1 март — Машҳур япон адиби Акутагава Рюноскэ таваллудининг 130 йиллиги

     Асакусадаги Нагасуми-чё кўчасида Шингёжи ибодатхонаси бор. Йўқ-йўқ, бу катта ибодатхона эмас. Шундай бўлса-да, у ерда муқаддас Ничиронинг ёғочдан ясалган ҳайкали мавжуд, демак, бу ибодатхона ўз тарихига эга. Мэйжи даврининг йигирма иккинчи йили кузида шу ибодатхонанинг дарвозаси олдига бир болани ташлаб кетишди…

АКУТАГАВА РЮНОСКЭ
ТАШЛАНДИҚ БОЛА

Акутагава Рюноскэ (1892.1.3 — Токио — 1927.24.7) — ўз асарлари билан япон адабиётини жаҳон миқёсига чиқишини бошлаб берган адиб сифатида тан олинади. У ижодида ғарб ва япон адабиети анъаналарини ўзаро уйғунлаштириб, япон анъанавий тасвир ва ифода усулини янги йўналишга бурган. Инсон онгининг «жумбоқ»лиги, олдиндан айтиб бўлмаслик хусусияти ифодаланган ҳикоялари — «Расёмон дарвозаси» (1915), «Бурун» (1916) унга шуҳрат келтиради. «Куз» (1920), «Совуқ» (1924) каби психологик ҳикояларида эса ижтимоий ёвузлик дунёсида эзгуликнинг фожиавий қисмати акс этган. «Сув алвастилари мамлакатида» (1927) ижтимоий-фантастик мажозий асардир. Инсоннинг ёлғизлиги, унинг вакт, тарих олдида ожизлиги панд-насиҳатдан иборат «Телбанинг ҳаёти» (1927) номли сўнгги асарининг мавзуидир. Япон маданиятида беқиёс ўрин эгаллагани учун «Акутагава» миллий мукофоти таъсис этилган.

Асакусадаги Нагасуми-чё кўчасида Шингёжи ибодатхонаси бор. Йўқ-йўқ, бу катта ибодатхона эмас. Шундай бўлса-да, у ерда муқаддас Ничиронинг ёғочдан ясалган ҳайкали мавжуд, демак, бу ибодатхона ўз тарихига эга. Мэйжи даврининг йигирма иккинчи йили кузида шу ибодатхонанинг дарвозаси олдига бир болани ташлаб кетишди. Турган гапки, у бир ёшга ҳам тўлмаган эди, ёнидан унинг исми ёзилган қоғозча ҳам топилмади. Эски сариқ ипак матога ўралган чақалоқнинг боши остига иплари узилиб кетган аёллар зорисини* қўйиб кетишганди.

Шингёжи ибодатхонасининг ўша вақтдаги роҳиби Тамура Ниссо исмли чол эди; айнан тонгги ибодатни қилаётган вақтида унинг олдига кекса дарбон келди ва чақалоқ ташлаб кетишганини маълум қилди. Роҳиб Будда ҳайкалига қараб турган эди; у дарбонга ўгирилиб ҳам қўймади ва гўёки ҳеч нима бўлмагандай деди:
— Шунақа де! Уни бу ёққа олиб кел.

Бу ҳам етмагандай, дарбон гўдакни қисиниб-қимтиниб олиб келганида роҳиб шу заҳотиёқ болакайни қўлига олди ва уни бепарво эркалай бошлади:
— Ажойиб болакай экан! Йиғлама! Йиғлама! Бугундан бошлаб сени ўз тарбиямга оламан.

Роҳибга ҳурмати ўзгача бўлган дарбон бу воқеани ибодатхонанинг қавмларига иллиций* шохчаси ва хушбўй шамларни сотаётган маҳалида кўп марталаб айтиб берган. Роҳиб Ниссо аввал Фукугавада сувоқчи бўлиб ишлаганидан хабарингиз йўқдир, балки, бироқ у ўн тўққиз ёшида ҳавозадан йиқилиб, ҳушидан кетган ва қўққисдан роҳибликни бўйнига олишга қарор қилган. У жуда ғалати одам бўлиб, тиниб-тинчимасди.

Роҳиб ташландиқ болага Юноскэ деб ном қўйди ва уни ўз ўғлидай тарбиялай бошлади. Мен “тарбиялай бошлади”, дедим, лекин бу инқилобдан* буён аёл зотининг оёғи етмаган ибодатхона шароитида қийин масала эканлиги маълум бўлди. Болага қараш ва унга сут бериш каби ҳамма юмушлар билан роҳибнинг ўзи сутраларни ўқишдан бўш вақтларида шуғулланар эди. Бу ҳам майли-я, бир куни, Юноскэ касал бўлиб қолганида, шамоллаган эди, шекилли, аксига олиб, ибодатхонанинг доимий қавми асилзода Каши-но Нишитацу шарафига мотам ибодатини амалга ошираётганида роҳиб иситмаси баланд болакайни бир қўли билан кўксига босганча, иккинчи қўлида биллур тасбеҳ билан одатдагидай сутраларни ўқийверди.

