9 ФЕВРАЛЬ — ҲАЗРАТ МИР АЛИШЕР НАВОИЙ ТУҒИЛГАН КУННИНГ 578 ЙИЛЛИГИ

   «Темур ва темурийлар даври» деб аталмиш палла Навоийнинг таҳсин ва ғурурини уйғотар эди, чунки бу давр «турк улуси» зодагонларининг ҳокимият бошига келиши ва миллий маданият ҳамда адабиётнинг тараққиёти даври бўлди. Зотан, Хуросон ва Мовароуннаҳрнинг бу давр тарихи гениал шоирнинг бунёдга келишига замин ҳозирлаган ва Навоий ўз тақдири ва тарихий миссияси билан бу давр орасида узвий, чамбарчас алоқа борлигини сезар эди.

Иброҳим Ҳаққул
НАВОИЙГА ҚАЙТИШ

I

Мана беш юз йилдан ортиқ муддатки, Алишер Навоий халқ фахри, тилимизнинг байроқдори, шеърият мулкининг султони, маданият ва маънавиятимизнинг порлоқ қуёши бўлиб келмоқда.

Навоийга ўхшаш доҳий шоирлар тасодифан дунёга келмайди. Бунинг учун жуда яхши шаклланган ижтимоий-маданий муҳит ва ривожланган иқтисодий-сиёсий шароит зарурдир. Навоий ўн бешинчи аср фарзанди. Лекин унинг ижодий шахсияти Амир Темур асос солган буюк салтанат билан, шу салтанатдаги маърифий-маънавий кўтарилишлар билан чуқур боғлиқ. Амир Темур Мирзо Улуғбек тақдирида қанчалик муҳим ролни бажарган бўлса, темурийзода Ҳусайн Бойқаро ҳам Навоийнинг Навоий бўлишида алоҳида ҳисса қўшган. Шунинг учун Амир Темур ҳукмронлиги даврларида шаклланган ва ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, маданий ҳаётнинг деярли барча жабҳаларида ибратли натижалар берган давлатчиликдаги Бирлик туйғуси Навоийни кўп илҳомлантирар эди.

«Хуросон ва Мовароуннаҳр тарихида, – деб ёзганди академик Иззат Султон, – «Темур ва темурийлар даври» деб аталмиш палла Навоийнинг таҳсин ва ғурурини уйғотар эди, чунки бу давр «турк улуси» зодагонларининг ҳокимият бошига келиши ва миллий маданият ҳамда адабиётнинг тараққиёти даври бўлди. Зотан, Хуросон ва Мовароуннаҳрнинг бу давр тарихи гениал шоирнинг бунёдга келишига замин ҳозирлаган ва Навоий ўз тақдири ва тарихий миссияси билан бу давр орасида узвий, чамбарчас алоқа борлигини сезар эди». Шу боисдан ҳам Навоий фикри очиқ, руҳонияти соғлом, тўғрилик, ростлик ва ҳақиқатни умр моҳияти деб билган эл учун ижод қилиш заруриятини чуқур ҳис этган. Сўз билан одамни алдаш, сўз билан ёлғонни ҳақиқатга айлантиришга уриниш миллат манфаати учун катта зиён ва кечирилмас қабоҳат эканлигини Навоий ҳар нарсадан ортиқроқ тушунган. Улуғ шоир бутун ижодиёти мобайнида «Сўзда, Навоий, не десанг, чин дегил», деган талаб ва шиоридан мутлақо чекинмаган. Бу – ижод тажрибасида жуда сийрак учрайдиган ҳодиса.

Навоий ўн бешдан зиёд шеърий шаклларда қалам тебратган. У ғазал, рубоий ва бошқа турдаги шеърларида инсонга хос жамики гўзал ҳис-туйғулар, эзгуликка чорловчи маъноларни тасвирлаб берган деса, муболаға бўлмайди.
Навоийнинг ўзбек тилида илк маротаба «Хамса» яратиши чинакам ижодий жасорат эди. «Хамса» – беш улкан достонни ўз ичига олган мукаммал асар. Ҳар достоннинг ўзи бир оламдирки, ундаги ғоялар, ҳақиқатлар, неча ўнлаб қаҳрамонлар тақдири инсоният қалбини абадулабад завқлантиришга қодир.

Алишер Навоийнинг буюклиги ва халқимиз тарихидаги хизматлари мутафаккир шоирлиги билангина белгиланмайди, албатта. Навоий бадиий ижод жабҳасида қанчалик тенгсиз бўлса, илмда, яъни олимликда ҳам шунчалик беназир. Навоийнинг тилшунослик, адабиётшунослик, тарих ва тасаввуфшуносликка бағишланган асарлари ҳанузгача ўзининг илмий қимматини бой бергани йўқ. Тилимиз, адабиётимиз муаммоларини ҳал қилишда бу нодир тадқиқотларга қайта-қайта мурожаат қилишимиз, айниқса, ёш авлод улардан пухта хабардор бўлиши зарур.

