қиёслаш учун керак.

Фонийда яшаб ўтганларни биз нима учун эслаймиз. Аксари ҳолларда халқ учун фақат эзгу ишлар қилганлар эсланади. Тўғри, геростратлар ҳам эсланади, аммо улар бармоқ билан санарли.

Алихонтўра ўзининг бутун сермазмун ҳаётини ана шу эзгу ишларга бахшида қилган илм эгаси эди.

Бобом фақатгина ажойиб шеъру достонлар ёзибгина қолмай, балки кўп миллионли Шарқий Туркистонни мазлумликдан озод қилиш ҳаракатига сардор ҳам эди. У ҳаракат ғалаба билан якунлангач, қонхўрлар исканжасига тушиб, Сталиннинг ўлимигача уй қамоғида (назарбанди) бўлди, лекин мафкураларига содиқ қолди. Марксизмни ўзига тумор қилиб олиб алданган кўплаб зиёлилар каби оғишмади.

Алихонтўра Соғунийнинг шеърларидан намуналарни мана бу саҳифада ўқинг

Алихонтўра жасоратли фикр эгаси — биринчи бўлиб Амир Темур ҳақидаги ҳақиқатни қўрқмай очиқ айтган. Унинг қонхўр эмас, инсонпарвар, одил бўлганини ва жоҳил эмас, аксинча, оқил ва фозил жаҳонгир бўлганини далиллар билан исботлади.

“Расти-рости” деган экан Амир Темур. 1967 йили бобомнинг форсийдан қилган таржималарида “Гулистон” журналида чиқа бошлаган “Темур тузуклари”нинг куч-қудрати шунчалик бўлган эдики, адолатдан қўрққан ўша даврнинг баъзи “жуда катта” раҳбарлари асарни охиригача бостирмай тўхтатиб қўйишган эдилар.

“Ҳар бир давлат раҳбари, подшоси агар “Темур тузуклари”дан мукаммал хабардор бўлса ва унга амал қилса, у энг одил, энг қудратли ва енгилмас давлат подшоси бўлиши муқаррар”, деганди бобом.

Дарҳақиқат, Амир Темур 40 йилдан кўпроқ вақт беқиёс катта салтанат ҳукмдори бўлган ва бирор маротаба ҳам жангларда мағлубиятга учрамаган.

Бобом таржима қилган яна бир асар Аҳмад Донишнинг “Наводир ул-вақое”си бўлиб, ҳозир тўла қайта нашрга тайёрланмоқда (мақола 1992 йил 22 январда чоп этилган — “Tafsilot.uz”).

Можор шарқшуноси Ҳерман Юлиус Вамберининг қимматли асари бўлмиш “Мовароуннаҳр ёки Бухоро тарихи” асарини эса усмонли турк тилидан ўзбекчалаштирган.

Алихонтўра кучли табиб ҳам эдиким, шарқ табобатини асраб қолиш йўлида қилган хайрли ишлари, саъй-ҳаракатлари сермаҳсулдир. Бу борада қатор медицина профессорларига ҳам устозлик қилган ҳакимнинг нуқтаи назари — “Касал битта, давоси юзта” ва “Бутун тоғу тош, еру кўк — дорихона (аптека)” қабилида эди.

Тартиботи таом, парҳез, таом ейиш меъёри ва мечкайликнинг зарари ҳақида кўп сўзларди. “Шифо ул-илал”, яъни “Касалликлар давоси” деб аталган нодир тиббий асарини ҳам ватандошларга етказиш ниятимиз бор. Унда 200 га яқин касалликларни муолажа қилишнинг тажрибадан ўтган усуллари тушунарли тилда муфассал ёритилган. Сариқ касалининг йигирма уч тури мавжуд бўлиб, шундан 22 тасига шифо бор, кўп ҳолларда эса қолган биттасига ҳам шифо бор экан.

Узоқ вақт совет медицинасида сексопатология фани тан олинмаган. Ожизлигини бўйнига олиб, дарду алами ичида бўлганларнинг жуда кўпчилигига ҳаётий қувонч берганди ўшанда. 10-15 йиллаб фарзанд кўрмаган бир қанча эркагу аёллар Аллоҳнинг мадади билан оталик ва оналик бахтига эришишга сабаб бўлганликларининг гувоҳимиз.

Яна бир воқеа хотирамда яхши муҳрланиб қолган. Бобомнинг олдига 13-14 ёшлардаги бир қизни олиб келишди. У бечора қизнинг бўйнида ўзининг калласидек катта шиш бор эди. Отаси колхоз раиси экан, Иттифоқ бўйича бормаган ери, кўрсатмаган мутахассис қолмабди. Қизининг касали — томоқ раки, у тузалмайди дейишибди. Бобом у қизни 15 кунда тузатган, бўйнида шишдан асар ҳам қолмаганди.Ўшанда беморнинг отаси қувончдан ҳўнграб йиғлаганди.

Бошқа мисол: менинг дзюдо бўйича иттифоқ чемпиони бир дўстим бўларди. 25 ёшида юраги санчиб ўйнаб, ўз-ўзидан сўла бошлади. Икки ҳафтада озиб, чўп бўлиб қолди. Бобом уни ҳам ўн кун ичида яна қайтадан полвон қилиб қўйди.

Бобом дуо сеҳри — қудрати билан ҳам инсон руҳиятини мўътадиллаштириб қўярди. “Илму ҳунар ўрганинглар, замонавий фанлардан хабардор бўлинглар”, дерди у киши.

“Нима учун кейинги асрларда Туркистон халқи бундай жоҳилият ботқоғига ботди? Бунинг бош сабаби динни асоси билан тушунмаган илм-маданият душманлари ҳокимият тепасида бўлдилар. Ўзларини дин ҳомийлари деб эълон қилиб, халқни маърифат нуридан маҳрум, замонавий илм-фандан бутунлай йироқ тутдилар. Чет давлатлар билан алоқа боғламадилар, ўқиш-ўқитиш ишларига ҳеч қандай аҳамият бермадилар. Шунинг учун Туркистон халқининг ичида уйғониш, фикр очилиш ва бор шароитдан фойдаланиш имкониятлари бўлмади. Давлатнинг инқирози, миллатимизнинг онгсизлигига шу жоҳиллар сабабчидур.

