Рабиндранат Тагорнинг энг асосий буюклиги унинг ҳинд маданияти ривожига қўшган турткиси билан изоҳланади. У ўз халқига ўз тилига, маданий ва маънавий меросига бўлган ишончини пайдо қилди…

Иброҳим Ҳаққул
ҲИНД ВИЖДОНИ

Рабиндранат Тагор ҳинд адабиётининг энг йирик санъаткорларидан бири. Тагорни дунё билади. Буюк шоир, ёзувчи, драматург, файласуф, маърифатчи ва тенгсиз ватанпарвар сифатида Тагор жаҳон фуқаросидир. У ҳинд бадиий тафаккурини янги ва юксак поғонага кўтаришда Сўзни виждон овозига айлантирган адиб. Тагорнинг ижод тажрибалари, бошдан-охир Ҳақиқат ва Жасорат тажрибалари. Тагорнинг жасорати босқинчиликка қарши чиқишданмас, босқинчиларни танишдан бошланади. “Босқинчилар жуда кўп дунёга келиб туради, – деган эди адиб, лекин уларни бирданига пайқаш мумкин эмас, замон ва макон жиҳатидан шароит бўлмагандан кейин улар кўп вақтгача ўзларини билдирмасдан юрадилар». Лекин инглиз мустамлакачиларининг асл башараларини танишда Тагор ҳеч пайт хато қилмаган. Бунда у туғилиб вояга етган оила муҳитининг роли ва таъсири ҳам жуда катта эди.
Ёзувчи 1861 йил 7 майда Бенгалиянинг пойтахти Калкутта шаҳрида дунёга келган. Тагорга бағишланган адабиётларда қайд этилишича, унинг бобоси Дварканатх XIX аср бошларида яшаган ҳинд маърифатпарвари Раммохан Ройнинг яқин дўсти ва сафдоши бўлган. Ёзувчининг отаси, акалари, оналари дунёқарашлари кенг, билимдон ва талантли кишилар эдилар. Тагор хотиралар китоби ва мақолаларида отаси тўғрисида кўпгина миннатдорчилик сўзларини ёзиб қолдирган. У бир ўринда кўр-кўрона инглизпарастлик авж олган шароитларда ҳам отаси болаларини ажнабий мактабларда ўқитмаганлиги, агар шундай ҳодиса содир бўлганида, биринчи дарсдаёқ ўттиз икки маънавий тишидан ажралиши мумкин эканлигини гапирган. Она тилига муҳаббат ва эътиқод ёзувчида мана шундай бошланган. Ва у сўнгги нафасигача бенгал тилининг эрки ҳамда ривожи учун тинимсиз курашган. Бугина эмас. Мустамлакачилар ҳинд халқи орасида ўз тилларининг мавқеини кўтариш орқали «қони ва танининг ранги бўйича ҳинди», лекин «диди, ахлоқи ва ақлининг хусусияти бўйича ғирт инглиз бўлган» зиёлилар табақасини юзага келтиришдан ғоятда манфаатдор эдилар. Бу – уларнинг таълим-тарбиядан кўзлаган ички сиёсатлари бўлиб, бундай найрангларни ҳам Тагор аёвсиз фош қилганди. Шунинг учун Тагор дунёқарашида миллий тилга эҳтиром – миллатга, ватанга, тарих ва келажакка садоқат билан теппа-тенг тушунчадир.
Тарихдан аёнки, инглиз савдогарлари ҳиндларни бўйсундириб олмоқ мақсади билан 1757 йилда Ҳиндистонга илк қадамларини босган эдилар. Шундан бошлаб қадимий ҳинд тупроғи қарийб икки юз йил давомида инглиз буржуазияси оёғи остида қолди. Ҳиндистон иқтисодий жиҳатдан талон-тарож қилинди, маданий ва маънавий имтиёзлари исканжага олинди. ХVIII асрнинг 70-80-йилларида инглиз мустамлакачиларига қарши Бангол деққонларининг дастлабки катта қўзғолонлари бўлди. Кейин аста-секин бутун Ҳиндистон зулм-зўрликка қарши кураш, ҳужумкор қўзғолонлар ўчоғига айлана борди. Мамлакат бойликларининг таланиши, миллий ғурурнинг янчилишига ҳинд халқи ортиқ тоқат қилолмай қолди. Ҳиндистондаги миллий уйгониш ҳаракатлари 90-йиллардан сўнг Тагор ижодиётида озодликнинг янги уфқларини очди, янги-янги ғоявий тўлқинлар олиб кирди.
Мана, кўкда қуёш. У бор. «Аммо унинг файзи йўқ». Мана, тунги ой. Унинг ўзи бору, аммо нури сўниқдир». Хонадонларда ҳаёт кезиб юргандай. Бироқ бахт йўқдир уларда. Бир замонлар улуғ Ҳиндистон Тагорнинг кўз ўнгида мана шундай манзараларда гавдаланиб турган. У ўз асарларида бахтсизликнинг ҳинд хонадонларида бекиниб олиш сабабларини чуқур текширади. Халқ онгидаги қолоқлик ва нодонлик иллатлари ҳам шу бахтсизликнинг узайишига хизмат қилаётгалигини ёзувчи жуда кўп ўринларда ҳаққоний эътироф этади. Унингча, эскирган карашлар, аллақачон умрини яшаб бўлган урф-одатлар тузоғидан қутила олмаган халқ бамисоли оқишдан тўхтаётган дарёдир:

Адо бўлар қотиб қолган халқ,
Анъаналар ботқоғи аро…

Тагор улкан руҳиятли шоир. Насрда ҳам у шоирлик эҳтиросига содиқ қолади. Ёзувчининг кўпчилик ҳикояларидаги маънолар шеърий оҳанглар бағридан жой топгандай. Умрида Гангни кўрмаган одам ҳам Тагор романларидаги оҳангларда бу азим дарёнинг қудратли оқими ва ундаги эркинликни тасаввур эта олади деб ўйлайман. “Адабиёт сўз билан ифода қилолмаган нарсасини оҳанг билан ифодалайди. Оҳанг сўзлардаги ғам-ғуссаларга жон бағишлайди», – деганди у. Адиб оҳанг орқали сўз ва сувратларни жонлантириш услубидан ижодида кенг фойдаланган. Бу “услуб”ни қўллаш унинг қалб эҳтиёжи. Балки шунинг учун Тагор тасвиридаги табиат манзаралари, романтик хаёллар, руҳий сувратлар рангин бўёқлари билангинамас, мусиқий оҳанглари билан ҳам фавқулодда умидбахшдир. Аммо энг умидбахши, у яратган қаҳрамонлар қалбидаги Эътиқод оҳанглари. Уларнинг томирида хун талашган Виждон товушларидир.
Тагор инглиз мустамлакачиларига қарши кураш қуроли тарзида икки нарсага қайта-қайта урғу беради. Булардан бири – эркин Руҳ. Иккинчиси – маърифатли Ақл. «Бизнинг юртимиз Ақл ҳурлигидан аллақачонлар жудо этилган. У фақат салтанатинимас, саволлар бермоқ шижоатинн ҳам йўқотди». Бу – Тагорнинг сўзлари. Худди шу парокандалик ва ақлий танбаллик мамлакатда тафаккурли кишиларнинг озайиб кетишига сабаб бўлганди. Фикрли одамларнинг борлари ҳам «янги ҳақиқатларни ахтариш билан эмас, эски ақидалар муҳофазаси билан» банд эдилар. Ёзувчини қийнаган катта муаммолардан бири мана шудир.
Тагорни санъаткор «табиб» деб таърифлаш жоиз. Унинг асарлари инсон руҳи хасталиклари ва қалб жароҳатларини даволашга хизмат этиши билан ғоятда эътиборли. Тагор тушунчасида босқинчилик юзага чиқарган “ташаббус», келгиндилар олиб келган тартиб-қоидалар халқ ахлоқи ва маънавий соғлиғини емириб, ҳинд Руҳини мажруҳлантирадиган касалликдай нарсалар эди.
Тагор «Муддао» тўпламидаги шеърларидан бирида:

Ғафлат уйқусида ётибди юртим
Бежон ва беҳуш…
Ҳаёт дарёдаги ожиз қайиқдай
Сузар маёқсиз…

деган ҳасрат сўзларини битган эди. Хўш, бир вақтлар шу қадар ғафлатга чўккан Ҳиндистон ўз эрки, озодлигини инглизларнинг ёвуз панжасидан қандай қилиб тортиб олди? Бунинг сабаблари кўп. Мен шулардан биттасини алоҳида таъкидлаб ўтмоқчиман.
Абдулла Қаҳҳор Тагорга бағишланган мақоласида ёзган: “Мустамлакачилик фақат мамлакатни ғорат қилмайди, ундан ҳам ёмонроғи одамларни, халқни руҳан ғорат қилади, шундай қиладики, қул ҳаётини кечираётган, инсонга номуносиб ҳаёт кечираётган одамда шу ҳаётга қарши норозилик, исён руҳи буткул сўнади». Исён руҳидан маҳрум оломонни хоҳлаганча эзиш, исталган йўлда таққирлаш мумкин. У чидайверади. Чидам – эрксизликнинг иккинчи бир номи. Чидам – юрт туйғуси топталган халқнинг яшаш тарзи, қон-қонига сингиб кетган манфур одати. Тагор ҳар бир асарида ана шу одатнинг илдизига болта урган. Қул ҳаётини кечираётган юртдошларига нодонлик, ғофилликларининг туб сабабларини образли манзараларда тасвирлаб кўрсатган. Ҳиндлар инглиз мустамлакачилари устидан бирданига ғалаба қилгани йўқ. Бунинг учун икки асрлик узоқ муддат керак бўлди. Шу вақт мобайнида ҳинд халқи, аввало, ўзининг устидан ўзи ғолибликка эришди Яъни, тафаккур тараққиётига тўсиқ бўлаётган қолоқ ақида ва анъаналарга кескин барҳам берилди: қўрқоқлик, мутелик сўқмоқларидан жасорат ва миллий ғурур йўлларига чиқилди:
Курашда ора йўлда тўхташ – Тагор нуқтаи назари учун ёт нарса. Шу боис ҳам ёзувчи яратган характерлар фикр ва амалиётда бир-бирларини тўлдириб борадилар. “Гоурмаҳон” романининг қаҳрамони Гора қайсидир фазилатлари билан Шошибушонга яқин ва маслакдош. У ҳам Шошига ўхшаб нурга, зиёга талпинади. Бироқ «Чин Ҳиндистон сиймоси, улуғвор Ҳиндистон сиймоси»дан унинг қалби ва ҳаёт йўли буткул мунаввардир. У эътиқодда собит. “Ҳиндистоннинг нималигига ақлинг етадими? Уни қандай бўлса шу ҳолича тасаввур қила оласанми? Мана, сен кеча-кундуз шу Ҳиндистонни деб ишлайсан, қани айт-чи, бу Ҳиндистон ўзи қанақа?» Бундай саволларга Горада жавоблар аниқ. Унинг улуғ мақсади, биринчи галда, она халқини ақли пастлик ва жаҳолат ботқоғидан қутқариш. Бунингсиз у озодликни тасаввур этолмайди. У бағрида келишувчанлик, заррача бўлсин, ҳақсизлик туйғуларини яширган Ақлга инонмасликка чақиради. Чунки бундай Ақл ташқи воқеликдаги алдов ва ёвузликлар билан олишувда ҳам муғомбирлик қилади. Гора инглизларнинг ғояларини қабул қилишни хўрлик ҳисобламайди, аммо, айни пайтда бу ғоялар халқнинг ўз қадр-қимматини ҳис қилишга ёрдам беролмаслигини теран биларди. Билгани учун ҳам масканлар ва “эрталаб соат ўндан кеч соат бешгача “қўл” бўшамайдиган жойларда – маҳкама ва корхоналарда Ҳиндистон йўқлигини куйиниб сўзлаган.

Рабиндранат Тагор
ҲИКОЯЛАР

Буюк ҳинд шоири Рабиндранат Тагор 1861 йилнинг 6 май куни Калькуттада, таниқли ва бадавлат оилада ўн тўрт фарзанднинг кенжаси бўлиб дунёга келган. Отаси Махариши Дебендранат Тагор браҳман бўлиб Ҳиндистондаги муқаддас қадамжоларни тез-тез зиёрат қилиб турар эди. Онаси Сарада Деви Тагор ўн тўртга кирганида оламдан ўтган. Онасидан айрилгач ўсмир йигит ўзини ёлғиз ҳис қилар ва одамовиларча тутарди. Рабиндранат саккиз ёшидан шеър ёза бошлаган, аввал уйда ўқиган, кейин хусусий мактабларда, жумладан, Калькуттадаги Шарқий семинарияда, Бенгал академиясининг педагогика билим юртида таҳсил олган. Ушбу билим юртида бенгал тарихи ва маданиятини ўрганган. 1873 йилда Шимолий Ҳиндистон бўйлаб отаси билан саёҳатга чиққан бола олам гўзаллиги, кўп асрлик маданий меросдан ҳайратга тушади.

1878 йилда Тагорнинг “Шоирнинг тақдири” достони босилиб чиққан. Ўша йили у ҳуқуқдан сабоқ олиш учун Англияга, Лондон университети коллежига боради. Бироқ бир йилдан кейин диплом ололмай, Ҳиндистонга қайтиб келади ва бир муддат Калькуттада яшайди, акалари каби ижод қила бошлайди. 1883 йилда Мриналини Девига уйланади. Улар икки ўғил ва уч қизли бўлишган. Шоирнинг илк шеърий тўпламлари “Оқшом қўшиқлари” 1882 йилда, “Тонгги қўшиқлар” 1883 йилда нашр этилган ва айтиш мумкинки, бу китоблар Тагорнинг шоирлик истиқболига пойдевор бўлган эди.

1890 йилдан Рабиндранат отасининг истаги билан Шарқий Бенгалиядаги Шелайхо қўрғонида жойлашган оила мол-мулкини бошқара бошлади. У бу ердан оқиб ўтувчи Падма дарёси устида қурилган уй ва хос ҳовлида яшар эди. Шоирнинг 1893-1900 йилларда яратилган шеърларида асосан қишлоқ манзаралари ва одатлари устуворлик касб этган. Улар орасида 1894 йилда эълон қилинган “Олтин қайиқ”, 1900 йилдаги “Бир лаҳза” тўпламларини айтиб ўтиш мумкин. Ўша пайтлар ҳақида шоирнинг ўзи шундай ёзган эди: “Бу менинг адабиёт оламидаги ҳаётимнинг энг самарали пайти бўлган эди…” Инсон ҳаётининг вақт оқимидаги мажози , яъни “олтин қайиқ” образи Тагорнинг кейинги асарларида ҳам учрайди.

1901 йилда Тагор Калькутта яқинидаги Шантиникетанга, хонадоннинг шу ердаги мол-мулкига кўчиб келди ва беш нафар ўқитувчи билан бирлашиб мактаб очди. Бунинг учун унинг хотини барча қимматбаҳо буюмларини, ўзи эса асарларини нашр қилиш ҳуқуқини сотишига тўғри келди. Бу йиллари адиб ижодий фаолиятини ўқитувчилик билан қўшиб олиб борди, нафақат шеър, балки романлар, ҳикоялар, Ҳиндистон тарихи ҳақида китоблар, педагогика мавзуидаги ўқув дарсликлари ва мақолалар ҳам ёзди. 1902 йилда унинг хотини оламдан кўз юмди, адибнинг “Хотира” деб номланган китоби ушбу оғир қайғу ва мусибат туйғусини ўзида акс эттирган.1903 йилда шоирнинг бир қизи сил касалидан, 1907 йилда эса кенжа ўғли вабо хасталигидан вафот этишган.

1912 йилда Тагорнинг катта ўғли АҚШга, Иллинойск университеига қишлоқ хўжалиги соҳасида ўқиш учун отланар экан, шоир ҳам у билан бирга йўлга тушди. Сафар давомида Лондонда тўхтаб ўзи инглиз тилига ўгирган шеърларини инглиз рассоми ва адабиётшуноси Уильям Ротенстайнга кўрсатади. Улар бир йил аввал Ҳиндистонда танишган эдилар. 1912 йилда Ротенстайннинг кўмагида “Ҳиндистон жамияти” нашриётида Уильям Батлер Йитс сўзбошиси билан Тагорнинг “Жонфидо қўшиқлар” китоби босилиб чиқади ва шу сабаб Тагор энди Англия ва АҚШ китобхонига танилади.

Йитснинг ўша пайтдаги норасмий котиби бўлган Эзра Паунд Тагор шеърларининг “ ғарбона турмуш тарзи, шаҳарлардаги ғала-ғовур, тижорий адабиёт шовқини, реклама гирдоби ичида одамнинг калласидан чиқиб кетадиган ҳамма нарсани эсга соладиган юксак донолиги”ни эътироф этган эди. Аммо шоирнинг кўплаб мухлислари шоирнинг нафақат ижоди, балки ўзини ҳам бошқача тасаввур қилган, улар Тагорни Ҳиндистон халқининг афсонавий овози сифатида кўрган, аслида эса шоир мазкур мамлакат аҳолисининг бир қисмигина тушунадиган бенгал тилида ёзар эди.

1913 йилда Рабиндранат Тагор “шоирона тафаккури ҳайратли тарзда намоён бўлиб турган, ўз эътирофига кўра, ғарб адабиётининг бир бўлагига айланиб қолган ҳиссиётларга тўла, асл ва гўзал шеърияти учун” адабиёт бўйича Нобель мукофоти билан тақдирланди. Швеция академияси аъзоси Харальд Йерне тақдирлаш маросимида академия аъзоларига шоирнинг, айниқса “Жонфидо қўшиқлар”и катта таассурот қолдирганини қайд этди. Йерне шоирнинг асосан 1913 йилда таржима қилиниб нашрдан чиққан асарларига тўхталди. Тагор шеърларидаги умуминсоний мантиқни эътироф этган нотиқ уни “Шарқ ва Ғарбни яқинлаштирган фигура” дея атади..

Тагорнинг ўзи бу пайтда АҚШда эди, шу сабаб тадбирда қатнаша олмади. У юборган телеграммасида “узоқдагиларни яқин, бегоналарни қадрдон қиладиган кенг феъллик” учун мукофот қўмитасига ўз ҳурматини изҳор этди. Мукофотни Англиянинг Швециядаги элчиси қабул қилди. Пул маблағларини шоиримВизва-Бхаратидаги мактабига сарфлади, мазкур ўқув даргоҳи биринчи жаҳон урушидан сўнг бепул таълим берувчи университетга айлантирилган.

1915 йилда Тагор рицарлик унвонини олди, бироқ орадан тўрт йил ўтгач, Амритсардаги тинч намойишчилар Британия қўшинлари томонидан ўққа тутилганидан сўнг бу унвондан воз кечди. Сўнгги ўттиз йил давомида Тагор Европа, АҚШ, Жанубий Америка ва Яқин Шарқ бўйлаб сафарларда бўлди. Унинг 68 ёшидан бошлаб чиза бошлаган расмлари Мюнхен, Нью-Йорк, Париж, Москва ва дунёнинг бошқа мамлакатларидаги кўргазмаларда намойиш этилган.

Ғарбда Тагорни шоир сифатида яхши билсаларда, у кўплаб пъеса ва ҳикояларнинг ҳам муаллифи эди. Унинг “Қурбонлик”, “Почта” каби саҳна асарлари, асосан бенгал деҳқонлари ҳаётига бағишланган , илк бор инглиз тилида 1913 йилда олам юзини кўрган тўпламларига киритилган кўплаб новеллалари шулар жумласидан.

Тагор Ҳиндистоннинг тўрт университети, Оксфорд университетининг фахрий докторлиги унвонига сазовор бўлган. У 1941 йилда узоқ давом этган касалликдан сўнг Калькуттада вафот этди.

Адибнинг адабий котиби Амии Чакраварти шоир “асарларининг оддий бенгалликларга маъқул келгани ва улар бу шеърларни халқники сифатида қабул қилганликлари”дан хурсанд бўлганини таъкидлайди. ”Узоқ ҳинд қишлоқларида гарчи муаллифнинг кимлигини билишмасада, шоир шеърларини қўшиқ қилиб куйлашарди, бор овозда ўқишарди, паромдагилар, пода боқувчилар, қишлоқ хўжалигида ишловчилар уни кўп асрлик маданий бойликнинг бир қисми бўлган шоирона совға сифатида қабул қилишарди…”, дейди у.

