Абдураҳмон Жомий таърифи билан айтганда, Алишер Навоий «асл табиати ва қобилияти туфайлидан бахтга элтувчи ҳукмлар ўқларини сўз сифати нишонига қаратганда ва жавоҳирлар садафи бузрукворлар исми сирларидан сўзлаганда ўз вақтини назм бадиалари ёки насрий ихтиролардан тамоман фориғ ва холи тополмаган» шоир эди.
«БУ ҚАЛАМГА ФАЛАКДАН
ОФАРИНЛАР ЁҒИЛСИН!»
Замондошлари Ҳазрат Навоий ҳақида
Алишер Навоийга «ғазал мулкининг султони», дея таъриф берилганида улуғ бир эътироф бор. Чунки буюк мутафаккир ғазаллари нафақат сон жиҳатдан, балки бадиийлик мезонлари талаби доирасида ҳам барча ижодкорларга ўрнак бўлгулик. Навоий нафақат ўз даврининг ижод анъаналарини ўзлаштирди, балки уларни мазмун ва савия жиҳатидан ҳам янги босқичга кўтарди. Алишер Навоийгача уч юз йиллик тарих йўлини босиб ўтган ғазал жанри эса ижодкор қалами билан имкониятлар чўққисини забт этди.
Уни Хито(й)дан то Хуросонгача ёйилган барча халқлар ўз шоири сифатида улуғлашди. Шоир эса уларни адабий тил байроғи остида якқалам қилди. Айни шу хизмати халқлар ўртасида турли алоқаларнинг мустаҳкамланиши ва маънавий тараққиёт кўлами кенгайишига ҳисса қўшди. Шеър ва мусиқа илмига ҳаваси баланд Алишер олиму фозиллар даврасида машҳур шоир Қосим Анворнинг бир шеърини ёд айтиб, мазмунини изоҳлаб, барчани ҳайратда қолдирганида 3-4 ёшли бола эди.
Жомий таърифи билан айтганда, Алишер Навоий «асл табиати ва қобилияти туфайлидан бахтга элтувчи ҳукмлар ўқларини сўз сифати нишонига қаратганда ва жавоҳирлар садафи бузрукворлар исми сирларидан сўзлаганда ўз вақтини назм бадиалари ёки насрий ихтиролардан тамоман фориғ ва холи тополмаган» шоир эди.
Мир Алишер Навоий сарҳади кенг фикрлари, ўткир мушоҳадалари билан ҳаётий ҳақиқатни тасвирлади. Унинг барча асарларида қўллаган сўзлар миқдори эса 26 минг 35 тани ташкил этади. Айни шу рақам шоир рус адабиётининг энг кўп сўз қўллаган вакили Пушкиндан 5 минг, Шекспирга қараганда 7 мингга яқин сўзни кўп ва хўб қўллаганидан далолат беради. Шу сабаб фавқулодда истеъдод соҳиби Навоий ижодига қизиқиш, асарлари мағзини чақиш шоир ҳаётлигидаёқ бошлаб юборилган. Иштиёқ шу даражада оммалашганки, шоир эндигина 23-24 ёшлигида унинг илк «Девон»ини мухлислари тузган. Бу китоб тарихда «Илк девон» номи билан шуҳрат қозонди. Шунингдек, XVI асрдаёқ «Бадое ул-луғат», «Навоий луғати», «Абушқа» сингари луғатлар тузилиши ҳам айни шу ижодкор ғазалларининг мағзини чақиш илинжида тартиб этилди. Шоирнинг ижодий қуввати шу даражада кучли эдики, Низомий Ганжавий «Хамса» ёзиш учун нақ ўттиз йил сарфлаган бўлса, Навоий эса 54 минг мисрадан иборат улкан асарни икки йилда ниҳоясига етказди. Фақат асар устида ишланган кунлар инобатга олинса, мазкур фурсат 6 ойга тенглашади.
XVI-XIX асрлар давомида шоирнинг ижод намуналари форс, турк, татар, грузин, озарбайжон, итальян, немис, француз, голланд ҳамда бошқа тилларга таржима қилиниб, нашр этилди.
