Бир вақтлар мен ўлим олдидан видолашув мактубини ёзган эдим. Аслида, жонимга қасд қилиш нияти йўқ эди. Фақат мени ўлдиришлари мумкин, деган фикр тинчлик бермасди.
Тецуо МИУРА
ЎН БЕШ ЁШЛИГИМ
Тецуо Миура (浦 哲郎) 1931 йилда Япониянинг Хатинохе шаҳарчасида туғилган. Токиодаги Васеда университетининг француз адабиёти факультетини тамомлаган. Дастлабки ҳикояси “Ўн беш ёшга тўлганимда” деб номланиб, у 1955 йилда эълон қилинган. “Сабр дарёси”, “Юта ва унинг дўстлари” номли ҳикоялари адибга машҳурлик олиб келди. “Пистолет ва ўн беш ҳикоя”, “Адашган шуълалар” номли ҳикоялар тўплами япон насри тараққиётида ўзига хос ўрин эгаллади.
Адиб 2010 йилда вафот этди.
Бир вақтлар мен ўлим олдидан видолашув мактубини ёзган эдим. Аслида, жонимга қасд қилиш нияти йўқ эди. Фақат мени ўлдиришлари мумкин, деган фикр тинчлик бермасди.
Умуман олганда, сал-пал муболаға қиляпман. Мен уни ўзим билиб-билмай, руҳий тушкунлик пайтида ҳеч кутилмаганда нариги дунёга жўнатишади, деб қўрққанимдан ёзганман. Шунда ўн беш ёшга тўлган эдим.
Бир куни тонгга яқин даҳшатли гумбур-гумбурдан уйғониб кетдим. “Ер қимирлаяпти”, деб ўйладим мен, ўрнимдан туриб деразани очдим. Шундоқ кўз олдимда осмонда ялтироқ қора шайтон қулоқни битирадиган даражада чинқириб, шиддат билан учиб келмоқда эди. Кўз очиб-юмгунимча у яқинимиздаги баланд уй орқасида ғойиб бўлди, биқинидаги оппоқ юлдузларни аранг пайқай олдим. Тунги кимономни маҳкам ушлаб деразага чиқдим, тунука устидан эмаклаб ўтиб, девор ёнига келдим ва боғчага сакраб тушиб, ўзимни бомбадан панага урдим. У ер жуда қоронғи эди, ҳеч нарсани кўрмай, чуқурга думалаб тушдим ва деворга бошим билан урилдим.
Ўзимга келиб, дарҳол чуқурдан чиқиб, уйимиз томон қараб қичқирдим: “Ҳаво ҳужуми! Қочинглар!” Овозим борича бақирдим, деб ўйладим ўзимча. Аммо томоғимдан ҳеч қандай товуш чиқмади. Бу уруш тамом бўлишидан бир ой олдин бўлган эди. Шу пайтлар мен иккинчи қаватда чордоқда турар ва денгиз авиациясининг кичик зобити бўлиш учун зўр бериб тайёргарлик кўрмоқда эдим.
Мен кирмоқчи бўлган учувчилар мактаби Ички Япон денгизидаги кичик ороллардан бирида жойлашган эди. Мен бу оролчани ҳеч қачон кўрган эмасман, аммо у икки марта тушимга кирган. Тоғда оқланган казарма ялтираб турар , томи устида шойи байроқ шамолда ҳилпирар эди. Тўғрироғи, менинг ҳаёлимда тушимдагилар билан ўнгимда бир мартагина кўрганим аэродромдаги манзаралар қоришиб кетганди. Мен ана шу мактабда ўқишни хоҳлардим. “Денгиз учувчиси бўламан – деб ҳаёл сурардим, – ўйлаб ўтирмасдан кичкина самолётимни тўғри душман кемасининг дудбуронига ураман”.
Мен ўлишга тайёрланар эдим. Дастлаб ҳамма қатори ўлмоқчи бўлдим, аммо яхшилаб ўйлаганимдан кейин, бизга таълим беришганидек, муносиб ўлиш керак, деган тўхтамга келдим. Ҳалокат дамлари яқинлашмоқда, юрагимда қоним жўш уради. Мен ўлимдан қўрқмайдиган бўлдим. Кечалари тўшакда кўзларимни юмиб ётар эканман, қандай ўлишимни тасаввур қилардим. Булар ёрқин манзаралар бўлиб, вужудимни ҳаяжонга солар, руҳим тантана қилар эди.
Булутлар ичидан чиқиб, душман кемасига ҳужум қиламан. Туман. Ёруғлик. Мовий денгиз. Қамиш ёпилган қайиқ. Ўйинчоқ кема. Шиддатли шамол. Нурлар жозибаси. Оппоқ гуллар. Тутун устуни. Қулоғимда сиренанинг увиллаши. У кучайиб боради. Кема. Оқ тутун. Қора тутун. Вулқоннинг ҳалқуми. Олов гирдоби. Ёрқин аланга. Ана шу дақиқада юмилган киприкларим устига паға-паға оппоқ қор учқунлари қўнгандек бўлади. Улар олчанинг гулкосачаларига ўхшайди. Кулга ўхшайди. Ва албатта, вужудимдан қўшиқ отилиб чиқади: “Денгизга қарагин, мурдалар сузар”[1] бу қўшиқни ичимда куйлар эканман, ҳар сафар йиғлар эдим ва қушдай енгил тортиб, тинч ухлардим.
Уруш тамон бўлиши арафасида сўнгги бир ой ичида денгиз авиацияси шаҳримизга тинимсиз ҳужум қилиб турди. Кейин хавф-хатар биздан узоқлашганини сеза бошладик.
Шаҳарнинг ғарбий чеккасида ҳарбий аэродром жойлашган эди. Қарама-қарши тарафида лахтак-лахтак шолизорлар орқасида ҳарбий завод ишлаб турар эди. Чамаси, барча ҳужумлар уларга қаратилганди. Денгиз томонидан катта тезликда учиб келган денгиз бомбардимончилари завод ҳудудига бомба ташлар, сўнг шаҳар устидан пастлаб ўтиб кескин бурилар ва яна цехларга қараб учар эди.
Улар ҳудди ўпкасини тўлдириб нафас олаётганга ўхшаб, шаҳар устида катта доира ясаб, икки-уч марта айлангандан кейин қайтиб кетарди. Шаҳар осмони улар учун гўё дам олиш маскани бўлиб қолган эди. Баъзан самолётлар ғойиб бўлгандан кейин шаҳар устига автомат тўпларнинг снарядларидан бўшаган ялтироқ гильзалари ёғиларди. Ҳайриятки улар ҳеч кимга зиён-заҳмат етказмади.
Ўн кун ўтди, ёнимиздаги баланд иморат томидан кўриниб турадиган заводнинг ярми вайрон бўлганини ҳисобга олмаганда шаҳарда катта талафот юз бермади. Айни замонда самолётлар турадиган бино ғалвирдек илма-тешик бўлиб кетгани ҳақида кўп гапиришарди. Яна бир ҳодиса менга жуда даҳшатли туюлди, буни бир ишчи айтиб берган эди: бомбардимон пайтида заводдаги катта цистерна ёрилиб, сульфат кислотаси бомбахона тўсиғидан ошиб ўтган ва бу ерга яширинган кишилардан йигирматаси бир зумда ном-нишонсиз йўқ бўлиб кетган.
Ҳар ҳолда атрофимда яшайдиган одамлар соғ-омон, лекин бу ваҳимали туюларди. Қандайдир қувноқ руҳ ҳукм сурарди. Барча одамлар юракларни тоғдек босиб ётган дардни йўқотишга ўзича ҳаракат қиларди. Кўпчилик эса ўз қисматига шукур қилиб яшашга мойил. Улар томларнинг тепасига ёки баланд дарахтлар устига чиқиб олиб, қўни-қўшниларига шаҳарга ёмғирдек ёғаётган снарядлар ҳосил қилган манзараларни тинмай оғиз кўпиртириб сўзларди.
Мен ҳужум пайти хонамдан жилмасликка аҳд қилдим. Агар баъзилар ўта қизиққонлиги ёки томошага ишқибозлиги туфайли офат билан ўйнашган бўлса, камина ўлишга иштиёқим зўрлигидан ҳамма нарсага тупурган эдим. Дастлаб, кутилмаган ҳолатлардан чалғидим, сўнгроқ ҳаво ҳужумига қарши мудофаа кучайиб, ташаббусни қўлга олгач, ваҳимали ҳужумлардан қўрқмайдиган бўлдим. Душман самолётлари, одатда, эрталаб учиб келар, гоҳида кунботарда пайдо бўлиб қоларди. Сиреналар увиллаб, ҳаво ҳужумидан огоҳлантирарди. Биз бўшашмасдан: “Келиб қолишди!” – деб сакраб турардик-да, дуч келган томонга тарқалиб кетардик. Кимдир пана жойга, кимдир баланд темир-бетон уйнинг ертўласига югуриб қолар, мен ғижирлаб турадиган зинапоялардан иккинчи қаватдаги хонамга югуриб чиқардим. Тўғрисини айтсам, хонамни бомбапанага айлантириб олгандим. Токча билан девордаги шкаф орасини иккита бордон билан тўсиб, фусума[2] орқасига икки табақали китоб жавонини суриб қўйгандим, ўртада ўзим ўтадиган тор йўлак қолган. Шундай қилиб, бошим устида татами, ёнбошимда тахта мени ҳимоя қилар, девор шкафининг ости айвон тагидаги ертўлага ўхшаб кетарди. Бу ерга кичкина стол, стол чироғи ўрнатиб, яна бир қанча буюмларни тахлаб, хоҳлаганимча ишлашим мумкин бўлган уя ясаб олдим. Инглизча китобларни ўқир, ҳандаса масалалари устида бош қотирар, ҳужум маҳали овозим борича қичқириб, ҳарбий қўшиқларни айтар, тахтага мушт туширардим.
Шу куни ҳам одатдагидек ҳаво ҳужуми бўлди. Боғ бурчагидаги салқин жойда қуриган исаго гули уруғларини кафтимда ўйнатиб ўтирар эдим. Ногоҳ ҳаво ҳужумидан хабар берувчи сирена увиллаб қолди. Одатдаги ҳужумлардан бири бошланди. Ҳаво иссиқ. Иккинчи қаватга кўтарилишдан олдин юқорига қарадим, баланд бинога кўзим тушди. Унинг қаватлари силлиқ кесилиб, устма-уст тахланган чақмоқ қандларга ўхшаб турар, ялтираб кўзни қамаштирарди. “Шу томонга борсам-чи?” – деб ўйладим. Кейин ўзимча шивирладим: “Ҳозир бораман”. Орқа эшикдан чиқиб, ана шу баланд уйга қараб югурдим. Калламга бояги фикр қай гўрдан келди ўзи, ҳайронман. Охирги пайтларда бино ертўласида бизга яқин уйлардаги аҳоли йиғилмоқда, деган гап тарқалди. Сабаби, у ер бошқа пана жойларга қараганда салқин ҳамда хавфсизроқ эди. Уйга киришим биланоқ буни ҳис қилдим, ертўладан овозлар эшитилар – чамаси, ўттизтача одам келганди.
Остонада қўшнимизнинг қизчаси Каокони учратдим, у афтини буриштирди:
– Ниҳоят, сиз ҳам келдингиз-а!
– Ҳаво иссиқлиги учун.
Қоронғи йўлакдаги зинапоя поғонасига ўтирдим.
– Сизни жавонга бекинади дейишади. Шу гап ростми?
Саволнинг жавобига индамай, жилмайиб қўйдим, холос. Анча вақт икковимиз ҳам чурқ этмадик.
Ҳар сафар ер силкинганда ертўладаги ҳаво ҳам тебрангандек туюларди. Осмонда айланаётган душман самолётларининг мотори қўнғизлар ғўнғиллашини эслатади. Баъзан ит увиллашига ҳам ўхшайди. Шифтдан усти-бошимизга қум тўкилди. Каоко мен томонга сурилиб, қўлимни қаттиқ ушлаб олди. У бомбардимон тамом бўлгунча мени қучоқлаб ўтирди. Шовқин-сурон тинди. Ўрнимдан турдим. Каоконинг қўллари елкамдан пастга сирғалиб тушиб, бармоқларим устида тўхтади.
– Уруш тугасайди… – деди у пастдан менга тикилиб.
– Оҳо, – қўлимни тортиб олдим, чунки унгача ўлишим тайин.
Ертўладан чиқиб, секин қуёш нури тушаётган уйимизга қараб юрдим, офтобдан бошим айланиб кетди. Қудуқ олдида қўлларимни юваётганимда қўшнимиз Ген-сан пайдо бўлди.
– Барибир тушди-ку! – деди у менга тирғалиб. – Пана жойда ўтирган эдим, бирдан портлаб қолди-ку! Ана, мўлжалга урди деб ўйладим! Яхшиямки, соғ-омонсан.
Бир стакан сув ичдим.
– Снарядмикин… деб қўрқдим, – давом этди Ген-сан.
Мен унга тикилдим.
У билан гаплашишни ёқтирмасдим, уйимга қараб кетдим. Ген-сан эса изимдан эргашди. “Мунча менга ёпишиб олди?” – ўйлардим дилимда. У эллик ёшларни қоралаб қолган, гуруч дўконида иш юритувчи бўлиб ишларди. Кап-катта кишини қандай қилиб дўстларим қаторига қўшмаман, ахир? Уйга киришимдан олдин орқамга ўгирилдим – ҳар иккимиз бир-биримизга синовчан тикилдик.