Тагор йигирманчи йиллар охиригача ғарбда машҳур бўлган бўлсада, унинг ижодига бўлган қизиқиш вақт ўтиб анчагина пасайди. Ўзининг Тагор ҳақидаги рисоласида Мэри Лейго бунинг икки сабабини келтиради. “Биринчидан, деб ёзади у. – Тагор асарларининг инглиз тилига (албатта ўзидан бошқалар томонидан қилинган таржималар) ўгирилган вариантлари уларларнинг асл моҳияти ва гўзаллигини тўлалигича етказиб бера олмайди, иккинчидан, унинг илк шеърий асарлари ва охирги китоблари инглиз тилига умуман таржима қилинмаган ва уларни фақатгина бенгал тилида сўзлашувчи китобхон билади холос ”.

Ҳиндистонлик тадқиқотчи Кришна Крипалани “Тагорнинг энг асосий буюклиги унинг ҳинд маданияти ривожига қўшган турткиси билан изоҳланади. У ўз халқига ўз тилига, маданий ва маънавий меросига бўлган ишончини пайдо қилди…”

ХОТИННИНГ ХАТИ

Босган изларингдан ўргилай!
Бу кун бизнинг тўйимизга ўн беш йил тўлди, бироқ ҳанузгача сенга бирор марта хат ёзмадим — бунга эҳтиёж ҳам йўқ эди; чунки биз ҳамиша бирга эдик, бир-бирларимизга сўзлаганларимиз кифоя қилар эди.
Аммо бугун мен бу ерда, Пуридаман, сен эса — идорада, ишдасан. Сен Калкуттага қаттиқ боғланиб қолгансан. Бу алоқа сенинг ақл-ҳушингни тамомила чулғаб олган. Шунинг учун сен отпуска ҳам олмадинг. Майли, бу худоларнинг хоҳиши, улар ғамхўрлик қилиб, мени озод қилдилар.
Мен сизларнинг оилангизда ўртанча келин эдим. Аммо сен билан ўн беш йил умр кечиргандан сўнг бугун — бу ерда, океан соҳилида туриб, англадимки, менинг йўлим бошқа экан. Шунинг учун сенга бу хатни ёзишга жасорат қилдим. Аммо бу энди ўртанча келиннинг хати эмас.
Иккимизнинг муносабатимизни тайин этган самогагина менинг ҳаёт ёиим маълум боииши лозим. Ёшлигимда укам билан иккаламиз қаттиқ безгакка мубтало бўлдик. Укам оиди, мен тузалдим. Шунда қишлоқнинг ҳамма хотинлари:
— Мринала қиз бола бўлгани учун тузалди, ўғил бола бўлганда, соғаймас эди, — дедилар.
Дарҳақиқат, ўлим тангриси Яма ўз ишини жуда яхши билади: нимаики қимматли бўлса, ўшанигина танлаб олади.
Мен ўлмадим. Мен тирикман! Сизлар буни билинглар деб бу хатни ёзаётирман.
Тоғанг ва дўстинг Нирод сенга қаллиқ излаб бизнинг қишлоққа келганларида, мен ўн икки ёшда эдим. Мен ҳатто кундузи ҳам чиябўриламинг товуши келиб турадиган узоқ бир қишлоқда яшардим. Стансиядан бизнинг қишлоққа келиш учун аравада 12 мил йўл босиб, сўнгра яна 3 мил паланкинда юриш керак эди. Шунда улар кўп азоб тортдилар. Бизнинг қишлоқ овқати эса таомларнинг энг бемазаси, уни тоғанг ҳануз эслаб юради.
Оиланинг бу нуқсонини ўртанча келинининг ҳусни билан ёпмоқчи экан. Агар шундай бўлмаса, сенинг қариндошларинг нима учун бизнинг қишлоққа келадилар? Маълумки, Бенгалияда бирор касаллик ёки фалокатни қидириб юришга эҳтиёж йўқ — бундай нарсалар ўзи келади.
Ўша куни отам шўрликнинг қўллари қалтирар, бечора онам эса, нима қилишини билмай ҳадеб тангрининг номини такрорлар эди. Чиндан ҳам бу шўрлик қандай қилиб у шаҳарлик жанобларнинг марҳаматини қозонсинлар? Бор умидлари қизларининг гўзаллигида эди. Хайриятки, қизлари ўзига бино қўйганлардан эмас, у ўзига қандай баҳо қўйсалар йўқ демай, рози бўИади. У ўзига нега ҳам бино қўйсин? Қиз бола минг гўзал бўлганда ҳам ор-номус уни бирор сўз айтишга қўймайди.
Уйдагиларнинг, қишлоқдаги ҳар бир тошнинг ваҳми қалбимни эзарди. Ўша куни гўё еру осфноннинг ҳамма кучлари 12 ёшли қизни тутиб икки ҳакамга кўрсатмоқчи бўлардилар. Бу икки кўздан яшириниш учун бирор бурчак топилмас эди. Мана шунда сурнайнинг фиғони эшитилди, ғамгин садолар кўкка кўтарилди, натижада мен сизларнинг оилангизга кетдим.
Хотинлар менинг нуқсонларимни синчиклаб муҳокама этгач, ҳақиқатан ҳам бошқаларга нисбатан гўзал деб эътироф қилдилар. Буни катта келин эшитганда, юзлари бўзариб кетди. Ахир менинг ҳусним кимга ҳам керак эди? Агар у Ганг дарёсининг лойқасидан бирор пандит қўли билан ясалганда, сизлар учун қадру қиммат касб этарди. Бироқ менинг гўзаллигимни Брама яратган, шунинг учун бу гўзаллик сизлар учун аҳамиятсиз. Сиз ҳам-мангиз қисқа бир муддатда менинг гўзаллигимни унутдингиз, аммо ҳар қадамда менинг ақлим ҳақида ўйлашга мажбур эдингиз. Менинг табиий ақлимни на ўчоқ боши, на уй ишлари нобуд қилолмади — бу ақл ҳозиргача сақланиб қолди. Бу менинг онамни ҳамиша ташвишга соларди: чунки ақл — хотин киши учун фақат ёмонлик келтиради! Шарт-шароит билан келишмоғи зарур бўлган одам фақат ақлни тан оламан деса, у ҳар қадамда қоқила-ди ва бора-бора ўз ҳаётини барбод этади. Аммо мен нима қила олардим? Тангрилар мендан сўрамасдан менга шунчалик ақл бағишлабдиларки, бу ўртанча келин учун керагидан анча ортиқ туюлибди. Мен буни кимга қайтариб бера оламан? Сиз ҳаммангиз мени «жята» деб, хўрладингиз, аммо мен сизларни кечирдим, чунки қўполлик — заифлик белгисидир.
Сизларнинг оилангизда ҳисобга олинмаган бир машғулотим бор эди — мен яширинча шеър ёзардим, сизлардан ҳеч бирингиз буни билмасдингиз. Фараз қилайликки, менинг шеърларим ҳеч нарсага арзимайди, аммо уларни уйингизнинг деворлари ўзига парчинлаб қололмади, мен ўз шеърларимда озод эдим, мен шеърларимдагина кўнглимдагини айта олардим. Агар бирор иш ўртанча келиндан талаб этилган меъёрдан чиқиб кетгудай бўлса, сизларга ёқмас эди, аммо сизлар буни ўзингиз тасаввур ҳам қилолмас эдингиз. Ўн беш йил давомида сизлар билан бир ҳовлида шоира яшаганини ҳеч бирингиз пайқамадингиз!
Сизларнинг уйингиз ҳақидаги энг ёрқин таассуротим, эсимда қолган энг қадрдон нарса ичкари ҳовлида ёнига нарвон қўйилган молхона бўлди. Унга сигирлар ташқари ҳовлидан кирарди. Ўша ерда бурчакда охур бор эди. Хизматкорларга эрта билан иш ошиб-тошарди. Сигирлар ҳар кун эрта билан охур олдида уймалашиб кавш қайтарардилар. Уларга қараб юрагим эзилиб кетарди. Бу табиий, чунки мен қишлоқи хотинман! Сизларникига, шаҳарга борганимда бу икки сигир ва уч бузоқ энг яқин сирдошим бўлди. Дастлаб ўзим емай, шуларни тўйғизишга тиришдим. Менинг янги ва ҳазилкаш қариндошларим сигирларга ғамхўрлигимдан огоҳ бўлиб, мени паст тоифадан бўлса керак деб дарҳол гумонсирай бошладилар.
Кейин мен қиз туғдим, бироқ у тезда оиди. У мени ҳам ўз орқасидан чақирарди. Агар у тирик қолганда, ҳаёт менга онага муносиб улуғворлик бахш этар ва унинг бутун ҳақиқатига кўзимни очар эди. У ҳолда мен ўртанча келин эмас, о, мен она бўлардим! Она эса ёлғиз ўз боласининг эмас, бутун башариятнинг онасидир. Мен азоб-уқубатларга бардош бериб, она бўлмоқчи эдим, аммо озодликка эриша олмадим.
Мен уйимизга инглиз врачи келганини эслайман. У ҳовлингизни кўринишидан ҳайратда қолган эди, мен туғиб ётган хона бўлса, унинг ғазабини келтирди. Бунга ғазабланмай бўладими? Уйларингизнинг олди томони гўзал боғ. Олдинги хоналарнинг жиҳозларида ҳеч қандай нуқсон йўқ. Бироқ ичкари хоналар худди терининг орқа томонидай, шарм-ҳаёсиз яланғоч, зеб-зийнатсиз, гўзалликдан маҳрум эди. Ёруғлик бу ерга аранг тушар, ҳаво ҳам ўғридай яширинча кирар, ахлат супурилмас, стол ва деворлар ҳамиша доғ, ифлос эди… Аммо бир нарсада доктор янглишди: у, бу аҳволдан бизларни азоб тортади деб ўйлади. Аксинча! Эътиборсизлик кулга ўхшайди! Устки қатлами совуқ бўлса ҳам, ўртасида ҳарорат сақланади. Ўз қадринг йўқолгач, эътиборсизлик қонуний туюлиб, у кишига озор бермай қўяди. Бундан азоб тортиш мумкинлиги хотин кишининг хаёлига ҳам келмайди. Сизнинг уйингиздаги хотин кишига эътиборсизлик унинг учун бахт саодатдир! Агар хотин кишига алам етказмоқчи бўлсангиз унга эътибор қилинг, бундан унинг азоб-уқубати ортади холос.
Эътибордан маҳрум бўлган кишининг азоб чекиши мумкин, деб ҳеч вақт ўйлаган эмасдим. Туққан чоғимда жоним қил устида эди, бироқ мен сира қўрққаним йўқ. Менга ҳатнинг нима қадри бор? Нечун ўлимдан қўрқай? Муҳаббат ва ғамхўрликларга сазовор кишиларгина ўлимдан қўрқади, улар ҳаётга маҳкам тирмашиб оладилар. Агар ўлим тангриси Яма мени чақирса, кўкат томирлари юмшоқ ер қаърига киргандек бир енгиллик билан «лаббай» деб чопиб борардим. Бенгал хотинлари қаерлардагина ўлмайди дейсиз!
Ахир менинг ўлимимдан нима фойда бор? Ўлиминг бировнинг парвойига келмаса, ўлишга ҳам номус қиласан!
Менинг қизим кўп яшамади — оқшом юлдузидай ёнди-ю, сўнди. Мен яна одатдаги иш билан — сигир-бузоқ боқиш билан банд бўлдим. Менинг ҳаётим шундай ўтиб, қазом етар ва бу хатни ҳам ёзишга эҳтиёж бўлмасди. Аммо шамол кўкам уруғини учириб келиб ҳовлидаги тош устига сепади, сўнгра бундан майса униб тош бағрини ёриб чиқади. Худди шундай, сизнинг қотиб қолган оила тартибингизга ҳам ҳаётнинг кичик бир зарраси учиб келди-ю, оилада ихтилоф бошланди.
Катта келиннинг синглиси Бинду, онасининг вафотидан сўнг амакиваччаларининг таъна, тазйиқидан қочиб бизнинг уйга, опасининг олдига паноҳ тортиб келганда, сизлар ҳаммангиз: «Шундай ҳам кўнгилсиз ҳодиса рўй берадими-а», деб ўйладингиз. Бироқ менинг феъл-атворим ёмон — нима ҳам қилар эдинг! Сизларнинг жаҳлингиз чиққанини кўргач, мен бутун вужудим билан шу уйсиз қолган қизга интилдим. Бегона одамнинг уйига келиб боқинди бўлишдан ҳам оғирроқ хўрлик борми! Шун¬дай аҳволга тушган одамга раҳмсизлик қилиш мумкинми!
Мен катта келиннинг аҳволини тушунардим. У синглисини жуда севарди, шунинг учун уни ўз уйига қабул этди. Аммо эрининг норозилигини билгандан кейин, ўзини шун¬дай тутдики, синглисининг келиши гўё жуда катта бадбахтлик бўлиб, ундан бир амаллаб қутулишга тайёрдай кўринишга тиришарди. У эрини жон-дили билан севгани учун, бу бахтсиз қизга ошкора меҳрибонлик қилишга жасорат этмасди. Етим қизга нисбатан бу хил ғайриинсоний муомалалар менга қаттиқ дард бўларди. Катта келинларингиз одамлар кўрсин деб, жўрттага Биндуга тўйгудай овқат бермас, ёмон кийинтирар, унга бир чўридай муомала қиларди. Мен бу ҳолатдан азоб тортар ва ҳатто номус қилардим. Катта келинларинг, Бинду сизнинг оилангиз учун найранг билан қоига киритилган текин чўри, буни ҳаммангиз кўриб қўйинг, деган фикрни таъкидлашга уринарди. Синглим кўп ишлайди, лекин ҳеч қандай чиқими йўқ, демоқчи бўларди.
Катта келиннинг аслзодалигини ҳисобга олмаганда, унинг ҳеч нарсаси йўқ эди — на пул, на гпъзаллик. Унинг уруғлари отангга: «Сепсиз бўлса ҳам шу тўйга рози бўлинг», — деб ёлворганликларини ўзинг жуда яхши биласан. Келинойим шўрлик буни фаҳмлаб, сизларнинг олдингизда ўзини айбдор санар ва мумкин қадар камтарлик қилишга уринарди! Уйингизда унинг ҳеч қандай қадр-қиммати йўқ эди.
Аммо унинг яхши ибрати биз учун ёмон натижалар берди. Мен ҳар нарсада ўзимнинг ҳаддан ташқари чегаралаб қўйишга йўл қўёлмас эдим. Мен кишини қанчалик ҳурмат қилмай, у туфайли яхшини ёмон деёлмайман — ўзинг ҳам буни бир неча марта кўриб ишонгансан.
Мен Биндуни ўз уйимга олдим.
Биндунинг опаси: ўртанча келин камбағал оиланинг қизини бузиб қўяди, деб гўё мен ножўя бир иш қилгандай, ҳаммага шикоят қила бошлади. Аммо мен унинг бутун вужуди билан қувонаётганини жуда яхши билар эдим: энди хатонинг бутун оғирлиги менинг елкамда эди. У синглисига меҳрибонлик қилишга жасорат этолмай, буни мен орқали қилинаётганини кўриб қувонарди.
Опаси Биндунинг ёшини бир неча йилга озайтириб кўрсатишга тиришарди. Аммо биронта одамга, яширинча, Биндунинг ёши ўн тўртдан кам эмас десак — ҳеч ким тортишиб ўтирмас эди. Сен унинг хунуккина қиз эканини эслайсан — бордию у юзини столга уриб ярадор
қилса, одамлар уни эмас, столни ўйлаб бесаранжом бўлардилар. Унинг на отаси, на онаси бор, бинобарин, эрга берадиган кимсаси ҳам йўқ эди. Ким ҳам унга уйланишга рози бўлади?
Бинду меникига минг хил хавф-хатар билан келди. У нақ мени ҳаром қилиб қўяётгандай, қўрқарди. Ўзини шундай ҳис қилардики, гўё дунёга келишга ҳаққи йўқдай: ҳамиша бир чеккада сиқилиб, одамларнинг кўзига кўринмасликка интиларди. Ахир амакиваччалари, ҳатто ўз отасининг уйида ҳам Биндуни сиғдирмадилар-ку! У ҳеч кимга керак эмас эди. Кераксиз, ортиқча нарсалар уйда осонлик билан жой топади, чунки эгалари уларни унутиб юборадилар. Бироқ кераксиз хотин — бу бошқа масала. Биринчидан, у кераксиз, иккинчидан, уни унутиш мумкин эмас. Шунинг учун унга ҳатто ахлат ташлайдиган чуқурда ҳам ўрин йўқ. Биндунинг амакиваччалари ҳам бу дунёда жуда зарур одамлар эмаслиги иккинчи масала. Мен, тўғриси, бунинг аксини таъкидлаб ўтирмасдим. Чунки улар буни ўзлари ҳам мендан яхшироқ биладилар.
Мана шунинг учун, Биндуни уйга олиб келганимда у қўрқиб қалтирар эди. Бу аҳвол дилимни сиёҳ қилди. Унга фақат менинг уйимда яшаши мумкинлигини жуда эҳтиёт билан тушунтирдим.
Бироқ бу уй фақат меники эмасди. Мана бу масалани ҳал қилиш, қизга жой топиш ғоят мушкул иш боиди.
Бир неча кундан кейин Биндунинг баданига қизил тошди — бу иссиқликми ёки шунга ўхшаш бир нарса эди. Аммо, уйдагиларнинг бари — бу чечак, деб қичқирдилар, чунки бемор — етим қиз Бинду эди! Шу маҳаллада яшайдиган тажрибасиз доктор келиб, аниқ бир нарса деёл-май, бир-икки кун кутишга буюрди. Бироқ, кутишликка ҳеч ким кўнмади. Бинду уятдан оиишга рози эди. Шунда мен бу чечакми, бошқами, нима бўлса боисин, Бинду билан бирга ахлат чуқурида ётишга ҳам розиман, лекин унга ёмон гапирманглар, деб туриб олдим. Шунда ҳаммангиз мени уришга тайёр эдингиз, фақат Биндунинг опаси ўзини жаҳли чиққандай кўрсатиб, бахтсиз қизни касалхонага юборишни таклиф қилди. Шу вақтда Биндунинг баданидаги қизил доғлар йўқолган эди, аммо бу сизлараи баттар ташвишга солди. Бу фақат чечак бўлиши мумкин, деб баралла қичқирдингиз. Чунки бемор — кимсасиз Бинду эди!
Ортиқча ғамхўрлик билан эркатой бўлмай ўсган кишида бир яхши фазилат бўлади — унинг аъзойи бадани мустаҳкам, унча-мунча касаллик таъсир қилмайди, осонликча ўлмайди ҳам. Шунинг учун беморлик Биндуга кор қилмади, ҳеч қандай жиддий ҳодиса рўй бермади. Аммо менга бир нарса аниқ бўлдики, дунёда ҳеч кимга кераксиз бир кимсани ўз уйингда жойлашдан оғир нарса йўқ экан. Киши қанча ташландиқ бўлса, унинг йўлида шунча кўп тўсиқлар бўлар экан.
Бинду мендан ҳадиксирамайдиган бўлиб қолганидан кейин яна бир мусибат юз берди. У мени шунчалик яхши кўриб қолдики, мен бундан ваҳимага тушдим. Умримда бунақа муҳаббат аёллар билан эрлар ўртасида туғилишини китобларда ўқиганман. Менинг гўзаллигим ҳақида кўп вақтгача ҳеч ким ҳеч нарса демаган — бир нарса дейдиган одамнинг ўзи ҳам йўқ эди. Энди бўлса менинг гўзаллигимни мана шу бадбуруш қиз пайқаб қолибди. У менга қараб тўймайди.
— Опа, сенинг бу қадар гўзаллигингни мендан бошқа ҳеч ким билмайди, — дер эди. Мен сочимни ўзим ўрган вақтларимда у жуда қаттиқ хафа бўларди.
У сочларимни силаб-сийпашни, текислаб қўйишни яхши кўрар эди. Бизни ҳеч ерга таклиф этмаганлари учун мен ўзимга ортиқча оро беришга эҳтиёж сезмас эдим. Бироқ, чарчашни билмаган Бинду ҳар кун менга бир оз бўлса-да, оро беришга уринарди. Қиз шўрлик бутунлай ақлдан озди.
Ичкари уйнинг ҳовлисида бир қарич бўш жой йўқ эди.Фақат ҳовлининг шимолий қисмида, девор олдидаги ариқча бўйида, қандайдир бир мўжиза билан яккаю ягона габ дарахти ўсганди. Мен дарахт куртакларининг қизарганини кўриб томирларига баҳор таъсир этганини англадим. Шўрлик қиз қалби ёришганини кўрганда эса, унинг ҳам юрагида баҳор шамоли эсганини англадим. Бироқ, қайси бахтиёр ўлкадан эсди экан? Ахир қўшни кўчадан эмас-ку!