Бугунги кунга келиб дунёнинг жуда кўп шаҳарларида бобомиз номи билан аталувчи кўчалар мавжуд. Бундан ташқари, Тошкент, Самарқанд, Навоий, Ашхобод, Москва, Токио, Боку каби шаҳарларда Навоий ҳайкали ўрнатилган. Юртимизда Навоий номли давлат мукофоти ва стипендияси таъсис этилган.
Қуйида саралаганларимиз ҳам фикримизнинг мантиқий давоми бўлиб, ижодкорнинг замондошлари томонидан унга берилган энг муносиб баҳодир.
Жомийнинг «Ҳафт пайкар» асаридан
Кел, Жомий умр бўйи машаққат тортиб, кўнглингдан шу беш ганжни дунёга чиқардинг. Сенинг бу «Беш»инг шундай кучли панжа бўлдики, дарёкафлар қўли буралиб кетди… Бироқ ҳар хазина ўлчови (яъни етук шоир) қаламидан бу ўтар дунё «Беш хазина» билан бойигандир. У «Беш»ликларга сенинг «Беш»инг қачон тенглашади? Уларнинг бир хазинаси сенинг юз хазинангдан яхшидир. Хусусан, у панжаки, ганжадан сарпанжа урганга шер каби ўз сарпанжасини урди, туркий тилда бир ажойиб қўшиқ куйладики, жоду-нафаслилар оғзи муҳрланди. Бу қаламга фалакдан офаринлар ёғилсин! Чунки бу ёқимли нақшни ўша қалам яратди ва форсий тил эгалари форсча назм дурларини тузувчиларга раҳм қилди: у ҳам шу форсий тилда ёзганда, бошқаларга сўз айтишга мажол қолмасди. Бу мўъжизакор назм тарозиси қаршисида Низомий киму, Хисрав ким бўлди?
* * *
Эй (Навоий) сенинг таъбинг сўз устодидир. Қаламинг очқичи билан сўз эшигини очдинг. Равнақдан қолиб кетган ва хорлик бурчагидан ўрин олган (туркий) сўзга сен янгидан обрў бердинг. Уни ижод майдонига олиб чиқдинг. У сенинг раъйинг нуридан сафоли бўлди, лутфинг навоси (бойлиги)дан наволи (баҳраманд) бўлди.
Хондамирнинг «Макорим ул-ахлоқ» асаридан.
Офтобни таърифлаш ақл қисқалигидан нишона, тоза мушк фазилати хусусида қиссани чўзиш жоҳиллик аломатидир. Бу улуғ амирнинг мақбул ишлари ва қутлуғ зикри рубъи маскуннинг (дунёнинг тўрт тарафи) барча мамлакатларида маълум, фазилатининг дабдабаси ва олий ҳимматининг камолоти бутун оламга ёйилгандир. Бу хусусида нима дейилса ҳам ибрат бўлғусидир.
* * *
Туркийча ва форсийча шеърлари мақбул табиатининг хулосаси, додини бериб айтган муаммолари латиф фикрининг хоссасидир, мавж уриб турган билим дарёси манзум дурларини кунда бир неча бор қирғоқ томон сочиб турибди ва аҳли илм уни қулоқларига осиб олган, балки бу дурлар сезгир кишиларнинг қулоқларига безак бўлгандир…
Ул латиф таъбдан то шу кунгача нимаики содир бўлган бўлса, у унинг маърифатли шайх Низомий Ганжавийнинг (тангри уни раҳматлантирсин) «Хамса»сига қилган туркийча жавобидир, яъни «Хамса»сидирким, улуғ амирдин аввал бирор кимса бу қадар фазлга эга бўла олмаган…
* * *
Улуғ амирнинг туркий девони ҳукмдорлар ҳамда акобир йиғинларига безакдир, арғанун навоси бенаволар ушшоғини тўғри йўлга бошлар, қаламининг ғижир-ғижиридан мухолифлар мағлуб, хусравоний оҳанги Султон Ҳусайнга маҳбубдир. Қандай яхшики, унинг довруғи турклар мамлакатидан Ҳижозгача тарқалди, қандай яхшики, дабдабаси Нишопурдан Исфахонгача етди. Ажам мамлакати халқи бу садодан қулоғига сирға тақиб, дунёнинг тамом бурчаклари бу дарё гавҳари ила тўлиб-тошгандир, тонг насими унинг ҳақидаги хабарни Ироққа етказди…
* * *
То қиёматгача ва қиёматда ҳам улуғ ҳазратнинг яхши ишлари ва ёқимли феълларининг зикри замон саҳифаларида, кечаю кундуз варақларида мангу қолур. Мисра: номи некуро бузургон умри соний гўфтанд (Улуғлар яхши ном қолдиришни иккинчи бор умр кечириш деганлар).
