Тилак ЖЎРА, Султонмурод ОЛИМ
АЛИШЕР НАВОИЙ ВА НОЗИМ ҲИКМАТ
Бироқ таъзимда ҳам таъзим бор-да. Хўш, Арагон тилга олган шоирлардан бизга қалбан ҳам, лисонан ҳам энг яқини — Нозим Ҳикмат туркий халқлар адабиётининг азалидан ҳозиригача, ким билади, дейсиз, балки абадийгача энг буюк сўз сеҳргари бўлиб турган бобокалони — Алишер Навоийга таъзимни қандай ифодалайди экан?
1948 йил Нозим Ҳикмат Туркиядаги қамоқхоналардан бирида ётибди. Аммо турмада ҳам қаламини қўлидан ташлаган эмас. Ўша йили у бир драма ёзди. Унга: “Фарход, Ширин, Меҳманабону ва Темур тоғ суви”, деб ном қўйди.
1948 йил. Алишер Навоийнинг 500 йилилиги катта тантана билан нишонланди. Пьеса қаҳрамонлари эса Фарҳод Ширин, Меҳманабону, яъни Меҳнбону… ана шу икки уйғунлик ҳали асарни ўқиб чиқмасингизданоқ сизда: “Бу Нозим Ҳикматнинг улуғ Навоий юбилейини қамоқхонада туриб қаршилади., тўйга тўёнаси эмасмикин?” – деган фикр уйғонади.
Таниқли Озарбайжон Низомийшуноси, марҳум Ғ. Алиев бу пьесани Низомий Ганжавий “Хамса”сидаги иккинчи достон — “Ҳусрав ва Ширин” таъсирида битилган, деб ҳисоблаган эди. бу сайёр сюжет асосида асар битишнинг сарчашмаси Низомий достони экани, Ҳусрав Деҳлавийнинг “Ширин ва Ҳусрав”и ҳам ўша достонга жавоби, Навоий “Фарҳод ва Ширин”и эса Низомий ва Деҳлавий достонларига назира тарзида битилганини инобатга олсак, албатта нозим Ҳикматни Низомий сюжетлари асосида аср битганлар рўйхатига киритиш керак. Бироқ Фарход образининг бош қаҳрамони қилиб олишиёқ таъсир манбаини энди Низомийдан эмас, Навоийдан қидириш тақозо этади.
Кўпчиликка маълумки, Низомий достонида Фарход образи яратилган бўса-да, асарда бу йигитнинг ширингина ишқи — эпизодик сюжет. Низомий достонининг асосий йўналиши эса Ҳусрав билан Ширин севгисини васф этиш, Навоий ўз достонига томоман янгича ғоявий-фалсафий мазмун юкланади. Бунинг учун эса аввало Фарход ва Ширин ишқини куйлашни бош мақсадига айлантиради.
Бу мавзуда Навоийдан кейин ҳам шарқ адабиётида ўнлаб достонлар битилди. Бироқ энди шоирлар фақат Низомийга эмас Навоийга ҳам жавоб айта бошладилар. Ғ.Алиевнинг “Шарқ халқлари адабиётларида Низомий мавзулари ва сюжетлари” ( М. 1985) китобида зикр этилган мавзуда ёзган муаллифлар, уларнинг асарлари хусусида қисқа-қисқа хабар берилган. Аниқлашимизча, шу сайёр сюжет бўйича Навоийдан кейин 62 асарнинг 18 тасида Ҳусрав билан Ширин севгиси эмас Фарход билан Ширин севгиси тараннум этилган. Бизнингча, ўзбек, форс-тожик, турк-азарбайжон, уйғур тилларидаги ана шу 18 асар ё Навоий достонига жавоб, ё “Фарход ва Ширин”нинг у ё бу кўринишдаги таржимаси. Албатта бу фикрни илмий исботлаш учун махсус тадқиқот керак.
Гап фақат асардагина эмас чунки пьеса русчага “Легенда о любви” таржима қилинганидан кейин “Бир севги афсонаси” деб атала бошлади. Аслида асар моҳиятан Навоий достонига яқин.
Адабиётшунос Э. А. Корбаткина “Нозим Ҳикматнинг афсона пьесалари” (М.1967) китобида “Бир севга афсонаси” пьесаси илдизлари “Генезиси” масаласини ўртага қўйди, муаллифни турк халқ оғзаки ижоди билан алоқаси кўпроқ қизиктиргани сабабли Навоий ва Нозим Ҳикмат асарлариаро муносабат йўл-йўлакай қайд этилади, холос.