Алишер Навоийнинг ҳаёти, адабий, илмий меросини ўрганиш олижаноб меҳнат. Унинг таржимаи ҳоли, меросига қизиқиш XV асрдан бошланган. Навоий асарлари ўз замонасидаёқ моҳир хаттотлар томонидан қайта-қайта кўчирилиб, халққа етказилган бўлса-да, навоийшунослик йигирманчи асрда янгича шаклланди. Албатта, шўро даврида Навоий асарлари нашри ва тадқиқи бўйича кўп ишлар қилиниб, маълум ютуқларга эришилган. Аммо улар эркин ёки озод бир миллатнинг талаб ва эҳтиёжларини қондира олмасди. Чунки, Навоий тўғрисида баҳс юритган ҳеч бир олим шўро мафкураси томонидан белгиланган чизиқдан четга чиқа олгани йўқ. Айтиш зарур бўлган фикр-мулоҳазаларнинг аксарияти тадқиқотчиларнинг кўнглида қолиб кетганлиги энди сир эмас. Шоирнинг айрим асарлари нега мустақиллик замонигача тўлиқ нашр этилмади? Улуғ шоир ижодиётининг ирфоний моҳияти, илоҳий ҳақиқатлари хусусида деярли баҳс юритилмаган? Бунинг сабаблари мушоҳада қилиниши лозим.

Ёшларимиз Навоийни қанчалик чуқур ва пухта билса, маърифат, эзгулик, комиллик сирларини ўшанча кенгроқ эгаллайди. Навоийнинг сўзлари дилига ўрнашган одам, ўзи истасин-истамасин одамийлик шарафи ва куч-қувватини идрок этади. Навоий сабоқларига амал қилган киши ўз-ўзидан халқ дарду ташвишларини енгиллатишга бел боғлайди, фикрни – фикрсизликка, илм-маърифатни – нодонликка ва жаҳолатга қарши қурол ўрнида ишлатади. Навоийни етарли даражада билиш – адолат, диёнат ва имон-эътиқоднинг кучига ишонч демак. Кўнглида шу ишонч ғолиб бўлган одамлар сони жамиятимизда қанча кўпайса, инсоний муаммолар ҳар қалай камайиб боради. Энг муҳими, диний ҳаётдаги маҳдудлик ва чалғишлар ёш авлод онгидан тезроқ барҳам топади. Бунга сира-сира шубҳаланмаслик лозим.

Алишер Навоий мумтоз адабиётимизнинг марказий сиймоси. Туркий адабиётнинг энг илғор ва безавол ютуқлари шоир шеъриятида мужассамлашган. Буни Озарбойжоннинг беназир шоири Муҳаммад Фузулий, туркман классиги Махтумқули, қозоқ оқини Абай, қорақалпоқ ёзма адабиётининг асосчиларидан бўлмиш Бердақнинг эътирофларидан ҳам англаш мумкин. Демак, Навоий ижоди қардош халқлар билан бўлган асрий алоқалар, дўстлик муносабатларини янада мустаҳкамлаш ва янги поғоналарга кўтаришдаги ўзига хос муҳташам асосдир. Навоий ва Жомий ўртасидаги устозу шогирдликни эса ҳар қанча ибрат қилиб кўрсатса, ўшанча кам. Чунки бундай ҳодисалар кўҳна тарих учун ҳам камёбдир.

Хуллас, кейинги йилларда биз Навоийнинг тилимиз, маданиятимиз, адабиётимиз ривожидаги тарихий хизматларини нисбатан чуқур англай бошладик. Навоийнинг қудратли шахсияти, бетакрор ижодиёти, ижтимоий, сиёсий фаоллиги, бунёдкорлик ғайрати хусусидаги тасаввурларимиз нисбатан ўзгарди.
Алишер Навойнинг ғазалларидан бирида шундай гап бор:

Дедим: назм аҳлининг сархайли ким бўлғай, деди ҳотиф:
Навоий бўлғай, улким сен тилайдурсен агар бўлғай.

Ўша ҳотиф – ғойибдан овоз бергувчи адашмаган: Навоий ҳақиқатда ҳам шоирларнинг сардори, барча давр туркий шеъриятнинг султонидир. Алишер Навоий шеърияти санъаткорликнинг буюк мактаби. Унинг ижод тажрибаларига таяниб адабиёт тараққиёти ҳақида мулоҳаза юритиш ёки «Шоир ким, унинг асосий ҳунари нима?», – деган сўроққа аниқ жавоб топиш мумкин. Мен Навоий яшаб ижод қилган даврни гоҳо ўзимча хаёлан тасаввур айлаб, Ҳазрат шеъриятининг ўқувчилари, мухлисларини кўз олдимга келтиришга уринаман. Улар кимлар? Энг аввало, шоирлар, ижодкорлар – гўзаллик ва шеъриятнинг сир-асрорини ҳам, қадр-қимматини ҳам англай оладиган кишилар. Кейин илм аҳли – Навоийга олимларнинг – шоири, шоирларнинг – олими деб қараган, Навоийни илм-фанннинг толмас муҳофизи, буюк маърифатпарвар ўлароқ эъзозлаган олиму уламолар. Яна бир тоифа: Навоий асарларида фалсафанинг энг мураккаб, энг долзарб муаммолари шеър тили ила гўзал талқин қилинишига тан берган файласуфлар…

Хуллас, Алишер Навоий шеъриятидан баҳрамандлик кўнгил эҳтиёжи бўлиб қолган мусаввирлар, муғаннию ҳофизлар, давлат ва ҳокимият соҳиблари, ҳақ йўлчилари – дарвеш, фақир, ориф ва ошиқлар, мадраса талабалари, дин ва шариат вакиллари, косиблар, ҳунармандалар, деҳқонлар…

Эҳтимол, бу қайдлар кимгадир эриш туюлар. Лекин эриш туюлмаслиги керак. Оддий китобхонни қўя турайлик. Шоир – шоирнинг, ёзувчи – ёзувчининг ёзган нарсасини ўқимай қўйган замонда ўқувчининг дид, савия ва ички талаблари деярли унутилган бир даврда, кўпчиликнинг Навоийга қизиқиш сабаблари тўғрисида ўйласа асло зарар қилмайди.