Аммо роҳиб, болаларни қанчалик яхши кўрмасин, иложи бўлса болакайнинг ҳақиқий ота-онасини топиш фикрини дилида яширинча орзу қилиб юрарди. Роҳиб минбарга кўтарилганда — дарвоза олдидаги устунда “Ваъз ҳар ойнинг ўн олтинчи куни айтилади” деб ёзилган эски тахтача ҳозиргача ҳам турибди — у Япония ва Хитойнинг қадимий тарихидан мисоллар келтираркан, ота-она меҳрини ёддан чиқармаслик Буддага миннатдорчилик билдириш демакдир, деб куйиб-пишиб гапиришни канда қилмасди. Ваъз кунлари бирин-кетин ўтиб борарди, бироқ ташландиқ боланинг отасиман ёки онасиман, дея ўзи кириб келган бирор одам бўлмади. Аммо бир гал, унда Юноскэ уч ёш эди, юзларига оппоқ қилиб упа-элик суриб олган жувон келиб, унинг онаси эканлигини айтди. Лекин, афтидан, у ташландиқ боладан ғаразли мақсадда фойдаланиш ниятида эди. Астойдил сўраб-суриштиришлар натижасида бу аёл шубҳалардан холи эмаслиги маълум бўлгач, қизиққон роҳиб уни аямай сўкиб берди ва муштини тугганича ҳайдаб юборди.

Шундай қилиб, Мэйжи даври 27-йилининг қиши ҳам етиб келди, бу вақт¬да япон-хитой уруши тўғрисидаги миш-мишлар кучайди; ойнинг ўн олтинчи, яъни одатдагидай ваъз ўқиладиган куни, роҳиб ўзининг ҳужрасига қайтганида унинг ортидан ўттиз тўрт-ўттиз беш ёшлардаги келишган аёл кириб келди. Ҳужрадаги қозон-ўчоқ ёнида Юноскэ пўртаҳол тозалаб ўтирган эди. Уни кўргач, аёл ҳеч қандай кириш сўзи ҳам айтмай қўлларини ўтингандай жуфтлаб, роҳибга қаради ва овозидаги титроқни зўр-базўр босиб, журъат билан деди: “Мен бу боланинг онасиман”. Табиийки, ҳайратда қолган роҳиб бир муддат у билан сўрашишга ҳам ботина олмай турди. Лекин аёл унга эътибор ҳам қилмади, полдаги бўйрадан кўзини узмай, унинг руҳий ҳаяжонини ташқи кўриниши англатиб турган бўлса-да, худди ёд олгандай шу кунгача болани тарбиялагани учун роҳибга боадаблик билан ва муфассал миннатдорчилик билдира кетди.

Бу ҳолат роҳиб қизил кегайли елпиғичини кўтариб, аёлдан болани нима учун ташлаб кетганлигини гапириб беришга мажбур қилмагунча давом этди. Шунда аёл, ҳануз кўзини полдаги бўйрадан узмай, қуйидагиларни сўзлаб берди.

Беш йил аввал унинг эри Асакусадаги Тавара-мачи кўчасида гуруч дўконини очади. Аммо илк фойдани олишга ҳам улгурмай, бор мол-мулкини совуради ва шундан сўнг улар аста-секин Йокохамага кетишга қарор қилишади. Лекин эндигина туғилган бола уларнинг оёғига тушов эди. Бунинг устига, бахтга қарши, онанинг кўкрагига сут келмайди ва шу ҳам сабаб бўлиб, эр-хотин кўзларида ёш билан гўдакни Шингёжи ибодатхонаси дарвозаси олдига ташлаб кетишади.

Кейин чала-ярим таниш бир одамнинг ёрдами билан ҳатто поездга ҳам ўтирмай Йокохамага етиб келишади, у ерда эри киракашлик идорасига ишга ёлланади, аёл эса дўконга ишга киради ва улар икки йил давомида тиним билмай меҳнат қилишади. Бу вақтга келиб тақдир уларга кулиб боқдимикин, ишқилиб, хизматга кирганларининг учинчи йили эрининг ҳалол меҳнатига муносиб баҳо берган киракашлик идорасининг хўжайини унга Хоммокухэн туманидаги Омото-дори кўчасида янги очилган кичик бўлимнинг ишларини олиб боришни ишониб топширади. Табиийки, аёл ўша заҳотиёқ ишидан воз кечади ва эри билан яшай бошлайди.