Мени унинг муҳаббати безовта қиларди. Биндуга мен бир неча марта жаҳл билан гапирдим. Лекин у қулоқ солмади. Унинг севгисида мен букунга қадар сезмаган нарсани: ўзимни, ўзимнинг эрксевар қалбимни кўрдим. Менинг Биндуга бўлган меҳрибонлигим, ғамхўрлигим сизларни ранжитарди, таъна ва ҳақоратларингизнинг чегараси йўқ эди. Менинг уйимда билагузук йўқолганда, ҳаммангиз уятсизларча, бу иш Биндусиз бўлмаган, деб киноя қилдингиз. Савадешлар ҳаракати қатнашчиларини полиция уйма-уй излаб юрган пайтда ҳам, ҳеч қандай далилсиз Биндуни полиция юборган жосус деб айбладингиз. Чунки Бин¬ду — кимсасиз қиз эди, уйингиздаги хизматкорлар унга хизмат қилишни истамас эдилар, бордию бирортасига Биндуга хизмат қилиш буюрилганда, у ҳаяжондан қотиб қоларди. Шунинг учун менинг унга сарф қилган харажатларим ортиб борарди: мен ўзимга алоҳида хизматчи олдим; бу ҳамманинг жаҳлини чиқарди. Сен ўзинг менинг унга кийим сотиб олганимни кўриб, шундай жаҳлинг чиқдики, менга майда харажатлар учун пул беришни ҳам тўхтатдинг. Шундан кейин мен унга 5 шикига оҳарланмаган қўпол матодан кийимлик олдим.
Ориган овқатни бузоқларга бериб, идиш-товоқларни ҳов-лида ўзим ювадиган бўлдим. Бир марта мени шу машғулот устида кўрганингда, қаттиқ хафа бўлдинг деб айтолмайман. Агар мен бахтсиз бўлсам, бу сенинг ҳам бахтсиз эканингни билдирмайди — то шу кунгача бундай оддий ҳақиқат хаёлимга ҳам келмаган эди.
Бинду ўсди, шу билан бирга сизларнинг унга бўлган ғазабларингиз ҳам ўса борди. Унинг табиий ўса боии¬ши — ҳаммангизнинг ҳаддан зиёд ғазабингизга сабаб бўларди. Шу вақтгача мени бир нарса ҳайратда қолдиради, нега сизлар уни ҳайдаб юбормадинглар? Тўғрисини айтганда, мен бунинг сабабини жуда яхши тушунаман: мендан ҳайиқар эдингиз. Брама менга ақл берган — сизлар қалбингизда уни ҳурмат қилишга мажбур эдингиз. Ўз кучингиз билан Биндудан қутула олмагач, ёрдам учун чет кишиларга мурожаат қилишга қарор қилдингиз, Биндуга эр топдингиз.
— Энди яхши боиди, наслимизнинг шон-шарифи сақланиб қолди, — дер эди келинойим.
Мен куёвни кўрмадим, лекин у, умуман, яхши одам деб эшитдим.
Бинду менинг оёқларимни қучоқлаб йиғларди:
— Опа, нега мени эрга бериш зарур бўлиб қолди?
— Қўрқма, Бинду, эшитишимча, эринг яхши одам эмиш, — деб уни юпатардим.
— Агар у яхши бўлганда ҳам, менинг нимамни севади?
Куёвнинг қариндошлари келинни кўриш тўғрисида сўз очмадилар. Бу ҳол катта келинни тинчитди.
Боёқиш Бинду кечаю кундуз кўзёши тўкишдан тўхтамас эди. Унинг аҳволи нечоғли оғир эканини ўз тажрибамдан билардим. Бу қиз туфайли мен сизларнинг оилангизда кўп уришдим, бироқ унинг тўйига қаршилик қилиш¬га менда жасорат етмади. Мен буни қилолмадим. Агар мен ўлсам у нима қилади? Ахир у қиз бола, бунинг устига қора қиз. У ҳолда у қаерда яшайди? Қай аҳволга туша-ди? Йўқ, бу ҳақда ўйламаган яхши — ўйласанг — юрагинг ёрилади.
— Опа, — деди бир куни менга Бинду, — тўйга беш кун қолибди, шу орада ўлиб қўя қолсам қандай бўлар экан.
Мен уни уришдим, аммо, худо ҳаққи, агар Бинду
ҳаёт билан азобсиз видолашса, менинг юрагимни босиб турган тош тушгандай бўларди.
Тўйдан бир кун бурун Бинду опасининг олдига келиб ёлворди:
— Опа, мен сизнинг оғилингизда яшайман, нимаики буюрсалар ҳаммасини қиламан! Оёқларинг остига йиқилай, мени ҳайдаб юборма!
Биндунинг опаси сўнгги вақтда яширинча, тез-тез йиғларди, ўша куни ҳам йиғлади. Нима ҳам қилсин шўрлик, ахир, юракдан бошқа қонун ҳам бор!
— Биласанми, Бинду, — деди, — эр, хотин учун ҳам ҳаёт, ҳам озодлик. Сўнгра шуниси ҳам борки, тақдир сенга бахтсизликни раво кўрган бўлса, ундан қочиб қутулолмайсан.
Ҳа, бошқа илож йўқ. Бинду эрга тегиши керак, ундан сўнг нима бўлса бўлар.
Мен тўйнинг бизникида бўлишини истардим, бироқ ҳаммалари бир оғиздан — бу мумкин эмас, тўй куёвникида бўлиши керак, одатимиз шундай, дедилар. Мен билар эдим: Бинду тўйига пул харжлаш сизлар учун гуноҳ. Шунинг учун мен индамадим. Аммо бир нарсани сиз¬лар пайқамадинглар — мен яширинча, Биндуга ўзимнинг баъзи қимматбаҳо нарсаларимни тақдим этган эдим, бу ҳақда мен келинойимга айтмоқчи эдим-у, бироқ айтмадим, негаки унинг қўрқиб жони чиқиши мумкин эди — назаримда келинойим буларни кўрган бўлса ҳам, ўзини кўрмасликка солди. Унинг бу гуноҳини кечирингиз!
Кетиш олдида Бинду мени қучоқлаб:
— Опа, сиз мени бутунлай унутиб юборасизми? — деди.
— Йўқ, Бинду, нима ҳодиса юз берса ҳам, мен сени унутмайман.
Уч кун ўтди. Бундан сал илгари ижарачингиз сўйиш учун бир қўй юборган эди. Мен мешқорин қариндошларингдан уни қутқазиб, кўмир қўядиган даҳлизга боғлаб, ўзим боқиб турдим. Мен дастлаб хизматкорларга ишондим. Аммо улар қўйни боқишдан кўра кўпроқ ўзлари ейишни ўйлардилар.
Тўртинчи кун эрта билан даҳлизга чиққанимда, бурчакда ўтирган Биндуни кўрдим. Мени кўриб ҳўнграб юборди.
Унинг эри жинни экан.
— Наҳотки шу тўғри бўлса?
— Опа, наинки мен нотўғри гапирсам? У жинни. Қайнотам рози бўлмаган, лекин у қайнонамдан Ямадан қўрққандай қўрқади. У тўйдан илгари Банорасга кетган экан, қайнонам шу пайтда ўғлини уйлантириб қўйибди…
Мен беихтиёр кўмир устига ўтириб қолдим. Хотин кишининг хотин кишига раҳми келмаса-я!
— Хотин киши, хотин киши бўлади, — дебди қайнона, — аммо йигит —жинни бўлса ҳам эркак-да.
Биндунинг эри ҳамиша жинни эмас эди. Бироқ, баъзан шундай жиннилиги қўзғардики, уни қамаб қўйишга тўғри келарди.
Тўйдан кейинги биринчи кеча у соппа-соғ эди. Иккинчи куни бирдан жиннилиги қўзғади. Тушда Бинду сариқ мис идишда овқат ебди. Шунда эри бирдан идишни тортиб олиб, ҳовлига отиб юборибди. Жини қўзғаб, Биндуни Раммони номли подшо хотини деб хаёл қилган экан, гўё хизматкорлар унинг олтин идишини ўғирлаб, унга ўз товоқларида овқат берган эмишлар.
Бинду қўрқиб, жони чиқишга сал қолибди. Кечаси қайнонаси унга, эринг ёнига чиқ деганда, юраги ёрилай дебди. Агар қайнонанинг жаҳли чиқса, уни ҳеч қандай далил билан ишонтириб бўлмас экан. Аслида бу яна ҳам ҳавфлироқ жинни, чунки буни ҳамма соғлом ақл эгаси деб ҳисоблайди. Бинду ваҳимадан тошдай қотиб, эри ёнига чиқишга мажбур боиибди. Ярим кечада эри ухлаб қолгандан кейин, Бинду яширинча уйдан чиқиб, менинг олдимга қочиб келибди. Буни тафсилоти билан тасвир қилишга ҳожат йўқ.
Ғазаб ва ҳаяжондан томирларимда қон қайнаб кетди.
— Агар улар бундай найранг қилган бўлсалар, тўйни қонуний деб ҳисоблаш мумкин эмас, — дедим мен. — Бинду, сен илгаригидек меникида яшайсан. Қани кўрай-чи, сени мендан тортиб олишга ким журъат қилар экан?
Бироқ, шунда сиз ҳаммангиз ғавғо кўтардингиз.
— Бинду ёлғон айтади!
— У ҳеч қачон ёлғон гапирмайди!
— Сен қаердан биласан?
— Мен аниқ биламан!
Сизлар мени қўрқитишга уриндингиз.
— Агар Биндунинг қайнонаси полицияга мурожаат қилса, биз балога қоламиз.
— Суд уларнинг сўзини инобатга олмайди, — дедим мен. — Биндуни алдаб, жиннига эрга бергансизлар.
— Сен нима, шунинг учун судга бормоқчимисан? Бунинг бизга нима кераги бор?
— Мен бугун қимматбаҳо нарсаларимни сотиб бўлса ҳам, қўлимдан келган ишни қиламан.
— Адвокатнинг олдига ўзинг борасанми?
Мен жим қолдим. Мен бошимни деворга уришим мумкин эди. Бундан бошқа ҳеч нарса қўлимдан келмайди.
Шу маҳалда Биндунинг қайноғаси келиб ҳовлида шовқин кўтарди: полиция участкасига бориб арз қиламан деб дўқ қилди.
Билмадим бу жасорат қаердан пайдо бўлди: аммо мен полициядан қўрқиб, мендан нажот истаб келган одамни жаллод қўлига топширишни истамас эдим.
— Майли, борсин полицияга, — дедим мен.
Мен Биндуни ўз уйимга яшириб қўймоқчи эдим, лекин уни қидириб тополмадим. Мен гапиргунча эшикдан чиқиб қочибди: агар бу ерда қолса, мен учун кўнгилсиз ҳодисалар рўй беражагини билган-да.
Бинду аҳён-аҳёнда қайнонасиникидан қочиб келар¬ди. Бироқ, бу билан унинг ғуссалари ортарди, холос. Қайнонаси унга: «Ахир йигит сени емайди-ку! Дунёда ёмон эрлар кўп, уларга қараганда менинг ўғлим — тилла», дер экан.
— Қизнинг тақдири шум, — дер эди опаси, — бироқ мен нима ҳам қила оламан. У эркакми, ҳайвонми, нима бўлса ҳам эр!
Аёлларнинг садоқати ҳақида гапириб, хотини фоҳишахонага кўтариб келган мохов тарихини тез-тез такрорлар эдингиз. Сиз эркаклар бу разолат ҳақида сўзлаганда, озгина ўнғайсизлик ҳам ҳис этмайсиз. Шунинг учун сизлар Биндунинг хатти-ҳаракатларидан ғазабландингиз. Сизларда уят деган нарса йўқ!
Мен қишлоқи аёлман, сизнинг оилангизга тасодифан тушиб қолдим. Лекин бу ерда аёллар олдига қўйиладиган талабларга мен чидай олмайман, сизларга одат бўлиб қолган нарсани яхши дея олмайман. Нега ҳам Брама менга бунчалик ақл берди!
Мен Биндунинг бундан кейин, ҳатто мен ўлганда ҳам бизникига келмаслигига қаттиқ ишонган эдим. Бироқ тўй арафасида мен унга: сени ҳеч унутмайман, деб ваъда берганман.
Кичик иним Шорот Калкуттада ўқийди. Сиз ҳаммангиз биласизки, у ҳар бир ишга астойдил киришади. Қаерда кўнгилУлар керак бўлса: вабо пайдо бўлган раёнларда каламушларни қиришми ёки Дамодор тошқинига қарши курашми — ҳаммасига қатнашиб, икки марта имтиҳондан йиқилди. Лекин бу унинг руҳини туширмади. Шундан кейин мен укамни чақириб айтдим:
— Шорот, сен бир иш қилиб Биндудан хабар топ, у ўзи менга хат ёзишга журъат қилолмайди, ёзган тақдирда ҳам, унинг хати менга тегмайди.
Агар мен унга бориб Биндуни ўғирлаб олиб кел, ёки жинни эрининг бошини ёриб кел деганимда, у бундан ҳам ортиқроқ хурсанд бўлар эди!
Мен Шорот билан гаплашиб турган пайтда сен уйга кириб, сўрадинг:
— Яна қандай бахтсизлик? Яна қандай ҳодиса юз берди?
— Мен сизнинг уйингизга келиб қолган эканман, бунга сен ўзинг айбдор.
— Сен яна Биндуни қаергадир яширдингми?
— Агар Бинду келса, мен уни, албатта, яширган бўлар эдим. Хотиржам бои, у келмайди.
Шпротнинг ҳозир бўлиши сенинг гумонингни яна оширди. Шоротнинг бизникига келиб кетиши сенга ёқмаслигини билардим. Сиз ҳаммангиз, унинг орқасидан полиция кузатиб юради, бирор сиёсий ишда айбланиб, бизни ҳам бир кулфатга дучор қилади, деб қўрқар эдингиз! Шунинг учун мен унга ҳатто Бхайпото қилмадим, уйимга ҳам таклиф этмадим.
Сен, Бинду яна қочибди, қайноғаси қидириб келибди, дединг. Бу ғуссадан менинг юрагим эзилиб кетди. Боёқиш қизнинг не-не мусибатларга гирифтор бўлишини била туриб, унга ҳеч ёрдам қилолмадим.
Шорот кетди, аммо кечқурун қайтиб келиб менга қуйидагиларни айтди:
— Бинду акаларининг олдига қочиб борибди. Уларнинг жаҳли чиқиб, дарҳол қайтариб қайнонасиникига юборибдилар. Ҳозиргача сўкаётирлар. Буни қара-я! Шу қиз учун пул харжлаб от ёллашга тўғри келди!
Шунда бирдан отангнинг холаси келиб, Пурига зиёратга бориш ниятида эканини айтди. Мен ҳам у билан бирга бораман дедим.
Қўққисдан менда пайдо бўлган динга мойилликни кўриб, сизлар шундай қувондингларки, боришимга дарҳол рози бўла қолдинглар. Бундан ташқари, ҳаммангиз, мабодо мен Калкуттада қолсам яна Бинду тўғрисида ҳаракат қилади деб қўрқардингиз. Шундай қилиб, мен бор жой да кўнгилсизлик рўй беришидан сира қутулолмас эдингиз!
Сешанба куни жўнашим лозим эди, лекин кетишга якшанба куниёқ ҳамма нарса тайёр бўлди. Шунда мен Шоротни чақириб:
— Нима бўлганда ҳам сешанба куни Пурига кетадиган поездга Биндуни олиб келишинг керак, — дедим.
Шоротнинг чеҳраси очилди.
— Хотиржам бўл, опа, — деди у, — мен уни поездда Пуригача кузатиб бораман — Джаганнатхни ҳам бир кўрсин!
Ўша куни кечқурун Шорот яна келди. Юзларига назар солганимда, кўкрагимда алланима узилгандай бўлди.
— Шорот, нима гап? Нима бўлди?
— Йўқ, — деди Шорот, — ҳеч нима…
— Бинду рози бўлмадими? — деб суриштира бошладим.
— Энди унга рози бўлишнинг ҳожати йўқ. Кеча кечаси ўзини ўзи ўлдирибди. У ўз кийимига ўт қўйиб, ёниб ҳалок бўлибди. Мен жияни билан сўзлашдим: унинг гапига қараганда, Бинду сенга хат ёзиб қолдирган эмиш, лекин қариндошлари йиртиб ташлабдилар.
Ана энди тамом. Биндунинг уқубатли умри соб бўлди. Урф-одатга муккасидан кетганлар дарғазаб бўлиб:
— Кийимига ўт қўйиб ўз-ўзини ўлдириши нимаси тағин, бу нима деган номаъқулчилик, — деб жар солдилар.
Уйда қариндош-уруғлар бир оғиздан: «Бу ўтакетган масхарабозлик-ку», — деб жаврадилар. Майли, шундай ҳам боисин. Бироқ, нега бу масхарабозлик бенгал аёлларининг либосини куйдиради-ю, эрлар кийимига таъсир этмайди. Бу ҳақда ўйласанг арзийди.
Биндунинг тақдири чексиз мусибат эди! У тирик экан, на гўзаллик, на бошқа фазилат билан шуҳрат қозонди; мана ажал келди, бироқ у, ўлишнинг ҳам эрларни қойил қиладиган йўлини танлолмади. Ҳатто ўлими ҳам кишиларнинг ғашига тегди.
Опаси ўз уйига кириб олиб, яширинча йиғлади. Аммо унинг йиғлашидан бир нави хотиржамлик кўринарди. Нима бўлганда ҳам, энди бари тугади. Бинду ўлди, тамом. Тирик қолганида бошида яна қандай кўргуликлар борлигини ким билади дейсиз!
Сўнгра мен Пурига жўнадим. Энди Биндуга бирёққа боришнинг кераги йўқ. Лекин менга керак.
Мен сизнинг уйингизда, одамлар оғир ҳаёт деб атаган мусибатни кўрганим йўқ. Мен кийим-кечак ва таъминот жиҳатидан танқисликни билмадим. Гарчи катта аканг ёмон бўлса ҳам — сенинг феъл-атворингда худога нолигулик ёмон хислат йўқ. Бордию акангга ўхшаганингда ҳам, эрига садоқатли бир хотин сифатида, катта келинингиз цингари, эҳтимол буни сендан эмас, худодан кўрардим. Шунинг учун, шикоят қилишни истамайман, мен бу мақсад билан ёзаётганим йўқ.
Аммо сизнинг Макхон Борол кўчасидаги 27 уйингизга қайтиб бормайман. Мен Биндуни кўрдим, сизнинг оилангизда хотинларнинг қандай яшашини биламан. Шу етади, менга бошқа нарса керак эмас.
Тўғри, кейинчалик англадим, Бинду хотин киши бўлса ҳам, фалак уни ташлаб қўймади. Сиз унга қанча тажанглик қилган бўлсангиз ҳам, энди қаҳр-ғазабингиз унга кор қилмайди. У ўзининг бахтсиз ҳаётидан юқори. Сизнинг оёқларингиз унча узун эмаски, энди ҳам Биндуни илгаригидек поймол қилсангиз! Оиим сиздан юқори! У Биндуни маънан улғайтирди. У ерда у ёлғиз бенгал аёли, фақат ўз акаларининг синглиси ёки жинни эрнинг номаълум хотини эмас. У ерда — у ўлмасдир.
Ўлим нағмалари чалиниб, бу қизнинг эзилган юрагини ҳаракатдан тўхтатганида, кўкрагимга гўё ўқ теккандай бўлди. Мен тангридан илтижо қилдим:
— Нега энг кичик одамлар бу дунёда ҳаммадан оғирроқ кун кечирадилар? Атрофлари ўраб олинган тор кўчадаги бу кичик уй нега қўрқинчли? Нега мен ҳаёт жомидан бир томчи обиҳаёт истаб, шу қадар қўл чўздим-у, шу чоққача ичкарининг остонасидан ҳатлаб ўтолмадим? Нега мен сенинг дунёнгда бу жирканч ғишт девор орасида секин-аста ўлишим керак? Нега ҳаётим бу қадар маъносиз! Бу дунёнинг қонунлари, қабул этилган одатлари, гап-сўзлари; иғво-фасодлари, уриш-жанжаллари, шулар ҳаммаси қандай маъносизлик билан тайин этил¬ган! Наҳотки, шу азоб-уқубат тузоғи устин келиб, сенинг қувонч оламинг мутлақо мағлуб бўлса?
Мана ўлим найларидан садо янгради — қани у ғишт деворлар? Қани мудҳиш қонунларингиз, атрофи тиконли симлар билан ўралган кўралар қани? Қайси кирдикори, қайси ҳақорати учун кишини зиндонда тутишга жасорат қилдингиз? Мана қаранг, ўлимнинг қўлларида ҳаётнинг ҳаммани енгувчи қудратли туғи ҳилпирамоқда! Қўрқма, ўртанча келин! Ҳадегунча сенинг оёқларингдаги занжирлар ҳам парча-парча бўлғусидир.
Мен энди сизнинг таҳдидингиздан қўрқмайман. Бугун менинг кўз олдимда мовий океан, тепамда ашар булутлари.
Мен сизнинг қонунларингиз зулматига ўралиб яшадим. Бир лаҳзага Бинду пайдо бўлди-ю, шу кичик шуълада мен ўзимни яққол кўра олдим. Бу аёл ўз оиими билан занжирларни узиб ташлади. Энди ёруғликка чиқиб, кўриб турибманки, мен фақат шу ердагина ўз қадр-қимматимни сақлай оламан. Ҳамма томонидан таҳқирланган у гўзал, энди мени равшан кўриб турибди. Ўртанча келин энди йўқ! Эҳтимол сен мени ўз-ўзини ўлдиришга тайёрланаётир деб ўйларсан. Қўрқма, мен сен билан бу эски ва бебурд ҳазилни ўйнамоқчи эмасман! Мирабай ҳам хотин киши эди ва унинг кишанлари меникидай заиф эмасди, бироқ унга ўлим излашга тўғри келмади. Мирабай ўз қўшиқларида бундай куйлаган эди:

Майли, ота Миридан юз ўгирсин,
Майли, она юз ўгирсин Миридан.
Майли, барча юз ўгирсин, у — маҳкам!
Майли, нима бўлса бўлар, қайтмайди!