Дарвоқе, бундан бир неча йил аввал матбуотда «Навоий хослар шоири», деган бир фикр айтилган эди. «Хослар» – алоҳида тоифа демак. Одатда аҳли тасаввуфга хослар дейилади. «Аъхос» – хосларнинг хоси, «хос» – сараланган кишилар жамоаси, «авом» – саводсиз ёки саводи паст оддий халқ, «аъом» – авом даражасига ҳам кўтарилмаганлар гуруҳи. Булар тасаввуфий истилоҳлар. Шунинг учун на тасаввуф нуқтаи назаридан, на илм, савия, маданият мезонига кўра Навоийни «хос»лар шоири дейиш ҳақиқатга мувофиқ келмайди. Навоий шоҳнинг ҳам, гадонинг ҳам, ошиқнинг ҳам, орифнинг ҳам – ҳамма-ҳамманинг шоири. Навоий шеъриятидан ким нимани ахтарса, шуни топади. Фикран ва руҳан ким нимага талабгор бўлса, унда барчаси мавжуд. Ҳатто золим ва жоҳил, нодон ва гумроҳ ҳам Навоий шеърларидан шифо топади. Чунки Навоий шеъриятида битта бош мақсад бор – Комиллик. Битта сарбон туйғу мавжуд – Камолот туйғуси. Асосий биргина нур қайноғи бор – Ишқ.

Бўлмаса ишқ икки жаҳон бўлмасун,
Икки жаҳон демаки, жон бўлмасун.

Икки жаҳоннинг ҳам мазмун-моҳият ва саодати шу ишқда.

Комиллик тўғрисида сўз юритилган айрим қадимий китобларни ўқиганда, комиллик мақоми замин одамига насиб этмайдиган бир нарсага ўхшаб туюлади. Тўғри, комил инсон мартабасига юксалиш машаққатли –риёзат ва заҳматни талаб этадиган иш. Тасаввуфий мазмундаги комиллик шартлари янада оғирроқ. Лекин Навоий масалани мураккаблаштирмайди. Аксинча, ҳар қандай мураккаблик ва қийинчиликни осон ҳал қилиш йўли ёки усулларини кўрсатади. Шулардан бири, эҳтимолки, биринчиси, комиллик даъвосини дилдан супуриб ташлаб, ноқисликка нигоҳни қаратиш, яъни ўз нуқсонларининг мушоҳадасига киришиш:

Ноқис улдурким, ўзин комил дегай,
Комил улким нуқсин исбот айлагай.
Ўз камолидин демас аҳли камол
Аҳли нуқсон ичрадур бу қилу қол.
Сенки нуқсон ичра комилсен, басе,
Олим айтиб ўзни, жоҳилсен басе.

«Нуқсон ичра комил»лик дегани нима? Бу – нафс дастидан халос бўлмаган ўзлик. Навоийнинг комиллик маслаги нафс ҳукмронлигидан бутунлай озод янги бир руҳоний «Мен» салоҳиятига асосланади. Инсоннинг иймони ва виждонини ана шу «Мен» ўз тасарруфига олмагунча, у ҳеч қачон комиллик завқига етиб боролмайди. Ҳурлик, эзгулик, ҳақиқат тўғрисидаги иддаолар шунчаки қуруқ гап бўлиб қолаверади. Шарқнинг буюк шоирларидан бири «Оллоҳни жуда очиқ кўришни истасанг, «Мен»ни жуда очиқ кўришни ўрган», деганда нафс учун «ўлган», руҳ учун ҳаёт бошлаган ўша янги «Мен»ни эътиборда тутган.

Навоий бир ғазалида:

Руҳ раҳмоний эрур, нафс эрур шайтоний,
Иккисин бир-бирига қўшмоқ эмастур машрут, —

дер экан, худди шу «Мен» тақдири учун жавобгарликка чорлагандир. Инсон қисмати ва маънавиятида тасаввур этиб бўлмас ўзгариш, ғаройиб янгиланишлар ижодкори бўлмиш ушбу «Мен» хусусида сўзлашимизнинг яна бир сабаби бор.

Азизиддин Насафий «Комил инсон» номли китобида ёзади: «Билгилки, комил инсон қуйидаги тўрт нарсага мукаммал шаклда эга бўлган инсондир. Уларнинг биринчиси, яхши сўз, иккинчиси, эзгу фаолият, учинчиси, гўзал ахлоқ, тўртинчиси, илм». Бу тўрт нарсага эришган киши комил бўлиши мумкин, бироқ ҳурлик шавқини қўлга кирита олмас экан. Сабаб? Чунки у ҳали тарк ва фано ҳолининг мададига муҳтождир. Чунки у яхши ахлоқ, яхши амал ва илмда нечоғлик илгарилаган бўлмасин, тўла маънода кўнгул тозалиги ва осудалигини қўлга киритиб билмаган. Хўш, нима қилиш керак? Фано ҳолидан нажот кутиш лозим. Навоий ғазалларидан бирида ёзади:

Дединг: «Фано недур?» Мухтасар дейин: «Ўлмак!»
Ки шарҳин тиласанг юз рисола бўлғусидур.