Бу балодан қутулишнинг бирдан-бир чораси эса Туркистон фарзандлари замонавий илм-фан билан тўлиқ қуролланиб, бунинг устига миллий ҳислардан ажрамай ўз она тилларини жон ўрнида асрашлари лозимдир. Бу ўринда “миллий ҳис” дедик, “диний ҳис” демадик? Бунинг сабаби эса даҳрийлар ҳукумати қурилганидан бошлаб бутун диний мактаб ва мадрасалар йўқотилиб, кейинги таълим-тарбия ишлари динсизлик асосига қаралмиш эди. Шундан буёнги мактаб болалариимиз диний тарбия кўрмаганликларидан мусулмончилик йўлларини яхши таниёлмай қолдилар. Шунга кўра Ватан болаларига диний тарбият тўсилган бўлса ҳам энди ўз миллиятларини сақлаш тил тарбияларидан сира ажрамасликлари керакдир. Чунки ҳар қандай миллат ўз динидан ажрагани устига ўз тилидан ҳам қуруқ қолар экан, унинг миллияти ютилиб, ҳаёти мунариз (инқирозли) бўлди демакдир. Миллий ҳисини йўқотиб, ўз миллатидан ажраш Қуръон ҳукми бўйича ҳаромдир. Қуръоннинг “Қул ҳавл яставаллазийна яълуму валлазина ло яъламум”, яъни “Билганлар билан билмаганлар ҳар тўғрида тенг кела олмайдилар”, — деган ҳикматли сўзини албатта амалга ошириш керак эди”.

Насл-насабсизлар ва устоз кўрмаганлар тўлақонли инсон бўлолмайдилар, деган одми фалсафа бор.

Бобом том маъноси билан жуда кўп ажойиб одамларга устоз эди.

Масалан, қозоқ академиги Оқжон Машавов “файласуфи туркий” ҳисобланган Абу Наср Форобий шахси ва ижодий фаолиятини кенг ўрганган олим ҳисобланади. Юбилейи муносабати билан у киши Форобийнинг асарларини рус ва қозоқ тилларига таржима қилишда кўп маълумотларни ва энг аввало оқ фотиҳани бобомдан олган эди.

Машҳур геолог — академик олимимиз марҳум Ҳабиб Абдуллаев бобом билан ҳар сафарги суҳбатдан катта илҳом олар эканлар.

Яна бир йирик геолог олим, марҳум академик Ғани Мавлонов ҳадеганда бобомнинг олдиларига келардилар. Ғани ака алпқомат киши эди. Остонада энг катта оёқ кийим ечилган бўлса, демак, ичкарида ўзларига хос вазминлик ва камсуқумлик билан Ғани Мавлонов ўтирган бўларди. Бобом биз фарзандлар учун айни вақтда устоз ҳам эди. У кишини гўдаклигимдан “Олтин бобо” дердим. Шундан бери жамики невара-чевара-эваралари ҳозир ҳам “Бизлар Олтин бобо авлодимиз”, дейишади. Тилим чиқар-чиқмас “Алҳамду”ни менга Олтин бобом ўргатган.

Бобом олийҳимматлик ва олижаноблик тимсоли ҳам эди. бунга беҳисоб мисоллар келтиришим мумкин. Ҳукумат боғида бир неча йил яшаганларидан сўнг бобомга Себзор даҳасидан ҳашаматли қурилган катта бир ҳовлини беришган. Шунда у катта ҳовлининг кичик бир қисмини олиб қолиб, қолганини болалар боғчасига бўшатиб берган.

Алихонтўрани ўғирлаб келиб, тантана қилган “саховатпеша” совет давлати унга умрлари охиригача 50 сўм пенсия тайин қилганда, бобом ундан ҳам бетоб мусулмон болалари фойдасига воз кечиб, бирор тийинини ҳам олмаган.

“Болалагимдан бир одатим бор, агарда иккита чопоним бўлса, унинг янгисини бировга бергим келаверади”, — дерди бобом.

Кўпчилик у кишининг валий даражасига етишганининг гувоҳи бўлишган.

Хотирамда бир воқеа яхши ўрнашиб қолган. Ғариброқ бир киши тўй қилмоқчи эдим, деб икки минг сўм пул сўраб келди. Мен ўшанда у кишининг ёнида қайсидир бир дорини тайёрлашда ёрдамлашар эдим. “Маъқул, — деди бобом, — бироз шошманг, манови дори тайёр бўлсин, болаларингиз билан ичиб юрасиз, юрак ва ошқозонга қувват бўлади”. Шу пайтда тужжор ихлосманд шогирдларидан бири бобом зиёратларига келди. Узоқ сафарда бўлгани ва ишлари ривожда эканини билдириб, ҳол-аҳвол сўрашиб, бир пиёла чой ичиб бўлгач, шу насибани сизга атагандим, тақсир, деб қоғозга ўралган пул берди ва хайрлашиб ортига қайтди. У кетгач, бобом менга шу пулни санатдилар. Пул роппа-роса 2000 сўм экан. “Мана пулингиз, худо сизнинг насибангизни ҳам етказди, бу пул қарз эмас, сизга ҳадя”, — деди.

Ўтирганлар ҳангу-манг бўлиб қолишди. Бояги одам эса йиғлай-йиғлай, дуо қила-қила хайрлашди.

Яна бир хотира. Водий сафарларидан бирида эшонзода тўйида бўлдим. Мен одатим бўйича қариялар даврасига кирдим. У ерда ўтирганлардан бири, мени танибми-танимайми, бобом тўғрисида бир ҳикоя қилиб берди.

