Аввалу охирингға солғил кўз,
Бил ҳам аввал сўзу ҳам охир сўз.
Барно Исоқова
СЎЗ ҲАҚИДА СЎЗ
(Низомий Ганжавий ва Алишер Навоий асарлари асосида)
Барно Исоқованинг «Ҳаёт давом этади», «Сендан сенга» номли шеърий тўпламлари, «Маҳжурийнинг ҳаёти ва ижоди», «Увайсий — ошиқ», «Увайсийнинг бадиий маҳорати», «Сўздан Ватан қурган шоир», «Кўнгил сафари» номли илмий рисолалари нашр этилган.
Абумуҳаммад Илёс ибн Юсуф ибн Закий Муайяд — Низомий Ганжавий Шарқ адабиётига улкан ҳисса қўшган, хамсачиликни бошлаб берган буюк шоир ва устоз сифатида эътироф этилади. XIII асрдан бошлаб бир қанча муаззам шоирлар — Амир Хусрав Деҳлавий, Абдураҳмон Жомий каби Шарқ адабиётининг буюк намоёндалари «Хамса» ёзганлар.
“Ганжавий панжасиға панжа қўйган” буюк ўзбек шоири, сўз мулкининг султони, ўзбек тилининг асосчиси Ҳазрати Низомиддин Мир Алишер Навоий Низомий Ганжавийни ўзига устоз деб билган. Ҳазрати Навоий «Насойим ул-муҳаббат»да уни шайхлар қаторида зикр этган.
“Хамса”нинг биринчи достони бўлган “Ҳайратул-аброр”нинг 12-бобида “Ҳазрати Шайхи Низомий мадҳидаким, назм мулкида зўрбозу сарпанжаси билан панж ганж нуқуди жавоҳирин олди ва амир Хусрав таърифиндаким бу жавоҳир ва нуқуд таъмаидин панжа анинг панжасиға солди” яъни Навоийнинг “Хамса” ёзишига илҳомлантирган икки буюк шоир ҳақида айтган.
Яна Низомий ҳақида: “Низомий сўзининг тоза дурини назмга солгани, тизгани учун фалак унга “Низомий” – низомга, тартибга мансуб деган лақабни берди. Унинг сирлари пок бўлсин, бу қандай маъниларидир, бу пок руҳ файзидан нишонлардир!” Ҳақиқатан ҳам арабча ёзганида, “Абжад” ҳисобида 1001 бир минг чиқадики, бу билан Худонинг 1001 номига ишора қилинади.”
Ҳар иккисининг номидаги “НИЗОМ” сўзига эътибор берарканмиз, бири Низомий, иккинчиси Низомиддин бўлиб, тартибга, низомга алоқадор бўлиб, умрлари давомида ўша низомга амал қилдилар ва бошқаларни ҳам китоблари, қолдирган табаррук сўзлари ила даъват қилдилар.
Икки буюк шоирнинг ёзганларига эътибор берар эканмиз, аввало ҳар иккисининг сўзга бўлган муносабати диққатимизни ўзига тортади. Низомий Ганжавий ўзининг «Маҳзан-ул-Асрор» асарининг “Сўз таърифи” бобида:
Оқил агар сўз била сўзни топар,
Ориф ўшал сўзда ўзуни топар.
-дея Оқил билан Орифнинг фарқини айтади. Оқил ўз ақлу заковати ила сўз орқали кўнглидаги бор сўзини топиб олса, Ориф энг аввало ўша сўзда ўзини топади. Ўзини топиш, Ўзлигини таниш, Яратмиш ва Яралмишнинг бори сир асрорларини билиш ҳар кимга эмас. Токим инсон ўзини топмас экан бари бефойда эканлигини Навоий Ҳазратлари ушбу машҳур шоҳбайтида учратамиз:
Эл нетиб топгай мениким,
Мен ўзумни топмасам.
Алишер Навоийнинг“Хамса” асари достонларининг бир неча боблари Аллоҳга аталган ҳамду санолар, пайғамбарлар наътидан сўнг буюк сўз таърифига бағишланган. Жумладан, “Хамса”нинг биринчи достони бўлган “Ҳайратул-аброр”нинг 14-бобида “Сўз таърифиндаким, башар вужуди спеҳрининг кавокиби жаҳонтоби ва инсон зоти маъданининг жавоҳири сероби дурур…” деб бошланади ва бу боб тўлиғича сўз таърифига бағишланади. Алишер Навоий фикрича, сўз дунёдаги энг қимматбаҳо нарсаларнинг ичида қимматлиси ҳам, уларни сақлаб турувчиси ҳам сўздир. Сўз гавҳарининг қиймати шунчалар юксакки, гавҳардек қимматбаҳо нарса ҳам унга садаф бўла олмайди:
Сўз гуҳариға эрур онча шараф,
Ким бўла олмас анга гавҳар садаф.