Бўлимнинг ишлари анча жонланиб қолган эди. Бундан ташқари, келгуси йили улар ўғил кўришади. Табиийки, бу вақтга келиб бир пайтлар ташлаб кетилган ўша болакай тўғрисидаги аччиқ хотиралар қалбларининг тўрида жонланиб қолади. Айниқса, аёл чақалоғининг оғизчасига сут деярли келмайдиган кўкрагини тутганида ҳар гал хотирасида улар Токиодан жўнаб кетган кеча яққол гавдаланарди. Лекин идорада ишлар мўл, болакай эса кундан-кунга ўсиб-улғайиб борар эди. Орттирган пулларини банкка омонат қўядиган ҳам бўлишди. Ишларнинг бориши чакки эмас эди ва ҳар нима бўлганда ҳам, эр-хотин яна бахтли оилавий ҳаёт кечириш имконига эга бўлишди.

Бироқ уларнинг бахтли онлари узоқ чўзилмади. Улар хурсанд бўлишга ҳам улгурмай, йигирма еттинчи йилнинг баҳорида эри терлама касалига дучор бўлди ва бир ҳафта ҳам ётмай оламдан ўтди. Бунинг ўзи бўлганда эди, балки аёл тақдирга тан берган ҳам бўлармиди, аммо эрининг ўлганига юз кун ҳам бўлмай, узоқ кутилган болакай ичбуруғ билан касалланиб қўққисдан нобуд бўлганига чидай олмади. Ўшанда аёл ақлдан озгандай туну кун дод-фарёд қилди. Йўқ, ўшандагина эмас, деярли ярим йил у паришонхотир юрди.

Ёам-ғуссаси чекингач, кўнглига келган биринчи нарса — ташлаб кетган катта ўғли билан кўришиш фикри бўлди. “Агар болагинам ҳаёт ва соғ-саломат бўлса, мен уни олиб келаман ва қанчалик қийналмайин, ўзим тарбиялайман” деб, ўйларди у ва ўзини қўярга жой тополмасди. У дарҳол поездга ўтирди ва юрагининг тўридан жой олган Токиога келгач, шу заҳотиёқ Шингёжи ибодатхонаси дарвозаси томон ошиқди. Бу айнан ойнинг ўн олтинчи куни, ваъз айтиладиган кун эди.

Аёл аввалига роҳибнинг ҳужрасига бориб, кимдандир бола ҳақида сўрамоқчи бўлди. Лекин ваъз ҳали тугамаганлиги сабаб, у роҳиб билан учраша олмасди, албатта. Шу боис сабри чидамай бутун ибодатхонани тўлдирган художўй эркаклар ва аёллар оломони орасига сингиб кетди ва роҳиб Ниссонинг ваъзини эътиборсиз тинглашга тутинди, ёки аниқроқ айтадиган бўлсак, унинг тугашини пойлай бошлади.

Роҳиб эса бугун ҳам Нилуфар аёл ўзининг беш юз нафар фарзанди билан қандай учрашгани-ю, ота-она меҳрининг муқаддаслиги ҳақида самимият ила нутқ ирод қилди. Нилуфар аёл беш юзта тухум қўяди. Тухумлар оқим бўйлаб сузиб кетади ва қўшни мамлакат подшосининг қўлига тушади. Бу тухумлардан чиққан беш юз баҳодир Нилуфар аёл оналари эканлигидан бехабар, унинг қалъасига ҳужум қилади. Бундан хабар топган Нилуфар аёл қалъанинг минорасига кўтарилади ва дейди: “Мен беш юз нафарингизга ҳам онаман. Мана далил”. Шундай дея у иккала кўкрагини чиқаради ва уларни чиройли қўллари билан сиқади. Онаизорнинг сути беш юзта булоқдан чиққандай баланд минорадан тизиллаб тўппа-тўғри беш юз баҳодирнинг оғзига тушади. Бу ҳинд афсонаси ваъз-насиҳатни шунчаки эшитаётган бечора аёлга жуда кучли таъсир кўрсатди. Шу боис ваъз тугаши биланоқ у кўз ёшларини артиб ҳам ўтирмай ибодатхонадан чиқди ва айвон бўйлаб роҳибни қидира кетди.

Тафсилотларини суриштириб бўлгач, роҳиб Ниссо ўчоқ ёнида ўтирган Юноскэни ёнига чорлади ва уни беш йиллик айрилиқдан сўнг юзи нотаниш бўлган онаси билан учраштирди. Аёл алдамаётганини, афтидан, роҳиб тушуниб турарди. Юноскэни қўлига олгач, у кўз ёшини зўрға тийиб олди, мурувватли роҳибнинг киприкларида эса табассум аралаш кўз ёши йилтиллади.
Кейин нима бўлганидан хабарингиз бор, албатта. Юноскэ онаси билан Йокохамага кетди. Эри ва ўғли ўлгач, аёл киракашлик идорасининг кўнгилчан хўжайини ва унинг рафиқаси йўл-йўриғи билан одамларга тикишни ўргата бошлади ва камтарона, лекин қийналмай турмуш кечириш имкониятига эга бўлди.

Ўзининг узундан-узоқ ҳикоясини тугатаркан, меҳмон олдида турган пиёлани олди. Лекин унга лабини ҳам теккизмасдан менга қаради ва секингина қўшиб қўйди:
— Ўша ташландиқ бола менман.