* * *
Мавлоно Лутфий сўз лутфида ягонаи даврон эди. Ундан илгари ҳеч ким туркий тилда шеърни ундан яхшироқ айта олмаган. Олиҳазрат Навоий эндигина етилиб, йигитлик даври бошланган пайтларда, бир куни Лутфий хизматига борди. Лутфий: «Нозик фикрларингизнинг натижаларидан юзага чиққан бир ғазални ўқиш билан бизни баҳраманд қилсангиз», деб илтимос қилди. У ҳазрат бир ғазал ўқидики, унинг матлаи мана будир:
Оразин ёпқоч кўзимдан сочилур ҳар лаҳза ёш,
Бўйлаким пайдо бўлур юлдуз ниҳон бўлғоч қуёш.
(Ёр юзини ёпгач, кўзимдан ҳар лаҳза ёш сочилади. Бу гўё қуёш яширинганда (ботганда) юлдузлар пайдо бўлгани кабидир.)
Мавлавий жаноблари бу алангали ғазални эшитиши билан ҳайрат денгизига чўмиб, шундай деди: «Воллоҳ, агар муяссар бўлса эди, ўзимнинг ўн-ўн икки минг форсий ва туркий байтимни шу ғазалга алмаштирар эдим ва бу ишнинг юзага чиқишини зўр муваффақият ҳисоблар эдим».
* * *
Салтанат устуни, мамлакат таянчи, дину давлат арбобининг зубдаси (қаймоғи), мулку миллат соҳибларининг пешвоси, хайрли бинолар муассиси, покиза ишларга йўлланган хоқоний давлатининг мададкори, султон ҳазратларининг яқини Низомуддин амир Алишер жанобларига лутфомиз кўп дуолар ҳамда шавқ кўрсатувчи саломларни етказамиз, файзли мулоқотлари орзуси шарҳу баён доирасидан ортиқдир.
Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг «Бобурнома» асаридан
Алишербек тенги йўқ киши эди. Туркий тил била то шеър айтубтурлар, ҳеч ким онча кўп ва хўб айтқон эмас. Олти маснавий китоб назм қилибдур, беши «Хамса» жавобида, яна бири «Мантиқ ут-тайр» вазнида «Лисон ут-тайр» отлиқ. Тўрт ғазалиёт девони тартиб қилибтур: «Ғаройиб ус-сиғар», «Наводир уш-шабоб», «Бадойи ул-васат», «Фавойид ул-кибар» отлиғ. Яхши рубоийёти ҳам бордир.
* * *
Аҳли фазл ва аҳли ҳунарға Алишербекча мураббий ва муқаввий маълум эмаским, ҳаргиз пайдо бўлмағай. Устоз Қулмуҳаммад ва Шайх Нойи ва Ҳусайин Удийким, созда саромад эдилар, бекнинг тарбият ва тақвияти бирла мунча тараққий ва шуҳрат қилдилар. Устоз Беҳзод ва Шоҳ Музаффар тасвирда бекнинг саъий ва эҳтимоми била мундоқ машҳур ва маъруф бўлдилар. Мунча бинойи хайрким, ул қилди, кам киши мундоққа муваффақ бўлмиш.
Зайниддин Восифийнинг «Бадое ул-вақое» асаридан.
.
Шоҳ Навоийга: «Бир можаро Сиз билан бизнинг орамизда кўпдан ҳал бўлмай келади, шуни бугун бир ёқлик қилайлик», деди. Бу можаро шундан иборат эдики, Султон Ҳусайн Алишернинг муриди бўлишни кўпдан орзу қилар ва уни «пирим» деб атар эди.
Энди Султон Ҳусайн Алишердан сўради: — Пир нимаю мурид нима?
Алишер жавоб берди: — Пирнинг тилаги — муриднинг тилаги бўлиши керак. Шунда Султон Ҳусайн ўзининг оқ отини олиб келишни буюрди.