Низомий Ганжавийнинг юқоридаги сўз таърифига қайтсак, худди сўз гавҳарининг қийматини айнан ориф билади:
Улки билур сўз гуҳари қийматин,
Сўзда топар сўзлагувчининг отин.
Ориф бир маротаба сўзлагувчининг айтмиш сўзларидан унинг кимлигини, қандай инсон эканлигини топиб олади. Яъни, ҳар нарсанинг ўз номи билан аташгани каби, инсон нутқи орқали ақл эгалари учун ҳикмат кўпдир. Улар ўша сўзлагувчининг кимлигини сўзига қараб билиб оладилар.
Зоҳиру ботин хабари сўздадур,
Ҳар наки бор ўзгада йўқ, ўзгадур.
Инсон қалбининг зоҳири ва ботинида неки хабар бўлса, албатта сўз орқали уни ифода этади. Инсон дунёқарашининг кенглиги ё торлиги бир кичик суҳбатидан сўзлари сабаб намоён бўлади. Фаросат бобида қандай эканлиги , зеҳннинг паст баланди ҳам айнан сўзлаган сўзида ошкора бўлиши табиий. Ўзганинг сўзи шаксиз ўзгададир.Шу ўринда инсонни ҳайвондан фарқи фақат сўзлай олиши туфайлидир, деб таъкидлайди Алишер Навоий:
Сўздурки нишон берур ўлукка жондин,
Сўздурки берур жонға хабар жонондин.
Инсонни сўз айлади жудо ҳайвондин,
Билким, гуҳари шарифроқ йўқ ондин.
Сўз – шундай илоҳий қудратга эгаки, ўлукка тириклигидан нишон беради, жонга эса жонондан хабар беради. Инсонни айнан буюк сўз қудрати ҳайвондан фарқлаб бердики, сўздан кимматли ва шарафли нарса йўқдир. Худди шунингдек, Низомий Ганжавий ҳам ўз навбатида ориф қалби кечинмаларидаги қол ва ҳол илмини ҳам сўзсиз билиб бўлмаслигини таъкидлайди. У иззат-нафсини енгиб олган даражадами, ёинки қилу қолинг қайси поғонасида турганлигини ҳам сўзининг фасоҳатидан билиш осон дейди. Сўзнинг кўзини билишлари амри маҳоллигини шундай ифодалайди:
Аҳли назар шевасини сўз билур,
Нури басар мевасини кўз билур.
Сўз кўзидур улки кўрар ҳолни,
Ўз сўзидур улки сўрар қолни.
Алишер Навоий чексиз оламнинг бошланиши ва охири сўздир, дея таърифлайди. У дунё яралишидан аввал СЎЗ пайдо бўлганига, Аллоҳ “Бўл” деди ҳаммаси бўлди, дунё яралди, деганидек, энг аввалги садо ҳам сўз бўлди ва охирги савтға ибтидо ҳам сўз бўлади, дея ўз муносабатини қуйидаги каби тасвирлайди:
Аввалу охирингға солғил кўз,
Бил ҳам аввал сўзу ҳам охир сўз.
Ёки:
Бас аввалғи садо сўз ўлғай,
Ҳар савтға ибтидо сўз ўлғай.
Сўз – азалий ва абадий. Уни қанча ифода меъёрларида гўзал тарзда қўлласангиз, у шунча сайқаллашади. Сўзингда кўзинг, сўзлагувчида назаринг бўлмас экан, хабар берувчинг сўз хазинасини топмаса, ўзидан ранжисин. Сўзларни ганж каби қадрламаса, текис гапириб, нотиқлик санъатини ишга солмаса, тинглагувчини бездиради:
Сўзда кўз-у, сўзлагувчида назар,
Йўқ эса сўз кезлагувчида хабар.
Ул кишиким, топмади сўз ганжини,
Қилди ҳабоу хадар ўз ранжини.
Бир сўз билан айтганда, ҳар икки буюк сўз усталари бир умр Ҳазрати Сўзга хизмат қилдилар. Нутқ маданиятини нотиқлик санъати даражасига кўтардилар. Асрлар оша, вақт мезонидан ўтиб ҳануз ширин сўз, дилтортар ғазаллари, достонлари аро яшаб келаётган устоз ва шогирднинг уммондан томчи мисол биргина қиррасини айта олиш ҳам мушкул юмушдир.
Шарқ адабий меросидаги дурдона асарларини ўрганиш давом этаверади.
2021 йил, 2-июнь. Озарбайжон.