Бу сўзлар ҳаётга қайтаради.
Ҳа, мен яшайман! Мен халос этилдим.

Сизнинг уйингизни ташлаб кетган
Мринал.

Тўхтасин Жалолов таржималари

АКА ВА УКА

Катта овсин бу гал ҳам шундай гапларни “кийиб” кетдики, бечора Росмани ер ёрилмади, ерга кирмади. Унинг ҳар бир сўзи юрагига наштардай ботиб, заҳардай куйдирди.

Овсинининг ҳамма иддаолари, аслида, қайниси Радҳамукундга — Росманининг эрига аталган эди. Бироқ кечки овқатини еб бўлгач, нон чайнаб, сигарета буруқситиб ўтирган Радҳамукунд пинагини ҳам бузмасди. Келинойисининг гапларини ўнг қулоғи билан эшитиб, чап қулоғидан чиқариб юборарди. У сигаретасини эринмай, охиригача чекди-да, одатдаги вақт келиши билан ётоққа кириб кетди.

“Тавба, одамзод ҳам шунақа тепса-тебранмас бўладими!”

Энди Росманиники тутиб кетди: ҳар куни эрининг оёқ-белларини меҳр билан уқалаб қўядиган хотин бугун зарда билан мунчоқ-билагузукларини ечди-да, каравотнинг бир четида омонат чўзилганча, терс қараб, пиқ-пиқ йиғлай бошлади.

Радҳамукунд эътибор бермади, парқувни бошига буркаб, ухлашга ҳаракат қилди. Лекин хотинининг йиғиси кучайса кучаярдики, тўхтай демасди. Ахири Радҳамукунд мулойимлик билан:

— Эртанги ишлар жуда зарур, барвақт туриш керак, ухламасак бўлмайди, — деди.

Тўлиб турган Росмани эрининг гапидан сўнг ўкириб юборди.

— Тинчликми? Нима бўлди ўзи? — сўради Радҳамукунд, гўё ҳеч нарсадан бехабардек.

Росмани йиғи аралаш деди:

— Эшитдингиз-ку!

— Ҳа, эшитдим, — босиқлик билан жавоб берди эр. — Нафсиламбирини айтганда, келинойимнинг гапларида жон бор. Ё акамнинг қарамоғида яшаётганимиз нотўғрими? Устингдаги кийим-бошларни, зар-зеварларни отамдан қолган меросга олиб берганим йўқ-ку! Едириб-ичириб, кийинтириб турган одам бир-икки оғиз қаттиқ-қуруқ гап қилса, уни ҳам шу еб-ичган, кийган қаторида кўриш керак.

— Бунақа еб-ичиш, кийинишдан нима чиқди?

— Кунимиз ўтиб турибди-ку…

— Ўлганим яхши!..

— Ўлиш қочмайди, унгача уйқуни ўйласанг-чи, ҳар қалай, дам оласан, — деди-да, Радҳамукунд ўз насиҳатига ўзи амал қилишга киришди.

Радҳамукунд билан Шашибҳушан иккови бир қориндан талашиб тушган эмас. Улар на ота, на она томонидан чатишган — етти ёт бегона эдилар. Аслида “тутинган ака-ука” дейиш тўғрироқ. Аммо меҳр-оқибатга келганда ҳақиқий ака-укадан нимаси кам? Катта овсин Бражсундарийга худди шу нарса ёқмасди. Ахир эр жонивор ўз хотинидан кўра келинига кўпроқ ён босиб тургандан кейин нима қилиш керак?! Қаранг, Шашибҳушан уйга бирон буюм олиб келса, хотинига эмас, албатта келинига илинади. Бу ҳам етмагандай, кўпинча ўз хотинининг гаплари бир тийин бўлиб қолаверади-да, Радҳамукунднинг маслаҳатлари масалани ҳал қилади. Шашибҳушан кенг феълли, ўта очиққўл эканлиги учун рўзғорга оид ҳамма вазифалар Радҳамукунднинг зиммасига тушганди. Буни катта овсин бошқача тушунарди: Радҳамукунд акасига зимдан чоҳ қазияпти, деган гумонга борарди. Аммо буни тасдиқлайдиган бирон далил топилмагани сари қайнисига ғарази баттар ошарди. Шубҳалар зарбига дош беролмай, оғзидан заҳарли сўзлар ўқтин-ўқтин отилиб чиқишининг боиси ҳам шунда эди…

Шу куни Радҳамукунд амаллаб тонг оттирди-да, ғамгин қиёфада Шашибҳушаннинг қошига борди. Акаси ҳайрон бўлиб сўради:

— Радҳе, нега кайфиятинг паст, тобинг қочмадими, мабодо?

Радҳамукунд ётиғи билан тушунтиришга ҳаракат қилди:

— Ака, энди бизнинг бу ерда туришимиз қийин бўлиб қолди…

У гап орасида янгасининг кеча кечқурунги қилиқларини қистириб ўтди.

Шашибҳушан кулиб юборди:

— Бор-йўқ гап шуми? Э, суф-э, сенга! Хотинларнинг кимлигини билмайсанми ҳали? Сен билан биз қаёқда-ю улар қаёқда? Оғзига келганини гапираверади-да. Шунгаям кўч-кўронингни кўтариб қочмоқчимисан? Бунақа гаплардан мени бехабар деб ўйлайсанми? Нима, шунга ҳовли-жойимни ташлаб чиқиб кетайми?

Радҳамукунд хомуш қиёфада жавоб қайтарди:

— Хотинларнинг гапини кўтаролмасам, эркак бўлиб дунёга келганимнинг маъноси нима, ака? Фақат сизнинг ширин турмушингизга аччиқ ораламасин, дейман-да…

— Сен кетсанг, турмушимиз чучук бўлиб қолади деб ўйлайсанми? — укасига тикилди Шашибҳушан.

Шу билан суҳбат узилди. Бироқ Радҳамукунднинг юрак дарди заррача енгиллашмади.

Катта овсиннинг хархашаси тобора авж олаверди. Арзимаган нарсаларни баҳона қилиб қайнисига кўз очирмасди. Унинг ўринсиз таъналари Росманининг қалбига ўқдай санчилар, шунда ҳам бечора йигит ҳеч нарса эшитмаётгандай, сигарета чекиб ётаверарди. Хотинининг йиғламсираган башарасига кўзи тушган заҳоти эса кўзларини юмиб оларди-да, ёлғондакам хуррак отишга тушарди. Бироқ унинг юзига диққат билан разм солган одам Радҳамукунднинг тобора бардоши тугаб бораётганини пайқаши қийин эмасди…

Шашибҳушан билан Радҳамукунд ёшликдан бирга ўсиб-улғайишди. Иккаласи эрталаб апил-тапил нонушта қилиб мактабга жўнашарди. Баъзан пандит жийнинг кўзини шамғалат қилиб, дарсдан қочиб қолишар ва деҳқон болалари билан турли-туман ўйинлар ўйнаб юришарди. Ҳатто кечалари битта тўшакда ухлардилар…

“Ўша пайтларда Бражсундарий қаердаю Росмани қаерда юрганикин? Чамбарчас умрларни наҳот айириб ташлаш мумкин бўлса?! Ака-укачилик, бирининг ҳисобига бири кун кўриши учун ўйлаб чиқарилган қандайдир найранг, деган гумонга боришнинг ўзиёқ ўтакетган пасткашлик-ку! Бу аҳволга яна қанча чидаш мумкин?” Радҳамукунднинг боши қотганди…

Шу орада ака-ука бошларига оғир мусибат тушди.

Ўша даврларда инглиз ҳукумати томонидан солинган ер солиғи муддатида тўланмаса, айбдорнинг мулки кимошди савдосига қўйиб юборилар эди.

Тўсатдан Шашибҳушаннинг яккаю ягона отамерос мулки худди шундай важ билан мусодара этилгани ҳақида хунук хабар келди.

— Ҳаммасига мен айбдорман, — деди кутилмаганда Радҳамукунд.

— Нега энди, сен пулни ўз қўлинг билан юборгансан, йўлда ўғрилар ҳужум қилган бўлиши мумкин, — уни юпатди акаси. Аслида ҳам айбдорни қидириб ўтиришдан фойда йўқ, бундан буёғига тирикчилик ғамини ўйлаш лозим эди. Шашибҳушанда на маълумот, на тайинли ҳунар борки, қайсидир ишнинг бошини тутса. У тубсиз жарликка қулаб кетаётгандек ҳис этарди ўзини.

Миясига келган бирдан-бир тадбир — хотинининг зар-зеварларини гаровга қўйиш бўлди. Шу аснода Радҳамукунд унинг олдига бир халта пул қўйиб, акасини бу йўлдан қайтариб қолди…

Дунёнинг ишларига тан бермай илож йўқ. Дориламон кунларда рўзғорни айириб юборишга бекалар қанчалик ҳаракат қилган бўлсалар, бошга мусибат тушганда ажралиб кетмаслик учун шу қадар уринар эдилар. Айни пайтда иккала ака-укадан қайси бирига кўпроқ суяниш мумкинлигини улар дарров пайқадилар. Радҳамукундга қойил қолмай илож йўқ эди.

Радҳамукунд рўзғорни тебратиш учун олдиндан эҳтиёт чоралар кўриб қўярди. У ўша пайтларда анча сердаромад ҳисобланган мухторлик ишининг бошидан тутди. Уканинг чапдастлиги қўл келиб, назарга тушди. Бора-бора у музофотдаги манман деган заминдор бойларнинг жиловини қўлга олди…

Бу воқеалардан кейин Росмани ўзгара бошлади. Чунки Бражсундарий билан Шашибҳушан энди Радҳамукунднинг боқимандасига айланиб қолганди. Росмани авваллари уларнинг бу ҳолини юзига солмай юрди. Кейинроқ эса… жувон оғзи ботирлик қилиб қўйди-ю, қилмиши учун минг пушаймон еди. Гап шундаки, Росманининг овсинига қилган миннати Радҳамукунднинг қулоғига етган эди. Радҳамукунд хотинини тун бўйи шундай “тузладики”, эртасигаёқ кичик овсин оғзига тамба уриб, катта овсинга тайёр чўри бўлди-қолди. Чамаси, Радҳамукунд хотинини дарҳол отасиникига жўнатиб юбормоқчи бўлган. Буни англаб қолган Бражсундарий қайнисини алдаб-сулдаб, катта қийинчиликлар билан эр-хотинни яраштириб қўйди. Шундан кейин ҳам кўнгли тинчимай:

— Келин бу даргоҳга яқинда келган, сиз билан бизларнинг эт-тирноқдайлигимизни у бечора қаёқдан билсин? Энди, бир ёшлигига борди-борди-да, қизгина. Шу гал кечира қолинг! — деди қайнисига ялиниб.

Радҳамукунд рўзғор харажатлари учун пулни ҳамиша келинойисига берарди. Росмани ўзи учун керакли харажатларга пулни ҳамон овсинидан оларди. Хуллас, хонадонда катта овсиннинг мавқеи олдингидай, балки ундан ҳам яхши эди. Бунга яна бир сабаб — у ҳам кейинги пайтларда кичик овсинига кўпроқ ён босаётгани бўлса керак… Ҳамма ишлар аввалгидан ҳам яхши йўлга тушиб олганди.

Шу бахтиёр дамларда уларнинг осмонига яна булут ўрлади. Шашибҳушаннинг чеҳрасида доим илиқ табассум жилва қилиб турса-да, қандайдир сирли дард уни ич-ичидан кемириб бормоқда эди. Кундан-кун силласи қуриётган акасидаги ўзгаришни сезган Радҳамукунднинг ороми қочди. Баъзан тунлари уйғониб қолган Росмани эрининг чуқур-чуқур хўрсиниб, безовталаниб, тинмай у ёнидан-бу ёнига ағдарилаётганини кўрарди. Гоҳо Радҳамукунд акасининг олдига бориб, кўнглини кўтармоқчи бўлар:

— Ака, сира ташвиш тортманг! Отамерос мулкингизни мен сизга қайтариб олиб бераман. Нима қилиб бўлса ҳам албатта олиб бераман, бунга яқин қолди, — деб қўярди.

Дарҳақиқат, кўп ўтмай, Шашибҳушаннинг мулкини кимошди савдосида сотиб олган кишининг заминдорликда уқувсиз эканлиги маълум бўлди. У мулкдан фойда кўриш уёқда турсин, топган-тутганини ҳам йўқота бошлабди. Охири шўрлик савдогар, ҳаммасидан қўлини ювиб, қўлтиғига урди-да, ўша мулкни Радҳамукундга сувтекинга сотиб юборди.

Айтишга-ку, икки оғиз гап, бироқ мулк эгасига қайтгунча оз эмас, нақ ўн йил вақт ўтиб кетди. Шундоқ ҳам ўн йил бурун Шашибҳушан йигитлик билан кексаликнинг қоқ ўртасида турарди. Бу йиллар ўтиб кетгач эса ажабтовур мўйсафидга айланиб бўлганди. Отамерос мулкннг яна қайта қўлга кирганидан у негадир суюнмасди. Фуқаро севинчининг эса чегараси йўқ. Кўпчилик: “Шашибҳушан бу хурсандчиликка бир эримаса бўлмайди”, деб туриб олди. Ака укасига маслаҳат солди:

— Хўш, сен нима дейсан?

— Албатта эрийсиз? Шундай қувончли дамда хушчақчақлик қилмай бўладими? — деди.

Қишлоқ аҳли қачонлардан бери тузукроқ зиёфатга ҳам, тўйга ҳам ёлчимай келарди. Зиёфатда каттаю кичик жамулжам бўлди. Камбағалнинг бир тўйгани — чала бойигани қабилида йўл тутганлар уй-уйларига тарқалишди. Бунинг устига, шу воқеадан кейин тўрт кун босим қўш ҳайдалиб, емак-ичмакнинг ҳам тайини бўлмади. Оқибатда оғир меҳнат Шашибҳушанни зўриқтириб қўйди. У кўрпа-тўшак қилиб ётиб қолди. Бемор алаҳсирар, дам-бадам иситмаси кўтарилиб, безгак тутарди. Табиб чақирдилар.

— Қаттиқ дардга йўлиқибди, — деди у бош чайқаб.

Ярим тундан оққанда хонада ака ва ука ёлғиз қолдилар.

Радҳамукунд негадир сукут сақлаб, жим ўтирарди. У мук тушган кўйи каравотнинг бурчагидаги чойшаб чеккасини иккала қўли билан текислай бошлади. Шашибҳушаннинг эса нафас олиши тобора оғирлашмоқда эди.

Радҳамукунд каравотнинг қуйи томонига ўтиб ўтирди-да, беморнинг оёқларини меҳр билан уқалай туриб, деди:

— Акажон, мендан жуда катта гуноҳ ўтган, бугун шуни сизга айтаман. Айтмасам, юрагимда бир умр армон бўлиб қолади…

Шашибҳушан индамади. Радҳамукунд ора-чора чуқур хўрсиниб давом этди:

— Ака, бу гапларни айтишга тилим ҳам бормаяпти. Мен ўзимдан ўтганини ўзим биламан. Агар дунёда мени тушунадиган бирон зот топилгудек бўлса, у — сиз. Болалигимиздан икковимизнинг ўй-фикримиз ҳам, орзу-умидларимиз ҳам бир хил эди, фақат афтимиз фарқ қиларди, холос. Яна бир фарқ шуки, сиз бой, мен бўлсам камбағал эдим. Қарасам, шу важдан сиз билан менинг орам бузиладиган. Охири бахайр бўлсин деб, шу фарқни йўқотишга жазм қилдим. Ака, ер солиғига берган пулларингизни менинг ўзим ўғирлаб, мулкингизни атайдан мусодара қилдиргандим…

Шашибҳушаннинг юзида ўзгариш бўлмади: ҳайрат ё таажжубдан ном-нишон ҳам йўқ эди. У синиқ жилмайиб қўйди ва мулойим оҳангда хириллаганча деди:

— Ука, нима қилган бўлсанг, тўғри қилгансан. Ўша ўйлаган ниятинг рўёбга чиқди-ку! Кейин бари бир мени қанотинг остига олдинг-ку!..

У сал тин олгач, яна синиқ жилмайди, икки томчи ёш юзлари оша думалаб кетди.

— Кечиринг мени, ака, кечиринг! — деди Радҳамукунд акасининг оёқларига бош уриб.

Шашибҳушан “бери кел” дегандай ишора қилди-да, укасининг қўлидан тутиб деди:

— Мен сенга айтсам, ҳамма гапдан хабарим бор эди. Сен билан тил бириктирган одам келиб, менга бу сирни ошкор қилганди. Ўшандаёқ сени кечирганман.

Радҳамукунд хижолатдан чўғдай ётган юзини икала қўли билан тўсиб йиғлай бошлади. Сал ўтгач ўзини қўлга олиб деди:

— Акажон, агар кечирган бўлсангиз, мулкингизга ҳам ўзингиз эгалик қилинг. Бир оғиз гапингиз, йўқ деманг, ака…

Аммо Шашибҳушан тилдан қолган эди. У Радҳамукунднинг юзига тикилиб қараганча, ўнг қўлини ҳорғин кўтариб туширди. Бу билан нима демоқчи — билиш қийин эди. Шуниси ҳам борки, ака ишорасини ука тушунган бўлса эҳтимол.

Ҳинд тилидан Амир Файзуллоҳ таржимаси

   Rabindranat Tagor hind adabiyotining eng yirik san’atkorlaridan biri. Tagorni dunyo biladi. Buyuk shoir, yozuvchi, dramaturg, faylasuf, ma’rifatchi va tengsiz vatanparvar sifatida Tagor jahon fuqarosidir.