60-йилларнинг охирларида бобом Марғилонга келмиш экан. У кишини уйига меҳмонга чақира олган киши ўзини бахтиёр ҳисобларкан, 5-6 киши бўлишиб, навбатдаги мўминнинг уйига кетишаётганда Алихонтўра ўтиб кетаётган экан, деб қайси бир хонадон вакиллари йўл кесиб чиқишибди. “Бизникига бир нафас бўлса ҳам кириб кетинг, пойқадамингиз билан хонадонимизни хушнуд этинг”, деб қўйишмабди. Бобом рози бўлиб кирибди. У ерда ҳам олим, уламолар ўтиришган экан. Тўрда эса ўша вақтдаги мусулмонлар муфтиси Зиёвиддин қори ҳазрат ўтирган экан. Уйга киргач, тўрга чиқаришибди. Бобом қандай даврада бўлмасин, албатта, илму маърифатдан, эътиқод ақидаларидан сўзларди. Бекорчи, олди-қочди суҳбатларни, ортиқча аскияни хуш кўрмасди. “Маъқул, беш-ўн дақиқа бўлса ҳам мен Қуръондан сўзлайман, — дебди муфти ҳазратга. Кейин қори Қуръонни очиб, бирор оятни ўқинг-чи!”, — дебди. Қори ака Қуръонни очиб, чиққан оятни ёддан ўқибди. Бобом бироз сукутга кетгач, оҳиста сўз бошлабди, 5-10 дақиқагина сўзлайман деган одам Қуръони Каримнинг сеҳр-қудрати билан бир оятни бир ярим соатча тафсир қилибди.

Даврадаги Абдулборий ҳожи, Абдураҳмон ҳожи, Салоҳиддин қори ва бошқалар билан шундан кейин қучоқлашиб, бошқатдан кўришдик.

Яна бир воқеани эсламай илож йўқ.

Эртаю кеч ҳузурларида зиёратга келувчилар кўп бўларди. Камдан-кам ҳолларда ҳеч ким бўлмасди. Бутун ислом бунёсидан келишарди.

Бир куни Кобул ва Теҳрон университетининг профессори бўлмиш (афсус, исми ёдимда қолмабди) бир зиёли, ўрта ёш одам келди, бошида эрони дўпписи, ёнида 2-3 та ҳамроҳи ҳам бор эди. Бобомдан рухсат сўрадим: “Бошлаб киринг”, деди. Меҳмонларни ичкарига бошлаб киргач, орадан 5-10 дақиқа ўтгач, одат бўйича патнусда ҳўл мева, ширинликлар, нончой олиб кирсам, бояги профессор иккала қўли билан дастрўмолини тутганича ҳўнг-ҳўнг йиғлаб ўлтирибди.

Мен ажабланган бўлса-да, бобомдаг хотиржам бўл деган белгини олиб, патнусни дастурхон устига қўйдиму аста чиқиб кетдим.

Меҳмонлар кетишгач, албатта, қизиқиб сўрадим. Бобом гўёки ҳеч нарса билмагандай ҳар қандай кишини сеҳрлаб ром этувчи нуроний табассуми билан бошларини хиёл кўтарди ва мен воқеадан хабардор бўлдим.

Профессор ичкарига киргач, салом-аликдан сўнг: “Тақсир, мен арабчани ҳам яхши биламан, хоҳласангиз, шу тилда сўзлашайлик, деб араб тилида мурожаат қилибди. Бобом ҳам аввал араб тилида: “Сен қайси юртдансан?” — дебди. “Кандаҳорданман”, — жавоб қилибди у. Бобом пушту қилида: “Кандаҳорнинг фалон-фалон қабилалари бор, сен қайси биридансан?” дебди. “Фалончи қабиладанман”, — деган жавоб бўлибди. Бобом ўша қабиланинг лаҳжасида сўрабди: “Сенинг қабилангнинг бешта фалон-фалон деган уруғлари бор, сен қайси бирининг ўғлонисан?” Лол қолиб кўзлари косасидан чиқаёзган профессор: “Мен фалончи уруғданман”, деб жавоб қилибди. Бобом ўша жуда кам сонли уруғининг талаффузи ўта мураккаб шевасида: “Хуш келибсан, азиз меҳмон, саломат келдингми, уруғинг омонми, авлод-наслларинг омонми, сенинг уруғингдан фалончи деган олим чиқмиш эди, унинг ҳоли қалай, қаерда яшаяпти?” — деганида меҳмон ҳаяжондан ўзини тута олмай йиғлаб юборган экан.

Йиғи аралаш: “Менинг ўз она тилимни ўзга юртда мендан яхши биладиган инсон бор экан, мен унинг олдида бош эгиб тиз чўкаман”, дебди.

Бобомнинг яхши ният билан айтган гаплари кўп. Шулар орасида яна биттасини эслаб ўтишни лозим топдим. У киши каромат билан бундай деганлар: “Бу Ўзбекистон эли, айниқса, Тошкент аҳли қут-баракотнинг киндигида яшайди. Бу ерга азиз-авлиёларнинг дуоси кетган, бунда ҳеч қачон очарчилик, қаҳатчилик бўлган эмас, ҳеч қачон бўлмайди ҳам, иншооллоҳ. Мана, Тошкент бозорларини кўринг — мисли очил дастурхон, кечда бозор расталари бўшаб, дастурхон ёпилади, тонг отиши билан расталар яна лиммо-лим, ноз-неъмат дастурхони яна очилади”.

Озод, ҳур замонгарга етказган Аллоҳга ҳамду санолар айтиш баробарида яна шуни таъкидламоқчиманки, Алихонтўра Соғуний каби зотлар ўзлари учун эмас, халқи ва эътиқоди учун яшаганлар, улар дунёдан ўтганларидан сўнг ҳам миллатимиз, динимий ва эътиқодимизга ўз даҳоси билан хизмат қиладилар.

Бобомнинг юқоридаги каромат сўзлари сизу биз мусулмонларни ҳам қилган дуолари эмасми? Бунинг шукронасини яратган Аллоҳга қилайлик. Алҳамдулиллоҳ.

Манба: tafsilot.uz

Ulug’ bobomiz Alixonto’ra Sog’uniy (1885 — 1976), Alloh u kishini rahmat qilgan bo’lsin, komil inson bo’lib, zamonamizning ko’p ilmlarni mukammal egallagan buyuk allomalaridan edilar. Birinchinavbatda u kishi diniy ilm teologiya sohasida katta bilimga ega bo’lganligi va mashhurligi hozirgi kunda ko’pchilikka ma’lumdir. Xususan, «Tarixi Muhammadiy» asari nashrdan chiqqandan keyin (T.,1991) u kishi nafaqat yurtimizda, balki butun islom olamida shuhrat qozondi. Shu bilan birga bobomiz o’tkir zehn sohibi, tarix ilmining, ayniqsa islom tarixi va Turkiston tarixining zukko bilimdonlaridan edi (Uvaysxon Shokirovning «Ulug’ bobom va Alixonto’ra Sog’uniyning «Turkiston qayg’usi» asari haqida» maqolasidan. Maqolani mana bu sahifada o’qing).