– Ўзингни эҳтиёт қил, – деди у. – Қачон ва қаерда ўлишингни Худо билади. Қочгин дейишдими – тамом, қочишинг керак. Жонингни сақлаб қол.
Ген-сан ҳар бир сўзни айтганда бошини қимирлатиб қўярди. У насиҳатини тамомлаб, орқа эшикдан чиқиб кетди. “Ким ўзи бу?” – яна ўйга чўмдим ва эсанкираган ҳолда зинадан кўтарилдим.
Тўсиқни суриб, шифт ўрнида бир бўлак кўм-кўк матони кўргандек бўлдим. Синчиклаб қарасам, осмон эканлигини англадим. Гўё четлари йиртилган, айланаси бир метр келадиган мовий осмон парчаси. Иккита тўртбурчак тахта туйнук ёнида ночор осилиб турибди. Полдаги тўшаманинг усти майда снарядлар билан тўлиб кетганди. Назаримда, босиқ қичқирдим, аслида, бу қичқириқ эмас, ичимдан чиққан нафасим эди, уни ҳайратга тушишимдан олдин чиқаргандим. Ташқаридан бирон кишини чақирай деб дераза олдига келдим ва ногоҳ қўлим ромга санчиб қўйилган йўғон, игнасимон ялтироқ маъдан бўлаги – снаряд парчасига тегди. Кўкрагимдан ғамгин бир нидо отилиб чиққандек бўлди. “Ген-сан!” деб қичқириб юбордим мен. Хонани тўлдириб турган ўлим ҳавосидан бўғилиб, ҳаракатсиз қотиб қолдим.
Ген-сан ҳақ экан. Шубҳасиз, бу ўзи отар замбаракнинг снаряди эди. У тунукани тешиб ўтиб, шифт тахталарини парчалаб ташлаганди. Ҳамма ёқ сон-саноқсиз снаряд парчаларига тўлиб кетган. Улар устунлар, бордонлар, деворлар, патнисларга санчилиб, томдаги туйнукдан ўтаётган қуёш нурида совуқ ялтираб турарди. Деразага орқа ўгирганимча, нафасимни ичимга ютиб, нима ҳодиса рўй берганини билайин деб жим туриб қолдим. Кейин негадир оёқ учида оҳиста юриб, токча ёнига бордим. Токчага тираб қўйилган жовондан ўткир тирноқ изларига ўхшаган учта чандиқ кўрдим. Снаряд парчаларидан бири токчадаги тўсиқни тешиб ўтаётганда тезлигини йўқотган, шекилли, мен бошимга қўядиган ёстиқ устига тушган эди. Бошқа иккита снаряд парчаси жавоннинг ён деворларига чуқур кириб борганди. Мен совуқ бомба парчасини қўлимга олдим, кейин одатдагидек жойимга ёнбошладим. “Ҳар галгидек мана шу ерда қолганимда нима бўларди?” – деб ўйладим бутун баданимдан чумолилар ўрмалаётганини ҳис қилганча. Жуда ғалати ҳодиса эди! Снаряд қолдиқларининг тўсиқдаги изларига қараганда, бир бўлаги кўкрагимнинг чап томонига санчилиши, иккинчиси ўнг томонини мажақлаши аниқ эди. Учинчиси, чамаси, чап юзимни сихдек тешиб ўтиб, тишимга қадалиб қотиб қоларди. Анча вақтгача тушимда даҳшатли манзараларни кўраётгандек ўтириб қолдим.
Шу куни мен ўз хонамга эмас, баланд бинодаги ертўлага шунчаки бориб қолгандим. Афтидан, снаряд ҳам менинг хонамга мутлақо тасодифан тушиб қолган, шекилли. Учувчи айнан шу уйда келажакда қобилиятли зобит бўладиган бола яшаётгани ҳақида маълумот олиб, нишонни шунга тўғирлаши мумкин эмас. Учувчи ҳам ёш бўлса керак. Балки, шу куни биринчи марта учгандир. Биринчи ҳужумдаёқ мўлжални аниқ олганидан қувониб юраги дукуллаб уриб, ҳаяжон ичида шаҳар устидан хотиржам айланиб ўтган ва ҳеч шошилмасдан ўз кемасига қўнгандир. Уни қувонч билан кутиб олишади, оғайнилари шароб тутишади, тоғдек уюлган пишлоқ орасидан бир бўлагини олиб, газак қилади, ўзидан мамнун бўлиб, тугмачани шунчаки босиб юборганини эслайди. Ҳақиқатан ҳам худди шундай бўлган. Ўзимиз ҳам юксак кайфият билан сайрга чиққанимизда етти қават осмондаги муҳташам қасрларни орзу қилиб, йўлда оёғимиз остидаги тошларни тепиб ўтамиз-ку!
Шунда бирдан Каокони эсладим. Бугун биринчи марта гавдасининг оғирлигини ва нафас олаётганда димоғимга урилган тер ҳидини ҳис қилдим. Ўзимни қонга беланган, пўлат снаряд бўлаклари мажақлаб ташлаган, тили осилиб қолганча Каоко билан совуқ девор ўртасида ўтирганимни кўргандек бўлдим.
Ген-сан билиб гапирган экан – қачон ва қаерда ўлишинг бир Худога аён, ўлим ҳар доим шундоққина ёнингда оғзини очиб тайёр туради. Афтидан, мен ҳали ҳам тасодиф ёки фавқулодда ҳолат деб аталадиган сирли ҳодисалар моҳиятини англаб етмаганга ўхшайман. Фалокат билан кулфатлар ҳар қандай тўсиқларни четлаб ўтиб, ҳеч кутилмаганда бошимизга ёпирилаверади. Бу кашфиётимдан титраб кетдим. Кўзимнинг бир чеккасида тубсиз бўшлиқни кўрдим, чоғи. Йўқ, ўлимдан қўрқмас эдим. Мени фойдасиз, самарасиз ўлиб кетиш ташвишга соларди.
Кечаси видолашув мактубини ёздим. Уни қаттиқ ҳаяжон ичида қоғоз ўрамига қора сиёҳда ёздим.
“Отам, онам ҳамда менга ғамхўрлик қилган барча яқинларимга, – деб бошладим. – Ҳозир тутуриқсиз гапларни ёзмоқчиман. Ит ёки мушукка ўхшаб беҳуда ўлиб кетишни истамайман. Бундай ўлимга тоқатим йўқ. Аммо сени қачон ва қаерда ўлдиришларини билмайсан. Шу туфайли мазкур видолашув мактубини ёздим. Сизларга шуларни айтишни хоҳладим”.
Қайсаргина бола эдим. Истагимни бажармаган яқинларимни кўришга тоқатим йўқ эди. Болаликдан ёрқин хотиралар билан бирга жуда кўп эркинликларим, ўзига хос қилиқларим ҳаёлимнинг бир чеккасида мустаҳкам ўрнашиб қолган; йил ўтган сари улар ич-ичимга чуқур кириб бормоқда, яқинда бутун юрагимни эгаллаб олса керак. Шунинг учун мен, ўзим орзу қилгандек, денгиз учувчиси бўлсам, қандайдир жасорат кўрсатиб ватаним учун жон фидо этсам, жасадимга қўшилиб барча гуноҳларим ҳам йўқолар, ота-онам олдида юзим шувут бўлишидан қутилар эдим. Тан оламанки, ватан йўлида ўлиш орқали бу дунёни тарк этиш мен учун эзгу орзуга айланиб қолганди; фақат ўлим орқали руҳим покланади деб ўйлар эдим, мен.
Барча бемаза қилиқларимни батафсил таърифлаганимдан кейин видолашув мактубини ўлимдан кўра икки карра оғирроқ бўлган тавба-тазаррулар билан тугатдим. Хатни найчага ўхшаб ўраб, хатжилдга жойладим. Хат цилиндр шаклига кирди. Устини оқ дока билан ўраб, докани тез ёрдам қутисидан олдим, стол устига қўйдим. Унда ўз суягимни кўраётгандекман. Ўн беш йиллик умрим мана шу ўрам ичига жойланди. Вужудим ипак қурти тешиб чиққанидан кейин ичи бўшаб қоладиган пилла донасига ўхшаб қолди.
Деразаларни очиб, дераза рахига ўтирдим-да оёқларимни ликиллатиб, ҳуштак чала бошладим. Сокин тун, юлдузлар ҳозир учиб келиб қўлимга қўнадигандай туюларди.
Уруш кутилмаганда тугади.
Эшиттириш тамом бўлгандан кейин кимдир қулоғим остида “Ютқаздик!” деди. Мен ўгирилиб қарадим. Орқамда кекса дорихоначи турарди. У қаттиқ юмилган кўзларини секин очиб, юзимга тик қаради. Мен хижолат тортиб жилмайишга уриндим. Қария менга эътибор бермай, узоқларга тикилиб туриб, жуда секин “Япония ютқазди!” деб такрорлади. У ҳудди секин нафас олаётгандек гапирди, аммо ҳеч ким кутмаган бу сўзлар мени карахт қилиб қўйди. Гўё катта муз бўлаги кўксимга келиб урилгандай. Ўзимни қўлга олиб қарияга бош силкиб қўйдим-да, дўкондан жимгина чиқиб, бирданига тинчиб қолган кўча бўйлаб кучим борича уйимизга қараб чопиб кетдим.
Уйга кирмасдан орқа ҳовлидаги зайтун дарахти тагига бордим. Унинг қалин бутоқлари ерга қуюқ соя солган эди. Дарахт танасига суяниб, тиззамни қучоқлаб ўтирдим. Омбор устида беғубор осмон кўриниб турарди. “Нақадар тиниқ!” – деб ўйладим ва секин шивирладим: “Япония ютқазди…” Чумолилар яна елкамдан ўрмалаб ўтди. Бу сўзлар мени довдиратиб қўйди. Шу пайтгача буни ҳеч ким ўйламаганди.
Ютқаздик. Демак, уруш тугапти-да? Буни тан олиш учун қанча вақт керак? Англаб етганимдан кейин калтафаҳмлигим мени ҳайратга солди. Кўзимни узиб, атрофимдаги товушларга эътибор бердим. Қулоқни битирадиган даражадаги сукунат нимани англатади? Кечаги кунгача ҳамма нарса бошқача эди. “Kеча ва бугун. Кеча бугун”, – шивирладим ўзимча.
“Нима бўлганда ҳам мен ўлмай қолдим. Энди мени ҳеч ким ўлдирмайди. Сабаби, уруш тугади-да. Бундан кейин нима бўлади? – шоша-пиша хаёлимдан ўтказиб, гангиб қолдим. Модомики, ўлмас эканман, яшашдан бошқа илож йўқ. Яна қанча йиллик умрим бор, ким билсин? Фақат ўн йил бўлмаса керак! Тасаввуримда ердан осмонга кўтарилиб кетаётибман. Бунчалик узоқ яшайман деб ўйламагандим. Ҳаммамиз узоқ умр кўришни уят ҳисоблаганмиз. Боланинг ҳаёти олча гулига ўхшайди, умри қисқа, деб ўргатишган эди. Шунга кўра, биз икки-уч йил ичида ўлиб кетишга ишонганмиз.
Ҳаётнинг ўн йили! Жомадондан видолашув мактубини олдим – у бомбапананинг бир бурчагига яшириб қўйилган эди. Уни кечки овқат пиширилаётган ўчоқ ичидаги оловга ташладим. Кўтарилган тутунга қарадим, қалбим оппоқ қоғоздек тоза бўлди. Ўлим узоқ-узоқларга ғойиб бўлди. Энди нима учун яшашим номаълум. Кечаги кунгача ўтаган ҳаётим худди тушдек бўлиб қолди. Мен ўлимни ҳам, видолашув мактубини ҳам унутдим. Каоко ҳам мени унутган бўлса керак. Ҳаётимнинг ўн беш йили таги тушуб кетган бочкадаги сувдек оқиб кетди. Энди уни қайтариб бўлмайди. Кутилмаганда олдимда очилган чек-чегараси, қирғоқ-канораси йўқ кенгликда ўйлаб-нетиб ўтирмай сузишдан бошқа иложим қолмади.
Бизнинг шаҳарга ҳам истилочи аскарлар кириб келди, мен дарҳол уларга қизиқиб қолдим.
Бир йил ўтгач, кўклам ойида амакимларникига кўчиб бордим. Урушдан кейинги алғов-далғовлар ичида отамнинг ишлари юришмай қолди, оиламиз маълум муддат ичида яқинимиздаги бир қишлоқда эвакуацияда яшашга мажбур бўлди.
Шаҳар марказида амакимнинг дўкони бор эди. Унда асосан газмоллар сотиларди. Уруш йилларида бу уч қаватли магазин биноси мусодара қилиниб, ёғочдан ясама самолётлар ишлаб чиқариладиган корхонага айлантирилган эди. Урушдан кейин у истилочи аскарлар ихтиёрига ўтди. Амаким магазинни қайта очишга уриниб кўрди, аммо уддалай олмади. Дўкон биноси таниб бўлмайдиган даражада ўзгариб кетди. Уни наридан-бери таъмирлашиб, аскарларнинг кўнгилочар уйига айлантиришди. Биринчи қаватида пивохона, иккинчи қаватида ўтинхона очилди.