Ibrohim Haqqul
HIND VIJDONI

Rabindranat Tagor hind adabiyotining eng yirik san’atkorlaridan biri. Tagorni dunyo biladi. Buyuk shoir, yozuvchi, dramaturg, faylasuf, ma’rifatchi va tengsiz vatanparvar sifatida Tagor jahon fuqarosidir. U hind badiiy tafakkurini yangi va yuksak pog’onaga ko’tarishda So’zni vijdon ovoziga aylantirgan adib. Tagorning ijod tajribalari, boshdan-oxir Haqiqat va Jasorat tajribalari. Tagorning jasorati bosqinchilikka qarshi chiqishdanmas, bosqinchilarni tanishdan boshlanadi. “Bosqinchilar juda ko’p dunyoga kelib turadi, – degan edi adib, lekin ularni birdaniga payqash mumkin emas, zamon va makon jihatidan sharoit bo’lmagandan keyin ular ko’p vaqtgacha o’zlarini bildirmasdan yuradilar». Lekin ingliz mustamlakachilarining asl basharalarini tanishda Tagor hech payt xato qilmagan. Bunda u tug’ilib voyaga yetgan oila muhitining roli va ta’siri ham juda katta edi.
Yozuvchi 1861 yil 7 mayda Bengaliyaning poytaxti Kalkutta shahrida dunyoga kelgan. Tagorga bag’ishlangan adabiyotlarda qayd etilishicha, uning bobosi Dvarkanatx XIX asr boshlarida yashagan hind ma’rifatparvari Rammoxan Royning yaqin do’sti va safdoshi bo’lgan. Yozuvchining otasi, akalari, onalari dunyoqarashlari keng, bilimdon va talantli kishilar edilar. Tagor xotiralar kitobi va maqolalarida otasi to’g’risida ko’pgina minnatdorchilik so’zlarini yozib qoldirgan. U bir o’rinda ko’r-ko’rona inglizparastlik avj olgan sharoitlarda ham otasi bolalarini ajnabiy maktablarda o’qitmaganligi, agar shunday hodisa sodir bo’lganida, birinchi darsdayoq o’ttiz ikki ma’naviy tishidan ajralishi mumkin ekanligini gapirgan. Ona tiliga muhabbat va e’tiqod yozuvchida mana shunday boshlangan. Va u so’nggi nafasigacha bengal tilining erki hamda rivoji uchun tinimsiz kurashgan. Bugina emas. Mustamlakachilar hind xalqi orasida o’z tillarining mavqeini ko’tarish orqali «qoni va tanining rangi bo’yicha hindi», lekin «didi, axloqi va aqlining xususiyati bo’yicha g’irt ingliz bo’lgan» ziyolilar tabaqasini yuzaga keltirishdan g’oyatda manfaatdor edilar. Bu – ularning ta’lim-tarbiyadan ko’zlagan ichki siyosatlari bo’lib, bunday nayranglarni ham Tagor ayovsiz fosh qilgandi. Shuning uchun Tagor dunyoqarashida milliy tilga ehtirom – millatga, vatanga, tarix va kelajakka sadoqat bilan teppa-teng tushunchadir.
Tarixdan ayonki, ingliz savdogarlari hindlarni bo’ysundirib olmoq maqsadi bilan 1757 yilda Hindistonga ilk qadamlarini bosgan edilar. Shundan boshlab qadimiy hind tuprog’i qariyb ikki yuz yil davomida ingliz burjuaziyasi oyog’i ostida qoldi. Hindiston iqtisodiy jihatdan talon-taroj qilindi, madaniy va ma’naviy imtiyozlari iskanjaga olindi. XVIII asrning 70-80-yillarida ingliz mustamlakachilariga qarshi Bangol deqqonlarining dastlabki katta qo’zg’olonlari bo’ldi. Keyin asta-sekin butun Hindiston zulm-zo’rlikka qarshi kurash, hujumkor qo’zg’olonlar o’chog’iga aylana bordi. Mamlakat boyliklarining talanishi, milliy g’ururning yanchilishiga hind xalqi ortiq toqat qilolmay qoldi. Hindistondagi milliy uygonish harakatlari 90-yillardan so’ng Tagor ijodiyotida ozodlikning yangi ufqlarini ochdi, yangi-yangi g’oyaviy to’lqinlar olib kirdi.
Mana, ko’kda quyosh. U bor. «Ammo uning fayzi yo’q». Mana, tungi oy. Uning o’zi boru, ammo nuri so’niqdir». Xonadonlarda hayot kezib yurganday. Biroq baxt yo’qdir ularda. Bir zamonlar ulug’ Hindiston Tagorning ko’z o’ngida mana shunday manzaralarda gavdalanib turgan. U o’z asarlarida baxtsizlikning hind xonadonlarida bekinib olish sabablarini chuqur tekshiradi. Xalq ongidagi qoloqlik va nodonlik illatlari ham shu baxtsizlikning uzayishiga xizmat qilayotgaligini yozuvchi juda ko’p o’rinlarda haqqoniy e’tirof etadi. Uningcha, eskirgan karashlar, allaqachon umrini yashab bo’lgan urf-odatlar tuzog’idan qutila olmagan xalq bamisoli oqishdan to’xtayotgan daryodir:

Ado bo’lar qotib qolgan xalq,
An’analar botqog’i aro…

Tagor ulkan ruhiyatli shoir. Nasrda ham u shoirlik ehtirosiga sodiq qoladi. Yozuvchining ko’pchilik hikoyalaridagi ma’nolar she’riy ohanglar bag’ridan joy topganday. Umrida Gangni ko’rmagan odam ham Tagor romanlaridagi ohanglarda bu azim daryoning qudratli oqimi va undagi erkinlikni tasavvur eta oladi deb o’ylayman. “Adabiyot so’z bilan ifoda qilolmagan narsasini ohang bilan ifodalaydi. Ohang so’zlardagi g’am-g’ussalarga jon bag’ishlaydi», – degandi u. Adib ohang orqali so’z va suvratlarni jonlantirish uslubidan ijodida keng foydalangan. Bu “uslub”ni qo’llash uning qalb ehtiyoji. Balki shuning uchun Tagor tasviridagi tabiat manzaralari, romantik xayollar, ruhiy suvratlar rangin bo’yoqlari bilanginamas, musiqiy ohanglari bilan ham favqulodda umidbaxshdir. Ammo eng umidbaxshi, u yaratgan qahramonlar qalbidagi E’tiqod ohanglari. Ularning tomirida xun talashgan Vijdon tovushlaridir.
Tagor ingliz mustamlakachilariga qarshi kurash quroli tarzida ikki narsaga qayta-qayta urg’u beradi. Bulardan biri – erkin Ruh. Ikkinchisi – ma’rifatli Aql. «Bizning yurtimiz Aql hurligidan allaqachonlar judo etilgan. U faqat saltanatinimas, savollar bermoq shijoatinn ham yo’qotdi». Bu – Tagorning so’zlari. Xuddi shu parokandalik va aqliy tanballik mamlakatda tafakkurli kishilarning ozayib ketishiga sabab bo’lgandi. Fikrli odamlarning borlari ham «yangi haqiqatlarni axtarish bilan emas, eski aqidalar muhofazasi bilan» band edilar. Yozuvchini qiynagan katta muammolardan biri mana shudir.
Tagorni san’atkor «tabib» deb ta’riflash joiz. Uning asarlari inson ruhi xastaliklari va qalb jarohatlarini davolashga xizmat etishi bilan g’oyatda e’tiborli. Tagor tushunchasida bosqinchilik yuzaga chiqargan “tashabbus», kelgindilar olib kelgan tartib-qoidalar xalq axloqi va ma’naviy sog’lig’ini yemirib, hind Ruhini majruhlantiradigan kasallikday narsalar edi.
Tagor «Muddao» to’plamidagi she’rlaridan birida:

G’aflat uyqusida yotibdi yurtim
Bejon va behush…
Hayot daryodagi ojiz qayiqday
Suzar mayoqsiz…

degan hasrat so’zlarini bitgan edi. Xo’sh, bir vaqtlar shu qadar g’aflatga cho’kkan Hindiston o’z erki, ozodligini inglizlarning yovuz panjasidan qanday qilib tortib oldi? Buning sabablari ko’p. Men shulardan bittasini alohida ta’kidlab o’tmoqchiman.
Abdulla Qahhor Tagorga bag’ishlangan maqolasida yozgan: “Mustamlakachilik faqat mamlakatni g’orat qilmaydi, undan ham yomonrog’i odamlarni, xalqni ruhan g’orat qiladi, shunday qiladiki, qul hayotini kechirayotgan, insonga nomunosib hayot kechirayotgan odamda shu hayotga qarshi norozilik, isyon ruhi butkul so’nadi». Isyon ruhidan mahrum olomonni xohlagancha ezish, istalgan yo’lda taqqirlash mumkin. U chidayveradi. Chidam – erksizlikning ikkinchi bir nomi. Chidam – yurt tuyg’usi toptalgan xalqning yashash tarzi, qon-qoniga singib ketgan manfur odati. Tagor har bir asarida ana shu odatning ildiziga bolta urgan. Qul hayotini kechirayotgan yurtdoshlariga nodonlik, g’ofilliklarining tub sabablarini obrazli manzaralarda tasvirlab ko’rsatgan. Hindlar ingliz mustamlakachilari ustidan birdaniga g’alaba qilgani yo’q. Buning uchun ikki asrlik uzoq muddat kerak bo’ldi. Shu vaqt mobaynida hind xalqi, avvalo, o’zining ustidan o’zi g’oliblikka erishdi Ya’ni, tafakkur taraqqiyotiga to’siq bo’layotgan qoloq aqida va an’analarga keskin barham berildi: qo’rqoqlik, mutelik so’qmoqlaridan jasorat va milliy g’urur yo’llariga chiqildi:
Kurashda ora yo’lda to’xtash – Tagor nuqtai nazari uchun yot narsa. Shu bois ham yozuvchi yaratgan xarakterlar fikr va amaliyotda bir-birlarini to’ldirib boradilar. “Gourmahon” romanining qahramoni Gora qaysidir fazilatlari bilan Shoshibushonga yaqin va maslakdosh. U ham Shoshiga o’xshab nurga, ziyoga talpinadi. Biroq «Chin Hindiston siymosi, ulug’vor Hindiston siymosi»dan uning qalbi va hayot yo’li butkul munavvardir. U e’tiqodda sobit. “Hindistonning nimaligiga aqling yetadimi? Uni qanday bo’lsa shu holicha tasavvur qila olasanmi? Mana, sen kecha-kunduz shu Hindistonni deb ishlaysan, qani ayt-chi, bu Hindiston o’zi qanaqa?» Bunday savollarga Gorada javoblar aniq. Uning ulug’ maqsadi, birinchi galda, ona xalqini aqli pastlik va jaholat botqog’idan qutqarish. Buningsiz u ozodlikni tasavvur etolmaydi. U bag’rida kelishuvchanlik, zarracha bo’lsin, haqsizlik tuyg’ularini yashirgan Aqlga inonmaslikka chaqiradi. Chunki bunday Aql tashqi voqelikdagi aldov va yovuzliklar bilan olishuvda ham mug’ombirlik qiladi. Gora inglizlarning g’oyalarini qabul qilishni xo’rlik hisoblamaydi, ammo, ayni paytda bu g’oyalar xalqning o’z qadr-qimmatini his qilishga yordam berolmasligini teran bilardi. Bilgani uchun ham maskanlar va “ertalab soat o’ndan kech soat beshgacha “qo’l” bo’shamaydigan joylarda – mahkama va korxonalarda Hindiston yo’qligini kuyinib so’zlagan.

Rabindranat Tagor
HIKOYALAR

Buyuk hind shoiri Rabindranat Tagor 1861 yilning 6 may kuni Kalkuttada, taniqli va badavlat oilada o‘n to‘rt farzandning kenjasi bo‘lib dunyoga kelgan. Otasi Maxarishi Debendranat Tagor brahman bo‘lib Hindistondagi muqaddas qadamjolarni tez-tez ziyorat qilib turar edi. Onasi Sarada Devi Tagor o‘n to‘rtga kirganida olamdan o‘tgan. Onasidan ayrilgach o‘smir yigit o‘zini yolg‘iz his qilar va odamovilarcha tutardi. Rabindranat sakkiz yoshidan she’r yoza boshlagan, avval uyda o‘qigan, keyin xususiy maktablarda, jumladan, Kalkuttadagi Sharqiy seminariyada, Bengal akademiyasining pedagogika bilim yurtida tahsil olgan. Ushbu bilim yurtida bengal tarixi va madaniyatini o‘rgangan. 1873 yilda Shimoliy Hindiston bo‘ylab otasi bilan sayohatga chiqqan bola olam go‘zalligi, ko‘p asrlik madaniy merosdan hayratga tushadi.

1878 yilda Tagorning “Shoirning taqdiri” dostoni bosilib chiqqan. O‘sha yili u huquqdan saboq olish uchun Angliyaga, London universiteti kollejiga boradi. Biroq bir yildan keyin diplom ololmay, Hindistonga qaytib keladi va bir muddat Kalkuttada yashaydi, akalari kabi ijod qila boshlaydi. 1883 yilda Mrinalini Deviga uylanadi. Ular ikki o‘g‘il va uch qizli bo‘lishgan. Shoirning ilk she’riy to‘plamlari “Oqshom qo‘shiqlari” 1882 yilda, “Tonggi qo‘shiqlar” 1883 yilda nashr etilgan va aytish mumkinki, bu kitoblar Tagorning shoirlik istiqboliga poydevor bo‘lgan edi.

1890 yildan Rabindranat otasining istagi bilan Sharqiy Bengaliyadagi Shelayxo qo‘rg‘onida joylashgan oila mol-mulkini boshqara boshladi. U bu yerdan oqib o‘tuvchi Padma daryosi ustida qurilgan uy va xos hovlida yashar edi. Shoirning 1893-1900 yillarda yaratilgan she’rlarida asosan qishloq manzaralari va odatlari ustuvorlik kasb etgan. Ular orasida 1894 yilda e’lon qilingan “Oltin qayiq”, 1900 yildagi “Bir lahza” to‘plamlarini aytib o‘tish mumkin. O‘sha paytlar haqida shoirning o‘zi shunday yozgan edi: “Bu mening adabiyot olamidagi hayotimning eng samarali payti bo‘lgan edi…” Inson hayotining vaqt oqimidagi majozi , ya’ni “oltin qayiq” obrazi Tagorning keyingi asarlarida ham uchraydi.

1901 yilda Tagor Kalkutta yaqinidagi Shantiniketanga, xonadonning shu yerdagi mol-mulkiga ko‘chib keldi va besh nafar o‘qituvchi bilan birlashib maktab ochdi. Buning uchun uning xotini barcha qimmatbaho buyumlarini, o‘zi esa asarlarini nashr qilish huquqini sotishiga to‘g‘ri keldi. Bu yillari adib ijodiy faoliyatini o‘qituvchilik bilan qo‘shib olib bordi, nafaqat she’r, balki romanlar, hikoyalar, Hindiston tarixi haqida kitoblar, pedagogika mavzuidagi o‘quv darsliklari va maqolalar ham yozdi. 1902 yilda uning xotini olamdan ko‘z yumdi, adibning “Xotira” deb nomlangan kitobi ushbu og‘ir qayg‘u va musibat tuyg‘usini o‘zida aks ettirgan.1903 yilda shoirning bir qizi sil kasalidan, 1907 yilda esa kenja o‘g‘li vabo xastaligidan vafot etishgan.

1912 yilda Tagorning katta o‘g‘li AQSHga, Illinoysk universiteiga qishloq xo‘jaligi sohasida o‘qish uchun otlanar ekan, shoir ham u bilan birga yo‘lga tushdi. Safar davomida Londonda to‘xtab o‘zi ingliz tiliga o‘girgan she’rlarini ingliz rassomi va adabiyotshunosi Uilyam Rotenstaynga ko‘rsatadi. Ular bir yil avval Hindistonda tanishgan edilar. 1912 yilda Rotenstaynning ko‘magida “Hindiston jamiyati” nashriyotida Uilyam Batler Yits so‘zboshisi bilan Tagorning “Jonfido qo‘shiqlar” kitobi bosilib chiqadi va shu sabab Tagor endi Angliya va AQSH kitobxoniga taniladi.

Yitsning o‘sha paytdagi norasmiy kotibi bo‘lgan Ezra Paund Tagor she’rlarining “ g‘arbona turmush tarzi, shaharlardagi g‘ala-g‘ovur, tijoriy adabiyot shovqini, reklama girdobi ichida odamning kallasidan chiqib ketadigan hamma narsani esga soladigan yuksak donoligi”ni e’tirof etgan edi. Ammo shoirning ko‘plab muxlislari shoirning nafaqat ijodi, balki o‘zini ham boshqacha tasavvur qilgan, ular Tagorni Hindiston xalqining afsonaviy ovozi sifatida ko‘rgan, aslida esa shoir mazkur mamlakat aholisining bir qismigina tushunadigan bengal tilida yozar edi.

1913 yilda Rabindranat Tagor “shoirona tafakkuri hayratli tarzda namoyon bo‘lib turgan, o‘z e’tirofiga ko‘ra, g‘arb adabiyotining bir bo‘lagiga aylanib qolgan hissiyotlarga to‘la, asl va go‘zal she’riyati uchun” adabiyot bo‘yicha Nobel mukofoti bilan taqdirlandi. Shvesiya akademiyasi a’zosi Xarald Yerne taqdirlash marosimida akademiya a’zolariga shoirning, ayniqsa “Jonfido qo‘shiqlar”i katta taassurot qoldirganini qayd etdi. Yerne shoirning asosan 1913 yilda tarjima qilinib nashrdan chiqqan asarlariga to‘xtaldi. Tagor she’rlaridagi umuminsoniy mantiqni e’tirof etgan notiq uni “Sharq va G‘arbni yaqinlashtirgan figura” deya atadi..

Tagorning o‘zi bu paytda AQSHda edi, shu sabab tadbirda qatnasha olmadi. U yuborgan telegrammasida “uzoqdagilarni yaqin, begonalarni qadrdon qiladigan keng fe’llik” uchun mukofot qo‘mitasiga o‘z hurmatini izhor etdi. Mukofotni Angliyaning Shvesiyadagi elchisi qabul qildi. Pul mablag‘larini shoirimVizva-Bxaratidagi maktabiga sarfladi, mazkur o‘quv dargohi birinchi jahon urushidan so‘ng bepul ta’lim beruvchi universitetga aylantirilgan.

1915 yilda Tagor ritsarlik unvonini oldi, biroq oradan to‘rt yil o‘tgach, Amritsardagi tinch namoyishchilar Britaniya qo‘shinlari tomonidan o‘qqa tutilganidan so‘ng bu unvondan voz kechdi. So‘nggi o‘ttiz yil davomida Tagor Yevropa, AQSH, Janubiy Amerika va Yaqin Sharq bo‘ylab safarlarda bo‘ldi. Uning 68 yoshidan boshlab chiza boshlagan rasmlari Myunxen, Nyu-York, Parij, Moskva va dunyoning boshqa mamlakatlaridagi ko‘rgazmalarda namoyish etilgan.

G‘arbda Tagorni shoir sifatida yaxshi bilsalarda, u ko‘plab pyesa va hikoyalarning ham muallifi edi. Uning “Qurbonlik”, “Pochta” kabi sahna asarlari, asosan bengal dehqonlari hayotiga bag‘ishlangan , ilk bor ingliz tilida 1913 yilda olam yuzini ko‘rgan to‘plamlariga kiritilgan ko‘plab novellalari shular jumlasidan.

Tagor Hindistonning to‘rt universiteti, Oksford universitetining faxriy doktorligi unvoniga sazovor bo‘lgan. U 1941 yilda uzoq davom etgan kasallikdan so‘ng Kalkuttada vafot etdi.

Adibning adabiy kotibi Amii Chakravarti shoir “asarlarining oddiy bengalliklarga ma’qul kelgani va ular bu she’rlarni xalqniki sifatida qabul qilganliklari”dan xursand bo‘lganini ta’kidlaydi. ”Uzoq hind qishloqlarida garchi muallifning kimligini bilishmasada, shoir she’rlarini qo‘shiq qilib kuylashardi, bor ovozda o‘qishardi, paromdagilar, poda boquvchilar, qishloq xo‘jaligida ishlovchilar uni ko‘p asrlik madaniy boylikning bir qismi bo‘lgan shoirona sovg‘a sifatida qabul qilishardi…”, deydi u.

Tagor yigirmanchi yillar oxirigacha g‘arbda mashhur bo‘lgan bo‘lsada, uning ijodiga bo‘lgan qiziqish vaqt o‘tib anchagina pasaydi. O‘zining Tagor haqidagi risolasida Meri Leygo buning ikki sababini keltiradi. “Birinchidan, deb yozadi u. – Tagor asarlarining ingliz tiliga (albatta o‘zidan boshqalar tomonidan qilingan tarjimalar) o‘girilgan variantlari ularlarning asl mohiyati va go‘zalligini to‘laligicha yetkazib bera olmaydi, ikkinchidan, uning ilk she’riy asarlari va oxirgi kitoblari ingliz tiliga umuman tarjima qilinmagan va ularni faqatgina bengal tilida so‘zlashuvchi kitobxon biladi xolos ”.