ALIXONTO’RA SOG’UNIY QAY TARZDA
O’G’IRLAB KETILGAN EDI?
Bahmanyor Shokirov

Alixonto’ra Sog’uniy (1885—1976-yillar) XX asr Turkiston va Sharqiy Turkiston xalqlari hayotida chuqur iz qoldirgan davlat arbobi, yirik alloma, adib, shoir va ulamolardan biridir. U o’z hayotini boshdan-oyoq Turkistonning ozodligi va mustaqilligi uchun bag’ishladi. Uning barcha asarlari ham bevosita yoxud bilvosita to’la ozodlik ishiga xizmat qiladi. Mustaqillikni orzulab yozilgan uning mag’izdor va dono asarlari nihoyat ozodlik kunlariga yetib ro’yobga chiqayapti. Ushbu maqola o’quvchilarimizga ulkan alloma haqida biroz bo’lsa-da, tasavvur beradi, deb umid qilamiz.

Hayotda shunday insonlar bo’lar ekanki, ular tirikliklarida yoqib ketgan ma’rifat mash’allari zamonlar o’tishi bilan tobora yorqinroq alangalanadi. Darhaqiqat, Muhammad alayhissalom so’zlari bilan qayd etilgandek, “insonlarning yaxshilari — farishtalardan ham a’lo”. Ba’zi buyuk insonlar xalq orasida hokisorlik bilan kamtarona yashab o’tib ketadilar. Ammo keyinchalik esa ularning naqadar aziz va qaytarilmas ekanliklari, o’z xalqi va vatani uchun nechog’liq qayg’urgani, pok e’tiqod va millat uchun hatto o’limga ham tik boqib, hayotini necha yuz bora xavf-xatarga solganliklari his etila boshlanadi. Ular yaratib ketgan ma’naviy boylik o’z xalqiga to abad meros bo’lib qoladi, necha-necha avlod bundan bahramand bo’ladi.

Ana shunday buyuk insonlardan biri Alixonto’ra Shokirxonto’ra o’g’li Sog’uniydir.

Alixonto’ra 1885 yili 21 martda sobiq Turkiston o’lkasining To’qmoq shahrida o’zbek oilasida dunyoga keldi. Adabiy taxallusi ona shahrining qadimiy nomi Bolasog’un bilan bog’liq (hozir Qirg’iziston jumhuriyati hududida).

Bobom bolaliklaridanoq ziyrakligi, uquvchanligi, har narsani o’z mohiyati bilan tushunib, fikrlay olishi va ayniqsa, oliy darajadagi quvvai hofizasi bilan o’z aka-ukalaridan ajralib turgan. Shu o’rinda bir narsani ta’kidlashim joiz. Kamina ana shu buyuk inson tarbiyasidan bahramand bo’lgan nabiralardan erurman. Bobom haqida yozish men uchun nafadar sharafli bo’lishi bilan bir qatorda, o’ta mas’uliyatli hamdirki, sababi, beradigan ma’lumotlari iloji boricha xolis bo’lmog’i lozim.

Katta bobomiz Shokirxonto’ra o’qimishli, oqil, ma’rifatparvar kishi bo’lgan ekan, shu sababdan ikkinchi o’g’lidagi qobiliyatni sezgach, bobomni Arabistonga o’qishga yuborgan. Madinada o’qib qaytgach, o’sha davr ilm-faniga chanqoq, ijtimoiy voqelikni tushunib yetgan fazl-karamli yigit qalbida ona-Vatani mazlum Turkistonga, arosatda yashab kelayotgan jafokash xalqiga xizmat qilish hissi tug’yon urgan.

Shu vaqtdan boshlab Alixonto’ra hokim ma’muriyat maxfiy politsiyasi ta’qibida bo’ladi. Negaki, 1914 yili chor hukumatining mardikorlikka olish siyosatiga ommaviy qarshi chiqishlarda hamda qirg’iz xalqining 1916 yilgi qo’zg’olonida faol ishtirok etgan.

Alixonto’raning yoshlikdan asl maqsadi chinakam ilm sohibi bo’lish ekan:

“Al ilmu fis sig’ari
kan naqshi alal xajari”,

ya’ni “Yoshlikda egallangan bilim — toshga o’yilgan naqsh” shiori bobomning jamiki yoshlarga qilgan da’vat-chaqirig’i edi. u kishi hadis, tafsir, e’tiqod, ixlos, taqvo va fiqh ilmlarining allomasi bo’lish bilan bir qatorda matematika, astronomiya, tabiatshunoslik, tibbiyot, dorishunoslik va harbiy ish sohalarini ham mukammal o’rgandi. Bobom musiqa nazariyasi bo’yicha ham mutaxassis edi. O’rta asrning ulug’ olimi Darvesh Ali Changiyning “Musiqa risolasini” o’zbekchaga forsiydan tarjima qilgan.

Bir voqea esimda: yoshligimizda kichik o’g’illari, amakim Qutlug’xon bilan G’arbning zamonaviy musiqalaridan eshitib, hordiq chiqarar edik. Bir payt hovlidan bobomning tovushi keldi, qarasam, deraza tagida turibdi. “Hozirgina tugagan kuyni qaytadan qo’y-chi” dedi. Saksofon, fleyta va solo gitarada ijro eetilgan ajib kuy barchamizni sehrlagan edi. Keyinroq bilsam, musiqa notalarini juda yaxshi tushunar ekan. “Insonlar va hayvonlarning tovushini (fonetikasini) qog’ozga to’g’ri tushira bilish, bu bir olam, katta bir ilm hisoblanadi”, degandi u kishi.

“Tafsilot.uz” ma’lumoti:

Alixonto’ra Sog’uniy Buxoro shahridagi Mir Arab madrasasida, Madinai munavvaradagi dorulfununlardan birida tahsil olgan. U qiroat, tafsir, hadis, fiqh, nahv, balog’at, mantiq, tabobat, tarix, siyrat, jo’g’rofiya, nazmu nasr va boshqa fanlar bo’yicha ham yetuk mutaxassis bo’lib yetishgan.