Мен турадиган хона дўкон орқасидаги истиқомат уйининг иккинчи қаватида эди. Аввал бу ерда амакиваччам яшаган. У уруш тугашидан бир йил аввал ҳалок бўлиб, хотини Мами иккита жажжи ўғилчаси билан қолган эди. “П” симон шаклли тор йўлак кўриниб турарди. Эсимда бор, болалигимда бу йўлакка каттагина тош кўтариб кирганимда амакиваччам мени қаттиқ койиган эди. Ҳозир бу йўлак оппоқ чиқинди қоғоз бўлакларига тўлиб кетган, улар мохлар орасида, қуриган ирмоқ ўзанида ва дарахт бутоқларида ҳам осилиб ётарди. Деразанинг ўнг томони, илгари ошхона бўлган жойдан майин мусиқа садолари эшитилиб турарди. Ҳарбий маршлар руҳида тарбияланганим учун бундай куйлар қулоғимга ёт эди. Уни эшитишим билан кўнглим бўшашиб кетар, қўлим ишга бормас, бармоқларимни жағимга тираганча жим ўтириб қолар эдим.
Амакимникига келганимдан уч кун ўтгач, кўнгилсиз бир ҳодиса рўй берди. Қандайдир америка аскари орқа эшикдан сездирмай омборга киргани маълум бўлди. Бир кундан кейин кечқурун бу ҳолат такрорланди, бунисига мен ҳам гувоҳ бўлдим.
Шу куни кечқурун стулда хаёл суриб ўтирган эдим, ногоҳ йўлакда оғир нарса деворга урилди, кейин шундай овоз яна икки марта такрорланди, маъдан буюм ғижирлади, оғир қадам ташлаб, илма-тешик полни ғарчиллатиб кимдир юрди. Сокин мусиқа овози кучайди, яшайдиган уйимиз билан дўкон мусодара қилингандан бери очилмайдиган қилиб ёпиб қўйилган эди. Ҳайрат ичида ўрнимдан турдим. Йўлакдаги қадам товушлари аста-секин яқинлашиб, эшигим тагида тўхтади ва бир дақиқадан кейин эшик секин очилди.
Кутилмаганда йўғон аскар билан юзма-юз туриб қолдим. Биз ҳайрат ичида бир-биримизга тикилдик. Унинг белида оддий М.Р. тўппончаси осилиб турарди, бўйнида оддий бўйинбоғ, тўққизил юзига қараганда, бу М.Р. мен билган америка аскарлари орасидаги учига чиққан ароқхўрлардан бўлса керак. Юз бичими ҳам эсдан чиқмайдиган, аъзойи бадани қирғий бурни атрофида бир тўда бўлиб турарди.
– Сизга нима керак? – савол бердим.
У чўнтак электр фонарида энгидаги М.Р. деб ёзилган боғични қўполлик билан кўрсатди, сўнг нималарнидир ғўнғиллаб, эшикни ёпди ва шошилмасдан қадам ташлаганча нари кетди. Атрофни ароқнинг бадбўй ҳиди тутди. “Ғирт маст экан!” – деб ўйладим.
Эртаси куни тушдан кейин бева Мами иккимиз кекса таржимон танишимизни олиб, учинчи қаватга жойлашган ҳарбий полиция штабига кўтарилдик. Биз М.Р. нинг безориларча хатти-ҳаракатлари ҳақида қисм командирига шикоят қилмоқчи эдик. Мен тунги ҳодисанинг гувоҳи сифатида бордим.
Штабга киришимиз биланоқ кечаги безбет америкаликка кўзим тушди. У хона тўридаги энг катта стулда ўтирар ва чамаси, қандайдир ҳужжатларни ўрганиш билан машғул эди. Ундаги хотиржамлик менга ёқмади. Бизни тўғри унинг столи олдига олиб боришди.
– Капитан! – мурожаат қилди таржимон. Сўнг бизга ўгирилиб: – Бу киши қисм командири бўлади, – деди. Менинг сал бўлмаса ичим ўтиб кетаёзди.
Капитан бошини кўтариб бева Мамига кўз қисиб қўйди, сўнг нигоҳи менга қадалди. Биз кечагидан ҳам кўпроқ ҳайратланиб, бир-биримизга тикилиб қолдик. У қошларини кўтариб, қатъият билан оромкурси суянчиғига ўзини ташлаб фақат мен тушунадиган оҳангда “Ҳелло, беби!” – деди. Куннинг ёруғида энди ёши анча катта кўринди. У кулимсираганча тегишли чоралар кўрамиз деб ваъда берар ва менга қараб кўзини қисиб: “Окей! Окей!” дейишдан тўхтамас эди.
Штабдан қайтар эканмиз, иккинчи қават зинасида Сигэга ўхшаб кетадиган аёлни учратдик.
Сигэ етти ёшга тўлганимдан бери бизнинг уйимизда хизмат қиларди. У баланд бўйли, келишган аёл бўлиб, мен уни ҳар доим “Новча!” деб чақирар, жаҳлим чиққанида эса “Тулки!” деб юборар эдим, чунки юзи чўзинчоқ бўлиб, кўзининг бурчаклари юқорига тортилган эди.
Аёлнинг бир қўли тўқ-қизил кўйлаги этагида, иккинчиси зина қанотларида юқорига кўтарилиб бормоқда эди. Орамиз икки-уч метр қолганда у нигоҳини менга қаратди ва ҳайратланиб тўхтади. Мен эса яланғоч елкаси ва ярқироқ кўйлагига маҳлиё бўлиб, чўзинчоқ юзига яхши эътибор бермадим. Бир неча поғона пастга тушганимдан кейин бундай юзни қаердадир кўрганим эсимга тушди ва бирдан ҳушёр тортдим: у Сигэнинг юзига ўхшар эди! Аммо Сигэ бу ерда бундай вақтда юриши мумкин эмас. Мен ўгирилиб қарадим. Ялтироқ тўқ-қизил кўйлак этаги штаб эшигида бир ҳилпираб ғойиб бўлди.
Албатта, мен бу аёлни жуда тез унутиб юборишим мумкин эди – шу пайтда у мени унчалик қизиқтирмаганди. Баъзи вақтларда унинг юзидаги ҳайрат ифодасини эслаганимда ҳайрон қоламан, хаёлимга минг хил ўйлар келади. Аммо уни яна бир бор кўриш истагим йўқ.
Ҳаво очиқ кунлардан бирида ўз хонамда очиқ дераза олдида китоб ўқиб ўтирган эдим. Кутилмаганда хона ичига бир оппоқ тугунча учиб кирди. У бордон устига тушиб олтин ва кумуш рангидаги бир неча бўлакка бўлиниб, ҳар томонга сочилиб кетди. Ҳайратим ошиб деразадан қарадим ва қарама-қарши уйнинг деразаси олдида турган аёлни кўрдим, орамиздаги масофа нари борса ўн метр келар, фақат ўртадаги кичик боғча бизни ажратиб турар эди. Орамиз жуда яқин бўлгани учун унинг юзидаги кулгичларини ҳам аниқ кўрдим. “Ҳа, бу Сигэнинг ўзи!” – деб ўйладим. Аммо бу бошқа аёл эди. Уни зинопояда кўрганим ёдимда. Аёл менга қўлини кўтариб, силкитди. Имо-ишора билан хонамнинг ичкариси ва бошимнинг юқорисини кўрсатди, калласини бир ёнга эгди, сўнг оҳиста жилмайиб, мовий парда орқасига ғойиб бўлди.
Ҳайратим ошгандан-ошиб, хонамга сочилиб кетган олтин ва кумуш парчаларини йиғиштириб олдим. Улардан бири узунчоқ шаклда бўлиб, нафис оқ қоғозга ўралган эди. Қоғозни очдим, унда аёллар дастхати билан қуйидагилар ёзилганди:
“Сиз ўқияпсизми? Кеча сизни кўриб жуда ҳайрон қолдим. Қалбим нафис туйғуларга тўлди. Деразангиз айнан менинг рўпарамда экан. Энди ҳар куни сизни кўра оламан. Бугунги “Бомба” сиз учун чой совғаси. Нана”.
Нана, чамаси, бу унинг рақс зали учун танлаган исми бўлса керак. Демак, бу аёл айнан Сигэнинг ўзи. Шуларни ўйлаганимдан кейин юрагимга илиқлик кирди. Сигэни кўрмаганимга ўн йил бўлган эди. “Одам қандай мўжизаларга дуч келмайди?” – деб ширин хаёлларга берилдим. Ўтмиш хотираларига шўнғиб, ўзим билмаган ҳолда зарҳал қоғоларга ўралган ширинликларни битта ҳам қолдирмай оғзимга солиб, еб битирдим.
Қоронғи тушганда Нана деразани очди ва келишиб олгандек ҳуштак чалди. Шунда мен ҳам деразани очдим. Нана бошини бир ёнга энгаштириб, майин жилмайди. Кўзларимиз тўқнашди. У яна очиқ кўйлагини кийганди. У орқасига ўгирилганда таралган сочлари елкасидан пастга осилиб тушганини кўрдим. “Бўйнини кўрсатмаслик учун шундай қилган”, сабабини дарҳол англадим, Сигэнинг бўйнида чипқондан қолган қизғиш из бор эди. Ботаётган қуёш нурларида Нана беқиёс гўзал кўринар эди. Мафтун бўлиб унга боқар ва кўзларимни уза олмасдим, шунда қандайдир хавотир мени қамраб олди. Бутун фикру зикримни ишга солганимга қарамай, у бир замонлар сочларини танғиб, оддий момпе кийган, ўчоқдаги оловни пуфлаб ёндираётган Сигэ эканига ишонгим келмасди.
Икки ҳафта шундай ўтди. Нана билан учрашганимда ғалати ҳаяжон ичида қолардим. Баъзан мен йўлакдаги кичкина деразани қия очиб, Нанани яширинча кузатардим, у қошларини чимириб, катта очилган, аммо ҳаёт нишонаси сезилмаётган деразамга ҳайрон тикилиб қоларди. Баъзи пайтларда Нананинг ҳуштакларига жавоб бермасдан ўзимни четга олиб, у қўлларини кўксига қовуштириб, бироз эгилган кўйи деразага суяниб, мен томонга умидвор тикилаётганини сезиб турсам-да, деразани катта очиб, унга кўринмасликка ҳаракат қилар эдим.
Ниҳоят, бир куни кечқурун вақт алламаҳал бўлганда мен шайтон васвасасига учиб, қалтис ишга қўл урдим. Нана хонасидаги чироқни ёққанини кўриб, деразани очдим-да, секингина хонамдан чиқдим, йўлакдан ўғриларга ўхшаб ўтиб, яқингинада америка ҳарбий полицияси капитани синдирган эшик тутқичини ушладим. Ўзим кутганимдек, у овоз чиқармай очилди ва кўз ўнгимда қоронғи ошхона намоён бўлди. Ўзимнинг сурбетлигимдан хавотир олиб ҳудди биров мени шу томонга чақираётгандек, ойнадан тушаётган ғира-шираликдан фойдаланиб, тўғри Нананинг хонаси томон юрдим. Кафел ётқизилган пол совуқ экан. Яланг оёқларимнинг шипиллаши ошхона ичида баралла эшитиларди.
Ёруғлик тушиб турган эшик олдида тўхтадим ва ичкарига қулоқ солиб, қўлимни кўтарганча бир муддат туриб қолдим. Кейин уч марта тақиллатдим.
– Come in! – аёл овози эшитилди.
Эшикни оҳиста очдим. Ёқимли сигарет ҳиди димоғимга урилди. Аввал ошхона бўлган бу жой яхшилаб таъмирланганди. Оқ халат кийган Нана стулда ўтириб сочини тарарди.
– Жессими? – сўради Нана орқасига қарамасдан.
Мен қўлимни дукиллаб ураётган юрагим устига қўйиб, эшикка суяниб қолдим. Кўкрагига тушган узун сочлари учини тараётган Нана кўз қири билан менга қаради ва азбаройи сакраб ўрнидан турганидан қўлидаги тароқ тарақлаб полга тушди. Мен туш кўраётгандай ундан қўзимни узмай қараб турардим.
– Анчадан бери кўришмадик, Сигэ. – Унга қўл узатдим, аммо қизнинг чиройига маҳлиё бўлиб, қўлимни ортиқ қимирлатолмай қолдим.
Нана жилмайди.
– Хуш келибсиз, Осаму, – деганча у қўлимни сиқди.
Бошқа исм билан юзланяпти! Мен зўр-базўр илжайдим. Исмимни унутибди, ахир орадан ўн йил ўтган-ку!
– Мен Осаму эмасман, адашдинг.
– Осама эмаслигингни биламан. Аммо сен унга жуда ўхшайсан, – деди Нана.
– Осама ким ўзи?
– Укам. Ягона туғишганим, у ҳам фронтда ҳалок бўлган. Икки томчи сувдек бир-бирингизга ўхшар экансизлар.
Юрагимга ўрнашиб қолган Сигэ сиймоси бирданига хиралашди. Бўғилиб кетаётгандек бўлдим. Атрофимдаги ҳамма нарсалар дабдурустдан қиёфасини ўзгартираётганга ўхшарди. Мана, олдимда турган, мен Сигэ деб билган аёл кўз ўнгимда қандайдир бошқа аёлга айланди-қолди.
– Демак, укангизга ўхшаганим учунгина хатингизда яхши муносабатлар ҳақида ёзган экансиз-да? – сўрадим ундан.
– Албатта-да.
Мен диванга ўзимни ташладим. Нана жомадондан қоғоз халтани олиб келгани ўрнидан турди.
– Мана укамнинг фотосурати ва охирги хати.