Индамай бош ирғаб, чойнакка сув қуйдим. Ташландиқ бола ҳақидаги бу таъсирли ҳикоя меҳмоним Мацубара Юноскэнинг болалик хотиралари эканлигини уни биринчи бор кўриб турган бўлсам-да, бошидаёқ тушунган эдим.

Бироз сукутдан сўнг меҳмонга мурожаат қилдим:
— Онангиз ҳали ҳам ҳаётмилар?

Саволимга кутилмаган жавоб олдим:
— Йўқ, у бир йил аввал оламдан ўтди. Лекин… сизга ҳикоя қилиб берган аёл онам эмас эди.

Ҳайратимни кўриб, меҳмон кўзлари ила табассум қилди:

— Унинг эри Асакусадаги Тавара-мачида гуруч дўконига эга бўлгани, Йокохамага кўчиб кетиб у ерда ишлагани — буларнинг ҳаммаси ҳақиқат, албатта. Лекин кейинроқ уларнинг болани ташлаб кетишганлиги ҳақидаги ҳикоялари ёлғон эканлигини билиб олдим. Онамнинг ўлимидан бир йил аввал мен дўконимнинг ишлари бўйича — хабарингиз бор, мен йигирилган ип савдоси билан шуғулланаман – Ниигата тарафларда юрардим ва ногаҳон поездда бир пайтлар онамнинг Тавара-мачи кўчасидаги уйига қўшни турган қоп сотувчи билан учрашиб қолдим. У менинг сўраб-суриштиришимни ҳам кутмай, онам ўшанда қиз туққани ва қизалоқ дўкон ёпилишидан олдин ўлиб кетганини гапириб берди. Йокохамага қайтгач, мен шу заҳотиёқ онамга билдирмай оилавий рўйхатни кўздан кечирдим ва шуни аниқладимки, ҳақиқатан ҳам, қоп сотувчи айтгандай, онам Тавара-мачи кўчасида яшаган вақтлари қиз кўрган. Чақалоқ уч ойлигида оламдан ўтган. Онам қандайдир сабабларга кўра бегона болани, яъни мени ўғил қилиб олиш учун ташландиқ бола тўғрисидаги воқеани тўқиб чиқарган. Шундан сўнг ҳузур-ҳаловатдан воз кечиб, йигирма йилдан ортиқ вақт мобайнида мен ҳақимда куйиб-пишди.

Нима сабабдан у бундай қилганлигини, қанчалик ўйламайин, ҳозиргача ҳам тушуниб ета олганим йўқ. Чиндан ҳам шундай бўлганлигини билмайман, лекин онамнинг мени ўз тарбиясига олганлигига асосий сабаб, ҳойнаҳой, роҳиб Ниссонинг ваъз-насиҳати эридан ва боласидан ажраб қолган онам учун қаттиқ таъсир қилган бўлса керак. У ваъзни тингларкан, айнан мен танимаган она бўлишни кўнглига туккан. Афтидан, шундай. Мени ибодатхона олдидан топиб олишганлигини, чамаси, ибодатхонага ваъз эшитиш учун ташриф буюрган қавмлардан билиб олган. Ёки унга бу ҳақда оқсоқ дарбон гапириб берган.

Меҳмоним жим бўлиб қолди ва бир нарса эсига тушгандай ўйчан қиёфада чой ҳўплай бошлади.

— Демак, сиз онангизга унинг ўз ўғли эмаслигингизни ва бу ҳақда билишингизни айтдингиз, шундайми?

Бу саволни беришдан ўзимни тия олмадим.

— Йўқ, айтмадим. Бу онамга нисбатан ўта шафқатсизлик бўлган бўлур эди. Онам менга ўлимига қадар бир сўз ҳам демади. Бу хусусда оғиз очиш менга нисбатан шафқатсизлик, деб ўйлаган бўлса ажаб эмас. Ростини айтсам, унинг ҳақиқий ўғли эмаслигимдан хабар топгач, онамга нисбатан туйғуларим бироз ўзгарди.

— Қайси маънода? — Меҳмоннинг кўзига тик қарадим.

— Улар аввалгига қараганда ҳам тафтлироқ бўлиб қолди. Чунки буни билиб олганимдан буён у мен, ташландиқ бола учун онадан ҳам азизроқ бир хилқатга айланди, — юмшоққина деди меҳмон, гўёки ўзи ҳам онаси учун ўғилдан-да азизроқ эканлигини билмагандай.

ИЗОҲЛАР
* Зори – похол ёки бамбукдан тўқилган шиппак.
* Иллиций – муқаддас шохча, ибодатхоналарга ташриф буюрувчиларга шамлар билан бирга сотилган.
* 1867 йилдаги Мэйжи инқилоби назарда тутилмоқда.