Kitoblari:
“Tarixi Muhammadiy” (1959 yili yozib tugatilgan);
“Turkiston qayg’usi” (1966-1973 yillar orasida Toshkentda yozilgan);
“Devoni Sog’uniy” (she’riy to’plam);
“Shifo ul-ilal” («Xastaliklar davosi») va boshqalar.

“Navodir ul-va”;
“Musiqa risolasi” (Darvesh Ali Changiy);
“Buxoro va Movarounnahr tarixi” (Herman Vamberi);
“Temur Tuzuklari” (forsiydan tarjma) va boshqalar.

Yoppa qirg’inbarot va zo’rlik avj olib, bol`shevik hukumati hur fikrli ziyoli kishilarimizni vahshiylarcha qirib, qamay boshlagan kezda bobom oilasi bilan Xitoyga o’tib ketgan. Vaholanki, 1937 yilining sovuq shamoli u yoqlarga ham yetib borgandi. Bilimdonligi, halolligi, jasurligi hamda qudrati bilan xalqni o’z orqasidan ergashtira olganligi Stalin ta’sirida bo’lgan Sharqiy Turkistondagi xitoy ma’muriyatini dovdirati qo’ygan va ular Alixonto’rani qamoqqa olganlar. To’rt yildan ko’proq qamoqdalik paytidayoq ozodlik harakati bilan bog’lanib turgan. Nihoyat, turmadan bo’shatilgach, o’z mafkuraviy yo’lidan biror qadam ham chekinmagan otashin farzandini xalq chin qahramon sifatida kutib oladi.

Bobom boshchiligida 1944 yil 7–10 noyabrda G’ulja qurolli qo’zg’aloni g’alaba qozonadi. O’zbekistonga nisbatan bir necha barobar katta keladigan hududda uyg’ur, qozoq, o’zbek, qirg’iz, tatar va do’ngan xalqlarini mustahkam ishonch va diniy birodarlik asosida birlashtirgan Sharqiy Turkiston jumhuriyati barpo etiladi. Chankayshi va gomindanchilarning 100 ming kishilik armiyasi ketma-ket bo’lgan shiddatli janglarda tor-mor etiladi.

Xalq va armiya oldidagi xizmatlari uchun Alixonto’ra bobomga marshal unvoni beriladi.

Sovet Ittifoqining shunday biqinida vujudga kelgan, ko’pgina mamlakatlar tan olishi muqarrar bo’lib qolgan Sharqiy Turkiston atalmish musulmon davlati qonxo’r Stalinni dahshatga solgan edi. Shu sababdan Stalinning fosiqlarcha tuzgan rejasi va bol`shevistik ruhda amalga oshirilgan siyosiy nayrang oqibatida Alixonto’ra 1946 yil 28 iyunda G’ulja shahridan o’g’rincha Toshkentga keltiriladi. Xalqning: “Jumhur rais qaerda?” degan savollariga sovet elchixonasi yolg’on javoblar beradi.

O’shanda o’n minglab jonfido vatanparvarlaru necha million ozod Sharqiy Turkiston xalqi mung’ayib qolavergan. Bobom oilasi bilan dastlab Markazqo’m bog’ida yashagan. Marshalga ko’z-quloq bo’lib turish “xalqlar otasi” tomonidan shaxsan Usmon Yusupovga topshirilgan ekan.

Shunday qilib, faol siyosatdan voz kechishga majbur etilgan, qalbi qayg’u-hasratu, dardu alamga to’lgan, ammo o’z e’tiqodi, o’z mafkurasidan zarracha voz kechmagan jafokash inson ilmu fan tadqiqotlariga sho’ng’ib ketadi.

Alloh taolodin berilgan aql-zakovatini, g’ayrat-shijoatu iqtidorini butunlay ijodga baxshida qiladi.

Pirovard-natijada avlodlar uchun katta ma’naviy boylik bo’lib qolgan bebaho asarlar yaratiladi, fors va arab tillaridagi bir qator nodir asarlar o’zbek tiliga tarjima qilinadi.

Bobomning siyosiy va ijtimoiy faoliyatlari haqida endilikda matbuotda keng va atroflicha ma’lumotlar berilayotir. SHU sababli biz bu o’rinda ko’proq u kishining ijodlariga to’xtalamiz.

Alixonto’ra ilmiy-adabiy faoliyatining ko’p yillik mashaqqatli mehnati mahsuli bo’lmish — “Tarixi Muhammadiy” asari hisoblanadi. Mazkur asarning yozilishi kelajak avlod ichki dunyosi qashshoqlanishining oldini olish, azaliy qadriyatlar
qimmatini payg’ambarimiz Muhammad Mustafo sollallohu alayhi vasallam tarixlari bilan tanishtirish orqali saqlab qolish yo’lida qilingan buyuk jihoddir.

“Tarixi Muhammadiy”ning birinchi yarmini, alhamdulilloh, kitob holida bosmadan chiqarganimizga talay vaqt bo’lib qoldi. Shu kunlarda asarning ikkinchi qismi ham bosmaxonada terilmoqda (maqola 1992 yil 22 yanvarda chop etilgan — “Tafsilot.uz”).

Shu o’rinda “Tarixi Muhammadiy”ning yana bir zahmatkashi haqida gapirib o’tmay iloj yo’qdir. Yoshligidanoq eng oliy maqsadi — otamizga xizmat qilish bo’lgan padari buzrukvorimiz Muhammadyorxon bobomning suyukli farzandi edi. O’zi shifokor edi-yu, ammo tunu kun bobomning yozuvlarini oqqa ko’chirish bilan ovora bo’lardi. Otamning 46 yoshida bevaqt vafot etishi bobomning shamshoddek qomatini bukib qo’ydi.

Eng avvalo, bobom tub ma’nosi bilan aytganda, olim edi. Hozirgi zamon tushunchasi bo’yicha esa biror moddaning xususiyatini o’rgangan yoki biror so’zning kelib chiqishini aniqlagan tor ixtisosdagi fan nomzodi ham olim hisoblanadi.