Hindistonlik tadqiqotchi Krishna Kripalani “Tagorning eng asosiy buyukligi uning hind madaniyati rivojiga qo‘shgan turtkisi bilan izohlanadi. U o‘z xalqiga o‘z tiliga, madaniy va ma’naviy merosiga bo‘lgan ishonchini paydo qildi…”

XOTINNING XATI

Bosgan izlaringdan o‘rgilay!
Bu kun bizning to‘yimizga o‘n besh yil to‘ldi, biroq hanuzgacha senga biror marta xat yozmadim — bunga ehtiyoj ham yo‘q edi; chunki biz hamisha birga edik, bir-birlarimizga so‘zlaganlarimiz kifoya qilar edi.
Ammo bugun men bu yerda, Puridaman, sen esa — idorada, ishdasan. Sen Kalkuttaga qattiq bog‘lanib qolgansan. Bu aloqa sening aql-hushingni tamomila chulg‘ab olgan. Shuning uchun sen otpuska ham olmading. Mayli, bu xudolarning xohishi, ular g‘amxo‘rlik qilib, meni ozod qildilar.
Men sizlarning oilangizda o‘rtancha kelin edim. Ammo sen bilan o‘n besh yil umr kechirgandan so‘ng bugun — bu yerda, okean sohilida turib, angladimki, mening yo‘lim boshqa ekan. Shuning uchun senga bu xatni yozishga jasorat qildim. Ammo bu endi o‘rtancha kelinning xati emas.
Ikkimizning munosabatimizni tayin etgan samogagina mening hayot yoiim ma’lum boiishi lozim. Yoshligimda ukam bilan ikkalamiz qattiq bezgakka mubtalo bo‘ldik. Ukam oidi, men tuzaldim. Shunda qishloqning hamma xotinlari:
— Mrinala qiz bola bo‘lgani uchun tuzaldi, o‘g‘il bola bo‘lganda, sog‘aymas edi, — dedilar.
Darhaqiqat, o‘lim tangrisi Yama o‘z ishini juda yaxshi biladi: nimaiki qimmatli bo‘lsa, o‘shanigina tanlab oladi.
Men o‘lmadim. Men tirikman! Sizlar buni bilinglar deb bu xatni yozayotirman.
Tog‘ang va do‘sting Nirod senga qalliq izlab bizning qishloqqa kelganlarida, men o‘n ikki yoshda edim. Men hatto kunduzi ham chiyabo‘rilaming tovushi kelib turadigan uzoq bir qishloqda yashardim. Stansiyadan bizning qishloqqa kelish uchun aravada 12 mil yo‘l bosib, so‘ngra yana 3 mil palankinda yurish kerak edi. Shunda ular ko‘p azob tortdilar. Bizning qishloq ovqati esa taomlarning eng bemazasi, uni tog‘ang hanuz eslab yuradi.
Oilaning bu nuqsonini o‘rtancha kelinining husni bilan yopmoqchi ekan. Agar shunday bo‘lmasa, sening qarindoshlaring nima uchun bizning qishloqqa keladilar? Ma’lumki, Bengaliyada biror kasallik yoki falokatni qidirib yurishga ehtiyoj yo‘q — bunday narsalar o‘zi keladi.
O‘sha kuni otam sho‘rlikning qo‘llari qaltirar, bechora onam esa, nima qilishini bilmay hadeb tangrining nomini takrorlar edi. Chindan ham bu sho‘rlik qanday qilib u shaharlik janoblarning marhamatini qozonsinlar? Bor umidlari qizlarining go‘zalligida edi. Xayriyatki, qizlari o‘ziga bino qo‘yganlardan emas, u o‘ziga qanday baho qo‘ysalar yo‘q demay, rozi bo‘Iadi. U o‘ziga nega ham bino qo‘ysin? Qiz bola ming go‘zal bo‘lganda ham or-nomus uni biror so‘z aytishga qo‘ymaydi.
Uydagilarning, qishloqdagi har bir toshning vahmi qalbimni ezardi. O‘sha kuni go‘yo yeru osfnonning hamma kuchlari 12 yoshli qizni tutib ikki hakamga ko‘rsatmoqchi bo‘lardilar. Bu ikki ko‘zdan yashirinish uchun biror burchak topilmas edi. Mana shunda surnayning fig‘oni eshitildi, g‘amgin sadolar ko‘kka ko‘tarildi, natijada men sizlarning oilangizga ketdim.
Xotinlar mening nuqsonlarimni sinchiklab muhokama etgach, haqiqatan ham boshqalarga nisbatan go‘zal deb e’tirof qildilar. Buni katta kelin eshitganda, yuzlari bo‘zarib ketdi. Axir mening husnim kimga ham kerak edi? Agar u Gang daryosining loyqasidan biror pandit qo‘li bilan yasalganda, sizlar uchun qadru qimmat kasb etardi. Biroq mening go‘zalligimni Brama yaratgan, shuning uchun bu go‘zallik sizlar uchun ahamiyatsiz. Siz ham-mangiz qisqa bir muddatda mening go‘zalligimni unutdingiz, ammo har qadamda mening aqlim haqida o‘ylashga majbur edingiz. Mening tabiiy aqlimni na o‘choq boshi, na uy ishlari nobud qilolmadi — bu aql hozirgacha saqlanib qoldi. Bu mening onamni hamisha tashvishga solardi: chunki aql — xotin kishi uchun faqat yomonlik keltiradi! Shart-sharoit bilan kelishmog‘i zarur bo‘lgan odam faqat aqlni tan olaman desa, u har qadamda qoqila-di va bora-bora o‘z hayotini barbod etadi. Ammo men nima qila olardim? Tangrilar mendan so‘ramasdan menga shunchalik aql bag‘ishlabdilarki, bu o‘rtancha kelin uchun keragidan ancha ortiq tuyulibdi. Men buni kimga qaytarib bera olaman? Siz hammangiz meni «jyata» deb, xo‘rladingiz, ammo men sizlarni kechirdim, chunki qo‘pollik — zaiflik belgisidir.
Sizlarning oilangizda hisobga olinmagan bir mashg‘ulotim bor edi — men yashirincha she’r yozardim, sizlardan hech biringiz buni bilmasdingiz. Faraz qilaylikki, mening she’rlarim hech narsaga arzimaydi, ammo ularni uyingizning devorlari o‘ziga parchinlab qololmadi, men o‘z she’rlarimda ozod edim, men she’rlarimdagina ko‘nglimdagini ayta olardim. Agar biror ish o‘rtancha kelindan talab etilgan me’yordan chiqib ketguday bo‘lsa, sizlarga yoqmas edi, ammo sizlar buni o‘zingiz tasavvur ham qilolmas edingiz. O‘n besh yil davomida sizlar bilan bir hovlida shoira yashaganini hech biringiz payqamadingiz!
Sizlarning uyingiz haqidagi eng yorqin taassurotim, esimda qolgan eng qadrdon narsa ichkari hovlida yoniga narvon qo‘yilgan molxona bo‘ldi. Unga sigirlar tashqari hovlidan kirardi. O‘sha yerda burchakda oxur bor edi. Xizmatkorlarga erta bilan ish oshib-toshardi. Sigirlar har kun erta bilan oxur oldida uymalashib kavsh qaytarardilar. Ularga qarab yuragim ezilib ketardi. Bu tabiiy, chunki men qishloqi xotinman! Sizlarnikiga, shaharga borganimda bu ikki sigir va uch buzoq eng yaqin sirdoshim bo‘ldi. Dastlab o‘zim yemay, shularni to‘yg‘izishga tirishdim. Mening yangi va hazilkash qarindoshlarim sigirlarga g‘amxo‘rligimdan ogoh bo‘lib, meni past toifadan bo‘lsa kerak deb darhol gumonsiray boshladilar.
Keyin men qiz tug‘dim, biroq u tezda oidi. U meni ham o‘z orqasidan chaqirardi. Agar u tirik qolganda, hayot menga onaga munosib ulug‘vorlik baxsh etar va uning butun haqiqatiga ko‘zimni ochar edi. U holda men o‘rtancha kelin emas, o, men ona bo‘lardim! Ona esa yolg‘iz o‘z bolasining emas, butun bashariyatning onasidir. Men azob-uqubatlarga bardosh berib, ona bo‘lmoqchi edim, ammo ozodlikka erisha olmadim.
Men uyimizga ingliz vrachi kelganini eslayman. U hovlingizni ko‘rinishidan hayratda qolgan edi, men tug‘ib yotgan xona bo‘lsa, uning g‘azabini keltirdi. Bunga g‘azablanmay bo‘ladimi? Uylaringizning oldi tomoni go‘zal bog‘. Oldingi xonalarning jihozlarida hech qanday nuqson yo‘q. Biroq ichkari xonalar xuddi terining orqa tomoniday, sharm-hayosiz yalang‘och, zeb-ziynatsiz, go‘zallikdan mahrum edi. Yorug‘lik bu yerga arang tushar, havo ham o‘g‘riday yashirincha kirar, axlat supurilmas, stol va devorlar hamisha dog‘, iflos edi… Ammo bir narsada doktor yanglishdi: u, bu ahvoldan bizlarni azob tortadi deb o‘yladi. Aksincha! E’tiborsizlik kulga o‘xshaydi! Ustki qatlami sovuq bo‘lsa ham, o‘rtasida harorat saqlanadi. O‘z qadring yo‘qolgach, e’tiborsizlik qonuniy tuyulib, u kishiga ozor bermay qo‘yadi. Bundan azob tortish mumkinligi xotin kishining xayoliga ham kelmaydi. Sizning uyingizdagi xotin kishiga e’tiborsizlik uning uchun baxt saodatdir! Agar xotin kishiga alam yetkazmoqchi bo‘lsangiz unga e’tibor qiling, bundan uning azob-uqubati ortadi xolos.
E’tibordan mahrum bo‘lgan kishining azob chekishi mumkin, deb hech vaqt o‘ylagan emasdim. Tuqqan chog‘imda jonim qil ustida edi, biroq men sira qo‘rqqanim yo‘q. Menga hatning nima qadri bor? Nechun o‘limdan qo‘rqay? Muhabbat va g‘amxo‘rliklarga sazovor kishilargina o‘limdan qo‘rqadi, ular hayotga mahkam tirmashib oladilar. Agar o‘lim tangrisi Yama meni chaqirsa, ko‘kat tomirlari yumshoq yer qa’riga kirgandek bir yengillik bilan «labbay» deb chopib borardim. Bengal xotinlari qayerlardagina o‘lmaydi deysiz!
Axir mening o‘limimdan nima foyda bor? O‘liming birovning parvoyiga kelmasa, o‘lishga ham nomus qilasan!
Mening qizim ko‘p yashamadi — oqshom yulduziday yondi-yu, so‘ndi. Men yana odatdagi ish bilan — sigir-buzoq boqish bilan band bo‘ldim. Mening hayotim shunday o‘tib, qazom yetar va bu xatni ham yozishga ehtiyoj bo‘lmasdi. Ammo shamol ko‘kam urug‘ini uchirib kelib hovlidagi tosh ustiga sepadi, so‘ngra bundan maysa unib tosh bag‘rini yorib chiqadi. Xuddi shunday, sizning qotib qolgan oila tartibingizga ham hayotning kichik bir zarrasi uchib keldi-yu, oilada ixtilof boshlandi.
Katta kelinning singlisi Bindu, onasining vafotidan so‘ng amakivachchalarining ta’na, tazyiqidan qochib bizning uyga, opasining oldiga panoh tortib kelganda, sizlar hammangiz: «Shunday ham ko‘ngilsiz hodisa ro‘y beradimi-a», deb o‘yladingiz. Biroq mening fe’l-atvorim yomon — nima ham qilar eding! Sizlarning jahlingiz chiqqanini ko‘rgach, men butun vujudim bilan shu uysiz qolgan qizga intildim. Begona odamning uyiga kelib boqindi bo‘lishdan ham og‘irroq xo‘rlik bormi! Shun¬day ahvolga tushgan odamga rahmsizlik qilish mumkinmi!
Men katta kelinning ahvolini tushunardim. U singlisini juda sevardi, shuning uchun uni o‘z uyiga qabul etdi. Ammo erining noroziligini bilgandan keyin, o‘zini shun¬day tutdiki, singlisining kelishi go‘yo juda katta badbaxtlik bo‘lib, undan bir amallab qutulishga tayyorday ko‘rinishga tirishardi. U erini jon-dili bilan sevgani uchun, bu baxtsiz qizga oshkora mehribonlik qilishga jasorat etmasdi. Yetim qizga nisbatan bu xil g‘ayriinsoniy muomalalar menga qattiq dard bo‘lardi. Katta kelinlaringiz odamlar ko‘rsin deb, jo‘rttaga Binduga to‘yguday ovqat bermas, yomon kiyintirar, unga bir cho‘riday muomala qilardi. Men bu holatdan azob tortar va hatto nomus qilardim. Katta kelinlaring, Bindu sizning oilangiz uchun nayrang bilan qoiga kiritilgan tekin cho‘ri, buni hammangiz ko‘rib qo‘ying, degan fikrni ta’kidlashga urinardi. Singlim ko‘p ishlaydi, lekin hech qanday chiqimi yo‘q, demoqchi bo‘lardi.
Katta kelinning aslzodaligini hisobga olmaganda, uning hech narsasi yo‘q edi — na pul, na gp’zallik. Uning urug‘lari otangga: «Sepsiz bo‘lsa ham shu to‘yga rozi bo‘ling», — deb yolvorganliklarini o‘zing juda yaxshi bilasan. Kelinoyim sho‘rlik buni fahmlab, sizlarning oldingizda o‘zini aybdor sanar va mumkin qadar kamtarlik qilishga urinardi! Uyingizda uning hech qanday qadr-qimmati yo‘q edi.
Ammo uning yaxshi ibrati biz uchun yomon natijalar berdi. Men har narsada o‘zimning haddan tashqari chegaralab qo‘yishga yo‘l qo‘yolmas edim. Men kishini qanchalik hurmat qilmay, u tufayli yaxshini yomon deyolmayman — o‘zing ham buni bir necha marta ko‘rib ishongansan.
Men Binduni o‘z uyimga oldim.
Binduning opasi: o‘rtancha kelin kambag‘al oilaning qizini buzib qo‘yadi, deb go‘yo men nojo‘ya bir ish qilganday, hammaga shikoyat qila boshladi. Ammo men uning butun vujudi bilan quvonayotganini juda yaxshi bilar edim: endi xatoning butun og‘irligi mening yelkamda edi. U singlisiga mehribonlik qilishga jasorat etolmay, buni men orqali qilinayotganini ko‘rib quvonardi.
Opasi Binduning yoshini bir necha yilga ozaytirib ko‘rsatishga tirishardi. Ammo bironta odamga, yashirincha, Binduning yoshi o‘n to‘rtdan kam emas desak — hech kim tortishib o‘tirmas edi. Sen uning xunukkina qiz ekanini eslaysan — bordiyu u yuzini stolga urib yarador
qilsa, odamlar uni emas, stolni o‘ylab besaranjom bo‘lardilar. Uning na otasi, na onasi bor, binobarin, erga beradigan kimsasi ham yo‘q edi. Kim ham unga uylanishga rozi bo‘ladi?
Bindu menikiga ming xil xavf-xatar bilan keldi. U naq meni harom qilib qo‘yayotganday, qo‘rqardi. O‘zini shunday his qilardiki, go‘yo dunyoga kelishga haqqi yo‘qday: hamisha bir chekkada siqilib, odamlarning ko‘ziga ko‘rinmaslikka intilardi. Axir amakivachchalari, hatto o‘z otasining uyida ham Binduni sig‘dirmadilar-ku! U hech kimga kerak emas edi. Keraksiz, ortiqcha narsalar uyda osonlik bilan joy topadi, chunki egalari ularni unutib yuboradilar. Biroq keraksiz xotin — bu boshqa masala. Birinchidan, u keraksiz, ikkinchidan, uni unutish mumkin emas. Shuning uchun unga hatto axlat tashlaydigan chuqurda ham o‘rin yo‘q. Binduning amakivachchalari ham bu dunyoda juda zarur odamlar emasligi ikkinchi masala. Men, to‘g‘risi, buning aksini ta’kidlab o‘tirmasdim. Chunki ular buni o‘zlari ham mendan yaxshiroq biladilar.
Mana shuning uchun, Binduni uyga olib kelganimda u qo‘rqib qaltirar edi. Bu ahvol dilimni siyoh qildi. Unga faqat mening uyimda yashashi mumkinligini juda ehtiyot bilan tushuntirdim.
Biroq bu uy faqat meniki emasdi. Mana bu masalani hal qilish, qizga joy topish g‘oyat mushkul ish boidi.
Bir necha kundan keyin Binduning badaniga qizil toshdi — bu issiqlikmi yoki shunga o‘xshash bir narsa edi. Ammo, uydagilarning bari — bu chechak, deb qichqirdilar, chunki bemor — yetim qiz Bindu edi! Shu mahallada yashaydigan tajribasiz doktor kelib, aniq bir narsa deyol-may, bir-ikki kun kutishga buyurdi. Biroq, kutishlikka hech kim ko‘nmadi. Bindu uyatdan oiishga rozi edi. Shunda men bu chechakmi, boshqami, nima bo‘lsa boisin, Bindu bilan birga axlat chuqurida yotishga ham roziman, lekin unga yomon gapirmanglar, deb turib oldim. Shunda hammangiz meni urishga tayyor edingiz, faqat Binduning opasi o‘zini jahli chiqqanday ko‘rsatib, baxtsiz qizni kasalxonaga yuborishni taklif qildi. Shu vaqtda Binduning badanidagi qizil dog‘lar yo‘qolgan edi, ammo bu sizlarai battar tashvishga soldi. Bu faqat chechak bo‘lishi mumkin, deb baralla qichqirdingiz. Chunki bemor — kimsasiz Bindu edi!
Ortiqcha g‘amxo‘rlik bilan erkatoy bo‘lmay o‘sgan kishida bir yaxshi fazilat bo‘ladi — uning a’zoyi badani mustahkam, uncha-muncha kasallik ta’sir qilmaydi, osonlikcha o‘lmaydi ham. Shuning uchun bemorlik Binduga kor qilmadi, hech qanday jiddiy hodisa ro‘y bermadi. Ammo menga bir narsa aniq bo‘ldiki, dunyoda hech kimga keraksiz bir kimsani o‘z uyingda joylashdan og‘ir narsa yo‘q ekan. Kishi qancha tashlandiq bo‘lsa, uning yo‘lida shuncha ko‘p to‘siqlar bo‘lar ekan.
Bindu mendan hadiksiramaydigan bo‘lib qolganidan keyin yana bir musibat yuz berdi. U meni shunchalik yaxshi ko‘rib qoldiki, men bundan vahimaga tushdim. Umrimda bunaqa muhabbat ayollar bilan erlar o‘rtasida tug‘ilishini kitoblarda o‘qiganman. Mening go‘zalligim haqida ko‘p vaqtgacha hech kim hech narsa demagan — bir narsa deydigan odamning o‘zi ham yo‘q edi. Endi bo‘lsa mening go‘zalligimni mana shu badburush qiz payqab qolibdi. U menga qarab to‘ymaydi.
— Opa, sening bu qadar go‘zalligingni mendan boshqa hech kim bilmaydi, — der edi. Men sochimni o‘zim o‘rgan vaqtlarimda u juda qattiq xafa bo‘lardi.
U sochlarimni silab-siypashni, tekislab qo‘yishni yaxshi ko‘rar edi. Bizni hech yerga taklif etmaganlari uchun men o‘zimga ortiqcha oro berishga ehtiyoj sezmas edim. Biroq, charchashni bilmagan Bindu har kun menga bir oz bo‘lsa-da, oro berishga urinardi. Qiz sho‘rlik butunlay aqldan ozdi.
Ichkari uyning hovlisida bir qarich bo‘sh joy yo‘q edi.Faqat hovlining shimoliy qismida, devor oldidagi ariqcha bo‘yida, qandaydir bir mo‘jiza bilan yakkayu yagona gab daraxti o‘sgandi. Men daraxt kurtaklarining qizarganini ko‘rib tomirlariga bahor ta’sir etganini angladim. Sho‘rlik qiz qalbi yorishganini ko‘rganda esa, uning ham yuragida bahor shamoli esganini angladim. Biroq, qaysi baxtiyor o‘lkadan esdi ekan? Axir qo‘shni ko‘chadan emas-ku!
Meni uning muhabbati bezovta qilardi. Binduga men bir necha marta jahl bilan gapirdim. Lekin u quloq solmadi. Uning sevgisida men bukunga qadar sezmagan narsani: o‘zimni, o‘zimning erksevar qalbimni ko‘rdim. Mening Binduga bo‘lgan mehribonligim, g‘amxo‘rligim sizlarni ranjitardi, ta’na va haqoratlaringizning chegarasi yo‘q edi. Mening uyimda bilaguzuk yo‘qolganda, hammangiz uyatsizlarcha, bu ish Bindusiz bo‘lmagan, deb kinoya qildingiz. Savadeshlar harakati qatnashchilarini politsiya uyma-uy izlab yurgan paytda ham, hech qanday dalilsiz Binduni politsiya yuborgan josus deb aybladingiz. Chunki Bin¬du — kimsasiz qiz edi, uyingizdagi xizmatkorlar unga xizmat qilishni istamas edilar, bordiyu birortasiga Binduga xizmat qilish buyurilganda, u hayajondan qotib qolardi. Shuning uchun mening unga sarf qilgan xarajatlarim ortib borardi: men o‘zimga alohida xizmatchi oldim; bu hammaning jahlini chiqardi. Sen o‘zing mening unga kiyim sotib olganimni ko‘rib, shunday jahling chiqdiki, menga mayda xarajatlar uchun pul berishni ham to‘xtatding. Shundan keyin men unga 5 shikiga oharlanmagan qo‘pol matodan kiyimlik oldim.