Актер, Агариза ўғли Бобоевнинг “Нозим Ҳикмат” (М. 1957) китобида пьесанинг Низомий ва Навойи достонлари таъсирида битилгани айтилган. “Фарход ва Ширин” билан “Бир севги афсонаси” ўртасидаги муштараклик фақат қаҳрамонларнинг танланишидагина эса Навоий Фарходнинг, шахзода бўлиб туриб, Бонийдан меъморлик, Монийдан наққошлик санъатини олий даражада тез эгаллагани унинг тошйўнарлик маҳоратини меҳр билан куйлаган. Нозим Ҳикмат Фарходи шахзода эмас-у лекин уста наққош тенги йўқ тошйўнар. Бу унинг асосий касби. Демак Нозим Ҳикмат Фарходи – меҳнаткаш халқ вакили лекин икки бу қаҳрамонни бирлаштириб турадиган бир ип бор: бу – халқпарастлик, меҳнаткашнинг раҳмини ейиш. Тўғри, Низомий Фарҳоди ҳам ҳунарманд, зўр муҳандис, мисли йўқ наққош. Лекин шоир талқинида меҳнаткашпарастлик йўналиши йўқ.
Низомийда воқеа бундай. Ширин кўнган водий шу қадар хушҳаво, шунчалар сўлим эдики, бу ерда кишини сут ичгиси келаверарди. Аммо, аксига олиб ўша водий яйловларида мол боқишнинг иложи йўқ чунки заҳарли бир ўт пайдо бўлган мол уни еса ўлади. Шунинг учун чўпонлар молларини Ширин ўрнашган водийдан анча узоқларга ҳайдаб кетганлар. У ердан сут ташиб келтириш эса жуда азоб. Низомий тили билан айтганда “дардисар”, “яъни бош оғриқ” бир иш. Шунда Ширин қани энди бир тошдан ариқ бўлсаю ундан сутни оқизиб келтирсак дейди. Ойжамолнинг бу орзусини амалга ошириш учун Шопур Фарходни топиб келади. Фарход Ширин учун сут ариғи қазийди. Шу тариқа Фарходни севиб қолади. Навоий достонига Фарход эса кўп минг кишилик халқни азоб-уқубатдан, машаққатли меҳнатдан озод этиш, учун ҳунарини ишга солади. Аслида ариқ қазишни халққа, Ширининг истагига кўра, Меҳнбону буюурган эди. лекин бундан хабарсиз “Мазлуми ситамкаш”, “алакаш” бу элга Фарходнинг раҳми келади. Чунки бечора одамлар унга бутун кўнгилларини тўкиб солган дарди хол қилган эдилар:
Эрур уч йиллик жон тортиб ҳамиша,
Ушалмай қолмади метину теша.
Машаққатдин йигитни эл қадри дер,
Ки қозилмиш икки-уч юз қарич ер.
Бу янглиғ бирла умри Нуҳ топсоҳ
Баданда тўпроқ олдни руҳ топсоқ
Чу меҳнатнинг ҳаду пойони йўқтур
Туганмаслик бу иш имкони йўқтур.
Гаҳи фарёду афғоне чекар биз,
Гоҳ иш қилмоқ учун жоне кечарбиз…
Халқнинг бу оҳу фиғонига чидаб туролмаган Фарҳод ўз мақсади Ширини излашни ҳам бир четга йиғиштириб қўйди.
Ҳунарни асрабон нетгумдир охир,
Олиб фироққаму кетгумдир охир!!
— Дейдида, ишга шўнғиб кетади.
Ўхшашликни қарангки, Нозим Ҳикмат Фарҳоди ифлос сувдан ўлатга учраб қирилиб кетаётган арзни шаҳри аҳолисини қутқариш ва шу йўл билан биргина севгисига эришиш учун тоғдаги булоқ сувини шаҳарга оқизишга бел боғлайди. Ўн йил бетиним тер тўкиб, ярим йўлга етади. Шунда Ширин Меҳнбонунинг мазкур шартни бекор қилгани хабарини олиб келади. Лекин Фарход севгилиси Шириндан яна ўн йил кутишини сўрайди. Чунки халқни тоза сув билан таъминлаш Фарходнинг шахсий манфаатларидан устун туради. Бу Навоий достонидаги энг зўр жиҳатидаги Нозим Ҳикмат томонидан давом эттирилгани эмасми?
Навоийда Фарҳод учун қурилган тўрт қасрни бунёд этиш воқеалари ора иш боши – корфармо образи тилга олинади.