Русчадан Абдувоҳид Умр таржимаси

Манба: “Жаҳон адабиёти” журнали, 2006 йил, 12-сон

1 mart — Mashhur yapon adibi Akutagava Ryunoske tavalludining 130 yilligi

AKUTAGAVA RYUNOSKE
TASHLANDIQ  BOLA

Akutagava Ryunoske (1892.1.3 — Tokio — 1927.24.7) — o‘z asarlari bilan yapon adabiyotini jahon miqyosiga chiqishini boshlab bergan adib sifatida tan olinadi. U ijodida g‘arb va yapon adabiyeti an’analarini o‘zaro uyg‘unlashtirib, yapon an’anaviy tasvir va ifoda usulini yangi yo‘nalishga burgan. Inson ongining «jumboq»ligi, oldindan aytib bo‘lmaslik xususiyati ifodalangan hikoyalari — «Rasyomon darvozasi» (1915), «Burun» (1916) unga shuhrat keltiradi. «Kuz» (1920), «Sovuq» (1924) kabi psixologik hikoyalarida esa ijtimoiy yovuzlik dunyosida ezgulikning fojiaviy qismati aks etgan. «Suv alvastilari mamlakatida» (1927) ijtimoiy-fantastik majoziy asardir. Insonning yolg‘izligi, uning vakt, tarix oldida ojizligi pand-nasihatdan iborat «Telbaning hayoti» (1927) nomli so‘nggi asarining mavzuidir. Yapon madaniyatida beqiyos o‘rin egallagani uchun «Akutagava» milliy mukofoti ta’sis etilgan.

Asakusadagi Nagasumi-chyo ko‘chasida Shingyoji ibodatxonasi bor. Yo‘q-yo‘q, bu katta ibodatxona emas. Shunday bo‘lsa-da, u yerda muqaddas Nichironing yog‘ochdan yasalgan haykali mavjud, demak, bu ibodatxona o‘z tarixiga ega. Meyji davrining yigirma ikkinchi yili kuzida shu ibodatxonaning darvozasi oldiga bir bolani tashlab ketishdi. Turgan gapki, u bir yoshga ham to‘lmagan edi, yonidan uning ismi yozilgan qog‘ozcha ham topilmadi. Eski sariq ipak matoga o‘ralgan chaqaloqning boshi ostiga iplari uzilib ketgan ayollar zorisini* qo‘yib ketishgandi.

Shingyoji ibodatxonasining o‘sha vaqtdagi rohibi Tamura Nisso ismli chol edi; aynan tonggi ibodatni qilayotgan vaqtida uning oldiga keksa darbon keldi va chaqaloq tashlab ketishganini ma’lum qildi. Rohib Budda haykaliga qarab turgan edi; u darbonga o‘girilib ham qo‘ymadi va go‘yoki hech nima bo‘lmaganday dedi:
— Shunaqa de! Uni bu yoqqa olib kel.

Bu ham yetmaganday, darbon go‘dakni qisinib-qimtinib olib kelganida rohib shu zahotiyoq bolakayni qo‘liga oldi va uni beparvo erkalay boshladi:
— Ajoyib bolakay ekan! Yig‘lama! Yig‘lama! Bugundan boshlab seni o‘z tarbiyamga olaman.

Rohibga hurmati o‘zgacha bo‘lgan darbon bu voqeani ibodatxonaning qavmlariga illitsiy* shoxchasi va xushbo‘y shamlarni sotayotgan mahalida ko‘p martalab aytib bergan. Rohib Nisso avval Fukugavada suvoqchi bo‘lib ishlaganidan xabaringiz yo‘qdir, balki, biroq u o‘n to‘qqiz yoshida havozadan yiqilib, hushidan ketgan va qo‘qqisdan rohiblikni bo‘yniga olishga qaror qilgan. U juda g‘alati odam bo‘lib, tinib-tinchimasdi.

Rohib tashlandiq bolaga Yunoske deb nom qo‘ydi va uni o‘z o‘g‘liday tarbiyalay boshladi. Men “tarbiyalay boshladi”, dedim, lekin bu inqilobdan* buyon ayol zotining oyog‘i yetmagan ibodatxona sharoitida qiyin masala ekanligi ma’lum bo‘ldi. Bolaga qarash va unga sut berish kabi hamma yumushlar bilan rohibning o‘zi sutralarni o‘qishdan bo‘sh vaqtlarida shug‘ullanar edi. Bu ham mayli-ya, bir kuni, Yunoske kasal bo‘lib qolganida, shamollagan edi, shekilli, aksiga olib, ibodatxonaning doimiy qavmi asilzoda Kashi-no Nishitatsu sharafiga motam ibodatini amalga oshirayotganida rohib isitmasi baland bolakayni bir qo‘li bilan ko‘ksiga bosgancha, ikkinchi qo‘lida billur tasbeh bilan odatdagiday sutralarni o‘qiyverdi.