Банан дарахти остида йигирма ёшга тўлмаган, ёзги ҳарбий кийим кийган йигит уялгандек кулимсираб турарди. Мен ўзимни ана шундай кийимда неча марталаб тасаввур қилган эдим! Унинг катта кўзлари ва ғалати оппоқ тишлари юзига алоҳида жозиба бағишлаган, чамаси, у яхшигина чиниққан эди. Суратга қарар эканман, ичимда ўхшайди, деб қўйдим.
– Менга ўхшайди, тўғрими?
– Ҳечам ўхшамайди, – гапни чалғитдим. Нана яйраб кулди.
– Йўқ, ўхшайди. У билан кўп вақт бирга бўлганлар буни тасдиқлайди.
У ёзган охирги мактубни кўришга қизиқдим. Бундай хат маълум маънода видолашув мактуби ҳисобланади.
У қўлдан-қўлга ўтган очиқ хат экан. Манзилига қараб аёлнинг исми ҳақиқатан Нана эканлигини билдим. Унда Кюсю оролидаги ҳарбий-денгиз базаларидан бирининг муҳри бор эди, афтидан, у жанубий фронтнинг олдинги маррасидан жўнатилган бўлса керак.
“Азиз опажоним Нана! Ҳозир Японияда ҳаво жуда ажойиб бўлса керак? Соғ-омон юрибсанми? Уч кун аввал сени тушимда кўрадим. Мен сомон шляпа кийиб олганман, сен бошингга қизил рўмол ўрагансан. Атрофимизда жуда кўп сигирлар ва қўйлар ўтлаб юришибди. Мен эрта билан учаман. Соғ-саломат бўл. Айни эртага ўн тўққиз ёшга тўламан. Осаму”.
Мактубдаги осойишта руҳ мени ҳайратга солди. У гўё қувноқ нонушта ҳақида гап кетаётгандек хушчақчақ оҳангда ёзилган эди. Мен уруш йилларидаги ҳаётимни эсладим, юрагимга оғриқ кирди. Қанчадан-қанча ёш йигитлар ўлимга мана шундай беғам, боғ сайрига кетаётгандек жўнаган эди-ку.
– Жонингизга теккунча сизга ука бўлиб қоламан, – дедим Нанага тик қараб.
–Шундайми? Жуда хурсандман.
Нана қўлини елкамга ташлаб бир неча марта силкитиб қўйди. Унинг кўзлари ёнарди. “Кетиш керак!” – ўйладим мен.
– Мен сизни Сигэ дебман, – тан олдим дивандан тураётиб.
– Ким у Сигэ?
– Хизматчимиз. Қачонлардир уйимизда яшаган эди. Узоқдан унга жуда ўхшайсиз, яқиндан эса ундан кўра чиройлироқсиз.
Нана қаҳ-қаҳ уриб – деди:
– Ғалати! Иккимиз ҳам бир-бирига ўхшаган одамларни эслабмиз.
Эшик тагида орқамга ўгирилдим.
– Биласизми, Сигэнинг бўйнида жарроҳлик амалётидан қолган чандиқ бор эди.
– Шундайми? Қўлинг билан ушлаб кўрмагунча у йўқлигига ишонмайдиганга ўхшайсан?
Нана кулимсираб қўлимдан ушлади-да, уни сочлари орасига тиқди. Қўлим олмадек оппоқ бўйнига тушди, юзидан аллақандай ҳушбўй ҳид келарди. Нананинг ингичка бўйни ниҳоятда силлиқ эди.
– Хўш қандай? Чандиқ борми?
Қўлимни олмасдан юзига қараб жилмайдим. Лабларини кўрмадим, пешонамга иссиқ нарса келиб тегди.
– Хайрли тун, – дедим мен.
Яланг оёқларимни шипиллатиб, қоронғи ошхонага ўтдим. Даҳлизга олиб борадиган эшик тагига етиб келдим. Қадам ташлар эканман: “У Сигэ эмас! У Сигэ эмас!” деб пичирлардим.
Нана ҳар кеча тушимга кирар эди. Баъзан кун бўйи уни ўйлайдиган бўлдим. Сабрим тугаб, уч марта ҳеч кимга сездирмай хонасига кириб бордим. Нана менга хаёлчан тикилиб ўтирди, укаси ҳақида гапирди, хайрлашаётганимизда эшик олдида пешонамдан ўпди.
Хонасига тўртинчи марта кирганимда ниҳятда маст эди. Кўзи тўла ёш бўлишига қарамасдан овозининг борича ҳоҳолаб кулди, қўлидаги бўш виски шишасини айлантириб ҳар хил баланд-паст гапларни айтди.
– Шундай яшагандан кўра ўлганим яхши! – кейин қўшимча қилиб, – сенга рақс тушишини ўргатаман, – деди ва юзимни кўксига босиб бирга айлана бошлади.
Кетишга чоғланган пайтимда эшик тақиллади. Нана тошдек қотиб қолди, сўнг хонага тез кўз югуртирди ва қўрқув ичида кўзини менга тикиб, қалтироқ товушда таклиф қилди!
– Come in!
Эшик очилиб, хонага бесўнақай М.Р. капитани кирди.
– Жесси! – секин ҳитоб қилди Нана.
– О! – мени кўриб ҳайратда қолган капитан бўкириб юборди, биз учинчи марта тўқнаш келдик. – Бу ерга қандай келиб қолдинг? – кескин сўради у.
– Сиз оёғингиз билан тепиб синдирган эшикдан кирдим, – тез жавоб бердим мен.
Унинг қошлари чимирилди, ҳайратдан кўзлари пирпирай бошлади. Нана нимадир демоқчи эди, унга совуқ нигоҳ ташлаб – Жим бўл! – деб бўкирди. Сўнг қўлини орқасига қилиб кескин буйруқ берди: – Йўқол бу ердан!
Мен Нанага қарадим. У деразага юзини ўгириб турарди.
– Жессининг айтганини қил! – деди Нана қатъият билан.
– Хайр! – дедиму чиқиб кетдим.
– Иккинчи қорангни кўрсатма! – орқамдан қичқирди Жесси.
– Албатта, қайтиб қадам босмайман, – дедим мен ўгирилиб ва тез юриб хонадан чиқдим.
Эшикни ёпиб, йўлакда деворга суянганча анча вақт туриб қолдим. Кейин хонамга қайтиб, деразадан қарадим. Нананинг хонаси қоронғи эди. Энди бу деразадан қарамаганим бўлсин” – дедим ичимда. Нананинг касрига тунни беором ўтказдим. Дастлаб ҳеч нарсага ақлим етмади. Кейин секин-аста нима бўлганига ақлим ета бошлади. Узил-кесил гапнинг тагига етганимдан кейин юрагимда чидаб бўлмайдиган оғриқ ҳис қилдим.
Кунни жазирама қуёш тагида терлаб-пишиб стадионда ўтказдим. Кечқурун шаҳар чеккасидаги дўкондан арзон ширинликлар ва чанг босган мевалардан сотиб олиб, боғ ичига кирдим, ўзимга ўхшаган бебош улфатларга қўшилиб бир финжондан шарбат ичдик, ер тепиниб, овозимиз борича қичқириб, ҳарбий қўшиқлардан куйладик. Ана шундай тарзда Япония урушда ютқазгани учун норозилигимизни билдирдик.
Ёз бошланди. Бир куни эрталаб қорним қаттиқ оғриб қолди. Ичим қон аралаш сурилиб, кўз ўнгим қоронғилашиб кетди. Қора терга ботдим. Кимдир қорнимга калтак тиқиб бураётгандек эди. Қандайдир ёмон кўнгилсизлик бўлишини олдиндан сезадиган одатим бор. Таниш шифокор ҳузурига зўр-базўр судралиб бориб, қандай касалга чалинганимни эшитганимда асло ҳайрон қолмадим. Қариндошларим, амакимнинг аҳволини ҳисобга олиб, мени шаҳар касалхоналаридан бирига яширинча жойлаштиришди.
Шу ерда, ифлос бир хонада ёзнинг энг иссиқ ойларини ўтказдим. Бу мен учун ўзига хос халоскорлик вазифасини бажарди. Касалликдан бошқа ҳеч нарса хаёлимга келмади. Бошқа ҳамма ташвишларни унутдим. Ҳатто Нана эсимга тушганида қусиб юборай дедим.
Бир куни, энди тузала бошлаган кезларим эди, кекса энага ёрдамида ўрнимдан туриб, хожатхонага бордим. Шунда бош томонимга ўрнатилган ойнада кимнингдир аксини кўрдим. “Ё худо! Ким бўлди бу? Қандай аянчли кимса!” – деб ўйладим. Юзлари ичига ботиб, кўзлари косасидан чиқиб кетгудай бўлиб кетибди. Синчиклаб қараб, бу нусха ўзим эканимни англадим. Бутунлай ўзгариб кетган юзимга ғамгин назар солдим. Ойна қаергадир ғойиб бўлди, ҳушимни йўқотдим. Қанча вақт беҳуш қолганимни билмайман, фақат ўзимга келганимда қўлларимни ёзиб полда ётган эканман, ёнимда кекса энага нима қилишини билмай карахт бўлиб турарди. Ўрнимдан тургач, ҳароратимни ўлчай деб даражани олдим. Уни ушлаган бармоқларим қалтирар эди, қизил чизиқча бўлса юқорига қараб жадал силжиётганини кўрдим. Уни пастга силкита бошладим. Энага қанча кўтарилди деб сўради, аммо мен жавоб беролмадим. Мия томирлари торайиб қолган бўлса керак, деди кампир.
Бошим темирдай қизиган ва паришон ҳолатда қоп-қора шифтга тикилиб ётардим – шифтга кичкина хира чироқ осилганди. Қора шифт одамни ваҳимага соладиган даражадаги тезликда юқорига кўтарилиб кичкина чорбурчак шаклга айланар, сўнг шиддат билан пастга тушиб, бутун хонани эгаллаб оларди. У тобора катталашиб борар, пастга силжиганда нақ бошимни устида осилиб қолар эди… “Ўлаяпман!” – хаёлдан ўтказдим мен. Бутун касаллигим давомида фақат шу куни ўлимни эсладим. Наҳотки шундай ўлиб кетаверсам? Касал бўлиб ўлиш?! Бу мутлақо кутилмаган янгича ҳолат эди. Шундай бўлиши мумкинлигини ҳатто тасаввур ҳам қилмагандим. Бундан баттар ўлимни қидириб ҳам тополмайсан! Томоғимга қаттиқ бир нарса келиб тиқилди.
– Холажон! Менга қалам билан қоғоз беринг! – илтимос қилдим.
Не машаққат билан қорнимга ағдарилиб ётдим, бир парча қоғоз орқасига амаллаб: “Ўлишни хоҳламайман!” – деб ёздим.
Қаламни қаттиқ ушлаб атрофга паришон кўз югуртирдим. Назаримда, бу сўзлар ниҳоятда таҳқиромуз бўлиб туюлди. Аммо ҳаммаси юрагимдан қуйилиб чиқди. Яна нималарни қўшишим керак? Силлиқ қаламни қаттиқроқ ушлаб зўр-базўр бир жумла қўшимча қилдим: “Тентак Нана”.
Ҳайрон қолиб шу икки сўзга тикилдим. Булар нима? Ҳеч нарса дея олмайман. Кўз олдим қоронғилашиб, қалам қўлимдан тушиб кетди, оғирлашиб кетаётган бошимни ёстиққа қўйдим. Ўйлаб кўрсам, уруш тамом бўлгандан бери ҳаёт ва ўлим туйғуси доим алмашиб тургани учун бирон кун ҳам тинч, ҳузур-ҳаловатда яшамапман. Мен ҳаёт дарёсида оқиб, атрофимдагиларни кузатибман, холос. Шунда ҳеч кутилмаганда сўниб бораётган онгимда шиддатли ўзгариш юз бераётганини ҳис қилдим:
Мен яшашни хоҳлайман!
Мен яшайман!
Мени қутқаринглар!
Омадим келиб касалликдан қутулдим.
Кейин орадан етти йил ўтди. Бу йиллар шармандачилик билан кечган тавба-тазарру йиллари эди. Аммо ўшандан бери биронта ҳам видолашув хатини кўрганим ҳам, ёзганим ҳам йўқ.
Бу ниҳоятда катта бахт эди!
Изоҳлар
[1] Япон фидойилари – камикадзе (шаҳид)лари.
[2] Фусума – япон уйларида сурилма девор.
Рус тилидан Ортиқбой Абдуллаев таржимаси
Манба: «Жаҳон адабиёти», 2018/1
Bir vaqtlar men o‘lim oldidan vidolashuv maktubini yozgan edim. Aslida, jonimga qasd qilish niyati yo‘q edi. Faqat meni o‘ldirishlari mumkin, degan fikr tinchlik bermasdi.
Tetsuo MIURA
O‘N BЕSh YoSHLIGIM
Tetsuo Miura (浦 哲郎) 1931 yilda Yaponiyaning Xatinoxe shaharchasida tug‘ilgan. Tokiodagi Vaseda universitetining fransuz adabiyoti fakultetini tamomlagan. Dastlabki hikoyasi “O‘n besh yoshga to‘lganimda” deb nomlanib, u 1955 yilda e’lon qilingan. “Sabr daryosi”, “Yuta va uning do‘stlari” nomli hikoyalari adibga mashhurlik olib keldi. “Pistolet va o‘n besh hikoya”, “Adashgan shu’lalar” nomli hikoyalar to‘plami yapon nasri taraqqiyotida o‘ziga xos o‘rin egalladi.
Adib 2010 yilda vafot etdi.
Bir vaqtlar men o‘lim oldidan vidolashuv maktubini yozgan edim. Aslida, jonimga qasd qilish niyati yo‘q edi. Faqat meni o‘ldirishlari mumkin, degan fikr tinchlik bermasdi.