Пая-пай корфармодин ҳаё-ҳай
Ҳаё-ҳайдин қилиб эл иш паёпай.
Нозим Ҳикматга эса устабоши (демак, корфармо) ёрқин образлардан бири сифатида гавдаланади.
Пьесада Фарход – наққош Беҳзоднинг ўғли. “Беҳзод” деб ном танланиши ҳам тасодифийми? Йўқ. Бу Навоий бошида турган XV аср иккинчи ярми Ҳирот маданий муҳитининг йирик вакили, буюк рассом, “Шарқ Рафаэли” деб таърифланадиган Камолиддин Беҳзодга ошкор ишора-ку! Гўё бу билан Нозим Ҳикмат Навоийдан таъсирланганини яна бир бор зимдан таъкидлаётгандек. Албатта, юқоридаги ва бошқа талай ўхшашликлар бўлишига қарамай Нозим Ҳикматда Фарход образи янгича талқин топган. Бироқ бу икки асар муаллифлари бадиий консепцияси моҳиятан бир- бирига яқин. Иккала асарда ҳам ёрга ишқ халққа муҳаббат ила уйғунлашиб кетган. Нозим Ҳикмат “Фарход ва Ширин”ида фарқли ўлароқ, Нозим Ҳикмат пьесасида меҳнат мавзуси бош масалага айланади. Умуман “Бир севги афсонаси” пьесасидаги анаънавий сюжетнинг ўзига хос тарзда давом эттирилишини Навоий достонига жавоб айтишнинг замонавий кўринишларидан бири сифатида қараш керак.
Нозим Ҳикматнинг мазкур пьесасини унинг жонажон дўсти — Ғафур Ғулом ўзбек тилига таржима қилган. Бу таржима 1955 йили босилиб чиққан эди. ана шу таржима асосида Ҳамза номидаги академик театримиз асарни саҳнага қўйиб томошабинларни хушнуд этган эди.
Манба: “Халқ сўзи” газетаси, 1991 йил 11 июнь
Mashhur Frantsuz adibi Lui Aragon 1955 yilda chop etilgan “Sovet adabiyoti” kitobining “Navoiy degan maxsus faslida mana bunday deb yoziladi: “Zamonamizning mashhur shoirlari chililik Neruda, pragalik Nezval, ispaniyalik Alьberti, kubalik Pelьen, flodelьfiyalik Lou Enfelis va turkiyalik Nozim Hikmat bugun Navoiy ijodiga ta’zim qiladilar.
Tilak JO’RA, Sultonmurod OLIM
ALIShER NAVOIY VA NOZIM HIKMAT
Biroq ta’zimda ham ta’zim bor-da. Xo’sh, Aragon tilga olgan shoirlardan bizga qalban ham, lisonan ham eng yaqini — Nozim Hikmat turkiy xalqlar adabiyotining azalidan hozirigacha, kim biladi, deysiz, balki abadiygacha eng buyuk so’z sehrgari bo’lib turgan bobokaloni — Alisher Navoiyga ta’zimni qanday ifodalaydi ekan?
1948 yil Nozim Hikmat Turkiyadagi qamoqxonalardan birida yotibdi. Ammo turmada ham qalamini qo’lidan tashlagan emas. O’sha yili u bir drama yozdi. Unga: “Farxod, Shirin, Mehmanabonu va Temur tog’ suvi”, deb nom qo’ydi.
1948 yil. Alisher Navoiyning 500 yililigi katta tantana bilan nishonlandi. Pьesa qahramonlari esa Farhod Shirin, Mehmanabonu, ya’ni Mehnbonu… ana shu ikki uyg’unlik hali asarni o’qib chiqmasingizdanoq sizda: “Bu Nozim Hikmatning ulug’ Navoiy yubileyini qamoqxonada turib qarshiladi., to’yga to’yonasi emasmikin?” – degan fikr uyg’onadi.
Taniqli Ozarbayjon Nizomiyshunosi, marhum G’. Aliyev bu pьesani Nizomiy Ganjaviy “Xamsa”sidagi ikkinchi doston — “Husrav va Shirin” ta’sirida bitilgan, deb hisoblagan edi. bu sayyor syujet asosida asar bitishning sarchashmasi Nizomiy dostoni ekani, Husrav Dehlaviyning “Shirin va Husrav”i ham o’sha dostonga javobi, Navoiy “Farhod va Shirin”i esa Nizomiy va Dehlaviy dostonlariga nazira tarzida bitilganini inobatga olsak, albatta nozim Hikmatni Nizomiy syujetlari asosida asr bitganlar ro’yxatiga kiritish kerak. Biroq Farxod obrazining bosh qahramoni qilib olishiyoq ta’sir manbaini endi Nizomiydan emas, Navoiydan qidirish taqozo etadi.