Баку шаҳридаги Халқаро илмий конференциядан
Alisher Navoiy cheksiz olamning boshlanishi va oxiri so’zdir, deya ta’riflaydi. U dunyo yaralishidan avval SO’Z paydo bo’lganiga, Alloh “Bo’l” dedi hammasi bo’ldi, dunyo yaraldi, deganidek, eng avvalgi sado ham so’z bo’ldi va oxirgi savtg’a ibtido ham so’z bo’ladi, deya o’z munosabatini quyidagi kabi tasvirlaydi:
Avvalu oxiringg’a solg’il ko’z,
Bil ham avval so’zu ham oxir so’z.
Barno Isoqova
SO’Z HAQIDA SO’Z
(Nizomiy Ganjaviy va Alisher Navoiy asarlari asosida)
Barno Isoqovaning «Hayot davom etadi», «Sendan senga» nomli she’riy to’plamlari, «Mahjuriyning hayoti va ijodi», «Uvaysiy — oshiq», «Uvaysiyning badiiy mahorati», «So’zdan Vatan qurgan shoir», «Ko’ngil safari» nomli ilmiy risolalari nashr etilgan.
Abumuhammad Ilyos ibn Yusuf ibn Zakiy Muayyad — Nizomiy Ganjaviy Sharq adabiyotiga ulkan hissa qo’shgan, xamsachilikni boshlab bergan buyuk shoir va ustoz sifatida e’tirof etiladi. XIII asrdan boshlab bir qancha muazzam shoirlar — Amir Xusrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiy kabi Sharq adabiyotining buyuk namoyondalari «Xamsa» yozganlar.
“Ganjaviy panjasig’a panja qo’ygan” buyuk o’zbek shoiri, so’z mulkining sultoni, o’zbek tilining asoschisi Hazrati Nizomiddin Mir Alisher Navoiy Nizomiy Ganjaviyni o’ziga ustoz deb bilgan. Hazrati Navoiy «Nasoyim ul-muhabbat»da uni shayxlar qatorida zikr etgan.
“Xamsa”ning birinchi dostoni bo’lgan “Hayratul-abror”ning 12-bobida “Hazrati Shayxi Nizomiy madhidakim, nazm mulkida zo’rbozu sarpanjasi bilan panj ganj nuqudi javohirin oldi va amir Xusrav ta’rifindakim bu javohir va nuqud ta’maidin panja aning panjasig’a soldi” ya’ni Navoiyning “Xamsa” yozishiga ilhomlantirgan ikki buyuk shoir haqida aytgan.
Yana Nizomiy haqida: “Nizomiy so’zining toza durini nazmga solgani, tizgani uchun falak unga “Nizomiy” – nizomga, tartibga mansub degan laqabni berdi. Uning sirlari pok bo’lsin, bu qanday ma’nilaridir, bu pok ruh fayzidan nishonlardir!” Haqiqatan ham arabcha yozganida, “Abjad” hisobida 1001 bir ming chiqadiki, bu bilan Xudoning 1001 nomiga ishora qilinadi.”
Har ikkisining nomidagi “NIZOM” so’ziga e’tibor berarkanmiz, biri Nizomiy, ikkinchisi Nizomiddin bo’lib, tartibga, nizomga aloqador bo’lib, umrlari davomida o’sha nizomga amal qildilar va boshqalarni ham kitoblari, qoldirgan tabarruk so’zlari ila da’vat qildilar.
Ikki buyuk shoirning yozganlariga e’tibor berar ekanmiz, avvalo har ikkisining so’zga bo’lgan munosabati diqqatimizni o’ziga tortadi. Nizomiy Ganjaviy o’zining «Mahzan-ul-Asror» asarining “So’z ta’rifi” bobida:
Oqil agar so’z bila so’zni topar,
Orif o’shal so’zda o’zuni topar.
-deya Oqil bilan Orifning farqini aytadi. Oqil o’z aqlu zakovati ila so’z orqali ko’nglidagi bor so’zini topib olsa, Orif eng avvalo o’sha so’zda o’zini topadi. O’zini topish, O’zligini tanish, Yaratmish va Yaralmishning bori sir asrorlarini bilish har kimga emas. Tokim inson o’zini topmas ekan bari befoyda ekanligini Navoiy Hazratlari ushbu mashhur shohbaytida uchratamiz:
El netib topgay menikim,
Men o’zumni topmasam.
Alisher Navoiyning“Xamsa” asari dostonlarining bir necha boblari Allohga atalgan hamdu sanolar, payg’ambarlar na’tidan so’ng buyuk so’z ta’rifiga bag’ishlangan. Jumladan, “Xamsa”ning birinchi dostoni bo’lgan “Hayratul-abror”ning 14-bobida “So’z ta’rifindakim, bashar vujudi spehrining kavokibi jahontobi va inson zoti ma’danining javohiri serobi durur…” deb boshlanadi va bu bob to’lig’icha so’z ta’rifiga bag’ishlanadi. Alisher Navoiy fikricha, so’z dunyodagi eng qimmatbaho narsalarning ichida qimmatlisi ham, ularni saqlab turuvchisi ham so’zdir. So’z gavharining qiymati shunchalar yuksakki, gavhardek qimmatbaho narsa ham unga sadaf bo’la olmaydi:
So’z guharig’a erur oncha sharaf,
Kim bo’la olmas anga gavhar sadaf.