Umuman olganda, sal-pal mubolag‘a qilyapman. Men uni o‘zim bilib-bilmay, ruhiy tushkunlik paytida hech kutilmaganda narigi dunyoga jo‘natishadi, deb qo‘rqqanimdan yozganman. Shunda o‘n besh yoshga to‘lgan edim.
Bir kuni tongga yaqin dahshatli gumbur-gumburdan uyg‘onib ketdim. “Yer qimirlayapti”, deb o‘yladim men, o‘rnimdan turib derazani ochdim. Shundoq ko‘z oldimda osmonda yaltiroq qora shayton quloqni bitiradigan darajada chinqirib, shiddat bilan uchib kelmoqda edi. Ko‘z ochib-yumgunimcha u yaqinimizdagi baland uy orqasida g‘oyib bo‘ldi, biqinidagi oppoq yulduzlarni arang payqay oldim. Tungi kimonomni mahkam ushlab derazaga chiqdim, tunuka ustidan emaklab o‘tib, devor yoniga keldim va bog‘chaga sakrab tushib, o‘zimni bombadan panaga urdim. U yer juda qorong‘i edi, hech narsani ko‘rmay, chuqurga dumalab tushdim va devorga boshim bilan urildim.
O‘zimga kelib, darhol chuqurdan chiqib, uyimiz tomon qarab qichqirdim: “Havo hujumi! Qochinglar!” Ovozim boricha baqirdim, deb o‘yladim o‘zimcha. Ammo tomog‘imdan hech qanday tovush chiqmadi. Bu urush tamom bo‘lishidan bir oy oldin bo‘lgan edi. Shu paytlar men ikkinchi qavatda chordoqda turar va dengiz aviatsiyasining kichik zobiti bo‘lish uchun zo‘r berib tayyorgarlik ko‘rmoqda edim.
Men kirmoqchi bo‘lgan uchuvchilar maktabi Ichki Yapon dengizidagi kichik orollardan birida joylashgan edi. Men bu orolchani hech qachon ko‘rgan emasman, ammo u ikki marta tushimga kirgan. Tog‘da oqlangan kazarma yaltirab turar , tomi ustida shoyi bayroq shamolda hilpirar edi. To‘g‘rirog‘i, mening hayolimda tushimdagilar bilan o‘ngimda bir martagina ko‘rganim aerodromdagi manzaralar qorishib ketgandi. Men ana shu maktabda o‘qishni xohlardim. “Dengiz uchuvchisi bo‘laman – deb hayol surardim, – o‘ylab o‘tirmasdan kichkina samolyotimni to‘g‘ri dushman kemasining dudburoniga uraman”.
Men o‘lishga tayyorlanar edim. Dastlab hamma qatori o‘lmoqchi bo‘ldim, ammo yaxshilab o‘ylaganimdan keyin, bizga ta’lim berishganidek, munosib o‘lish kerak, degan to‘xtamga keldim. Halokat damlari yaqinlashmoqda, yuragimda qonim jo‘sh uradi. Men o‘limdan qo‘rqmaydigan bo‘ldim. Kechalari to‘shakda ko‘zlarimni yumib yotar ekanman, qanday o‘lishimni tasavvur qilardim. Bular yorqin manzaralar bo‘lib, vujudimni hayajonga solar, ruhim tantana qilar edi.
Bulutlar ichidan chiqib, dushman kemasiga hujum qilaman. Tuman. Yorug‘lik. Moviy dengiz. Qamish yopilgan qayiq. O‘yinchoq kema. Shiddatli shamol. Nurlar jozibasi. Oppoq gullar. Tutun ustuni. Qulog‘imda sirenaning uvillashi. U kuchayib boradi. Kema. Oq tutun. Qora tutun. Vulqonning halqumi. Olov girdobi. Yorqin alanga. Ana shu daqiqada yumilgan kipriklarim ustiga pag‘a-pag‘a oppoq qor uchqunlari qo‘ngandek bo‘ladi. Ular olchaning gulkosachalariga o‘xshaydi. Kulga o‘xshaydi. Va albatta, vujudimdan qo‘shiq otilib chiqadi: “Dengizga qaragin, murdalar suzar”[1] bu qo‘shiqni ichimda kuylar ekanman, har safar yig‘lar edim va qushday yengil tortib, tinch uxlardim.
Urush tamon bo‘lishi arafasida so‘nggi bir oy ichida dengiz aviatsiyasi shahrimizga tinimsiz hujum qilib turdi. Keyin xavf-xatar bizdan uzoqlashganini seza boshladik.
Shaharning g‘arbiy chekkasida harbiy aerodrom joylashgan edi. Qarama-qarshi tarafida laxtak-laxtak sholizorlar orqasida harbiy zavod ishlab turar edi. Chamasi, barcha hujumlar ularga qaratilgandi. Dengiz tomonidan katta tezlikda uchib kelgan dengiz bombardimonchilari zavod hududiga bomba tashlar, so‘ng shahar ustidan pastlab o‘tib keskin burilar va yana sexlarga qarab uchar edi.
Ular huddi o‘pkasini to‘ldirib nafas olayotganga o‘xshab, shahar ustida katta doira yasab, ikki-uch marta aylangandan keyin qaytib ketardi. Shahar osmoni ular uchun go‘yo dam olish maskani bo‘lib qolgan edi. Ba’zan samolyotlar g‘oyib bo‘lgandan keyin shahar ustiga avtomat to‘plarning snaryadlaridan bo‘shagan yaltiroq gilzalari yog‘ilardi. Hayriyatki ular hech kimga ziyon-zahmat yetkazmadi.
O‘n kun o‘tdi, yonimizdagi baland imorat tomidan ko‘rinib turadigan zavodning yarmi vayron bo‘lganini hisobga olmaganda shaharda katta talafot yuz bermadi. Ayni zamonda samolyotlar turadigan bino g‘alvirdek ilma-teshik bo‘lib ketgani haqida ko‘p gapirishardi. Yana bir hodisa menga juda dahshatli tuyuldi, buni bir ishchi aytib bergan edi: bombardimon paytida zavoddagi katta sisterna yorilib, sulfat kislotasi bombaxona to‘sig‘idan oshib o‘tgan va bu yerga yashiringan kishilardan yigirmatasi bir zumda nom-nishonsiz yo‘q bo‘lib ketgan.
Har holda atrofimda yashaydigan odamlar sog‘-omon, lekin bu vahimali tuyulardi. Qandaydir quvnoq ruh hukm surardi. Barcha odamlar yuraklarni tog‘dek bosib yotgan dardni yo‘qotishga o‘zicha harakat qilardi. Ko‘pchilik esa o‘z qismatiga shukur qilib yashashga moyil. Ular tomlarning tepasiga yoki baland daraxtlar ustiga chiqib olib, qo‘ni-qo‘shnilariga shaharga yomg‘irdek yog‘ayotgan snaryadlar hosil qilgan manzaralarni tinmay og‘iz ko‘pirtirib so‘zlardi.
Men hujum payti xonamdan jilmaslikka ahd qildim. Agar ba’zilar o‘ta qiziqqonligi yoki tomoshaga ishqibozligi tufayli ofat bilan o‘ynashgan bo‘lsa, kamina o‘lishga ishtiyoqim zo‘rligidan hamma narsaga tupurgan edim. Dastlab, kutilmagan holatlardan chalg‘idim, so‘ngroq havo hujumiga qarshi mudofaa kuchayib, tashabbusni qo‘lga olgach, vahimali hujumlardan qo‘rqmaydigan bo‘ldim. Dushman samolyotlari, odatda, ertalab uchib kelar, gohida kunbotarda paydo bo‘lib qolardi. Sirenalar uvillab, havo hujumidan ogohlantirardi. Biz bo‘shashmasdan: “Kelib qolishdi!” – deb sakrab turardik-da, duch kelgan tomonga tarqalib ketardik. Kimdir pana joyga, kimdir baland temir-beton uyning yerto‘lasiga yugurib qolar, men g‘ijirlab turadigan zinapoyalardan ikkinchi qavatdagi xonamga yugurib chiqardim. To‘g‘risini aytsam, xonamni bombapanaga aylantirib olgandim. Tokcha bilan devordagi shkaf orasini ikkita bordon bilan to‘sib, fusuma[2] orqasiga ikki tabaqali kitob javonini surib qo‘ygandim, o‘rtada o‘zim o‘tadigan tor yo‘lak qolgan. Shunday qilib, boshim ustida tatami, yonboshimda taxta meni himoya qilar, devor shkafining osti ayvon tagidagi yerto‘laga o‘xshab ketardi. Bu yerga kichkina stol, stol chirog‘i o‘rnatib, yana bir qancha buyumlarni taxlab, xohlaganimcha ishlashim mumkin bo‘lgan uya yasab oldim. Inglizcha kitoblarni o‘qir, handasa masalalari ustida bosh qotirar, hujum mahali ovozim boricha qichqirib, harbiy qo‘shiqlarni aytar, taxtaga musht tushirardim.
Shu kuni ham odatdagidek havo hujumi bo‘ldi. Bog‘ burchagidagi salqin joyda qurigan isago guli urug‘larini kaftimda o‘ynatib o‘tirar edim. Nogoh havo hujumidan xabar beruvchi sirena uvillab qoldi. Odatdagi hujumlardan biri boshlandi. Havo issiq. Ikkinchi qavatga ko‘tarilishdan oldin yuqoriga qaradim, baland binoga ko‘zim tushdi. Uning qavatlari silliq kesilib, ustma-ust taxlangan chaqmoq qandlarga o‘xshab turar, yaltirab ko‘zni qamashtirardi. “Shu tomonga borsam-chi?” – deb o‘yladim. Keyin o‘zimcha shivirladim: “Hozir boraman”. Orqa eshikdan chiqib, ana shu baland uyga qarab yugurdim. Kallamga boyagi fikr qay go‘rdan keldi o‘zi, hayronman. Oxirgi paytlarda bino yerto‘lasida bizga yaqin uylardagi aholi yig‘ilmoqda, degan gap tarqaldi. Sababi, u yer boshqa pana joylarga qaraganda salqin hamda xavfsizroq edi. Uyga kirishim bilanoq buni his qildim, yerto‘ladan ovozlar eshitilar – chamasi, o‘ttiztacha odam kelgandi.
Ostonada qo‘shnimizning qizchasi Kaokoni uchratdim, u aftini burishtirdi:
– Nihoyat, siz ham keldingiz-a!
– Havo issiqligi uchun.
Qorong‘i yo‘lakdagi zinapoya pog‘onasiga o‘tirdim.
– Sizni javonga bekinadi deyishadi. Shu gap rostmi?
Savolning javobiga indamay, jilmayib qo‘ydim, xolos. Ancha vaqt ikkovimiz ham churq etmadik.
Har safar yer silkinganda yerto‘ladagi havo ham tebrangandek tuyulardi. Osmonda aylanayotgan dushman samolyotlarining motori qo‘ng‘izlar g‘o‘ng‘illashini eslatadi. Ba’zan it uvillashiga ham o‘xshaydi. Shiftdan usti-boshimizga qum to‘kildi. Kaoko men tomonga surilib, qo‘limni qattiq ushlab oldi. U bombardimon tamom bo‘lguncha meni quchoqlab o‘tirdi. Shovqin-suron tindi. O‘rnimdan turdim. Kaokoning qo‘llari yelkamdan pastga sirg‘alib tushib, barmoqlarim ustida to‘xtadi.
– Urush tugasaydi… – dedi u pastdan menga tikilib.
– Oho, – qo‘limni tortib oldim, chunki ungacha o‘lishim tayin.
Yerto‘ladan chiqib, sekin quyosh nuri tushayotgan uyimizga qarab yurdim, oftobdan boshim aylanib ketdi. Quduq oldida qo‘llarimni yuvayotganimda qo‘shnimiz Gen-san paydo bo‘ldi.
– Baribir tushdi-ku! – dedi u menga tirg‘alib. – Pana joyda o‘tirgan edim, birdan portlab qoldi-ku! Ana, mo‘ljalga urdi deb o‘yladim! Yaxshiyamki, sog‘-omonsan.
Bir stakan suv ichdim.
– Snaryadmikin… deb qo‘rqdim, – davom etdi Gen-san.
Men unga tikildim.
U bilan gaplashishni yoqtirmasdim, uyimga qarab ketdim. Gen-san esa izimdan ergashdi. “Muncha menga yopishib oldi?” – o‘ylardim dilimda. U ellik yoshlarni qoralab qolgan, guruch do‘konida ish yurituvchi bo‘lib ishlardi. Kap-katta kishini qanday qilib do‘stlarim qatoriga qo‘shmaman, axir? Uyga kirishimdan oldin orqamga o‘girildim – har ikkimiz bir-birimizga sinovchan tikildik.
– O‘zingni ehtiyot qil, – dedi u. – Qachon va qayerda o‘lishingni Xudo biladi. Qochgin deyishdimi – tamom, qochishing kerak. Joningni saqlab qol.
Gen-san har bir so‘zni aytganda boshini qimirlatib qo‘yardi. U nasihatini tamomlab, orqa eshikdan chiqib ketdi. “Kim o‘zi bu?” – yana o‘yga cho‘mdim va esankiragan holda zinadan ko‘tarildim.