Holbuki, haqiqiy olim deb deyarli har sohadan xabardor, bilimdon, kashfiyotlar qilgan, bilgan ilmini har qanday odamga tushuntira biladigan va ayniqsa boshqalarni haqligiga ishontira oladiganlar tushunilgan.

Biz o’tib ketganlarni nechun yodlaymiz, nechun o’tmishdoshlarimizning qilgan ishlarini “taftish” qilamiz va umuman, tarix nima, u nima uchun kerak? Tarix o’tmishni hozir bilan, zamondoshlarimizni ajdodlar bilan qiyoslash uchun kerak.

Foniyda yashab o’tganlarni biz nima uchun eslaymiz. Aksari hollarda xalq uchun faqat ezgu ishlar qilganlar eslanadi. To’g’ri, gerostratlar ham eslanadi, ammo ular barmoq bilan
sanarli.

Alixonto’ra o’zining butun sermazmun hayotini ana shu ezgu ishlarga baxshida qilgan ilm egasi edi.

Bobom faqatgina ajoyib she’ru dostonlar yozibgina qolmay, balki ko’p millionli Sharqiy Turkistonni mazlumlikdan ozod qilish harakatiga sardor ham edi. U harakat g’alaba bilan yakunlangach, qonxo’rlar iskanjasiga tushib, Stalinning o’limigacha uy qamog’ida (nazarbandi) bo’ldi, lekin mafkuralariga sodiq qoldi. Marksizmni o’ziga tumor qilib olib aldangan ko’plab ziyolilar kabi og’ishmadi.

Alixonto’ra Sog’uniyning she’rlaridan namunalarni mana bu sahifada o’qing

Alixonto’ra jasoratli fikr egasi — birinchi bo’lib Amir Temur haqidagi haqiqatni qo’rqmay ochiq aytgan. Uning qonxo’r emas, insonparvar, odil bo’lganini va johil emas, aksincha, oqil va fozil jahongir bo’lganini dalillar bilan isbotladi.

“Rasti-rosti” degan ekan Amir Temur. 1967 yili bobomning forsiydan qilgan tarjimalarida “Guliston” jurnalida chiqa boshlagan “Temur tuzuklari”ning kuch-qudrati shunchalik bo’lgan ediki, adolatdan qo’rqqan o’sha davrning ba’zi “juda katta” rahbarlari asarni oxirigacha bostirmay to’xtatib qo’yishgan edilar.

“Har bir davlat rahbari, podshosi agar “Temur tuzuklari”dan mukammal xabardor bo’lsa va unga amal qilsa, u eng odil, eng qudratli va yengilmas davlat podshosi bo’lishi muqarrar”, degandi bobom.

Darhaqiqat, Amir Temur 40 yildan ko’proq vaqt beqiyos katta saltanat hukmdori bo’lgan va biror marotaba ham janglarda mag’lubiyatga uchramagan.

Bobom tarjima qilgan yana bir asar Ahmad Donishning “Navodir ul-vaqoe”si bo’lib, hozir to’la qayta nashrga tayyorlanmoqda (maqola 1992 yil 22 yanvarda chop etilgan — “Tafsilot.uz”).

Mojor sharqshunosi Herman Yulius Vamberining qimmatli asari bo’lmish “Movarounnahr yoki Buxoro tarixi” asarini esa usmonli turk tilidan o’zbekchalashtirgan.

Alixonto’ra kuchli tabib ham edikim, sharq tabobatini asrab qolish yo’lida qilgan xayrli ishlari, sa’y-harakatlari sermahsuldir. Bu borada qator meditsina professorlariga ham
ustozlik qilgan hakimning nuqtai nazari — “Kasal bitta, davosi yuzta” va “Butun tog’u tosh, yeru ko’k — dorixona (apteka)” qabilida edi.

Tartiboti taom, parhez, taom yeyish me’yori va mechkaylikning zarari haqida ko’p so’zlardi. “Shifo ul-ilal”, ya’ni “Kasalliklar davosi” deb atalgan nodir tibbiy asarini ham vatandoshlarga yetkazish niyatimiz bor. Unda 200 ga yaqin kasalliklarni muolaja qilishning tajribadan o’tgan usullari tushunarli tilda mufassal yoritilgan. Sariq kasalining yigirma uch turi mavjud bo’lib, shundan 22 tasiga shifo bor, ko’p hollarda esa qolgan bittasiga ham shifo bor ekan.

Uzoq vaqt sovet meditsinasida seksopatologiya fani tan olinmagan. Ojizligini bo’yniga olib, dardu alami ichida bo’lganlarning juda ko’pchiligiga hayotiy quvonch bergandi o’shanda. 10-15 yillab farzand ko’rmagan bir qancha erkagu ayollar Allohning madadi bilan otalik va onalik baxtiga erishishga sabab bo’lganliklarining guvohimiz.

Yana bir voqea xotiramda yaxshi muhrlanib qolgan. Bobomning oldiga 13-14 yoshlardagi bir qizni olib kelishdi. U bechora qizning bo’ynida o’zining kallasidek katta shish bor edi. Otasi kolxoz raisi ekan, Ittifoq bo’yicha bormagan yeri, ko’rsatmagan mutaxassis qolmabdi. Qizining kasali — tomoq raki, u tuzalmaydi deyishibdi. Bobom u qizni 15 kunda tuzatgan, bo’ynida shishdan asar ham qolmagandi.O’shanda bemorning otasi quvonchdan ho’ngrab yig’lagandi.

Boshqa misol: mening dzyudo bo’yicha ittifoq chempioni bir do’stim bo’lardi. 25 yoshida yuragi sanchib o’ynab, o’z-o’zidan so’la boshladi. Ikki haftada ozib, cho’p bo’lib qoldi. Bobom uni ham o’n kun ichida yana qaytadan polvon qilib qo’ydi.

Bobom duo sehri — qudrati bilan ham inson ruhiyatini mo»tadillashtirib qo’yardi. “Ilmu hunar o’rganinglar, zamonaviy fanlardan xabardor bo’linglar”, derdi u kishi.