Ammo rohib, bolalarni qanchalik yaxshi ko‘rmasin, iloji bo‘lsa bolakayning haqiqiy ota-onasini topish fikrini dilida yashirincha orzu qilib yurardi. Rohib minbarga ko‘tarilganda — darvoza oldidagi ustunda “Va’z har oyning o‘n oltinchi kuni aytiladi” deb yozilgan eski taxtacha hozirgacha ham turibdi — u Yaponiya va Xitoyning qadimiy tarixidan misollar keltirarkan, ota-ona mehrini yoddan chiqarmaslik Buddaga minnatdorchilik bildirish demakdir, deb kuyib-pishib gapirishni kanda qilmasdi. Va’z kunlari birin-ketin o‘tib borardi, biroq tashlandiq bolaning otasiman yoki onasiman, deya o‘zi kirib kelgan biror odam bo‘lmadi. Ammo bir gal, unda Yunoske uch yosh edi, yuzlariga oppoq qilib upa-elik surib olgan juvon kelib, uning onasi ekanligini aytdi. Lekin, aftidan, u tashlandiq boladan g‘arazli maqsadda foydalanish niyatida edi. Astoydil so‘rab-surishtirishlar natijasida bu ayol shubhalardan xoli emasligi ma’lum bo‘lgach, qiziqqon rohib uni ayamay so‘kib berdi va mushtini tugganicha haydab yubordi.

Shunday qilib, Meyji davri 27-yilining qishi ham yetib keldi, bu vaqt¬da yapon-xitoy urushi to‘g‘risidagi mish-mishlar kuchaydi; oyning o‘n oltinchi, ya’ni odatdagiday va’z o‘qiladigan kuni, rohib o‘zining hujrasiga qaytganida uning ortidan o‘ttiz to‘rt-o‘ttiz besh yoshlardagi kelishgan ayol kirib keldi. Hujradagi qozon-o‘choq yonida Yunoske po‘rtahol tozalab o‘tirgan edi. Uni ko‘rgach, ayol hech qanday kirish so‘zi ham aytmay qo‘llarini o‘tinganday juftlab, rohibga qaradi va ovozidagi titroqni zo‘r-bazo‘r bosib, jur’at bilan dedi: “Men bu bolaning onasiman”. Tabiiyki, hayratda qolgan rohib bir muddat u bilan so‘rashishga ham botina olmay turdi. Lekin ayol unga e’tibor ham qilmadi, poldagi bo‘yradan ko‘zini uzmay, uning ruhiy hayajonini tashqi ko‘rinishi anglatib turgan bo‘lsa-da, xuddi yod olganday shu kungacha bolani tarbiyalagani uchun rohibga boadablik bilan va mufassal minnatdorchilik bildira ketdi.

Bu holat rohib qizil kegayli yelpig‘ichini ko‘tarib, ayoldan bolani nima uchun tashlab ketganligini gapirib berishga majbur qilmaguncha davom etdi. Shunda ayol, hanuz ko‘zini poldagi bo‘yradan uzmay, quyidagilarni so‘zlab berdi.

Besh yil avval uning eri Asakusadagi Tavara-machi ko‘chasida guruch do‘konini ochadi. Ammo ilk foydani olishga ham ulgurmay, bor mol-mulkini sovuradi va shundan so‘ng ular asta-sekin Yokoxamaga ketishga qaror qilishadi. Lekin endigina tug‘ilgan bola ularning oyog‘iga tushov edi. Buning ustiga, baxtga qarshi, onaning ko‘kragiga sut kelmaydi va shu ham sabab bo‘lib, er-xotin ko‘zlarida yosh bilan go‘dakni Shingyoji ibodatxonasi darvozasi oldiga tashlab ketishadi.

Keyin chala-yarim tanish bir odamning yordami bilan hatto poyezdga ham o‘tirmay Yokoxamaga yetib kelishadi, u yerda eri kirakashlik idorasiga ishga yollanadi, ayol esa do‘konga ishga kiradi va ular ikki yil davomida tinim bilmay mehnat qilishadi. Bu vaqtga kelib taqdir ularga kulib boqdimikin, ishqilib, xizmatga kirganlarining uchinchi yili erining halol mehnatiga munosib baho bergan kirakashlik idorasining xo‘jayini unga Xommokuxen tumanidagi Omoto-dori ko‘chasida yangi ochilgan kichik bo‘limning ishlarini olib borishni ishonib topshiradi. Tabiiyki, ayol o‘sha zahotiyoq ishidan voz kechadi va eri bilan yashay boshlaydi.

Bo‘limning ishlari ancha jonlanib qolgan edi. Bundan tashqari, kelgusi yili ular o‘g‘il ko‘rishadi. Tabiiyki, bu vaqtga kelib bir paytlar tashlab ketilgan o‘sha bolakay to‘g‘risidagi achchiq xotiralar qalblarining to‘rida jonlanib qoladi. Ayniqsa, ayol chaqalog‘ining og‘izchasiga sut deyarli kelmaydigan ko‘kragini tutganida har gal xotirasida ular Tokiodan jo‘nab ketgan kecha yaqqol gavdalanardi. Lekin idorada ishlar mo‘l, bolakay esa kundan-kunga o‘sib-ulg‘ayib borar edi. Orttirgan pullarini bankka omonat qo‘yadigan ham bo‘lishdi. Ishlarning borishi chakki emas edi va har nima bo‘lganda ham, er-xotin yana baxtli oilaviy hayot kechirish imkoniga ega bo‘lishdi.