Султон Ҳусайн айтди: — Сиз мурид, мен пир бўладиган бўлсам, Сиз шу отга минасиз, мен уни етаклайман…
Алишер эгарга ўтириши билан Султон Ҳусайн отнинг жиловидан ушлаб етаклай бошлади. Тарихда бундай ҳол кўрилмаган эди. Ҳеч бир замонда шоҳ шоирга жиловдорлик қилган эмас.
Манбалар асосида Замира РЎЗИЕВА тайёрлаган
«BU QALAMGA FALAKDAN
OFARINLAR YOG’ILSIN!»
Zamondoshlari Hazrat Navoiy haqida
Uni Xito(y)dan to Xurosongacha yoyilgan barcha xalqlar o’z shoiri sifatida ulug’lashdi. Shoir esa ularni adabiy til bayrog’i ostida yakqalam qildi. Ayni shu xizmati xalqlar o’rtasida turli aloqalarning mustahkamlanishi va ma’naviy taraqqiyot ko’lami kengayishiga hissa qo’shdi. She’r va musiqa ilmiga havasi baland Alisher olimu fozillar davrasida mashhur shoir Qosim Anvorning bir she’rini yod aytib, mazmunini izohlab, barchani hayratda qoldirganida 3¬4 yoshli bola edi.
Jomiy ta’rifi bilan aytganda, Alisher Navoiy «asl tabiati va qobiliyati tufaylidan baxtga eltuvchi hukmlar o’qlarini so’z sifati nishoniga qaratganda va javohirlar sadafi buzrukvorlar ismi sirlaridan so’zlaganda o’z vaqtini nazm badialari yoki nasriy ixtirolardan tamoman forig’ va xoli topolmagan» shoir edi.
Mir Alisher Navoiy sarhadi keng fikrlari, o’tkir mushohadalari bilan hayotiy haqiqatni tasvirladi. Uning barcha asarlarida qo’llagan so’zlar miqdori esa 26 ming 35 tani tashkil etadi. Ayni shu raqam shoir rus adabiyotining eng ko’p so’z qo’llagan vakili Pushkindan 5 ming, Shekspirga qaraganda 7 mingga yaqin so’zni ko’p va xo’b qo’llaganidan dalolat beradi. Shu sabab favqulodda iste’dod sohibi Navoiy ijodiga qiziqish, asarlari mag’zini chaqish shoir hayotligidayoq boshlab yuborilgan. Ishtiyoq shu darajada ommalashganki, shoir endigina 23-24 yoshligida uning ilk «Devon»ini muxlislari tuzgan. Bu kitob tarixda «Ilk devon» nomi bilan shuhrat qozondi. Shuningdek, XVI asrdayoq «Badoe ul-lug’at», «Navoiy lug’ati», «Abushqa» singari lug’atlar tuzilishi ham ayni shu ijodkor g’azallarining mag’zini chaqish ilinjida tartib etildi. Shoirning ijodiy quvvati shu darajada kuchli ediki, Nizomiy Ganjaviy «Xamsa» yozish uchun naq o’ttiz yil sarflagan bo’lsa, Navoiy esa 54 ming misradan iborat ulkan asarni ikki yilda nihoyasiga yetkazdi. Faqat asar ustida ishlangan kunlar inobatga olinsa, mazkur fursat 6 oyga tenglashadi.
XVI-XIX asrlar davomida shoirning ijod namunalari fors, turk, tatar, gruzin, ozarbayjon, ital`yan, nemis, frantsuz, golland hamda boshqa tillarga tarjima qilinib, nashr etildi.
Bugungi kunga kelib Almati, Boku, Kiev kabi shaharlarda bobomiz nomi bilan ataluvchi ko’chalar mavjud. Bundan tashqari, Toshkent, Samarqand, Navoiy, Ashxobod, Moskva, Tokio, Boku kabi shaharlarda Navoiy haykali o’rnatilgan. Yurtimizda Navoiy nomli davlat mukofoti va stipendiyasi ta’sis etilgan.
Quyida saralaganlarimiz ham fikrimizning mantiqiy davomi bo’lib, ijodkorning zamondoshlari tomonidan unga berilgan eng munosib bahodir.