“Nima uchun keyingi asrlarda Turkiston xalqi bunday johiliyat botqog’iga botdi? Buning bosh sababi dinni asosi bilan tushunmagan ilm-madaniyat dushmanlari hokimiyat tepasida bo’ldilar. O’zlarini din homiylari deb e’lon qilib, xalqni ma’rifat nuridan mahrum, zamonaviy ilm-fandan butunlay yiroq tutdilar. Chet davlatlar bilan aloqa bog’lamadilar, o’qish-o’qitish ishlariga hech qanday ahamiyat bermadilar. Shuning uchun Turkiston xalqining ichida uyg’onish, fikr ochilish va bor sharoitdan foydalanish imkoniyatlari bo’lmadi. Davlatning inqirozi, millatimizning ongsizligiga shu johillar sababchidur.

Bu balodan qutulishning birdan-bir chorasi esa Turkiston farzandlari zamonaviy ilm-fan bilan to’liq qurollanib, buning ustiga milliy hislardan ajramay o’z ona tillarini jon o’rnida asrashlari lozimdir. Bu o’rinda “milliy his” dedik, “diniy his” demadik? Buning sababi esa dahriylar hukumati qurilganidan boshlab butun diniy maktab va madrasalar yo’qotilib, keyingi ta’lim-tarbiya ishlari dinsizlik asosiga qaralmish edi. Shundan buyongi maktab bolalariimiz diniy tarbiya ko’rmaganliklaridan musulmonchilik yo’llarini yaxshi taniyolmay qoldilar. Shunga ko’ra Vatan bolalariga diniy tarbiyat to’silgan bo’lsa ham endi o’z milliyatlarini saqlash til tarbiyalaridan sira ajramasliklari kerakdir. Chunki har qanday millat o’z dinidan ajragani ustiga o’z tilidan ham quruq qolar ekan, uning milliyati yutilib, hayoti munariz (inqirozli) bo’ldi demakdir. Milliy hisini yo’qotib, o’z millatidan ajrash Qur’on hukmi bo’yicha haromdir. Qur’onning “Qul havl yastavallaziyna ya’lumu vallazina lo ya’lamum”, ya’ni “Bilganlar bilan bilmaganlar har to’g’rida teng kela olmaydilar”, — degan hikmatli so’zini albatta amalga oshirish kerak edi”.

Nasl-nasabsizlar va ustoz ko’rmaganlar to’laqonli inson bo’lolmaydilar, degan odmi falsafa bor.

Bobom tom ma’nosi bilan juda ko’p ajoyib odamlarga ustoz edi.

Masalan, qozoq akademigi Oqjon Mashavov “faylasufi turkiy” hisoblangan Abu Nasr Forobiy shaxsi va ijodiy faoliyatini keng o’rgangan olim hisoblanadi. Yubileyi munosabati bilan u kishi Forobiyning asarlarini rus va qozoq tillariga tarjima qilishda ko’p ma’lumotlarni va eng avvalo oq fotihani bobomdan olgan edi.

Mashhur geolog — akademik olimimiz marhum Habib Abdullaev bobom bilan har safargi suhbatdan katta ilhom olar ekanlar.

Yana bir yirik geolog olim, marhum akademik G’ani Mavlonov hadeganda bobomning oldilariga kelardilar. G’ani aka alpqomat kishi edi. Ostonada eng katta oyoq kiyim yechilgan bo’lsa, demak, ichkarida o’zlariga xos vazminlik va kamsuqumlik bilan G’ani Mavlonov o’tirgan bo’lardi. Bobom biz farzandlar uchun ayni vaqtda ustoz ham edi. U kishini go’dakligimdan “Oltin bobo” derdim. Shundan beri jamiki nevara-chevara-evaralari hozir ham “Bizlar Oltin bobo avlodimiz”, deyishadi. Tilim chiqar-chiqmas “Alhamdu”ni menga Oltin bobom o’rgatgan.

Bobom oliyhimmatlik va olijanoblik timsoli ham edi. bunga behisob misollar keltirishim mumkin. Hukumat bog’ida bir necha yil yashaganlaridan so’ng bobomga Sebzor dahasidan hashamatli qurilgan katta bir hovlini berishgan. Shunda u katta hovlining kichik bir qismini olib qolib, qolganini bolalar bog’chasiga bo’shatib bergan.

Alixonto’rani o’g’irlab kelib, tantana qilgan “saxovatpesha” sovet davlati unga umrlari oxirigacha 50 so’m pensiya tayin qilganda, bobom undan ham betob musulmon bolalari foydasiga voz kechib, biror tiyinini ham olmagan.

“Bolalagimdan bir odatim bor, agarda ikkita choponim bo’lsa, uning yangisini birovga bergim kelaveradi”, — derdi bobom.

Ko’pchilik u kishining valiy darajasiga yetishganining guvohi bo’lishgan.

Xotiramda bir voqea yaxshi o’rnashib qolgan. G’aribroq bir kishi to’y qilmoqchi edim, deb ikki ming so’m pul so’rab keldi. Men o’shanda u kishining yonida qaysidir bir dorini tayyorlashda yordamlashar edim. “Ma’qul, — dedi bobom, — biroz shoshmang, manovi dori tayyor bo’lsin, bolalaringiz bilan ichib yurasiz, yurak va oshqozonga quvvat bo’ladi”. Shu paytda tujjor ixlosmand shogirdlaridan biri bobom ziyoratlariga keldi. Uzoq safarda bo’lgani va ishlari rivojda ekanini bildirib, hol-ahvol so’rashib, bir piyola choy ichib bo’lgach, shu nasibani sizga atagandim, taqsir, deb qog’ozga o’ralgan pul berdi va xayrlashib ortiga qaytdi. U ketgach, bobom menga shu pulni sanatdilar. Pul roppa-rosa 2000 so’m ekan. “Mana pulingiz, xudo sizning nasibangizni ham yetkazdi, bu pul qarz emas, sizga hadya”, — dedi.

O’tirganlar hangu-mang bo’lib qolishdi. Boyagi odam esa yig’lay-yig’lay, duo qila-qila xayrlashdi.

Yana bir xotira. Vodiy safarlaridan birida eshonzoda to’yida bo’ldim. Men odatim bo’yicha qariyalar davrasiga kirdim. U yerda o’tirganlardan biri, meni tanibmi-tanimaymi, bobom to’g’risida bir hikoya qilib berdi.