Бизда фано шарҳида ҳатто бирор рисола ҳам йўқ. Шунинг учун ўша мухтасар шарҳ: «Ўлмак, йўқ бўлмак»дан бошқасини деярли билмаймиз. Ҳолбуки, Навоий девонларидаги неча юзлаб байтлар, бутун бошли ғазаллар фано талқинига бағишланган. Мана ўша байтлардан айрим намуналар:

Кирсанг фано тариқиға девонавор кир,
Ул важҳдинки, ақл бу йўлда ақиладур.

ёки:

Фано майхонасида қил гадолиғ,
Десангким, бўлмайин султонға муҳтож.

Фано тариқининг бош талаби ва туб моҳиятини шундай шарҳлаш мумкин: инсоннинг ихтиёр ва иродаси – унинг сифатлари, бошқача айтганда, шахснинг сифатлари унинг ихтиёр ва иродасини ифода этади. Лекин ўзининг башарий иродаси билан у Ҳақдан ажралган. Яъни, ирода ўртадаги ҳижоб. Демак, инсон ўз-ўзича ожизлик, ноқислик, кучсизликларини бутунлай енга олиш имкон ва иқтидорига эга эмас. У фоний нарсадан кечиб, боқийга эришмоғи лозим. Ҳақ иродаси ҳам азалий, ҳам қудратли. Илоҳий ирода эгаси бўлиш эса, юқорида айтганимиз, одамнинг барча махлуқотлардан буюклиги ва устунлигини намойиш этадиган қудратли «Мен»нинг туғилиши. Шу учун ҳам Навоий:

Дема жоми фано ичра эзилмиштур ажал заҳри,
Навоий жон бериб, ул жомни чекмакдур армоним,-

деб ёзган.

Маълумки, комил инсон тушунчасини тасаввуфга биринчи бўлиб Муҳйиддин ибн Арабий олиб кирган ва назарий жиҳатдан асослаб ҳам берган. Унингча, «Инсони комилдан юқори мукаммал бир мавжудлик йўқдир. Бу дунёда «Инсонлар орасида камолга етишмаганлар ҳайвони нотиқ – улар фақат сувратда инсондирлар, холос». Бу фикрлар беихтиёр Навоий бобомизнинг бир қитъаларини хотирга келтиради:

Аҳли маъни гуруҳида зинҳор,
Ҳеч ор айлама гадолиғдин.
Ким буларга гадолиғ ортиқдир,
Аҳли суратға подшолиғдин.

Демак, «аҳли маъни» – комил инсонлар, «аҳли сурат» – комиллик насиб қилмаган кимсалар. Навоий шеърияти эса комиллик фазилати ва ҳақиқатларининг мислсиз бир бадиий қомусидир.

Тасаввуфга бағишланган мўътабар китобларда такрор-такрор келтириладиган бир ҳикоят бор: нақл қилинишича, Шайх Самъуннинг мажлисида бир одам унинг ёнига келиб ўтириб ундан «Муҳаббат недур?» – дея сўрабди. «Бугун бу масалани тушунмоққа қодир бирор-бир кимса йўқдур», – дебди Самъун. Шунда унинг ёнига бир қуш келиб қўнибди. Шайх қушни тиззасига олиб, «Муҳаббатни англаган бирор жонзот бўлса, мана шу қуш эрур», – дебди-да, унга юзланиб сўз бошлабди: «Сўфийлар ишқ ва муҳаббатда шу, шу… даражаларга юксалдилар. Шундай, шундай сирларни мушоҳада этдилар…» сингари бир қанча гапларни айтибди. Самъун ишқ ҳақида шу қадар таъсирли гапирибди-ки, бир пайт унинг тиззасидаги қуш ўлик ҳолида ерга қулаб тушибди. Ва бу ҳол мажлис аҳлини ҳайрону лол этибди. Ҳазрат Навоийнинг айрим ғазалларини ўқиганимда мана шу ҳикоят тез-тез ёдимга келаверади. У ғазалларнинг сир ва таъсир қувватини таърифлаш қийин. Баъзан уларнинг башар хайлига мўлжалланганлигига ақл ҳам унча бовар этмайди. Чунки Навоийнинг аксарият ғазаллари, ақлусти бир туйғу ва завқи руҳоний ила битилган.

Нажмиддин Кубронинг таъкидлашларича, «Муҳаббатнинг интиҳоси ишқнинг ибтидоси эрур. Муҳаббат қалб учун, ишқ эса руҳ учундир». Шунингдек, Ҳақ сифатларининг мушоҳада этилишига муҳаббат, Ҳақ феъллари нурининг идрокига ишқ ва Ҳақ зот нурининг мушоҳадасига унс дейилмиш.
Навоий:

Хилвате топиб, сени жисмим аро жон айласам,
Балки жон хилватсаройи ичра меҳмон айласам,-

деган мисраларни ёзганида қарилик фаслига етган ва руҳида унс ҳоли ғолиб эди. Буни байтнинг умумий мазмунидан, хусусан, хилват орзусидан илғаш қийин эмас.