Biroq ularning baxtli onlari uzoq cho‘zilmadi. Ular xursand bo‘lishga ham ulgurmay, yigirma yettinchi yilning bahorida eri terlama kasaliga duchor bo‘ldi va bir hafta ham yotmay olamdan o‘tdi. Buning o‘zi bo‘lganda edi, balki ayol taqdirga tan bergan ham bo‘larmidi, ammo erining o‘lganiga yuz kun ham bo‘lmay, uzoq kutilgan bolakay ichburug‘ bilan kasallanib qo‘qqisdan nobud bo‘lganiga chiday olmadi. O‘shanda ayol aqldan ozganday tunu kun dod-faryod qildi. Yo‘q, o‘shandagina emas, deyarli yarim yil u parishonxotir yurdi.

Yoam-g‘ussasi chekingach, ko‘ngliga kelgan birinchi narsa — tashlab ketgan katta o‘g‘li bilan ko‘rishish fikri bo‘ldi. “Agar bolaginam hayot va sog‘-salomat bo‘lsa, men uni olib kelaman va qanchalik qiynalmayin, o‘zim tarbiyalayman” deb, o‘ylardi u va o‘zini qo‘yarga joy topolmasdi. U darhol poyezdga o‘tirdi va yuragining to‘ridan joy olgan Tokioga kelgach, shu zahotiyoq Shingyoji ibodatxonasi darvozasi tomon oshiqdi. Bu aynan oyning o‘n oltinchi kuni, va’z aytiladigan kun edi.

Ayol avvaliga rohibning hujrasiga borib, kimdandir bola haqida so‘ramoqchi bo‘ldi. Lekin va’z hali tugamaganligi sabab, u rohib bilan uchrasha olmasdi, albatta. Shu bois sabri chidamay butun ibodatxonani to‘ldirgan xudojo‘y erkaklar va ayollar olomoni orasiga singib ketdi va rohib Nissoning va’zini e’tiborsiz tinglashga tutindi, yoki aniqroq aytadigan bo‘lsak, uning tugashini poylay boshladi.

Rohib esa bugun ham Nilufar ayol o‘zining besh yuz nafar farzandi bilan qanday uchrashgani-yu, ota-ona mehrining muqaddasligi haqida samimiyat ila nutq irod qildi. Nilufar ayol besh yuzta tuxum qo‘yadi. Tuxumlar oqim bo‘ylab suzib ketadi va qo‘shni mamlakat podshosining qo‘liga tushadi. Bu tuxumlardan chiqqan besh yuz bahodir Nilufar ayol onalari ekanligidan bexabar, uning qal’asiga hujum qiladi. Bundan xabar topgan Nilufar ayol qal’aning minorasiga ko‘tariladi va deydi: “Men besh yuz nafaringizga ham onaman. Mana dalil”. Shunday deya u ikkala ko‘kragini chiqaradi va ularni chiroyli qo‘llari bilan siqadi. Onaizorning suti besh yuzta buloqdan chiqqanday baland minoradan tizillab to‘ppa-to‘g‘ri besh yuz bahodirning og‘ziga tushadi. Bu hind afsonasi va’z-nasihatni shunchaki eshitayotgan bechora ayolga juda kuchli ta’sir ko‘rsatdi. Shu bois va’z tugashi bilanoq u ko‘z yoshlarini artib ham o‘tirmay ibodatxonadan chiqdi va ayvon bo‘ylab rohibni qidira ketdi.

Tafsilotlarini surishtirib bo‘lgach, rohib Nisso o‘choq yonida o‘tirgan Yunoskeni yoniga chorladi va uni besh yillik ayriliqdan so‘ng yuzi notanish bo‘lgan onasi bilan uchrashtirdi. Ayol aldamayotganini, aftidan, rohib tushunib turardi. Yunoskeni qo‘liga olgach, u ko‘z yoshini zo‘rg‘a tiyib oldi, muruvvatli rohibning kipriklarida esa tabassum aralash ko‘z yoshi yiltilladi.
Keyin nima bo‘lganidan xabaringiz bor, albatta. Yunoske onasi bilan Yokoxamaga ketdi. Eri va o‘g‘li o‘lgach, ayol kirakashlik idorasining ko‘ngilchan xo‘jayini va uning rafiqasi yo‘l-yo‘rig‘i bilan odamlarga tikishni o‘rgata boshladi va kamtarona, lekin qiynalmay turmush kechirish imkoniyatiga ega bo‘ldi.

O‘zining uzundan-uzoq hikoyasini tugatarkan, mehmon oldida turgan piyolani oldi. Lekin unga labini ham tekkizmasdan menga qaradi va sekingina qo‘shib qo‘ydi:
— O‘sha tashlandiq bola menman.