Nizomiy Ganjaviyning yuqoridagi so’z ta’rifiga qaytsak, xuddi so’z gavharining qiymatini aynan orif biladi:
Ulki bilur so’z guhari qiymatin,
So’zda topar so’zlaguvchining otin.
Orif bir marotaba so’zlaguvchining aytmish so’zlaridan uning kimligini, qanday inson ekanligini topib oladi. Ya’ni, har narsaning o’z nomi bilan atashgani kabi, inson nutqi orqali aql egalari uchun hikmat ko’pdir. Ular o’sha so’zlaguvchining kimligini so’ziga qarab bilib oladilar.
Zohiru botin xabari so’zdadur,
Har naki bor o’zgada yo’q, o’zgadur.
Inson qalbining zohiri va botinida neki xabar bo’lsa, albatta so’z orqali uni ifoda etadi. Inson dunyoqarashining kengligi yo torligi bir kichik suhbatidan so’zlari sabab namoyon bo’ladi. Farosat bobida qanday ekanligi , zehnning past balandi ham aynan so’zlagan so’zida oshkora bo’lishi tabiiy. O’zganing so’zi shaksiz o’zgadadir.Shu o’rinda insonni hayvondan farqi faqat so’zlay olishi tufaylidir, deb ta’kidlaydi Alisher Navoiy:
So’zdurki nishon berur o’lukka jondin,
So’zdurki berur jong’a xabar jonondin.
Insonni so’z ayladi judo hayvondin,
Bilkim, guhari sharifroq yo’q ondin.
So’z – shunday ilohiy qudratga egaki, o’lukka tirikligidan nishon beradi, jonga esa jonondan xabar beradi. Insonni aynan buyuk so’z qudrati hayvondan farqlab berdiki, so’zdan kimmatli va sharafli narsa yo’qdir. Xuddi shuningdek, Nizomiy Ganjaviy ham o’z navbatida orif qalbi kechinmalaridagi qol va hol ilmini ham so’zsiz bilib bo’lmasligini ta’kidlaydi. U izzat-nafsini yengib olgan darajadami, yoinki qilu qoling qaysi pog’onasida turganligini ham so’zining fasohatidan bilish oson deydi. So’zning ko’zini bilishlari amri maholligini shunday ifodalaydi:
Ahli nazar shevasini so’z bilur,
Nuri basar mevasini ko’z bilur.
So’z ko’zidur ulki ko’rar holni,
O’z so’zidur ulki so’rar qolni.
Alisher Navoiy cheksiz olamning boshlanishi va oxiri so’zdir, deya ta’riflaydi. U dunyo yaralishidan avval SO’Z paydo bo’lganiga, Alloh “Bo’l” dedi hammasi bo’ldi, dunyo yaraldi, deganidek, eng avvalgi sado ham so’z bo’ldi va oxirgi savtg’a ibtido ham so’z bo’ladi, deya o’z munosabatini quyidagi kabi tasvirlaydi:
Avvalu oxiringg’a solg’il ko’z,
Bil ham avval so’zu ham oxir so’z.
Yoki:
Bas avvalg’i sado so’z o’lg’ay,
Har savtg’a ibtido so’z o’lg’ay.
So’z – azaliy va abadiy. Uni qancha ifoda me’yorlarida go’zal tarzda qo’llasangiz, u shuncha sayqallashadi. So’zingda ko’zing, so’zlaguvchida nazaring bo’lmas ekan, xabar beruvching so’z xazinasini topmasa, o’zidan ranjisin. So’zlarni ganj kabi qadrlamasa, tekis gapirib, notiqlik san’atini ishga solmasa, tinglaguvchini bezdiradi:
So’zda ko’z-u, so’zlaguvchida nazar,
Yo’q esa so’z kezlaguvchida xabar.
Ul kishikim, topmadi so’z ganjini,
Qildi habou xadar o’z ranjini.
Bir so’z bilan aytganda, har ikki buyuk so’z ustalari bir umr Hazrati So’zga xizmat qildilar. Nutq madaniyatini notiqlik san’ati darajasiga ko’tardilar. Asrlar osha, vaqt mezonidan o’tib hanuz shirin so’z, diltortar g’azallari, dostonlari aro yashab kelayotgan ustoz va shogirdning ummondan tomchi misol birgina qirrasini ayta olish ham mushkul yumushdir.
Sharq adabiy merosidagi durdona asarlarini o’rganish davom etaveradi.
2021 yil, 2-iyunь. Ozarbayjon.
Baku shahridagi Xalqaro ilmiy konferentsiyadan