Хилват – халқдан узоқлашиб, улардан айри яшаш учун бирор-бир гўшага чекиниш демак. Тасаввуфий маънода хилват ёки узлатдан кўзда тутилган асосий мақсад ёмон ахлоқдан ажралиш, тубан ишлардан воз кечиш, қалбни жилолантириб, руҳни ҳузур ва фароғатга етиштириш. Бу узоқ давом этадиган ҳодиса эмас. Лекин шу қисқа муддатда маъшуқа ошиқнинг жисми аро жонга айланиши мумкин. Навоий эса ошиқлар учун доимий орзу бўлиб келган ёр ила хилват хусусида сўзлаётир. Аммо бу хилват моҳияти тамоман бошқача. Чунончи: ошиқ ёрни жисми ичра жон этиб «хилват саройи ичра меҳмон» қилиш билан кифояланмасдан, «танда жон янглиғ» уни жон бағрида пинҳон тутмоқчи:

Хилват элдин ёшурун, хилват аро тан ёшурун,
Танда жон янглиғ сени жон ичра пинҳон айласам.

Маълумки, жон форсий сўз бўлиб, руҳ, кўнгил, тириклик нафаси сингари маъноларни ифодалаган. Тасаввуф ва тасаввуф адабиётида жон тушунчаси жуда кенгайтирилиб, калима таркибига янги маънолар киритилган. Масалан, эндигина сайри сулук йўлига кирган дарвешларга мавлавийлар «жон» дейишган. Кўп тариқатларда эса жондан мурод меърожи маънавий бўлган. Бундай юксалиш ҳолидан йироқ шеърхон висолни яшириш, махфий сақлаш учун «жон пардаси»ни имкони бўлгани қадар ҳар томонга осиш ёки қандай осишни умуман тасаввур қила олмайди:

Анда ҳам жон пардасин ҳар сари осиб сатр учун,
Васлинг ихфосин нечаким, бўлғай имкон, айласам.

Хўш, бу гаплар кимга қаратилган ва уларнинг ҳақиқатини ким тўғри англай олади? Ўзлик масаласида бош қотирмаган, ўзликдан кечиш йўл-йўриқларидан бехабар ҳеч ким. Мосиводан (Ҳақдан бошқа ҳаммасидан) бутунлай фориғ бўлиб Ҳаққа боғланган чин ошиқ ёки ориф мана бу байтда гап нима тўғрисида эканлигини тез ва хатосиз билиб олади:

Чу бу хилват ичра не ўзлук эрур маҳрам, не мен,
Ҳар не номаҳрам дурур, ўздин паришон айласам.

Аслида «Ўзлук» ҳам бир мен. Аммо Навоий шундай бир «хилват»дан баҳс юритаётирки, унда ўзликдан нисбатан ажралган, аниқроғи ишқ оташида тобланган иккинчи «мен» ҳам ёрга тўла маҳрам бўлишга қодир эмас. Бироқ, «ҳар не номаҳрам» бўлса, барча-барчасини ўздин йироқлаштиришга қасд қилган худди ана шу «мен» ғазалнинг бош қаҳрамонидир. Нафс ва нафсоний майллар унга ағёр бўлганидек, Ҳақдан йироқ қолганлар ва воқиф бўлмаганлар ҳам ағёрдир. У ишқ изҳорига тил нечоғлик ожиз деб билса, ҳижрон дарди шарҳида ҳам «безабонлиғ» «усули»ни танлайди:

Дафъ ўлуб ағёр, топсам бор ул хилват аро,
Безабонлиғ бирла шарҳи дарди ҳижрон айласам.

Тасаввур қилингки, ошиқнинг хилватга дахлдор ва байтма-байт таъкидланиб келинган деярли барча истак ёхуд хоҳишлари рўёбга чиқди. У энди мутлақ фориғ ва сокин одам. Бундай ҳолнинг ҳикмати нима? Биринчи ҳикмати, лаҳза мазмуни, лаҳза сурурини ўзида мужассамлаштирган ва лаҳза нуридан мунаввар ҳолга соҳиб бўлиш. Зеро, боқий умр асрори «бир лаҳзалик ушбу ҳол аро» яшириндир. Шу боис ҳам ошиқ ҳеч иккиланмасдан, «Умри боқий топқамен, бир лаҳза ушбу ҳол аро», дейди. Иккинчи ҳикмат, ошиқлик камолини белгиловчи бехудлик ёки беҳушлик «мақоми»га кўтарилиш. Бу мақомда тил ишқ асрорига маҳрам эмаслигини англаган ошиқ бир умр жамол завқи ила нафас олишни истайди:

Умри боқий топқамен, бир лаҳза ушбу ҳол аро,
Ўзни бехуд, кўзни рухсорингға ҳайрон айласам.

Сиртдан қаралганда, ғазал мақтаъсидаги фикр олдинги байтлардаги гаплар билан мантиқан унча боғланмайди. Чунки ўқувчи ишқ тарки иқрорини хаёлга ҳам келтирмайди. Аксинча, султоний бир ҳолга етишган ошиқликнинг истиқболига ўзича инонгиси келади. Аммо ғазалда талқин этилган «хилват» туйғусини ҳамма ҳам идрок қилишга қодир эмас. Айниқса, ўздин кечиб, ҳайрат водийсига етган «бехуд» ошиқ аҳволига кўпчилик бошқача нигоҳ билан қараши табиийдир. Шоир масаланинг шу жиҳатини ҳам ҳисобга олади ва ишқ йўлидан чекинишга асло иложи йўқлигини шундай тарзда баён этади:

Эй Навоий, дема иқрор айла ишқи таркини,
Ким инонғай, гар ўзумга буйла бўҳтон айласам.