Origan ovqatni buzoqlarga berib, idish-tovoqlarni hov-lida o‘zim yuvadigan bo‘ldim. Bir marta meni shu mashg‘ulot ustida ko‘rganingda, qattiq xafa bo‘lding deb aytolmayman. Agar men baxtsiz bo‘lsam, bu sening ham baxtsiz ekaningni bildirmaydi — to shu kungacha bunday oddiy haqiqat xayolimga ham kelmagan edi.
Bindu o‘sdi, shu bilan birga sizlarning unga bo‘lgan g‘azablaringiz ham o‘sa bordi. Uning tabiiy o‘sa boii¬shi — hammangizning haddan ziyod g‘azabingizga sabab bo‘lardi. Shu vaqtgacha meni bir narsa hayratda qoldiradi, nega sizlar uni haydab yubormadinglar? To‘g‘risini aytganda, men buning sababini juda yaxshi tushunaman: mendan hayiqar edingiz. Brama menga aql bergan — sizlar qalbingizda uni hurmat qilishga majbur edingiz. O‘z kuchingiz bilan Bindudan qutula olmagach, yordam uchun chet kishilarga murojaat qilishga qaror qildingiz, Binduga er topdingiz.
— Endi yaxshi boidi, naslimizning shon-sharifi saqlanib qoldi, — der edi kelinoyim.
Men kuyovni ko‘rmadim, lekin u, umuman, yaxshi odam deb eshitdim.
Bindu mening oyoqlarimni quchoqlab yig‘lardi:
— Opa, nega meni erga berish zarur bo‘lib qoldi?
— Qo‘rqma, Bindu, eshitishimcha, ering yaxshi odam emish, — deb uni yupatardim.
— Agar u yaxshi bo‘lganda ham, mening nimamni sevadi?
Kuyovning qarindoshlari kelinni ko‘rish to‘g‘risida so‘z ochmadilar. Bu hol katta kelinni tinchitdi.
Boyoqish Bindu kechayu kunduz ko‘zyoshi to‘kishdan to‘xtamas edi. Uning ahvoli nechog‘li og‘ir ekanini o‘z tajribamdan bilardim. Bu qiz tufayli men sizlarning oilangizda ko‘p urishdim, biroq uning to‘yiga qarshilik qilish¬ga menda jasorat yetmadi. Men buni qilolmadim. Agar men o‘lsam u nima qiladi? Axir u qiz bola, buning ustiga qora qiz. U holda u qayerda yashaydi? Qay ahvolga tusha-di? Yo‘q, bu haqda o‘ylamagan yaxshi — o‘ylasang — yuraging yoriladi.
— Opa, — dedi bir kuni menga Bindu, — to‘yga besh kun qolibdi, shu orada o‘lib qo‘ya qolsam qanday bo‘lar ekan.
Men uni urishdim, ammo, xudo haqqi, agar Bindu
hayot bilan azobsiz vidolashsa, mening yuragimni bosib turgan tosh tushganday bo‘lardi.
To‘ydan bir kun burun Bindu opasining oldiga kelib yolvordi:
— Opa, men sizning og‘ilingizda yashayman, nimaiki buyursalar hammasini qilaman! Oyoqlaring ostiga yiqilay, meni haydab yuborma!
Binduning opasi so‘nggi vaqtda yashirincha, tez-tez yig‘lardi, o‘sha kuni ham yig‘ladi. Nima ham qilsin sho‘rlik, axir, yurakdan boshqa qonun ham bor!
— Bilasanmi, Bindu, — dedi, — er, xotin uchun ham hayot, ham ozodlik. So‘ngra shunisi ham borki, taqdir senga baxtsizlikni ravo ko‘rgan bo‘lsa, undan qochib qutulolmaysan.
Ha, boshqa iloj yo‘q. Bindu erga tegishi kerak, undan so‘ng nima bo‘lsa bo‘lar.
Men to‘yning biznikida bo‘lishini istardim, biroq hammalari bir og‘izdan — bu mumkin emas, to‘y kuyovnikida bo‘lishi kerak, odatimiz shunday, dedilar. Men bilar edim: Bindu to‘yiga pul xarjlash sizlar uchun gunoh. Shuning uchun men indamadim. Ammo bir narsani siz¬lar payqamadinglar — men yashirincha, Binduga o‘zimning ba’zi qimmatbaho narsalarimni taqdim etgan edim, bu haqda men kelinoyimga aytmoqchi edim-u, biroq aytmadim, negaki uning qo‘rqib joni chiqishi mumkin edi — nazarimda kelinoyim bularni ko‘rgan bo‘lsa ham, o‘zini ko‘rmaslikka soldi. Uning bu gunohini kechiringiz!
Ketish oldida Bindu meni quchoqlab:
— Opa, siz meni butunlay unutib yuborasizmi? — dedi.
— Yo‘q, Bindu, nima hodisa yuz bersa ham, men seni unutmayman.
Uch kun o‘tdi. Bundan sal ilgari ijarachingiz so‘yish uchun bir qo‘y yuborgan edi. Men meshqorin qarindoshlaringdan uni qutqazib, ko‘mir qo‘yadigan dahlizga bog‘lab, o‘zim boqib turdim. Men dastlab xizmatkorlarga ishondim. Ammo ular qo‘yni boqishdan ko‘ra ko‘proq o‘zlari yeyishni o‘ylardilar.
To‘rtinchi kun erta bilan dahlizga chiqqanimda, burchakda o‘tirgan Binduni ko‘rdim. Meni ko‘rib ho‘ngrab yubordi.
Uning eri jinni ekan.
— Nahotki shu to‘g‘ri bo‘lsa?
— Opa, nainki men noto‘g‘ri gapirsam? U jinni. Qaynotam rozi bo‘lmagan, lekin u qaynonamdan Yamadan qo‘rqqanday qo‘rqadi. U to‘ydan ilgari Banorasga ketgan ekan, qaynonam shu paytda o‘g‘lini uylantirib qo‘yibdi…
Men beixtiyor ko‘mir ustiga o‘tirib qoldim. Xotin kishining xotin kishiga rahmi kelmasa-ya!
— Xotin kishi, xotin kishi bo‘ladi, — debdi qaynona, — ammo yigit —jinni bo‘lsa ham erkak-da.
Binduning eri hamisha jinni emas edi. Biroq, ba’zan shunday jinniligi qo‘zg‘ardiki, uni qamab qo‘yishga to‘g‘ri kelardi.
To‘ydan keyingi birinchi kecha u soppa-sog‘ edi. Ikkinchi kuni birdan jinniligi qo‘zg‘adi. Tushda Bindu sariq mis idishda ovqat yebdi. Shunda eri birdan idishni tortib olib, hovliga otib yuboribdi. Jini qo‘zg‘ab, Binduni Rammoni nomli podsho xotini deb xayol qilgan ekan, go‘yo xizmatkorlar uning oltin idishini o‘g‘irlab, unga o‘z tovoqlarida ovqat bergan emishlar.
Bindu qo‘rqib, joni chiqishga sal qolibdi. Kechasi qaynonasi unga, ering yoniga chiq deganda, yuragi yorilay debdi. Agar qaynonaning jahli chiqsa, uni hech qanday dalil bilan ishontirib bo‘lmas ekan. Aslida bu yana ham havfliroq jinni, chunki buni hamma sog‘lom aql egasi deb hisoblaydi. Bindu vahimadan toshday qotib, eri yoniga chiqishga majbur boiibdi. Yarim kechada eri uxlab qolgandan keyin, Bindu yashirincha uydan chiqib, mening oldimga qochib kelibdi. Buni tafsiloti bilan tasvir qilishga hojat yo‘q.
G‘azab va hayajondan tomirlarimda qon qaynab ketdi.
— Agar ular bunday nayrang qilgan bo‘lsalar, to‘yni qonuniy deb hisoblash mumkin emas, — dedim men. — Bindu, sen ilgarigidek menikida yashaysan. Qani ko‘ray-chi, seni mendan tortib olishga kim jur’at qilar ekan?
Biroq, shunda siz hammangiz g‘avg‘o ko‘tardingiz.
— Bindu yolg‘on aytadi!
— U hech qachon yolg‘on gapirmaydi!
— Sen qayerdan bilasan?
— Men aniq bilaman!
Sizlar meni qo‘rqitishga urindingiz.
— Agar Binduning qaynonasi politsiyaga murojaat qilsa, biz baloga qolamiz.
— Sud ularning so‘zini inobatga olmaydi, — dedim men. — Binduni aldab, jinniga erga bergansizlar.
— Sen nima, shuning uchun sudga bormoqchimisan? Buning bizga nima keragi bor?
— Men bugun qimmatbaho narsalarimni sotib bo‘lsa ham, qo‘limdan kelgan ishni qilaman.
— Advokatning oldiga o‘zing borasanmi?
Men jim qoldim. Men boshimni devorga urishim mumkin edi. Bundan boshqa hech narsa qo‘limdan kelmaydi.
Shu mahalda Binduning qaynog‘asi kelib hovlida shovqin ko‘tardi: politsiya uchastkasiga borib arz qilaman deb do‘q qildi.
Bilmadim bu jasorat qayerdan paydo bo‘ldi: ammo men politsiyadan qo‘rqib, mendan najot istab kelgan odamni jallod qo‘liga topshirishni istamas edim.
— Mayli, borsin politsiyaga, — dedim men.
Men Binduni o‘z uyimga yashirib qo‘ymoqchi edim, lekin uni qidirib topolmadim. Men gapirguncha eshikdan chiqib qochibdi: agar bu yerda qolsa, men uchun ko‘ngilsiz hodisalar ro‘y berajagini bilgan-da.
Bindu ahyon-ahyonda qaynonasinikidan qochib kelar¬di. Biroq, bu bilan uning g‘ussalari ortardi, xolos. Qaynonasi unga: «Axir yigit seni yemaydi-ku! Dunyoda yomon erlar ko‘p, ularga qaraganda mening o‘g‘lim — tilla», der ekan.
— Qizning taqdiri shum, — der edi opasi, — biroq men nima ham qila olaman. U erkakmi, hayvonmi, nima bo‘lsa ham er!
Ayollarning sadoqati haqida gapirib, xotini fohishaxonaga ko‘tarib kelgan moxov tarixini tez-tez takrorlar edingiz. Siz erkaklar bu razolat haqida so‘zlaganda, ozgina o‘ng‘aysizlik ham his etmaysiz. Shuning uchun sizlar Binduning xatti-harakatlaridan g‘azablandingiz. Sizlarda uyat degan narsa yo‘q!
Men qishloqi ayolman, sizning oilangizga tasodifan tushib qoldim. Lekin bu yerda ayollar oldiga qo‘yiladigan talablarga men chiday olmayman, sizlarga odat bo‘lib qolgan narsani yaxshi deya olmayman. Nega ham Brama menga bunchalik aql berdi!
Men Binduning bundan keyin, hatto men o‘lganda ham biznikiga kelmasligiga qattiq ishongan edim. Biroq to‘y arafasida men unga: seni hech unutmayman, deb va’da berganman.
Kichik inim Shorot Kalkuttada o‘qiydi. Siz hammangiz bilasizki, u har bir ishga astoydil kirishadi. Qayerda ko‘ngilUlar kerak bo‘lsa: vabo paydo bo‘lgan rayonlarda kalamushlarni qirishmi yoki Damodor toshqiniga qarshi kurashmi — hammasiga qatnashib, ikki marta imtihondan yiqildi. Lekin bu uning ruhini tushirmadi. Shundan keyin men ukamni chaqirib aytdim:
— Shorot, sen bir ish qilib Bindudan xabar top, u o‘zi menga xat yozishga jur’at qilolmaydi, yozgan taqdirda ham, uning xati menga tegmaydi.
Agar men unga borib Binduni o‘g‘irlab olib kel, yoki jinni erining boshini yorib kel deganimda, u bundan ham ortiqroq xursand bo‘lar edi!
Men Shorot bilan gaplashib turgan paytda sen uyga kirib, so‘rading:
— Yana qanday baxtsizlik? Yana qanday hodisa yuz berdi?
— Men sizning uyingizga kelib qolgan ekanman, bunga sen o‘zing aybdor.
— Sen yana Binduni qayergadir yashirdingmi?
— Agar Bindu kelsa, men uni, albatta, yashirgan bo‘lar edim. Xotirjam boi, u kelmaydi.
Shprotning hozir bo‘lishi sening gumoningni yana oshirdi. Shorotning biznikiga kelib ketishi senga yoqmasligini bilardim. Siz hammangiz, uning orqasidan politsiya kuzatib yuradi, biror siyosiy ishda ayblanib, bizni ham bir kulfatga duchor qiladi, deb qo‘rqar edingiz! Shuning uchun men unga hatto Bxaypoto qilmadim, uyimga ham taklif etmadim.
Sen, Bindu yana qochibdi, qaynog‘asi qidirib kelibdi, deding. Bu g‘ussadan mening yuragim ezilib ketdi. Boyoqish qizning ne-ne musibatlarga giriftor bo‘lishini bila turib, unga hech yordam qilolmadim.
Shorot ketdi, ammo kechqurun qaytib kelib menga quyidagilarni aytdi:
— Bindu akalarining oldiga qochib boribdi. Ularning jahli chiqib, darhol qaytarib qaynonasinikiga yuboribdilar. Hozirgacha so‘kayotirlar. Buni qara-ya! Shu qiz uchun pul xarjlab ot yollashga to‘g‘ri keldi!
Shunda birdan otangning xolasi kelib, Puriga ziyoratga borish niyatida ekanini aytdi. Men ham u bilan birga boraman dedim.
Qo‘qqisdan menda paydo bo‘lgan dinga moyillikni ko‘rib, sizlar shunday quvondinglarki, borishimga darhol rozi bo‘la qoldinglar. Bundan tashqari, hammangiz, mabodo men Kalkuttada qolsam yana Bindu to‘g‘risida harakat qiladi deb qo‘rqardingiz. Shunday qilib, men bor joy da ko‘ngilsizlik ro‘y berishidan sira qutulolmas edingiz!
Seshanba kuni jo‘nashim lozim edi, lekin ketishga yakshanba kuniyoq hamma narsa tayyor bo‘ldi. Shunda men Shorotni chaqirib:
— Nima bo‘lganda ham seshanba kuni Puriga ketadigan poyezdga Binduni olib kelishing kerak, — dedim.
Shorotning chehrasi ochildi.
— Xotirjam bo‘l, opa, — dedi u, — men uni poyezdda Purigacha kuzatib boraman — Djagannatxni ham bir ko‘rsin!
O‘sha kuni kechqurun Shorot yana keldi. Yuzlariga nazar solganimda, ko‘kragimda allanima uzilganday bo‘ldi.
— Shorot, nima gap? Nima bo‘ldi?
— Yo‘q, — dedi Shorot, — hech nima…
— Bindu rozi bo‘lmadimi? — deb surishtira boshladim.
— Endi unga rozi bo‘lishning hojati yo‘q. Kecha kechasi o‘zini o‘zi o‘ldiribdi. U o‘z kiyimiga o‘t qo‘yib, yonib halok bo‘libdi. Men jiyani bilan so‘zlashdim: uning gapiga qaraganda, Bindu senga xat yozib qoldirgan emish, lekin qarindoshlari yirtib tashlabdilar.
Ana endi tamom. Binduning uqubatli umri sob bo‘ldi. Urf-odatga mukkasidan ketganlar darg‘azab bo‘lib:
— Kiyimiga o‘t qo‘yib o‘z-o‘zini o‘ldirishi nimasi tag‘in, bu nima degan noma’qulchilik, — deb jar soldilar.
Uyda qarindosh-urug‘lar bir og‘izdan: «Bu o‘taketgan masxarabozlik-ku», — deb javradilar. Mayli, shunday ham boisin. Biroq, nega bu masxarabozlik bengal ayollarining libosini kuydiradi-yu, erlar kiyimiga ta’sir etmaydi. Bu haqda o‘ylasang arziydi.
Binduning taqdiri cheksiz musibat edi! U tirik ekan, na go‘zallik, na boshqa fazilat bilan shuhrat qozondi; mana ajal keldi, biroq u, o‘lishning ham erlarni qoyil qiladigan yo‘lini tanlolmadi. Hatto o‘limi ham kishilarning g‘ashiga tegdi.
Opasi o‘z uyiga kirib olib, yashirincha yig‘ladi. Ammo uning yig‘lashidan bir navi xotirjamlik ko‘rinardi. Nima bo‘lganda ham, endi bari tugadi. Bindu o‘ldi, tamom. Tirik qolganida boshida yana qanday ko‘rguliklar borligini kim biladi deysiz!
So‘ngra men Puriga jo‘nadim. Endi Binduga biryoqqa borishning keragi yo‘q. Lekin menga kerak.
Men sizning uyingizda, odamlar og‘ir hayot deb atagan musibatni ko‘rganim yo‘q. Men kiyim-kechak va ta’minot jihatidan tanqislikni bilmadim. Garchi katta akang yomon bo‘lsa ham — sening fe’l-atvoringda xudoga noligulik yomon xislat yo‘q. Bordiyu akangga o‘xshaganingda ham, eriga sadoqatli bir xotin sifatida, katta keliningiz singari, ehtimol buni sendan emas, xudodan ko‘rardim. Shuning uchun, shikoyat qilishni istamayman, men bu maqsad bilan yozayotganim yo‘q.
Ammo sizning Makxon Borol ko‘chasidagi 27 uyingizga qaytib bormayman. Men Binduni ko‘rdim, sizning oilangizda xotinlarning qanday yashashini bilaman. Shu yetadi, menga boshqa narsa kerak emas.
To‘g‘ri, keyinchalik angladim, Bindu xotin kishi bo‘lsa ham, falak uni tashlab qo‘ymadi. Siz unga qancha tajanglik qilgan bo‘lsangiz ham, endi qahr-g‘azabingiz unga kor qilmaydi. U o‘zining baxtsiz hayotidan yuqori. Sizning oyoqlaringiz uncha uzun emaski, endi ham Binduni ilgarigidek poymol qilsangiz! Oiim sizdan yuqori! U Binduni ma’nan ulg‘aytirdi. U yerda u yolg‘iz bengal ayoli, faqat o‘z akalarining singlisi yoki jinni erning noma’lum xotini emas. U yerda — u o‘lmasdir.
O‘lim nag‘malari chalinib, bu qizning ezilgan yuragini harakatdan to‘xtatganida, ko‘kragimga go‘yo o‘q tekkanday bo‘ldi. Men tangridan iltijo qildim:
— Nega eng kichik odamlar bu dunyoda hammadan og‘irroq kun kechiradilar? Atroflari o‘rab olingan tor ko‘chadagi bu kichik uy nega qo‘rqinchli? Nega men hayot jomidan bir tomchi obihayot istab, shu qadar qo‘l cho‘zdim-u, shu choqqacha ichkarining ostonasidan hatlab o‘tolmadim? Nega men sening dunyongda bu jirkanch g‘isht devor orasida sekin-asta o‘lishim kerak? Nega hayotim bu qadar ma’nosiz! Bu dunyoning qonunlari, qabul etilgan odatlari, gap-so‘zlari; ig‘vo-fasodlari, urish-janjallari, shular hammasi qanday ma’nosizlik bilan tayin etil¬gan! Nahotki, shu azob-uqubat tuzog‘i ustin kelib, sening quvonch olaming mutlaqo mag‘lub bo‘lsa?
Mana o‘lim naylaridan sado yangradi — qani u g‘isht devorlar? Qani mudhish qonunlaringiz, atrofi tikonli simlar bilan o‘ralgan ko‘ralar qani? Qaysi kirdikori, qaysi haqorati uchun kishini zindonda tutishga jasorat qildingiz? Mana qarang, o‘limning qo‘llarida hayotning hammani yenguvchi qudratli tug‘i hilpiramoqda! Qo‘rqma, o‘rtancha kelin! Hadeguncha sening oyoqlaringdagi zanjirlar ham parcha-parcha bo‘lg‘usidir.
Men endi sizning tahdidingizdan qo‘rqmayman. Bugun mening ko‘z oldimda moviy okean, tepamda ashar bulutlari.
Men sizning qonunlaringiz zulmatiga o‘ralib yashadim. Bir lahzaga Bindu paydo bo‘ldi-yu, shu kichik shu’lada men o‘zimni yaqqol ko‘ra oldim. Bu ayol o‘z oiimi bilan zanjirlarni uzib tashladi. Endi yorug‘likka chiqib, ko‘rib turibmanki, men faqat shu yerdagina o‘z qadr-qimmatimni saqlay olaman. Hamma tomonidan tahqirlangan u go‘zal, endi meni ravshan ko‘rib turibdi. O‘rtancha kelin endi yo‘q! Ehtimol sen meni o‘z-o‘zini o‘ldirishga tayyorlanayotir deb o‘ylarsan. Qo‘rqma, men sen bilan bu eski va beburd hazilni o‘ynamoqchi emasman! Mirabay ham xotin kishi edi va uning kishanlari menikiday zaif emasdi, biroq unga o‘lim izlashga to‘g‘ri kelmadi. Mirabay o‘z qo‘shiqlarida bunday kuylagan edi:

Mayli, ota Miridan yuz o‘girsin,
Mayli, ona yuz o‘girsin Miridan.
Mayli, barcha yuz o‘girsin, u — mahkam!
Mayli, nima bo‘lsa bo‘lar, qaytmaydi!