Ko’pchilikka ma’lumki, Nizomiy dostonida Farxod obrazi yaratilgan bo’sa-da, asarda bu yigitning shiringina ishqi — epizodik syujet. Nizomiy dostonining asosiy yo’nalishi esa Husrav bilan Shirin sevgisini vasf etish, Navoiy o’z dostoniga tomoman yangicha g’oyaviy-falsafiy mazmun yuklanadi. Buning uchun esa avvalo Farxod va Shirin ishqini kuylashni bosh maqsadiga aylantiradi.
Bu mavzuda Navoiydan keyin ham sharq adabiyotida o’nlab dostonlar bitildi. Biroq endi shoirlar faqat Nizomiyga emas Navoiyga ham javob ayta boshladilar. G’.Aliyevning “Sharq xalqlari adabiyotlarida Nizomiy mavzulari va syujetlari” ( M. 1985) kitobida zikr etilgan mavzuda yozgan mualliflar, ularning asarlari xususida qisqa-qisqa xabar berilgan. Aniqlashimizcha, shu sayyor syujet bo’yicha Navoiydan keyin 62 asarning 18 tasida Husrav bilan Shirin sevgisi emas Farxod bilan Shirin sevgisi tarannum etilgan. Bizningcha, o’zbek, fors-tojik, turk-azarbayjon, uyg’ur tillaridagi ana shu 18 asar yo Navoiy dostoniga javob, yo “Farxod va Shirin”ning u yo bu ko’rinishdagi tarjimasi. Albatta bu fikrni ilmiy isbotlash uchun maxsus tadqiqot kerak.
Gap faqat asardagina emas chunki pьesa ruschaga “Legenda o lyubvi” tarjima qilinganidan keyin “Bir sevgi afsonasi” deb atala boshladi. Aslida asar mohiyatan Navoiy dostoniga yaqin.
Adabiyotshunos E. A. Korbatkina “Nozim Hikmatning afsona pьesalari” (M.1967) kitobida “Bir sevga afsonasi” pьesasi ildizlari “Genezisi” masalasini o’rtaga qo’ydi, muallifni turk xalq og’zaki ijodi bilan aloqasi ko’proq qiziktirgani sababli Navoiy va Nozim Hikmat asarlariaro munosabat yo’l-yo’lakay qayd etiladi, xolos.
Akter, Agariza o’g’li Boboyevning “Nozim Hikmat” (M. 1957) kitobida pьesaning Nizomiy va Navoyi dostonlari ta’sirida bitilgani aytilgan. “Farxod va Shirin” bilan “Bir sevgi afsonasi” o’rtasidagi mushtaraklik faqat qahramonlarning tanlanishidagina esa Navoiy Farxodning, shaxzoda bo’lib turib, Boniydan me’morlik, Moniydan naqqoshlik san’atini oliy darajada tez egallagani uning toshyo’narlik mahoratini mehr bilan kuylagan. Nozim Hikmat Farxodi shaxzoda emas-u lekin usta naqqosh tengi yo’q toshyo’nar. Bu uning asosiy kasbi. Demak Nozim Hikmat Farxodi – mehnatkash xalq vakili lekin ikki bu qahramonni birlashtirib turadigan bir ip bor: bu – xalqparastlik, mehnatkashning rahmini yeyish. To’g’ri, Nizomiy Farhodi ham hunarmand, zo’r muhandis, misli yo’q naqqosh. Lekin shoir talqinida mehnatkashparastlik yo’nalishi yo’q.
Nizomiyda voqea bunday. Shirin ko’ngan vodiy shu qadar xushhavo, shunchalar so’lim ediki, bu yerda kishini sut ichgisi kelaverardi. Ammo, aksiga olib o’sha vodiy yaylovlarida mol boqishning iloji yo’q chunki zaharli bir o’t paydo bo’lgan mol uni yesa o’ladi. Shuning uchun cho’ponlar mollarini Shirin o’rnashgan vodiydan ancha uzoqlarga haydab ketganlar. U yerdan sut tashib keltirish esa juda azob. Nizomiy tili bilan aytganda “dardisar”, “ya’ni bosh og’riq” bir ish. Shunda Shirin qani endi bir toshdan ariq bo’lsayu undan sutni oqizib keltirsak deydi. Oyjamolning bu orzusini amalga oshirish uchun Shopur Farxodni topib keladi. Farxod Shirin uchun sut arig’i qaziydi. Shu tariqa Farxodni sevib qoladi. Navoiy dostoniga Farxod esa ko’p ming kishilik xalqni azob-uqubatdan, mashaqqatli mehnatdan ozod etish, uchun hunarini ishga soladi. Aslida ariq qazishni xalqqa, Shirining istagiga ko’ra, Mehnbonu buyuurgan edi. lekin bundan xabarsiz “Mazlumi sitamkash”, “alakash” bu elga Farxodning rahmi keladi. Chunki bechora odamlar unga butun ko’ngillarini to’kib solgan dardi xol qilgan edilar:
Erur uch yillik jon tortib hamisha,
Ushalmay qolmadi metinu tesha.