To‘siqni surib, shift o‘rnida bir bo‘lak ko‘m-ko‘k matoni ko‘rgandek bo‘ldim. Sinchiklab qarasam, osmon ekanligini angladim. Go‘yo chetlari yirtilgan, aylanasi bir metr keladigan moviy osmon parchasi. Ikkita to‘rtburchak taxta tuynuk yonida nochor osilib turibdi. Poldagi to‘shamaning usti mayda snaryadlar bilan to‘lib ketgandi. Nazarimda, bosiq qichqirdim, aslida, bu qichqiriq emas, ichimdan chiqqan nafasim edi, uni hayratga tushishimdan oldin chiqargandim. Tashqaridan biron kishini chaqiray deb deraza oldiga keldim va nogoh qo‘lim romga sanchib qo‘yilgan yo‘g‘on, ignasimon yaltiroq ma’dan bo‘lagi – snaryad parchasiga tegdi. Ko‘kragimdan g‘amgin bir nido otilib chiqqandek bo‘ldi. “Gen-san!” deb qichqirib yubordim men. Xonani to‘ldirib turgan o‘lim havosidan bo‘g‘ilib, harakatsiz qotib qoldim.
Gen-san haq ekan. Shubhasiz, bu o‘zi otar zambarakning snaryadi edi. U tunukani teshib o‘tib, shift taxtalarini parchalab tashlagandi. Hamma yoq son-sanoqsiz snaryad parchalariga to‘lib ketgan. Ular ustunlar, bordonlar, devorlar, patnislarga sanchilib, tomdagi tuynukdan o‘tayotgan quyosh nurida sovuq yaltirab turardi. Derazaga orqa o‘girganimcha, nafasimni ichimga yutib, nima hodisa ro‘y berganini bilayin deb jim turib qoldim. Keyin negadir oyoq uchida ohista yurib, tokcha yoniga bordim. Tokchaga tirab qo‘yilgan jovondan o‘tkir tirnoq izlariga o‘xshagan uchta chandiq ko‘rdim. Snaryad parchalaridan biri tokchadagi to‘siqni teshib o‘tayotganda tezligini yo‘qotgan, shekilli, men boshimga qo‘yadigan yostiq ustiga tushgan edi. Boshqa ikkita snaryad parchasi javonning yon devorlariga chuqur kirib borgandi. Men sovuq bomba parchasini qo‘limga oldim, keyin odatdagidek joyimga yonboshladim. “Har galgidek mana shu yerda qolganimda nima bo‘lardi?” – deb o‘yladim butun badanimdan chumolilar o‘rmalayotganini his qilgancha. Juda g‘alati hodisa edi! Snaryad qoldiqlarining to‘siqdagi izlariga qaraganda, bir bo‘lagi ko‘kragimning chap tomoniga sanchilishi, ikkinchisi o‘ng tomonini majaqlashi aniq edi. Uchinchisi, chamasi, chap yuzimni sixdek teshib o‘tib, tishimga qadalib qotib qolardi. Ancha vaqtgacha tushimda dahshatli manzaralarni ko‘rayotgandek o‘tirib qoldim.
Shu kuni men o‘z xonamga emas, baland binodagi yerto‘laga shunchaki borib qolgandim. Aftidan, snaryad ham mening xonamga mutlaqo tasodifan tushib qolgan, shekilli. Uchuvchi aynan shu uyda kelajakda qobiliyatli zobit bo‘ladigan bola yashayotgani haqida ma’lumot olib, nishonni shunga to‘g‘irlashi mumkin emas. Uchuvchi ham yosh bo‘lsa kerak. Balki, shu kuni birinchi marta uchgandir. Birinchi hujumdayoq mo‘ljalni aniq olganidan quvonib yuragi dukullab urib, hayajon ichida shahar ustidan xotirjam aylanib o‘tgan va hech shoshilmasdan o‘z kemasiga qo‘ngandir. Uni quvonch bilan kutib olishadi, og‘aynilari sharob tutishadi, tog‘dek uyulgan pishloq orasidan bir bo‘lagini olib, gazak qiladi, o‘zidan mamnun bo‘lib, tugmachani shunchaki bosib yuborganini eslaydi. Haqiqatan ham xuddi shunday bo‘lgan. O‘zimiz ham yuksak kayfiyat bilan sayrga chiqqanimizda yetti qavat osmondagi muhtasham qasrlarni orzu qilib, yo‘lda oyog‘imiz ostidagi toshlarni tepib o‘tamiz-ku!
Shunda birdan Kaokoni esladim. Bugun birinchi marta gavdasining og‘irligini va nafas olayotganda dimog‘imga urilgan ter hidini his qildim. O‘zimni qonga belangan, po‘lat snaryad bo‘laklari majaqlab tashlagan, tili osilib qolgancha Kaoko bilan sovuq devor o‘rtasida o‘tirganimni ko‘rgandek bo‘ldim.
Gen-san bilib gapirgan ekan – qachon va qayerda o‘lishing bir Xudoga ayon, o‘lim har doim shundoqqina yoningda og‘zini ochib tayyor turadi. Aftidan, men hali ham tasodif yoki favqulodda holat deb ataladigan sirli hodisalar mohiyatini anglab yetmaganga o‘xshayman. Falokat bilan kulfatlar har qanday to‘siqlarni chetlab o‘tib, hech kutilmaganda boshimizga yopirilaveradi. Bu kashfiyotimdan titrab ketdim. Ko‘zimning bir chekkasida tubsiz bo‘shliqni ko‘rdim, chog‘i. Yo‘q, o‘limdan qo‘rqmas edim. Meni foydasiz, samarasiz o‘lib ketish tashvishga solardi.
Kechasi vidolashuv maktubini yozdim. Uni qattiq hayajon ichida qog‘oz o‘ramiga qora siyohda yozdim.
“Otam, onam hamda menga g‘amxo‘rlik qilgan barcha yaqinlarimga, – deb boshladim. – Hozir tuturiqsiz gaplarni yozmoqchiman. It yoki mushukka o‘xshab behuda o‘lib ketishni istamayman. Bunday o‘limga toqatim yo‘q. Ammo seni qachon va qayerda o‘ldirishlarini bilmaysan. Shu tufayli mazkur vidolashuv maktubini yozdim. Sizlarga shularni aytishni xohladim”.
Qaysargina bola edim. Istagimni bajarmagan yaqinlarimni ko‘rishga toqatim yo‘q edi. Bolalikdan yorqin xotiralar bilan birga juda ko‘p erkinliklarim, o‘ziga xos qiliqlarim hayolimning bir chekkasida mustahkam o‘rnashib qolgan; yil o‘tgan sari ular ich-ichimga chuqur kirib bormoqda, yaqinda butun yuragimni egallab olsa kerak. Shuning uchun men, o‘zim orzu qilgandek, dengiz uchuvchisi bo‘lsam, qandaydir jasorat ko‘rsatib vatanim uchun jon fido etsam, jasadimga qo‘shilib barcha gunohlarim ham yo‘qolar, ota-onam oldida yuzim shuvut bo‘lishidan qutilar edim. Tan olamanki, vatan yo‘lida o‘lish orqali bu dunyoni tark etish men uchun ezgu orzuga aylanib qolgandi; faqat o‘lim orqali ruhim poklanadi deb o‘ylar edim, men.
Barcha bemaza qiliqlarimni batafsil ta’riflaganimdan keyin vidolashuv maktubini o‘limdan ko‘ra ikki karra og‘irroq bo‘lgan tavba-tazarrular bilan tugatdim. Xatni naychaga o‘xshab o‘rab, xatjildga joyladim. Xat silindr shakliga kirdi. Ustini oq doka bilan o‘rab, dokani tez yordam qutisidan oldim, stol ustiga qo‘ydim. Unda o‘z suyagimni ko‘rayotgandekman. O‘n besh yillik umrim mana shu o‘ram ichiga joylandi. Vujudim ipak qurti teshib chiqqanidan keyin ichi bo‘shab qoladigan pilla donasiga o‘xshab qoldi.
Derazalarni ochib, deraza raxiga o‘tirdim-da oyoqlarimni likillatib, hushtak chala boshladim. Sokin tun, yulduzlar hozir uchib kelib qo‘limga qo‘nadiganday tuyulardi.
Urush kutilmaganda tugadi.
Eshittirish tamom bo‘lgandan keyin kimdir qulog‘im ostida “Yutqazdik!” dedi. Men o‘girilib qaradim. Orqamda keksa dorixonachi turardi. U qattiq yumilgan ko‘zlarini sekin ochib, yuzimga tik qaradi. Men xijolat tortib jilmayishga urindim. Qariya menga e’tibor bermay, uzoqlarga tikilib turib, juda sekin “Yaponiya yutqazdi!” deb takrorladi. U huddi sekin nafas olayotgandek gapirdi, ammo hech kim kutmagan bu so‘zlar meni karaxt qilib qo‘ydi. Go‘yo katta muz bo‘lagi ko‘ksimga kelib urilganday. O‘zimni qo‘lga olib qariyaga bosh silkib qo‘ydim-da, do‘kondan jimgina chiqib, birdaniga tinchib qolgan ko‘cha bo‘ylab kuchim boricha uyimizga qarab chopib ketdim.
Uyga kirmasdan orqa hovlidagi zaytun daraxti tagiga bordim. Uning qalin butoqlari yerga quyuq soya solgan edi. Daraxt tanasiga suyanib, tizzamni quchoqlab o‘tirdim. Ombor ustida beg‘ubor osmon ko‘rinib turardi. “Naqadar tiniq!” – deb o‘yladim va sekin shivirladim: “Yaponiya yutqazdi…” Chumolilar yana yelkamdan o‘rmalab o‘tdi. Bu so‘zlar meni dovdiratib qo‘ydi. Shu paytgacha buni hech kim o‘ylamagandi.
Yutqazdik. Demak, urush tugapti-da? Buni tan olish uchun qancha vaqt kerak? Anglab yetganimdan keyin kaltafahmligim meni hayratga soldi. Ko‘zimni uzib, atrofimdagi tovushlarga e’tibor berdim. Quloqni bitiradigan darajadagi sukunat nimani anglatadi? Kechagi kungacha hamma narsa boshqacha edi. “Kecha va bugun. Kecha bugun”, – shivirladim o‘zimcha.
“Nima bo‘lganda ham men o‘lmay qoldim. Endi meni hech kim o‘ldirmaydi. Sababi, urush tugadi-da. Bundan keyin nima bo‘ladi? – shosha-pisha xayolimdan o‘tkazib, gangib qoldim. Modomiki, o‘lmas ekanman, yashashdan boshqa iloj yo‘q. Yana qancha yillik umrim bor, kim bilsin? Faqat o‘n yil bo‘lmasa kerak! Tasavvurimda yerdan osmonga ko‘tarilib ketayotibman. Bunchalik uzoq yashayman deb o‘ylamagandim. Hammamiz uzoq umr ko‘rishni uyat hisoblaganmiz. Bolaning hayoti olcha guliga o‘xshaydi, umri qisqa, deb o‘rgatishgan edi. Shunga ko‘ra, biz ikki-uch yil ichida o‘lib ketishga ishonganmiz.
Hayotning o‘n yili! Jomadondan vidolashuv maktubini oldim – u bombapananing bir burchagiga yashirib qo‘yilgan edi. Uni kechki ovqat pishirilayotgan o‘choq ichidagi olovga tashladim. Ko‘tarilgan tutunga qaradim, qalbim oppoq qog‘ozdek toza bo‘ldi. O‘lim uzoq-uzoqlarga g‘oyib bo‘ldi. Endi nima uchun yashashim noma’lum. Kechagi kungacha o‘tagan hayotim xuddi tushdek bo‘lib qoldi. Men o‘limni ham, vidolashuv maktubini ham unutdim. Kaoko ham meni unutgan bo‘lsa kerak. Hayotimning o‘n besh yili tagi tushub ketgan bochkadagi suvdek oqib ketdi. Endi uni qaytarib bo‘lmaydi. Kutilmaganda oldimda ochilgan chek-chegarasi, qirg‘oq-kanorasi yo‘q kenglikda o‘ylab-netib o‘tirmay suzishdan boshqa ilojim qolmadi.
Bizning shaharga ham istilochi askarlar kirib keldi, men darhol ularga qiziqib qoldim.
Bir yil o‘tgach, ko‘klam oyida amakimlarnikiga ko‘chib bordim. Urushdan keyingi alg‘ov-dalg‘ovlar ichida otamning ishlari yurishmay qoldi, oilamiz ma’lum muddat ichida yaqinimizdagi bir qishloqda evakuatsiyada yashashga majbur bo‘ldi.
Shahar markazida amakimning do‘koni bor edi. Unda asosan gazmollar sotilardi. Urush yillarida bu uch qavatli magazin binosi musodara qilinib, yog‘ochdan yasama samolyotlar ishlab chiqariladigan korxonaga aylantirilgan edi. Urushdan keyin u istilochi askarlar ixtiyoriga o‘tdi. Amakim magazinni qayta ochishga urinib ko‘rdi, ammo uddalay olmadi. Do‘kon binosi tanib bo‘lmaydigan darajada o‘zgarib ketdi. Uni naridan-beri ta’mirlashib, askarlarning ko‘ngilochar uyiga aylantirishdi. Birinchi qavatida pivoxona, ikkinchi qavatida o‘tinxona ochildi.