Jomiyning «Haft paykar» asaridan
Kel, Jomiy umr bo’yi mashaqqat tortib, ko’nglingdan shu besh ganjni dunyoga chiqarding. Sening bu «Besh»ing shunday kuchli panja bo’ldiki, daryokaflar qo’li buralib ketdi… Biroq har xazina o’lchovi (ya’ni yetuk shoir) qalamidan bu o’tar dunyo «Besh xazina» bilan boyigandir. U «Besh»liklarga sening «Besh»ing qachon tenglashadi? Ularning bir xazinasi sening yuz xazinangdan yaxshidir. Xususan, u panjaki, ganjadan sarpanja urganga sher kabi o’z sarpanjasini urdi, turkiy tilda bir ajoyib qo’shiq kuyladiki, jodu- nafaslilar og’zi muhrlandi. Bu qalamga falakdan ofarinlar yog’ilsin! Chunki bu yoqimli naqshni o’sha qalam yaratdi va forsiy til egalari forscha nazm durlarini tuzuvchilarga rahm qildi: u ham shu forsiy tilda yozganda, boshqalarga so’z aytishga majol qolmasdi. Bu mo»jizakor nazm tarozisi qarshisida Nizomiy kimu, Xisrav kim bo’ldi?
* * *
Ey (Navoiy) sening ta’bing so’z ustodidir. Qalaming ochqichi bilan so’z eshigini ochding. Ravnaqdan qolib ketgan va xorlik burchagidan o’rin olgan (turkiy) so’zga sen yangidan obro’ berding. Uni ijod maydoniga olib chiqding. U sening ra’ying nuridan safoli bo’ldi, lutfing navosi (boyligi)dan navoli (bahramand) bo’ldi.
Xondamirning «Makorim ul-axloq» asaridan.
Oftobni ta’riflash aql qisqaligidan nishona, toza mushk fazilati xususida qissani cho’zish johillik alomatidir. Bu ulug’ amirning maqbul ishlari va qutlug’ zikri rub’i maskunning (dunyoning to’rt tarafi) barcha mamlakatlarida ma’lum, fazilatining dabdabasi va oliy himmatining kamoloti butun olamga yoyilgandir. Bu xususida nima deyilsa ham ibrat bo’lg’usidir.
* * *
Turkiycha va forsiycha she’rlari maqbul tabiatining xulosasi, dodini berib aytgan muammolari latif fikrining xossasidir, mavj urib turgan bilim daryosi manzum durlarini kunda bir necha bor qirg’oq tomon sochib turibdi va ahli ilm uni quloqlariga osib olgan, balki bu durlar sezgir kishilarning quloqlariga bezak bo’lgandir…
Ul latif ta’bdan to shu kungacha nimaiki sodir bo’lgan bo’lsa, u uning ma’rifatli shayx Nizomiy Ganjaviyning (tangri uni rahmatlantirsin) «Xamsa»siga qilgan turkiycha javobidir, ya’ni «Xamsa»sidirkim, ulug’ amirdin avval biror kimsa bu qadar fazlga ega bo’la olmagan…
* * *
Ulug’ amirning turkiy devoni hukmdorlar hamda akobir yig’inlariga bezakdir, arg’anun navosi benavolar ushshog’ini to’g’ri yo’lga boshlar, qalamining g’ijir¬g’ijiridan muxoliflar mag’lub, xusravoniy ohangi Sulton Husaynga mahbubdir. Qanday yaxshiki, uning dovrug’i turklar mamlakatidan Hijozgacha tarqaldi, qanday yaxshiki, dabdabasi Nishopurdan Isfaxongacha yetdi. Ajam mamlakati xalqi bu sadodan qulog’iga sirg’a taqib, dunyoning tamom burchaklari bu daryo gavhari ila to’lib¬toshgandir, tong nasimi uning haqidagi xabarni Iroqqa yetkazdi…
* * *
To qiyomatgacha va qiyomatda ham ulug’ hazratning yaxshi ishlari va yoqimli fe’llarining zikri zamon sahifalarida, kechayu kunduz varaqlarida mangu qolur. Misra: nomi nekuro buzurgon umri soniy go’ftand (Ulug’lar yaxshi nom qoldirishni ikkinchi bor umr kechirish deganlar).