Mashaqqatdin yigitni el qadri der,
Ki qozilmish ikki-uch yuz qarich yer.
Bu yanglig’ birla umri Nuh topsoh
Badanda to’proq oldni ruh topsoq
Chu mehnatning hadu poyoni yo’qtur
Tuganmaslik bu ish imkoni yo’qtur.
Gahi faryodu afg’one chekar biz,
Goh ish qilmoq uchun jone kecharbiz…
Xalqning bu ohu fig’oniga chidab turolmagan Farhod o’z maqsadi Shirini izlashni ham bir chetga yig’ishtirib qo’ydi.
Hunarni asrabon netgumdir oxir,
Olib firoqqamu ketgumdir oxir!!
— Deydida, ishga sho’ng’ib ketadi.
O’xshashlikni qarangki, Nozim Hikmat Farhodi iflos suvdan o’latga uchrab qirilib ketayotgan arzni shahri aholisini qutqarish va shu yo’l bilan birgina sevgisiga erishish uchun tog’dagi buloq suvini shaharga oqizishga bel bog’laydi. O’n yil betinim ter to’kib, yarim yo’lga yetadi. Shunda Shirin Mehnbonuning mazkur shartni bekor qilgani xabarini olib keladi. Lekin Farxod sevgilisi Shirindan yana o’n yil kutishini so’raydi. Chunki xalqni toza suv bilan ta’minlash Farxodning shaxsiy manfaatlaridan ustun turadi. Bu Navoiy dostonidagi eng zo’r jihatidagi Nozim Hikmat tomonidan davom ettirilgani emasmi?
Navoiyda Farhod uchun qurilgan to’rt qasrni bunyod etish voqealari ora ish boshi – korfarmo obrazi tilga olinadi.
Paya-pay korfarmodin hayo-hay
Hayo-haydin qilib el ish payopay.
Nozim Hikmatga esa ustaboshi (demak, korfarmo) yorqin obrazlardan biri sifatida gavdalanadi.
Pьesada Farxod – naqqosh Behzodning o’g’li. “Behzod” deb nom tanlanishi ham tasodifiymi? Yo’q. Bu Navoiy boshida turgan XV asr ikkinchi yarmi Hirot madaniy muhitining yirik vakili, buyuk rassom, “Sharq Rafaeli” deb ta’riflanadigan Kamoliddin Behzodga oshkor ishora-ku! Go’yo bu bilan Nozim Hikmat Navoiydan ta’sirlanganini yana bir bor zimdan ta’kidlayotgandek. Albatta, yuqoridagi va boshqa talay o’xshashliklar bo’lishiga qaramay Nozim Hikmatda Farxod obrazi yangicha talqin topgan. Biroq bu ikki asar mualliflari badiiy konseptsiyasi mohiyatan bir- biriga yaqin. Ikkala asarda ham yorga ishq xalqqa muhabbat ila uyg’unlashib ketgan. Nozim Hikmat “Farxod va Shirin”ida farqli o’laroq, Nozim Hikmat pьesasida mehnat mavzusi bosh masalaga aylanadi. Umuman “Bir sevgi afsonasi” pьesasidagi ana’naviy syujetning o’ziga xos tarzda davom ettirilishini Navoiy dostoniga javob aytishning zamonaviy ko’rinishlaridan biri sifatida qarash kerak.
Nozim Hikmatning mazkur pьesasini uning jonajon do’sti — G’afur G’ulom o’zbek tiliga tarjima qilgan. Bu tarjima 1955 yili bosilib chiqqan edi. ana shu tarjima asosida Hamza nomidagi akademik teatrimiz asarni sahnaga qo’yib tomoshabinlarni xushnud etgan edi.
Manba: “Xalq so’zi” gazetasi, 1991 yil 11 iyun