Men turadigan xona do‘kon orqasidagi istiqomat uyining ikkinchi qavatida edi. Avval bu yerda amakivachcham yashagan. U urush tugashidan bir yil avval halok bo‘lib, xotini Mami ikkita jajji o‘g‘ilchasi bilan qolgan edi. “P” simon shaklli tor yo‘lak ko‘rinib turardi. Esimda bor, bolaligimda bu yo‘lakka kattagina tosh ko‘tarib kirganimda amakivachcham meni qattiq koyigan edi. Hozir bu yo‘lak oppoq chiqindi qog‘oz bo‘laklariga to‘lib ketgan, ular moxlar orasida, qurigan irmoq o‘zanida va daraxt butoqlarida ham osilib yotardi. Derazaning o‘ng tomoni, ilgari oshxona bo‘lgan joydan mayin musiqa sadolari eshitilib turardi. Harbiy marshlar ruhida tarbiyalanganim uchun bunday kuylar qulog‘imga yot edi. Uni eshitishim bilan ko‘nglim bo‘shashib ketar, qo‘lim ishga bormas, barmoqlarimni jag‘imga tiragancha jim o‘tirib qolar edim.
Amakimnikiga kelganimdan uch kun o‘tgach, ko‘ngilsiz bir hodisa ro‘y berdi. Qandaydir amerika askari orqa eshikdan sezdirmay omborga kirgani ma’lum bo‘ldi. Bir kundan keyin kechqurun bu holat takrorlandi, bunisiga men ham guvoh bo‘ldim.
Shu kuni kechqurun stulda xayol surib o‘tirgan edim, nogoh yo‘lakda og‘ir narsa devorga urildi, keyin shunday ovoz yana ikki marta takrorlandi, ma’dan buyum g‘ijirladi, og‘ir qadam tashlab, ilma-teshik polni g‘archillatib kimdir yurdi. Sokin musiqa ovozi kuchaydi, yashaydigan uyimiz bilan do‘kon musodara qilingandan beri ochilmaydigan qilib yopib qo‘yilgan edi. Hayrat ichida o‘rnimdan turdim. Yo‘lakdagi qadam tovushlari asta-sekin yaqinlashib, eshigim tagida to‘xtadi va bir daqiqadan keyin eshik sekin ochildi.
Kutilmaganda yo‘g‘on askar bilan yuzma-yuz turib qoldim. Biz hayrat ichida bir-birimizga tikildik. Uning belida oddiy M.R. to‘pponchasi osilib turardi, bo‘ynida oddiy bo‘yinbog‘, to‘qqizil yuziga qaraganda, bu M.R. men bilgan amerika askarlari orasidagi uchiga chiqqan aroqxo‘rlardan bo‘lsa kerak. Yuz bichimi ham esdan chiqmaydigan, a’zoyi badani qirg‘iy burni atrofida bir to‘da bo‘lib turardi.
– Sizga nima kerak? – savol berdim.
U cho‘ntak elektr fonarida engidagi M.R. deb yozilgan bog‘ichni qo‘pollik bilan ko‘rsatdi, so‘ng nimalarnidir g‘o‘ng‘illab, eshikni yopdi va shoshilmasdan qadam tashlagancha nari ketdi. Atrofni aroqning badbo‘y hidi tutdi. “G‘irt mast ekan!” – deb o‘yladim.
Ertasi kuni tushdan keyin beva Mami ikkimiz keksa tarjimon tanishimizni olib, uchinchi qavatga joylashgan harbiy politsiya shtabiga ko‘tarildik. Biz M.R. ning bezorilarcha xatti-harakatlari haqida qism komandiriga shikoyat qilmoqchi edik. Men tungi hodisaning guvohi sifatida bordim.
Shtabga kirishimiz bilanoq kechagi bezbet amerikalikka ko‘zim tushdi. U xona to‘ridagi eng katta stulda o‘tirar va chamasi, qandaydir hujjatlarni o‘rganish bilan mashg‘ul edi. Undagi xotirjamlik menga yoqmadi. Bizni to‘g‘ri uning stoli oldiga olib borishdi.
– Kapitan! – murojaat qildi tarjimon. So‘ng bizga o‘girilib: – Bu kishi qism komandiri bo‘ladi, – dedi. Mening sal bo‘lmasa ichim o‘tib ketayozdi.
Kapitan boshini ko‘tarib beva Mamiga ko‘z qisib qo‘ydi, so‘ng nigohi menga qadaldi. Biz kechagidan ham ko‘proq hayratlanib, bir-birimizga tikilib qoldik. U qoshlarini ko‘tarib, qat’iyat bilan oromkursi suyanchig‘iga o‘zini tashlab faqat men tushunadigan ohangda “Hello, bebi!” – dedi. Kunning yorug‘ida endi yoshi ancha katta ko‘rindi. U kulimsiragancha tegishli choralar ko‘ramiz deb va’da berar va menga qarab ko‘zini qisib: “Okey! Okey!” deyishdan to‘xtamas edi.
Shtabdan qaytar ekanmiz, ikkinchi qavat zinasida Sigega o‘xshab ketadigan ayolni uchratdik.
Sige yetti yoshga to‘lganimdan beri bizning uyimizda xizmat qilardi. U baland bo‘yli, kelishgan ayol bo‘lib, men uni har doim “Novcha!” deb chaqirar, jahlim chiqqanida esa “Tulki!” deb yuborar edim, chunki yuzi cho‘zinchoq bo‘lib, ko‘zining burchaklari yuqoriga tortilgan edi.
Ayolning bir qo‘li to‘q-qizil ko‘ylagi etagida, ikkinchisi zina qanotlarida yuqoriga ko‘tarilib bormoqda edi. Oramiz ikki-uch metr qolganda u nigohini menga qaratdi va hayratlanib to‘xtadi. Men esa yalang‘och yelkasi va yarqiroq ko‘ylagiga mahliyo bo‘lib, cho‘zinchoq yuziga yaxshi e’tibor bermadim. Bir necha pog‘ona pastga tushganimdan keyin bunday yuzni qayerdadir ko‘rganim esimga tushdi va birdan hushyor tortdim: u Sigening yuziga o‘xshar edi! Ammo Sige bu yerda bunday vaqtda yurishi mumkin emas. Men o‘girilib qaradim. Yaltiroq to‘q-qizil ko‘ylak etagi shtab eshigida bir hilpirab g‘oyib bo‘ldi.
Albatta, men bu ayolni juda tez unutib yuborishim mumkin edi – shu paytda u meni unchalik qiziqtirmagandi. Ba’zi vaqtlarda uning yuzidagi hayrat ifodasini eslaganimda hayron qolaman, xayolimga ming xil o‘ylar keladi. Ammo uni yana bir bor ko‘rish istagim yo‘q.
Havo ochiq kunlardan birida o‘z xonamda ochiq deraza oldida kitob o‘qib o‘tirgan edim. Kutilmaganda xona ichiga bir oppoq tuguncha uchib kirdi. U bordon ustiga tushib oltin va kumush rangidagi bir necha bo‘lakka bo‘linib, har tomonga sochilib ketdi. Hayratim oshib derazadan qaradim va qarama-qarshi uyning derazasi oldida turgan ayolni ko‘rdim, oramizdagi masofa nari borsa o‘n metr kelar, faqat o‘rtadagi kichik bog‘cha bizni ajratib turar edi. Oramiz juda yaqin bo‘lgani uchun uning yuzidagi kulgichlarini ham aniq ko‘rdim. “Ha, bu Sigening o‘zi!” – deb o‘yladim. Ammo bu boshqa ayol edi. Uni zinopoyada ko‘rganim yodimda. Ayol menga qo‘lini ko‘tarib, silkitdi. Imo-ishora bilan xonamning ichkarisi va boshimning yuqorisini ko‘rsatdi, kallasini bir yonga egdi, so‘ng ohista jilmayib, moviy parda orqasiga g‘oyib bo‘ldi.
Hayratim oshgandan-oshib, xonamga sochilib ketgan oltin va kumush parchalarini yig‘ishtirib oldim. Ulardan biri uzunchoq shaklda bo‘lib, nafis oq qog‘ozga o‘ralgan edi. Qog‘ozni ochdim, unda ayollar dastxati bilan quyidagilar yozilgandi:
“Siz o‘qiyapsizmi? Kecha sizni ko‘rib juda hayron qoldim. Qalbim nafis tuyg‘ularga to‘ldi. Derazangiz aynan mening ro‘paramda ekan. Endi har kuni sizni ko‘ra olaman. Bugungi “Bomba” siz uchun choy sovg‘asi. Nana”.
Nana, chamasi, bu uning raqs zali uchun tanlagan ismi bo‘lsa kerak. Demak, bu ayol aynan Sigening o‘zi. Shularni o‘ylaganimdan keyin yuragimga iliqlik kirdi. Sigeni ko‘rmaganimga o‘n yil bo‘lgan edi. “Odam qanday mo‘jizalarga duch kelmaydi?” – deb shirin xayollarga berildim. O‘tmish xotiralariga sho‘ng‘ib, o‘zim bilmagan holda zarhal qog‘olarga o‘ralgan shirinliklarni bitta ham qoldirmay og‘zimga solib, yeb bitirdim.
Qorong‘i tushganda Nana derazani ochdi va kelishib olgandek hushtak chaldi. Shunda men ham derazani ochdim. Nana boshini bir yonga engashtirib, mayin jilmaydi. Ko‘zlarimiz to‘qnashdi. U yana ochiq ko‘ylagini kiygandi. U orqasiga o‘girilganda taralgan sochlari yelkasidan pastga osilib tushganini ko‘rdim. “Bo‘ynini ko‘rsatmaslik uchun shunday qilgan”, sababini darhol angladim, Sigening bo‘ynida chipqondan qolgan qizg‘ish iz bor edi. Botayotgan quyosh nurlarida Nana beqiyos go‘zal ko‘rinar edi. Maftun bo‘lib unga boqar va ko‘zlarimni uza olmasdim, shunda qandaydir xavotir meni qamrab oldi. Butun fikru zikrimni ishga solganimga qaramay, u bir zamonlar sochlarini tang‘ib, oddiy mompe kiygan, o‘choqdagi olovni puflab yondirayotgan Sige ekaniga ishongim kelmasdi.
Ikki hafta shunday o‘tdi. Nana bilan uchrashganimda g‘alati hayajon ichida qolardim. Ba’zan men yo‘lakdagi kichkina derazani qiya ochib, Nanani yashirincha kuzatardim, u qoshlarini chimirib, katta ochilgan, ammo hayot nishonasi sezilmayotgan derazamga hayron tikilib qolardi. Ba’zi paytlarda Nananing hushtaklariga javob bermasdan o‘zimni chetga olib, u qo‘llarini ko‘ksiga qovushtirib, biroz egilgan ko‘yi derazaga suyanib, men tomonga umidvor tikilayotganini sezib tursam-da, derazani katta ochib, unga ko‘rinmaslikka harakat qilar edim.
Nihoyat, bir kuni kechqurun vaqt allamahal bo‘lganda men shayton vasvasasiga uchib, qaltis ishga qo‘l urdim. Nana xonasidagi chiroqni yoqqanini ko‘rib, derazani ochdim-da, sekingina xonamdan chiqdim, yo‘lakdan o‘g‘rilarga o‘xshab o‘tib, yaqinginada amerika harbiy politsiyasi kapitani sindirgan eshik tutqichini ushladim. O‘zim kutganimdek, u ovoz chiqarmay ochildi va ko‘z o‘ngimda qorong‘i oshxona namoyon bo‘ldi. O‘zimning surbetligimdan xavotir olib huddi birov meni shu tomonga chaqirayotgandek, oynadan tushayotgan g‘ira-shiralikdan foydalanib, to‘g‘ri Nananing xonasi tomon yurdim. Kafel yotqizilgan pol sovuq ekan. Yalang oyoqlarimning shipillashi oshxona ichida baralla eshitilardi.
Yorug‘lik tushib turgan eshik oldida to‘xtadim va ichkariga quloq solib, qo‘limni ko‘targancha bir muddat turib qoldim. Keyin uch marta taqillatdim.
– Come in! – ayol ovozi eshitildi.
Eshikni ohista ochdim. Yoqimli sigaret hidi dimog‘imga urildi. Avval oshxona bo‘lgan bu joy yaxshilab ta’mirlangandi. Oq xalat kiygan Nana stulda o‘tirib sochini tarardi.
– Jessimi? – so‘radi Nana orqasiga qaramasdan.
Men qo‘limni dukillab urayotgan yuragim ustiga qo‘yib, eshikka suyanib qoldim. Ko‘kragiga tushgan uzun sochlari uchini tarayotgan Nana ko‘z qiri bilan menga qaradi va azbaroyi sakrab o‘rnidan turganidan qo‘lidagi taroq taraqlab polga tushdi. Men tush ko‘rayotganday undan qo‘zimni uzmay qarab turardim.
– Anchadan beri ko‘rishmadik, Sige. – Unga qo‘l uzatdim, ammo qizning chiroyiga mahliyo bo‘lib, qo‘limni ortiq qimirlatolmay qoldim.
Nana jilmaydi.
– Xush kelibsiz, Osamu, – degancha u qo‘limni siqdi.
Boshqa ism bilan yuzlanyapti! Men zo‘r-bazo‘r iljaydim. Ismimni unutibdi, axir oradan o‘n yil o‘tgan-ku!
– Men Osamu emasman, adashding.
– Osama emasligingni bilaman. Ammo sen unga juda o‘xshaysan, – dedi Nana.
– Osama kim o‘zi?
– Ukam. Yagona tug‘ishganim, u ham frontda halok bo‘lgan. Ikki tomchi suvdek bir-biringizga o‘xshar ekansizlar.
Yuragimga o‘rnashib qolgan Sige siymosi birdaniga xiralashdi. Bo‘g‘ilib ketayotgandek bo‘ldim. Atrofimdagi hamma narsalar dabdurustdan qiyofasini o‘zgartirayotganga o‘xshardi. Mana, oldimda turgan, men Sige deb bilgan ayol ko‘z o‘ngimda qandaydir boshqa ayolga aylandi-qoldi.