60-yillarning oxirlarida bobom Marg’ilonga kelmish ekan. U kishini uyiga mehmonga chaqira olgan kishi o’zini baxtiyor hisoblarkan, 5-6 kishi bo’lishib, navbatdagi mo’minning uyiga ketishayotganda Alixonto’ra o’tib ketayotgan ekan, deb qaysi bir xonadon vakillari yo’l kesib chiqishibdi. “Biznikiga bir nafas bo’lsa ham kirib keting, poyqadamingiz bilan xonadonimizni xushnud eting”, deb qo’yishmabdi. Bobom rozi bo’lib kiribdi. U yerda ham olim, ulamolar o’tirishgan ekan. To’rda esa o’sha vaqtdagi musulmonlar muftisi Ziyoviddin qori hazrat o’tirgan ekan. Uyga kirgach, to’rga chiqarishibdi. Bobom qanday davrada bo’lmasin, albatta, ilmu ma’rifatdan, e’tiqod aqidalaridan so’zlardi. Bekorchi, oldi-qochdi suhbatlarni, ortiqcha askiyani xush ko’rmasdi. “Ma’qul, besh-o’n daqiqa bo’lsa ham men Qur’ondan so’zlayman, — debdi mufti hazratga. Keyin qori Qur’onni ochib, biror oyatni o’qing-chi!”, — debdi. Qori aka Qur’onni ochib, chiqqan oyatni yoddan o’qibdi. Bobom biroz sukutga ketgach, ohista so’z boshlabdi, 5-10 daqiqagina so’zlayman degan odam Qur’oni Karimning sehr-qudrati bilan bir oyatni bir yarim soatcha tafsir qilibdi.

Davradagi Abdulboriy hoji, Abdurahmon hoji, Salohiddin qori va boshqalar bilan shundan keyin quchoqlashib, boshqatdan ko’rishdik.

Yana bir voqeani eslamay iloj yo’q.

Ertayu kech huzurlarida ziyoratga keluvchilar ko’p bo’lardi. Kamdan-kam hollarda hech kim bo’lmasdi. Butun islom bunyosidan kelishardi.

Bir kuni Kobul va Tehron universitetining professori bo’lmish (afsus, ismi yodimda qolmabdi) bir ziyoli, o’rta yosh odam keldi, boshida eroni do’ppisi, yonida 2-3 ta hamrohi ham bor edi. Bobomdan ruxsat so’radim: “Boshlab kiring”, dedi. Mehmonlarni ichkariga boshlab kirgach, oradan 5-10 daqiqa o’tgach, odat bo’yicha patnusda ho’l meva, shirinliklar, nonchoy olib kirsam, boyagi professor ikkala qo’li bilan dastro’molini tutganicha ho’ng-ho’ng yig’lab o’ltiribdi.

Men ajablangan bo’lsa-da, bobomdag xotirjam bo’l degan belgini olib, patnusni dasturxon ustiga qo’ydimu asta chiqib ketdim.

Mehmonlar ketishgach, albatta, qiziqib so’radim. Bobom go’yoki hech narsa bilmaganday har qanday kishini sehrlab rom etuvchi nuroniy tabassumi bilan boshlarini xiyol ko’tardi va men voqeadan xabardor bo’ldim.

Professor ichkariga kirgach, salom-alikdan so’ng: “Taqsir, men arabchani ham yaxshi bilaman, xohlasangiz, shu tilda so’zlashaylik, deb arab tilida murojaat qilibdi. Bobom ham avval arab tilida: “Sen qaysi yurtdansan?” — debdi. “Kandahordanman”, — javob qilibdi u. Bobom pushtu qilida: “Kandahorning falon-falon qabilalari bor, sen qaysi biridansan?” debdi. “Falonchi qabiladanman”, — degan javob bo’libdi. Bobom o’sha qabilaning lahjasida so’rabdi: “Sening qabilangning beshta falon-falon degan urug’lari bor, sen qaysi birining o’g’lonisan?” Lol qolib ko’zlari kosasidan chiqayozgan professor: “Men falonchi urug’danman”, deb javob qilibdi. Bobom o’sha juda kam sonli urug’ining talaffuzi o’ta murakkab shevasida: “Xush kelibsan, aziz mehmon, salomat keldingmi, urug’ing omonmi, avlod-nasllaring omonmi, sening urug’ingdan falonchi degan olim chiqmish edi, uning holi qalay, qaerda yashayapti?” — deganida mehmon hayajondan o’zini tuta olmay yig’lab yuborgan ekan.

Yig’i aralash: “Mening o’z ona tilimni o’zga yurtda mendan yaxshi biladigan inson bor ekan, men uning oldida bosh egib tiz cho’kaman”, debdi.

Bobomning yaxshi niyat bilan aytgan gaplari ko’p. Shular orasida yana bittasini eslab o’tishni lozim topdim. U kishi karomat bilan bunday deganlar: “Bu O’zbekiston eli, ayniqsa, Toshkent ahli qut-barakotning kindigida yashaydi. Bu yerga aziz-avliyolarning duosi ketgan, bunda hech qachon ocharchilik, qahatchilik bo’lgan emas, hech qachon bo’lmaydi ham, inshoolloh. Mana, Toshkent bozorlarini ko’ring — misli ochil dasturxon, kechda bozor rastalari bo’shab, dasturxon yopiladi, tong otishi bilan rastalar yana limmo-lim, noz-ne’mat dasturxoni yana ochiladi”.

Ozod, hur zamongarga yetkazgan Allohga hamdu sanolar aytish barobarida yana shuni ta’kidlamoqchimanki, Alixonto’ra Sog’uniy kabi zotlar o’zlari uchun emas, xalqi va e’tiqodi uchun yashaganlar, ular dunyodan o’tganlaridan so’ng ham millatimiz, dinimiy va e’tiqodimizga o’z dahosi bilan xizmat qiladilar.

Bobomning yuqoridagi karomat so’zlari sizu biz musulmonlarni ham qilgan duolari emasmi? Buning shukronasini yaratgan Allohga qilaylik. Alhamdulilloh.

Manba: tafsilot.uz