Bu so‘zlar hayotga qaytaradi.
Ha, men yashayman! Men xalos etildim.

Sizning uyingizni tashlab ketgan
Mrinal.

To‘xtasin Jalolov tarjimasi

AKA VA UKA

Katta ovsin bu gal ham shunday gaplarni “kiyib” ketdiki, bechora Rosmani yer yorilmadi, yerga kirmadi. Uning har bir so‘zi yuragiga nashtarday botib, zaharday kuydirdi.

Ovsinining hamma iddaolari, aslida, qaynisi Radhamukundga — Rosmanining eriga atalgan edi. Biroq kechki ovqatini yeb bo‘lgach, non chaynab, sigareta buruqsitib o‘tirgan Radhamukund pinagini ham buzmasdi. Kelinoyisining gaplarini o‘ng qulog‘i bilan eshitib, chap qulog‘idan chiqarib yuborardi. U sigaretasini erinmay, oxirigacha chekdi-da, odatdagi vaqt kelishi bilan yotoqqa kirib ketdi.

“Tavba, odamzod ham shunaqa tepsa-tebranmas bo‘ladimi!”

Endi Rosmaniniki tutib ketdi: har kuni erining oyoq-bellarini mehr bilan uqalab qo‘yadigan xotin bugun zarda bilan munchoq-bilaguzuklarini yechdi-da, karavotning bir chetida omonat cho‘zilgancha, ters qarab, piq-piq yig‘lay boshladi.

Radhamukund e’tibor bermadi, parquvni boshiga burkab, uxlashga harakat qildi. Lekin xotinining yig‘isi kuchaysa kuchayardiki, to‘xtay demasdi. Axiri Radhamukund muloyimlik bilan:

— Ertangi ishlar juda zarur, barvaqt turish kerak, uxlamasak bo‘lmaydi, — dedi.

To‘lib turgan Rosmani erining gapidan so‘ng o‘kirib yubordi.

— Tinchlikmi? Nima bo‘ldi o‘zi? — so‘radi Radhamukund, go‘yo hech narsadan bexabardek.

Rosmani yig‘i aralash dedi:

— Eshitdingiz-ku!

— Ha, eshitdim, — bosiqlik bilan javob berdi er. — Nafsilambirini aytganda, kelinoyimning gaplarida jon bor. Yo akamning qaramog‘ida yashayotganimiz noto‘g‘rimi? Ustingdagi kiyim-boshlarni, zar-zevarlarni otamdan qolgan merosga olib berganim yo‘q-ku! Yedirib-ichirib, kiyintirib turgan odam bir-ikki og‘iz qattiq-quruq gap qilsa, uni ham shu yeb-ichgan, kiygan qatorida ko‘rish kerak.

— Bunaqa yeb-ichish, kiyinishdan nima chiqdi?

— Kunimiz o‘tib turibdi-ku…

— O‘lganim yaxshi!..

— O‘lish qochmaydi, ungacha uyquni o‘ylasang-chi, har qalay, dam olasan, — dedi-da, Radhamukund o‘z nasihatiga o‘zi amal qilishga kirishdi.

Radhamukund bilan Shashibhushan ikkovi bir qorindan talashib tushgan emas. Ular na ota, na ona tomonidan chatishgan — yetti yot begona edilar. Aslida “tutingan aka-uka” deyish to‘g‘riroq. Ammo mehr-oqibatga kelganda haqiqiy aka-ukadan nimasi kam? Katta ovsin Brajsundariyga xuddi shu narsa yoqmasdi. Axir er jonivor o‘z xotinidan ko‘ra keliniga ko‘proq yon bosib turgandan keyin nima qilish kerak?! Qarang, Shashibhushan uyga biron buyum olib kelsa, xotiniga emas, albatta keliniga ilinadi. Bu ham yetmaganday, ko‘pincha o‘z xotinining gaplari bir tiyin bo‘lib qolaveradi-da, Radhamukundning maslahatlari masalani hal qiladi. Shashibhushan keng fe’lli, o‘ta ochiqqo‘l ekanligi uchun ro‘zg‘orga oid hamma vazifalar Radhamukundning zimmasiga tushgandi. Buni katta ovsin boshqacha tushunardi: Radhamukund akasiga zimdan choh qaziyapti, degan gumonga borardi. Ammo buni tasdiqlaydigan biron dalil topilmagani sari qaynisiga g‘arazi battar oshardi. Shubhalar zarbiga dosh berolmay, og‘zidan zaharli so‘zlar o‘qtin-o‘qtin otilib chiqishining boisi ham shunda edi…

Shu kuni Radhamukund amallab tong ottirdi-da, g‘amgin qiyofada Shashibhushanning qoshiga bordi. Akasi hayron bo‘lib so‘radi:

— Radhe, nega kayfiyating past, tobing qochmadimi, mabodo?

Radhamukund yotig‘i bilan tushuntirishga harakat qildi:

— Aka, endi bizning bu yerda turishimiz qiyin bo‘lib qoldi…

U gap orasida yangasining kecha kechqurungi qiliqlarini qistirib o‘tdi.

Shashibhushan kulib yubordi:

— Bor-yo‘q gap shumi? E, suf-e, senga! Xotinlarning kimligini bilmaysanmi hali? Sen bilan biz qayoqda-yu ular qayoqda? Og‘ziga kelganini gapiraveradi-da. Shungayam ko‘ch-ko‘roningni ko‘tarib qochmoqchimisan? Bunaqa gaplardan meni bexabar deb o‘ylaysanmi? Nima, shunga hovli-joyimni tashlab chiqib ketaymi?

Radhamukund xomush qiyofada javob qaytardi:

— Xotinlarning gapini ko‘tarolmasam, erkak bo‘lib dunyoga kelganimning ma’nosi nima, aka? Faqat sizning shirin turmushingizga achchiq oralamasin, deyman-da…

— Sen ketsang, turmushimiz chuchuk bo‘lib qoladi deb o‘ylaysanmi? — ukasiga tikildi Shashibhushan.

Shu bilan suhbat uzildi. Biroq Radhamukundning yurak dardi zarracha yengillashmadi.

Katta ovsinning xarxashasi tobora avj olaverdi. Arzimagan narsalarni bahona qilib qaynisiga ko‘z ochirmasdi. Uning o‘rinsiz ta’nalari Rosmanining qalbiga o‘qday sanchilar, shunda ham bechora yigit hech narsa eshitmayotganday, sigareta chekib yotaverardi. Xotinining yig‘lamsiragan basharasiga ko‘zi tushgan zahoti esa ko‘zlarini yumib olardi-da, yolg‘ondakam xurrak otishga tushardi. Biroq uning yuziga diqqat bilan razm solgan odam Radhamukundning tobora bardoshi tugab borayotganini payqashi qiyin emasdi…

Shashibhushan bilan Radhamukund yoshlikdan birga o‘sib-ulg‘ayishdi. Ikkalasi ertalab apil-tapil nonushta qilib maktabga jo‘nashardi. Ba’zan pandit jiyning ko‘zini shamg‘alat qilib, darsdan qochib qolishar va dehqon bolalari bilan turli-tuman o‘yinlar o‘ynab yurishardi. Hatto kechalari bitta to‘shakda uxlardilar…

“O‘sha paytlarda Brajsundariy qayerdayu Rosmani qayerda yurganikin? Chambarchas umrlarni nahot ayirib tashlash mumkin bo‘lsa?! Aka-ukachilik, birining hisobiga biri kun ko‘rishi uchun o‘ylab chiqarilgan qandaydir nayrang, degan gumonga borishning o‘ziyoq o‘taketgan pastkashlik-ku! Bu ahvolga yana qancha chidash mumkin?” Radhamukundning boshi qotgandi…

Shu orada aka-uka boshlariga og‘ir musibat tushdi.

O‘sha davrlarda ingliz hukumati tomonidan solingan yer solig‘i muddatida to‘lanmasa, aybdorning mulki kimoshdi savdosiga qo‘yib yuborilar edi.

To‘satdan Shashibhushanning yakkayu yagona otameros mulki xuddi shunday vaj bilan musodara etilgani haqida xunuk xabar keldi.

— Hammasiga men aybdorman, — dedi kutilmaganda Radhamukund.

— Nega endi, sen pulni o‘z qo‘ling bilan yuborgansan, yo‘lda o‘g‘rilar hujum qilgan bo‘lishi mumkin, — uni yupatdi akasi. Aslida ham aybdorni qidirib o‘tirishdan foyda yo‘q, bundan buyog‘iga tirikchilik g‘amini o‘ylash lozim edi. Shashibhushanda na ma’lumot, na tayinli hunar borki, qaysidir ishning boshini tutsa. U tubsiz jarlikka qulab ketayotgandek his etardi o‘zini.

Miyasiga kelgan birdan-bir tadbir — xotinining zar-zevarlarini garovga qo‘yish bo‘ldi. Shu asnoda Radhamukund uning oldiga bir xalta pul qo‘yib, akasini bu yo‘ldan qaytarib qoldi…

Dunyoning ishlariga tan bermay iloj yo‘q. Dorilamon kunlarda ro‘zg‘orni ayirib yuborishga bekalar qanchalik harakat qilgan bo‘lsalar, boshga musibat tushganda ajralib ketmaslik uchun shu qadar urinar edilar. Ayni paytda ikkala aka-ukadan qaysi biriga ko‘proq suyanish mumkinligini ular darrov payqadilar. Radhamukundga qoyil qolmay iloj yo‘q edi.

Radhamukund ro‘zg‘orni tebratish uchun oldindan ehtiyot choralar ko‘rib qo‘yardi. U o‘sha paytlarda ancha serdaromad hisoblangan muxtorlik ishining boshidan tutdi. Ukaning chapdastligi qo‘l kelib, nazarga tushdi. Bora-bora u muzofotdagi manman degan zamindor boylarning jilovini qo‘lga oldi…

Bu voqealardan keyin Rosmani o‘zgara boshladi. Chunki Brajsundariy bilan Shashibhushan endi Radhamukundning boqimandasiga aylanib qolgandi. Rosmani avvallari ularning bu holini yuziga solmay yurdi. Keyinroq esa… juvon og‘zi botirlik qilib qo‘ydi-yu, qilmishi uchun ming pushaymon yedi. Gap shundaki, Rosmanining ovsiniga qilgan minnati Radhamukundning qulog‘iga yetgan edi. Radhamukund xotinini tun bo‘yi shunday “tuzladiki”, ertasigayoq kichik ovsin og‘ziga tamba urib, katta ovsinga tayyor cho‘ri bo‘ldi-qoldi. Chamasi, Radhamukund xotinini darhol otasinikiga jo‘natib yubormoqchi bo‘lgan. Buni anglab qolgan Brajsundariy qaynisini aldab-suldab, katta qiyinchiliklar bilan er-xotinni yarashtirib qo‘ydi. Shundan keyin ham ko‘ngli tinchimay:

— Kelin bu dargohga yaqinda kelgan, siz bilan bizlarning et-tirnoqdayligimizni u bechora qayoqdan bilsin? Endi, bir yoshligiga bordi-bordi-da, qizgina. Shu gal kechira qoling! — dedi qaynisiga yalinib.

Radhamukund ro‘zg‘or xarajatlari uchun pulni hamisha kelinoyisiga berardi. Rosmani o‘zi uchun kerakli xarajatlarga pulni hamon ovsinidan olardi. Xullas, xonadonda katta ovsinning mavqei oldingiday, balki undan ham yaxshi edi. Bunga yana bir sabab — u ham keyingi paytlarda kichik ovsiniga ko‘proq yon bosayotgani bo‘lsa kerak… Hamma ishlar avvalgidan ham yaxshi yo‘lga tushib olgandi.

Shu baxtiyor damlarda ularning osmoniga yana bulut o‘rladi. Shashibhushanning chehrasida doim iliq tabassum jilva qilib tursa-da, qandaydir sirli dard uni ich-ichidan kemirib bormoqda edi. Kundan-kun sillasi quriyotgan akasidagi o‘zgarishni sezgan Radhamukundning oromi qochdi. Ba’zan tunlari uyg‘onib qolgan Rosmani erining chuqur-chuqur xo‘rsinib, bezovtalanib, tinmay u yonidan-bu yoniga ag‘darilayotganini ko‘rardi. Goho Radhamukund akasining oldiga borib, ko‘nglini ko‘tarmoqchi bo‘lar:

— Aka, sira tashvish tortmang! Otameros mulkingizni men sizga qaytarib olib beraman. Nima qilib bo‘lsa ham albatta olib beraman, bunga yaqin qoldi, — deb qo‘yardi.

Darhaqiqat, ko‘p o‘tmay, Shashibhushanning mulkini kimoshdi savdosida sotib olgan kishining zamindorlikda uquvsiz ekanligi ma’lum bo‘ldi. U mulkdan foyda ko‘rish uyoqda tursin, topgan-tutganini ham yo‘qota boshlabdi. Oxiri sho‘rlik savdogar, hammasidan qo‘lini yuvib, qo‘ltig‘iga urdi-da, o‘sha mulkni Radhamukundga suvtekinga sotib yubordi.

Aytishga-ku, ikki og‘iz gap, biroq mulk egasiga qaytguncha oz emas, naq o‘n yil vaqt o‘tib ketdi. Shundoq ham o‘n yil burun Shashibhushan yigitlik bilan keksalikning qoq o‘rtasida turardi. Bu yillar o‘tib ketgach esa ajabtovur mo‘ysafidga aylanib bo‘lgandi. Otameros mulknng yana qayta qo‘lga kirganidan u negadir suyunmasdi. Fuqaro sevinchining esa chegarasi yo‘q. Ko‘pchilik: “Shashibhushan bu xursandchilikka bir erimasa bo‘lmaydi”, deb turib oldi. Aka ukasiga maslahat soldi:

— Xo‘sh, sen nima deysan?

— Albatta eriysiz? Shunday quvonchli damda xushchaqchaqlik qilmay bo‘ladimi? — dedi.

Qishloq ahli qachonlardan beri tuzukroq ziyofatga ham, to‘yga ham yolchimay kelardi. Ziyofatda kattayu kichik jamuljam bo‘ldi. Kambag‘alning bir to‘ygani — chala boyigani qabilida yo‘l tutganlar uy-uylariga tarqalishdi. Buning ustiga, shu voqeadan keyin to‘rt kun bosim qo‘sh haydalib, yemak-ichmakning ham tayini bo‘lmadi. Oqibatda og‘ir mehnat Shashibhushanni zo‘riqtirib qo‘ydi. U ko‘rpa-to‘shak qilib yotib qoldi. Bemor alahsirar, dam-badam isitmasi ko‘tarilib, bezgak tutardi. Tabib chaqirdilar.

— Qattiq dardga yo‘liqibdi, — dedi u bosh chayqab.

Yarim tundan oqqanda xonada aka va uka yolg‘iz qoldilar.

Radhamukund negadir sukut saqlab, jim o‘tirardi. U muk tushgan ko‘yi karavotning burchagidagi choyshab chekkasini ikkala qo‘li bilan tekislay boshladi. Shashibhushanning esa nafas olishi tobora og‘irlashmoqda edi.

Radhamukund karavotning quyi tomoniga o‘tib o‘tirdi-da, bemorning oyoqlarini mehr bilan uqalay turib, dedi:

— Akajon, mendan juda katta gunoh o‘tgan, bugun shuni sizga aytaman. Aytmasam, yuragimda bir umr armon bo‘lib qoladi…

Shashibhushan indamadi. Radhamukund ora-chora chuqur xo‘rsinib davom etdi:

— Aka, bu gaplarni aytishga tilim ham bormayapti. Men o‘zimdan o‘tganini o‘zim bilaman. Agar dunyoda meni tushunadigan biron zot topilgudek bo‘lsa, u — siz. Bolaligimizdan ikkovimizning o‘y-fikrimiz ham, orzu-umidlarimiz ham bir xil edi, faqat aftimiz farq qilardi, xolos. Yana bir farq shuki, siz boy, men bo‘lsam kambag‘al edim. Qarasam, shu vajdan siz bilan mening oram buziladigan. Oxiri baxayr bo‘lsin deb, shu farqni yo‘qotishga jazm qildim. Aka, yer solig‘iga bergan pullaringizni mening o‘zim o‘g‘irlab, mulkingizni ataydan musodara qildirgandim…

Shashibhushanning yuzida o‘zgarish bo‘lmadi: hayrat yo taajjubdan nom-nishon ham yo‘q edi. U siniq jilmayib qo‘ydi va muloyim ohangda xirillagancha dedi:

— Uka, nima qilgan bo‘lsang, to‘g‘ri qilgansan. O‘sha o‘ylagan niyating ro‘yobga chiqdi-ku! Keyin bari bir meni qanoting ostiga olding-ku!..

U sal tin olgach, yana siniq jilmaydi, ikki tomchi yosh yuzlari osha dumalab ketdi.

— Kechiring meni, aka, kechiring! — dedi Radhamukund akasining oyoqlariga bosh urib.

Shashibhushan “beri kel” deganday ishora qildi-da, ukasining qo‘lidan tutib dedi:

— Men senga aytsam, hamma gapdan xabarim bor edi. Sen bilan til biriktirgan odam kelib, menga bu sirni oshkor qilgandi. O‘shandayoq seni kechirganman.

Radhamukund xijolatdan cho‘g‘day yotgan yuzini ikala qo‘li bilan to‘sib yig‘lay boshladi. Sal o‘tgach o‘zini qo‘lga olib dedi:

— Akajon, agar kechirgan bo‘lsangiz, mulkingizga ham o‘zingiz egalik qiling. Bir og‘iz gapingiz, yo‘q demang, aka…

Ammo Shashibhushan tildan qolgan edi. U Radhamukundning yuziga tikilib qaragancha, o‘ng qo‘lini horg‘in ko‘tarib tushirdi. Bu bilan nima demoqchi — bilish qiyin edi. Shunisi ham borki, aka ishorasini uka tushungan bo‘lsa ehtimol.

Hind tilidan Amir Fayzulloh tarjimasi