* * *
Mavlono Lutfiy so’z lutfida yagonai davron edi. Undan ilgari hech kim turkiy tilda she’rni undan yaxshiroq ayta olmagan. Olihazrat Navoiy endigina yetilib, yigitlik davri boshlangan paytlarda, bir kuni Lutfiy xizmatiga bordi. Lutfiy: «Nozik fikrlaringizning natijalaridan yuzaga chiqqan bir g’azalni o’qish bilan bizni bahramand qilsangiz», deb iltimos qildi. U hazrat bir g’azal o’qidiki, uning matlai mana budir:
Orazin yopqoch ko’zimdan sochilur har lahza yosh,
Bo’ylakim paydo bo’lur yulduz nihon bo’lg’och quyosh.
(Yor yuzini yopgach, ko’zimdan har lahza yosh sochiladi. Bu go’yo quyosh yashiringanda (botganda) yulduzlar paydo bo’lgani kabidir.)
Mavlaviy janoblari bu alangali g’azalni eshitishi bilan hayrat dengiziga cho’mib, shunday dedi: «Volloh, agar muyassar bo’lsa edi, o’zimning o’n-o’n ikki ming forsiy va turkiy baytimni shu g’azalga almashtirar edim va bu ishning yuzaga chiqishini zo’r muvaffaqiyat hisoblar edim».
* * *
Saltanat ustuni, mamlakat tayanchi, dinu davlat arbobining zubdasi (qaymog’i), mulku millat sohiblarining peshvosi, xayrli binolar muassisi, pokiza ishlarga yo’llangan xoqoniy davlatining madadkori, sulton hazratlarining yaqini Nizomuddin amir Alisher janoblariga lutfomiz ko’p duolar hamda shavq ko’rsatuvchi salomlarni yetkazamiz, fayzli muloqotlari orzusi sharhu bayon doirasidan ortiqdir.
Zahiriddin Muhammad Boburning «Boburnoma» asaridan
Alisherbek tengi yo’q kishi edi. Turkiy til bila to she’r aytubturlar, hech kim oncha ko’p va xo’b aytqon emas. Olti masnaviy kitob nazm qilibdur, beshi «Xamsa» javobida, yana biri «Mantiq ut-tayr» vaznida «Lison ut-tayr» otliq. To’rt g’azaliyot devoni tartib qilibtur: «G’aroyib us-sig’ar», «Navodir ush-shabob», «Badoyi ul-vasat», «Favoyid ul-kibar» otlig’. Yaxshi ruboiyyoti ham bordir.
* * *
Ahli fazl va ahli hunarg’a Alisherbekcha murabbiy va muqavviy ma’lum emaskim, hargiz paydo bo’lmag’ay. Ustoz Qulmuhammad va Shayx Noyi va Husayin Udiykim, sozda saromad edilar, bekning tarbiyat va taqviyati birla muncha taraqqiy va shuhrat qildilar. Ustoz Behzod va Shoh Muzaffar tasvirda bekning sa’iy va ehtimomi bila mundoq mashhur va ma’ruf bo’ldilar. Muncha binoyi xayrkim, ul qildi, kam kishi mundoqqa muvaffaq bo’lmish.
Zayniddin Vosifiyning «Badoe ul-vaqoe» asaridan.
.
Shoh Navoiyga: «Bir mojaro Siz bilan bizning oramizda ko’pdan hal bo’lmay keladi, shuni bugun bir yoqlik qilaylik», dedi. Bu mojaro shundan iborat ediki, Sulton Husayn Alisherning muridi bo’lishni ko’pdan orzu qilar va uni «pirim» deb atar edi.
Endi Sulton Husayn Alisherdan so’radi: — Pir nimayu murid nima?
Alisher javob berdi: — Pirning tilagi — muridning tilagi bo’lishi kerak. Shunda Sulton Husayn o’zining oq otini olib kelishni buyurdi.
Sulton Husayn aytdi: — Siz murid, men pir bo’ladigan bo’lsam, Siz shu otga minasiz, men uni yetaklayman…
Alisher egarga o’tirishi bilan Sulton Husayn otning jilovidan ushlab yetaklay boshladi. Tarixda bunday hol ko’rilmagan edi. Hech bir zamonda shoh shoirga jilovdorlik qilgan emas.
Manbalar asosida Zamira RO’ZIEVA tayyorlagan