Одатда, орифона ғазалларда ҳаёт воқеа-ҳодисотлари ва инсон қисматига чуқур нигоҳ ташлаш, каттадир, кичикдир, ҳар бир нарсани фано ва бақо ҳоли ила мушоҳада қилишга даъват этилади. Алишер Навоийнинг:

Даврон гулию гулшани хориға арзимас,
Гулгун майи балойи хумориға арзимас, —

байти билан бошланган ғазалининг бирор бир байтида ҳам маъқулланган, эътироф этилган, қадрлашга лойиқ кўрилган нарса, ҳодиса ёки ҳақиқат йўқ ҳисоби. Ҳамма-ҳаммаси учун битта  хулоса, битта ҳукм: «Арзимас!»
Бир ёқлама қараш, ёруғликни ҳисобга олмай, зулматни инкор айлаш Алишер Навоийга бутунлай ётдир. Даврондан ҳар қанча нолимасин, даврни ҳар қанча айбламасин, одам фарзанди ўз даври ва давронидан ажралиб яшай олмайди. Бундай умрнинг маъниси ҳам, кераги ҳам йўқ. Қолаверса, давр ва замонда ҳамма нарса ёмон дейиш ақлдан эмас. Навоий буни ҳам шу қадар мукаммал билганки, бир ғазалида:

Давр ичинда фитна ҳам кўп, хўб ҳам беҳад, валек
Бўлмағай мингдин бир ул сарфитнаи давронча хўб,-

дея ўқувчини даврон макр-ҳийлаларидан ғафлатда қолмасликка чақирган. Демак, ёмонни билиш яхшини қадрлашга хизмат этмоғи керак. Ёки аксинча. Ана шунда:

Минг йил киши жаҳон элига қилса шоҳлиқ,
Бир дам алар иҳонату ориға арзимас –

лигини чуқур тушунишда қийинчилик сезилмайди. Тарих не-не жаҳонгирлар мисолида шоҳлик, салтанат ишқи ҳам бақосизлигини кўп бора исботлаган. Навоий шоҳликни дунёга боғланиш ва дунё ишқининг энг олий шакли ўлароқ тилга олган. Ва шоҳ нақадар адолат ила ҳукм юритмасин, тожу тахт халқу халойиқ ори ва қадрининг бир дамлик камситилишига арзимаслигини ҳаққоний таъкидлаган. Шу ўринда бир муаммога аниқлик киритиш зарурга ўхшайди.

Навоий ғазалининг замирида тарки дунё туйғусига даъват бор. Умуман, Шарқ мутафаккирлари, айниқса, тасаввуф ва тасаввуф адабиёти вакиллари тарки дунё ҳақидаги фикр-қарашларини ҳамиша очиқ-ойдин ифодалаганлар. Шўро мафкураси тасаввуф ва мумтоз шеъриятнинг айнан тарки дунёчилик тушунчаларига кескин қарши чиқди ва уларни тамоман инкор этди. Бу тўғрими, нотўғрими?

Моддиётчилик маъносида нисбатан тўғри, аммо маънавий-руҳий камолот нуқтаи назаридан нотўғри. Дунё ва олам ўзига хос бир ҳукмрон – ҳокими мутлақ. Одам фарзанди, у билан муроса қилишга, унинг талаб, истаклари билан ҳисоблашишга мажбур. Бундан у ҳамиша ҳам ютқазавермайди. Балки, эл-юрт манфаати ва тараққиёт учун ҳисса қўшади. «Ҳар не қадар бу оламнинг ҳол ва ишлари ўткинчи бўлса ҳам, – дейди Азизиддин Насафий, – алдансак ва алданмасак ҳам бу дунёга эҳтиёжимиз бор. Шу эҳтиёж туфайли нокаслар билан суҳбатлашиш, бехабарлар билан бирга бўлишга мажбурмиз». Тасаввуф, зоҳиран дунё билан алоқани узмай, одамларга нафи етадган ҳеч бир ишга қўл силтамаган ҳолда, ботинан дунёпараст бўлмаслик, нафс «аркон»лари билан фоний дунёга боғланмаслик йўл-йўриқларини белгилаб берди. Шу учун тасаввуф бошқа кўп касб, ҳунарлар қатори, ҳатто тижоратни ҳам қўллаб-қувватлади. Бу ҳақда улуғ юртдошимиз Абубакр Муҳаммад бин Исҳоқ Бухорий Калобозий ёзади: «Сўфийлар зироат, тижорат ва ҳунармандлик каби шариат мубоҳ айлаган йўллар билан мол топиш ҳалол деган нуқтаи назарда ҳамфикрдурлар. Аммо мол топганда ҳушёр бўлиш, қаллоблик қилмаслик ва ва шубҳали нарсалардан қочиш шартдир. Уларга кўра, меҳнат қилиш ва пул топишдан мақсад ёрдам қўлини чўзиш, бировларнинг мол-мулкига кўз олайтириш ҳиссиннг илдизини қуритиш, пулни халқ учун харж айлашни ният этиш ва қўшниларга ғамхўрлик туйғусидир». Бундан ортиқроқ мурувват, бундан зиёд холис ният ва олий туйғуни тасаввур этиш мумкинми? Алишер Навоий бир ғазалида:

Замона аҳлиға гарчи ўюнчилиқдур иш,
Енгар ҳам охир аларни замонанинг ўюни, –

дейди. Бугуннинг тили билан айтганда, бу байтда замонасозлик найранги, шахсий ғараз ва иддаоларни кўзлаб замонга мослашиш ҳолати қораланган. Навоий буни ўз номи билан «ўюнчилиғ», деб атайди. Бироқ бундай ўюнчилиғни енгиб, «ўюнчи»ларни забун этадиган бошқа бир катта ўйин бор. Бу – замонанинг ўйини.

Инсон шуни билиш, шу шафқатсиз ўйиндан ўзини четга олишда кўпинча ожизлик қилади. Ва гоҳо хаёлга келмас дунёсеварлик машғулотларида қўли баландлигини кўз-кўз қилмоқ истайди. Ахир, манқалга оддий ўтин ёқса бўлади-ку! Йўқ, халқдан ажралган дунёдор «манқал»ига рангдор, хуш ҳид таратувчи ёғоч ёндиради:

Манқалда уду сандал агар айласанг ўтун,
Бир лаҳза дуд бирла шарориға арзимас.

Бундаги «манқал» бир тимсол. Ҳозирги даврда «манқал»нинг шакллари ўзгариб, турлари кўпайган, албатта. Камёб, қимматбаҳо «ёғоч»га ҳорисликчи? Ақл бовар қилмас даражада кучайиб, кенг томир ёзиб кетган. «Дуд» ва «шарор»дан андиша ҳисси пасайган десак, ҳақиқатдан кўз юмган бўламиз.

Тўғри, инсон дунёга бир марта келади. Елдай ўтадиган шу қисқа умрни эркин, ҳар қандай қарамлик ва муҳтожликдан фориғ, яйраб ўтказшга у тўла ҳақли.

Даҳр боғинда неча кунким тириксан, айтқил,
Ким яна топмоқ эмас маълум бу бўстон каби.

Навоийнинг бу ўгитлари нақадар донолик ва ҳаётсеварлик билан айтилган. Лекин ақлни таний билиш чоғлариданоқ билмоқ керакки, ҳаёт бўстонида айш қилиш – нафсоний ва шаҳвоний қувватларга эрк бериш дегани эмас. Мол-мулк йиғиш пойгаси, мартаба баландлиги, «тотлиғ-тотлиғ» емоқ, «турлик-турлик» кийиб, ҳашаматли қасрларда роҳатланиб яшаш – булар ҳам умр моҳиятини акс эттирмайди. Навоийга кўра, тириклик айши, аввало, нафсни руҳга таслим айлаш, ишқ, маърифат, гўзаллик нури ила кўнгулга зийнат беришдир. Шундагина инсон дунё фатҳи учун лашкар тортмоқ «сипоҳ гарди ғубориға» арзимаслигини ҳам, одамлар орасидаги бир фурсатлик нифоқу жанжаллар асрларга чўзилган умр фароғатини буткул йўққа чиқариш эҳтимолини ҳам англаб одим ташлайди:

Юз қарн олам аҳли аро айламак нишот,
Бир дам алар нифоқу ниқориға арзимас.

Навоий шеърларини киши қанча кўп ўқиб, маъно маоҳиятини қанча кўпроқ англай бошласа, фикр-мушоҳада меҳнатидан ўшанча ҳузурланадиган, руҳнинг қудрати ва сеҳрига ортиқроқ ишонадиган бўлиб бораверади. Аста-секинлик билан бўлса-да, тубан майллар, қаҳрли туйғулар, саёз ва қиймати ҳаминқадар тушунчалар қалбдан чекина бошлайди. Энг муҳими, сиз ўз ғафлатингиз «чегара»сини кўриш, Навоий талаб қилганидек, ноқисликларингиз исботидан чўчимайдиган ҳолга кўтарилишга уринасиз. Бу умидбахш уриниш жараёнида ўзингизча бир нарсанинг ҳақиқати ва моҳиятини аниқроқ, теранроқ кашф этишга жаҳд қиласиз. Бу – фано ҳоли, фано йўли ва фақру фанолик орзуси эрур. Чунки, Навоий қайта-қайта фано хусусида сўзлайди, фано сирларини шарҳлашдан, фано водийсига сайр этишга чорлашдан тўхтамайди. Фикр юритганимиз ғазал мақтаъида ҳам ўқиймиз:

Киргил фано йўлиға, Навоийки, даҳри дун,
Бу умри бесаботу мадориға арзимас.

Навоий дунёқарашида комилликни кафолатловчи ҳол – фано ҳоли, дилни яйратувчи, толиқишлар, ториқишлар, жабр-жафолардан халос этгувчи маскан – фано майхонаси, Ҳақ висолига етказгувчи йўл – фано йўли.