– Demak, ukangizga o‘xshaganim uchungina xatingizda yaxshi munosabatlar haqida yozgan ekansiz-da? – so‘radim undan.
– Albatta-da.
Men divanga o‘zimni tashladim. Nana jomadondan qog‘oz xaltani olib kelgani o‘rnidan turdi.
– Mana ukamning fotosurati va oxirgi xati.
Banan daraxti ostida yigirma yoshga to‘lmagan, yozgi harbiy kiyim kiygan yigit uyalgandek kulimsirab turardi. Men o‘zimni ana shunday kiyimda necha martalab tasavvur qilgan edim! Uning katta ko‘zlari va g‘alati oppoq tishlari yuziga alohida joziba bag‘ishlagan, chamasi, u yaxshigina chiniqqan edi. Suratga qarar ekanman, ichimda o‘xshaydi, deb qo‘ydim.
– Menga o‘xshaydi, to‘g‘rimi?
– Hecham o‘xshamaydi, – gapni chalg‘itdim. Nana yayrab kuldi.
– Yo‘q, o‘xshaydi. U bilan ko‘p vaqt birga bo‘lganlar buni tasdiqlaydi.
U yozgan oxirgi maktubni ko‘rishga qiziqdim. Bunday xat ma’lum ma’noda vidolashuv maktubi hisoblanadi.
U qo‘ldan-qo‘lga o‘tgan ochiq xat ekan. Manziliga qarab ayolning ismi haqiqatan Nana ekanligini bildim. Unda Kyusyu orolidagi harbiy-dengiz bazalaridan birining muhri bor edi, aftidan, u janubiy frontning oldingi marrasidan jo‘natilgan bo‘lsa kerak.
“Aziz opajonim Nana! Hozir Yaponiyada havo juda ajoyib bo‘lsa kerak? Sog‘-omon yuribsanmi? Uch kun avval seni tushimda ko‘radim. Men somon shlyapa kiyib olganman, sen boshingga qizil ro‘mol o‘ragansan. Atrofimizda juda ko‘p sigirlar va qo‘ylar o‘tlab yurishibdi. Men erta bilan uchaman. Sog‘-salomat bo‘l. Ayni ertaga o‘n to‘qqiz yoshga to‘laman. Osamu”.
Maktubdagi osoyishta ruh meni hayratga soldi. U go‘yo quvnoq nonushta haqida gap ketayotgandek xushchaqchaq ohangda yozilgan edi. Men urush yillaridagi hayotimni esladim, yuragimga og‘riq kirdi. Qanchadan-qancha yosh yigitlar o‘limga mana shunday beg‘am, bog‘ sayriga ketayotgandek jo‘nagan edi-ku.
– Joningizga tekkuncha sizga uka bo‘lib qolaman, – dedim Nanaga tik qarab.
–Shundaymi? Juda xursandman.
Nana qo‘lini yelkamga tashlab bir necha marta silkitib qo‘ydi. Uning ko‘zlari yonardi. “Ketish kerak!” – o‘yladim men.
– Men sizni Sige debman, – tan oldim divandan turayotib.
– Kim u Sige?
– Xizmatchimiz. Qachonlardir uyimizda yashagan edi. Uzoqdan unga juda o‘xshaysiz, yaqindan esa undan ko‘ra chiroyliroqsiz.
Nana qah-qah urib – dedi:
– G‘alati! Ikkimiz ham bir-biriga o‘xshagan odamlarni eslabmiz.
Eshik tagida orqamga o‘girildim.
– Bilasizmi, Sigening bo‘ynida jarrohlik amalyotidan qolgan chandiq bor edi.
– Shundaymi? Qo‘ling bilan ushlab ko‘rmaguncha u yo‘qligiga ishonmaydiganga o‘xshaysan?
Nana kulimsirab qo‘limdan ushladi-da, uni sochlari orasiga tiqdi. Qo‘lim olmadek oppoq bo‘yniga tushdi, yuzidan allaqanday hushbo‘y hid kelardi. Nananing ingichka bo‘yni nihoyatda silliq edi.
– Xo‘sh qanday? Chandiq bormi?
Qo‘limni olmasdan yuziga qarab jilmaydim. Lablarini ko‘rmadim, peshonamga issiq narsa kelib tegdi.
– Xayrli tun, – dedim men.
Yalang oyoqlarimni shipillatib, qorong‘i oshxonaga o‘tdim. Dahlizga olib boradigan eshik tagiga yetib keldim. Qadam tashlar ekanman: “U Sige emas! U Sige emas!” deb pichirlardim.
Nana har kecha tushimga kirar edi. Ba’zan kun bo‘yi uni o‘ylaydigan bo‘ldim. Sabrim tugab, uch marta hech kimga sezdirmay xonasiga kirib bordim. Nana menga xayolchan tikilib o‘tirdi, ukasi haqida gapirdi, xayrlashayotganimizda eshik oldida peshonamdan o‘pdi.
Xonasiga to‘rtinchi marta kirganimda nihyatda mast edi. Ko‘zi to‘la yosh bo‘lishiga qaramasdan ovozining boricha hoholab kuldi, qo‘lidagi bo‘sh viski shishasini aylantirib har xil baland-past gaplarni aytdi.
– Shunday yashagandan ko‘ra o‘lganim yaxshi! – keyin qo‘shimcha qilib, – senga raqs tushishini o‘rgataman, – dedi va yuzimni ko‘ksiga bosib birga aylana boshladi.
Ketishga chog‘langan paytimda eshik taqilladi. Nana toshdek qotib qoldi, so‘ng xonaga tez ko‘z yugurtirdi va qo‘rquv ichida ko‘zini menga tikib, qaltiroq tovushda taklif qildi!
– Come in!
Eshik ochilib, xonaga beso‘naqay M.R. kapitani kirdi.
– Jessi! – sekin hitob qildi Nana.
– O! – meni ko‘rib hayratda qolgan kapitan bo‘kirib yubordi, biz uchinchi marta to‘qnash keldik. – Bu yerga qanday kelib qolding? – keskin so‘radi u.
– Siz oyog‘ingiz bilan tepib sindirgan eshikdan kirdim, – tez javob berdim men.
Uning qoshlari chimirildi, hayratdan ko‘zlari pirpiray boshladi. Nana nimadir demoqchi edi, unga sovuq nigoh tashlab – Jim bo‘l! – deb bo‘kirdi. So‘ng qo‘lini orqasiga qilib keskin buyruq berdi: – Yo‘qol bu yerdan!
Men Nanaga qaradim. U derazaga yuzini o‘girib turardi.
– Jessining aytganini qil! – dedi Nana qat’iyat bilan.
– Xayr! – dedimu chiqib ketdim.
– Ikkinchi qorangni ko‘rsatma! – orqamdan qichqirdi Jessi.
– Albatta, qaytib qadam bosmayman, – dedim men o‘girilib va tez yurib xonadan chiqdim.
Eshikni yopib, yo‘lakda devorga suyangancha ancha vaqt turib qoldim. Keyin xonamga qaytib, derazadan qaradim. Nananing xonasi qorong‘i edi. Endi bu derazadan qaramaganim bo‘lsin” – dedim ichimda. Nananing kasriga tunni beorom o‘tkazdim. Dastlab hech narsaga aqlim yetmadi. Keyin sekin-asta nima bo‘lganiga aqlim yeta boshladi. Uzil-kesil gapning tagiga yetganimdan keyin yuragimda chidab bo‘lmaydigan og‘riq his qildim.
Kunni jazirama quyosh tagida terlab-pishib stadionda o‘tkazdim. Kechqurun shahar chekkasidagi do‘kondan arzon shirinliklar va chang bosgan mevalardan sotib olib, bog‘ ichiga kirdim, o‘zimga o‘xshagan bebosh ulfatlarga qo‘shilib bir finjondan sharbat ichdik, yer tepinib, ovozimiz boricha qichqirib, harbiy qo‘shiqlardan kuyladik. Ana shunday tarzda Yaponiya urushda yutqazgani uchun noroziligimizni bildirdik.
Yoz boshlandi. Bir kuni ertalab qornim qattiq og‘rib qoldi. Ichim qon aralash surilib, ko‘z o‘ngim qorong‘ilashib ketdi. Qora terga botdim. Kimdir qornimga kaltak tiqib burayotgandek edi. Qandaydir yomon ko‘ngilsizlik bo‘lishini oldindan sezadigan odatim bor. Tanish shifokor huzuriga zo‘r-bazo‘r sudralib borib, qanday kasalga chalinganimni eshitganimda aslo hayron qolmadim. Qarindoshlarim, amakimning ahvolini hisobga olib, meni shahar kasalxonalaridan biriga yashirincha joylashtirishdi.
Shu yerda, iflos bir xonada yozning eng issiq oylarini o‘tkazdim. Bu men uchun o‘ziga xos xaloskorlik vazifasini bajardi. Kasallikdan boshqa hech narsa xayolimga kelmadi. Boshqa hamma tashvishlarni unutdim. Hatto Nana esimga tushganida qusib yuboray dedim.
Bir kuni, endi tuzala boshlagan kezlarim edi, keksa enaga yordamida o‘rnimdan turib, xojatxonaga bordim. Shunda bosh tomonimga o‘rnatilgan oynada kimningdir aksini ko‘rdim. “Yo xudo! Kim bo‘ldi bu? Qanday ayanchli kimsa!” – deb o‘yladim. Yuzlari ichiga botib, ko‘zlari kosasidan chiqib ketguday bo‘lib ketibdi. Sinchiklab qarab, bu nusxa o‘zim ekanimni angladim. Butunlay o‘zgarib ketgan yuzimga g‘amgin nazar soldim. Oyna qayergadir g‘oyib bo‘ldi, hushimni yo‘qotdim. Qancha vaqt behush qolganimni bilmayman, faqat o‘zimga kelganimda qo‘llarimni yozib polda yotgan ekanman, yonimda keksa enaga nima qilishini bilmay karaxt bo‘lib turardi. O‘rnimdan turgach, haroratimni o‘lchay deb darajani oldim. Uni ushlagan barmoqlarim qaltirar edi, qizil chiziqcha bo‘lsa yuqoriga qarab jadal siljiyotganini ko‘rdim. Uni pastga silkita boshladim. Enaga qancha ko‘tarildi deb so‘radi, ammo men javob berolmadim. Miya tomirlari torayib qolgan bo‘lsa kerak, dedi kampir.
Boshim temirday qizigan va parishon holatda qop-qora shiftga tikilib yotardim – shiftga kichkina xira chiroq osilgandi. Qora shift odamni vahimaga soladigan darajadagi tezlikda yuqoriga ko‘tarilib kichkina chorburchak shaklga aylanar, so‘ng shiddat bilan pastga tushib, butun xonani egallab olardi. U tobora kattalashib borar, pastga siljiganda naq boshimni ustida osilib qolar edi… “O‘layapman!” – xayoldan o‘tkazdim men. Butun kasalligim davomida faqat shu kuni o‘limni esladim. Nahotki shunday o‘lib ketaversam? Kasal bo‘lib o‘lish?! Bu mutlaqo kutilmagan yangicha holat edi. Shunday bo‘lishi mumkinligini hatto tasavvur ham qilmagandim. Bundan battar o‘limni qidirib ham topolmaysan! Tomog‘imga qattiq bir narsa kelib tiqildi.
– Xolajon! Menga qalam bilan qog‘oz bering! – iltimos qildim.
Ne mashaqqat bilan qornimga ag‘darilib yotdim, bir parcha qog‘oz orqasiga amallab: “O‘lishni xohlamayman!” – deb yozdim.
Qalamni qattiq ushlab atrofga parishon ko‘z yugurtirdim. Nazarimda, bu so‘zlar nihoyatda tahqiromuz bo‘lib tuyuldi. Ammo hammasi yuragimdan quyilib chiqdi. Yana nimalarni qo‘shishim kerak? Silliq qalamni qattiqroq ushlab zo‘r-bazo‘r bir jumla qo‘shimcha qildim: “Tentak Nana”.
Hayron qolib shu ikki so‘zga tikildim. Bular nima? Hech narsa deya olmayman. Ko‘z oldim qorong‘ilashib, qalam qo‘limdan tushib ketdi, og‘irlashib ketayotgan boshimni yostiqqa qo‘ydim. O‘ylab ko‘rsam, urush tamom bo‘lgandan beri hayot va o‘lim tuyg‘usi doim almashib turgani uchun biron kun ham tinch, huzur-halovatda yashamapman. Men hayot daryosida oqib, atrofimdagilarni kuzatibman, xolos. Shunda hech kutilmaganda so‘nib borayotgan ongimda shiddatli o‘zgarish yuz berayotganini his qildim:
Men yashashni xohlayman!
Men yashayman!
Meni qutqaringlar!
Omadim kelib kasallikdan qutuldim.
Keyin oradan yetti yil o‘tdi. Bu yillar sharmandachilik bilan kechgan tavba-tazarru yillari edi. Ammo o‘shandan beri bironta ham vidolashuv xatini ko‘rganim ham, yozganim ham yo‘q.
Bu nihoyatda katta baxt edi!
Izohlar
[1] Yapon fidoyilari – kamikadze (shahid)lari.
[2] Fusuma – yapon uylarida surilma devor.
Rus tilidan Ortiqboy Abdullayev tarjimasi
Manba: «Jahon adabiyoti», 2018/1