Indamay bosh irg‘ab, choynakka suv quydim. Tashlandiq bola haqidagi bu ta’sirli hikoya mehmonim Matsubara Yunoskening bolalik xotiralari ekanligini uni birinchi bor ko‘rib turgan bo‘lsam-da, boshidayoq tushungan edim.

Biroz sukutdan so‘ng mehmonga murojaat qildim:
— Onangiz hali ham hayotmilar?

Savolimga kutilmagan javob oldim:
— Yo‘q, u bir yil avval olamdan o‘tdi. Lekin… sizga hikoya qilib bergan ayol onam emas edi.

Hayratimni ko‘rib, mehmon ko‘zlari ila tabassum qildi:

— Uning eri Asakusadagi Tavara-machida guruch do‘koniga ega bo‘lgani, Yokoxamaga ko‘chib ketib u yerda ishlagani — bularning hammasi haqiqat, albatta. Lekin keyinroq ularning bolani tashlab ketishganligi haqidagi hikoyalari yolg‘on ekanligini bilib oldim. Onamning o‘limidan bir yil avval men do‘konimning ishlari bo‘yicha — xabaringiz bor, men yigirilgan ip savdosi bilan shug‘ullanaman – Niigata taraflarda yurardim va nogahon poyezdda bir paytlar onamning Tavara-machi ko‘chasidagi uyiga qo‘shni turgan qop sotuvchi bilan uchrashib qoldim. U mening so‘rab-surishtirishimni ham kutmay, onam o‘shanda qiz tuqqani va qizaloq do‘kon yopilishidan oldin o‘lib ketganini gapirib berdi. Yokoxamaga qaytgach, men shu zahotiyoq onamga bildirmay oilaviy ro‘yxatni ko‘zdan kechirdim va shuni aniqladimki, haqiqatan ham, qop sotuvchi aytganday, onam Tavara-machi ko‘chasida yashagan vaqtlari qiz ko‘rgan. Chaqaloq uch oyligida olamdan o‘tgan. Onam qandaydir sabablarga ko‘ra begona bolani, ya’ni meni o‘g‘il qilib olish uchun tashlandiq bola to‘g‘risidagi voqeani to‘qib chiqargan. Shundan so‘ng huzur-halovatdan voz kechib, yigirma yildan ortiq vaqt mobaynida men haqimda kuyib-pishdi.

Nima sababdan u bunday qilganligini, qanchalik o‘ylamayin, hozirgacha ham tushunib yeta olganim yo‘q. Chindan ham shunday bo‘lganligini bilmayman, lekin onamning meni o‘z tarbiyasiga olganligiga asosiy sabab, hoynahoy, rohib Nissoning va’z-nasihati eridan va bolasidan ajrab qolgan onam uchun qattiq ta’sir qilgan bo‘lsa kerak. U va’zni tinglarkan, aynan men tanimagan ona bo‘lishni ko‘ngliga tukkan. Aftidan, shunday. Meni ibodatxona oldidan topib olishganligini, chamasi, ibodatxonaga va’z eshitish uchun tashrif buyurgan qavmlardan bilib olgan. Yoki unga bu haqda oqsoq darbon gapirib bergan.

Mehmonim jim bo‘lib qoldi va bir narsa esiga tushganday o‘ychan qiyofada choy ho‘play boshladi.

— Demak, siz onangizga uning o‘z o‘g‘li emasligingizni va bu haqda bilishingizni aytdingiz, shundaymi?

Bu savolni berishdan o‘zimni tiya olmadim.

— Yo‘q, aytmadim. Bu onamga nisbatan o‘ta shafqatsizlik bo‘lgan bo‘lur edi. Onam menga o‘limiga qadar bir so‘z ham demadi. Bu xususda og‘iz ochish menga nisbatan shafqatsizlik, deb o‘ylagan bo‘lsa ajab emas. Rostini aytsam, uning haqiqiy o‘g‘li emasligimdan xabar topgach, onamga nisbatan tuyg‘ularim biroz o‘zgardi.

— Qaysi ma’noda? — Mehmonning ko‘ziga tik qaradim.

— Ular avvalgiga qaraganda ham taftliroq bo‘lib qoldi. Chunki buni bilib olganimdan buyon u men, tashlandiq bola uchun onadan ham azizroq bir xilqatga aylandi, — yumshoqqina dedi mehmon, go‘yoki o‘zi ham onasi uchun o‘g‘ildan-da azizroq ekanligini bilmaganday.

IZOHLAR
* Zori – poxol yoki bambukdan to‘qilgan shippak.
* Illitsiy – muqaddas shoxcha, ibodatxonalarga tashrif buyuruvchilarga shamlar bilan birga sotilgan.
* 1867 yildagi Meyji inqilobi nazarda tutilmoqda.

Ruschadan Abduvohid Umr tarjimasi

Manba: “Jahon adabiyoti” jurnali, 2006 yil, 12-son