Абу Наср Саррожга кўра, фано, нафснинг ёмон сифатлардан халос бўлиши ва покланиши. Фано уч турлидир: биринчи, қулнинг ўз нафси ва сифатларидан фано бўлиб, Ҳақ сифатларига эга бўлиши. Бу – фанои афъол. Иккинчиси, қулнинг Ҳақни билиш билан Ҳақнинг сифатларидан ҳам фано бўлиши. Бу – фанои сифот. Учинчиси – қулнинг Ҳақ борлиғига фанолиги, яъни фанои зот. Фанои афъол шартларини бажаришнинг ўзиёқ инсон ахлоқини гўзаллаштиради. Чунки Ҳужвирий айтмоқчи, жаҳолат фано бўлгач, илм боқий бўлади, ғафлат кетгач – маърифат, меҳр ва муҳаббат муқимлашади. Навоийнинг кўрсатмаси бўйича, фано расмин забт айлашни истаган киши зинҳор-базинҳор нафс ила руҳни қориштирмаслиги зарур:

Гар фано расмин қилмоқ тилар эрсанг мазбут,
Нафс ила руҳни зинҳорки қилма махлут.

Хуллас, шоир фано тариқига зўр ишонч билан қарайди. Шу тариқ орқали, хирқа, тасбиҳ, мусалло каби воситаларсиз ҳам ишқ ва руҳ илмини эгаллаб, висолга восил бўлишни алоҳида таъкидлайди:

Фоний ўлғил, тиласанг васлки, бу йўлда эрур,
Хирқау дафтару тасбиҳу мусалло офат.

Алишер Навоий таваллудининг беш юз йигирма беш йиллиги тантанали нишонланган йили биз талаба эдик. Ўшанда Навоий асарлари билан бирга Навоий ҳаёти, ижодига бағишланган кўп нарсалар босилган эди. Биз уларни иложи борича назардан четга қолдирмаслик ва топиб ўқишга ҳаракат қилардик.

Айниқса, «Ўзбекистон маданияти» газетаси, «Гулистон», «Шарқ юлдузи», «Ўзбек тили ва адабиёти» журналларида чиққан ижод намуналарини, албатта, ўқирдик. Ўшанда «Гулистон» журналида марҳум шоир Собир Абдулланинг бир туркум шеърлари чоп этилиб, биттаси Алишер Навоийга бағишланган мадҳия эди. Шеърдаги бошқа бирор сўзни ҳам ҳозир эслай олмайман, лекин мана бу тўрт мисра ҳанузгача хотирдан чиқмайди:

Билмак Навоийни – бу зўр маърифат нишони,
Билмак Навоийни – бу юксакка элтар они.
Билмак Навоийни – бу ўз нафъи, йўқ зиёни,
Билмак Навоийни – бу ойнаи жаҳони.

Ёшлик тасаввури билан, демак, Навоийни билиш маърифат, юксаклик ва жаҳонни кўриш «ҳужжати» деган хулосага келганман. Лекин Навоий ижодиётининг моҳият ва руҳоният оламига кириш, гўзаллик сир-асрорини баҳоли қудрат англаш осон эмаслигини, рости ўйлаб ҳам ўтирмаганмиз.

Навоийни англаш «мақоми»га етиш том маъноси ила бир саодат. Фақат бунга ғоятда секинлик билан, ниҳоятда кўп мутолаа ва мушоҳада ила, муълум бир ҳаёт тажрибасига эга бўлиш билан эришилади. Демоқчимизки, Навоий ижодиётини шошилиб ёки кундалик ҳаёт ташвишларига кўмилиб ўрганиш жуда қийин. Навоий ҳазратларининг ижод қасрларига кириш – муқаддас бир ибодатгоҳга, улкан бир санъат масканига киришдек махсус тайёргарликни талаб қилади. Навоийнинг руҳонияти шу қадар баланд, Навоийнинг тафаккур дунёси шу даражада теран ва маҳобатли.

Навоий меросини ўқиб-ўрганиш бундан ўн йиллар муқаддам ҳам алоҳида тоифа ёки гуруҳнинг эҳтиёжи эди. Бугун энди бутун бир миллатнинг эҳтиёжига айланиб бораётир. Демак, миллат тафаккур меҳнатини зиммасига олмоқчи. Руҳоният учун қайғурмоқчи, ўзлигини танимоқчи ва Ватан билан бир жону тан бўлиб яшамоқчи. Бундан ҳар қанча қувонса арзийди.

«Навоийни бугун яхши ўрганмоқ керак!» – дейилганда, «Кеча нега яхши ўрганилмади?» – деган саволга ҳам жавоб топиш керак бўлади. Шу маънода баъзи фикрларга диққатни қаратмоқчимиз.

Алишер Навоий ғазалларидан бири шундай байт билан бошланади:

Кийик чарми заиф эгнимга мажнунлуғ нишони бас,
Жунун тоши синуқ бошим уза қуш ошёни бас.

Байт мазмунини унча қийналмасдан тушунса бўлади. Шеър қаҳрамонининг ташқи сувратини ҳам тасаввур этиш осон: «кийик чарми»га ўранган заиф бир вужуд. «Жунун тоши» устидаги яраланган бош. Бу ғариб бош соҳибининг бирдан-бир орзуси мажнунлик ҳолига эришиш ва «қуш ошёни»ни манзил айлаш. Демак: «нишон»дан ва «ошён»дан мурод – мутлоқ ҳурлик истагини билдириш. «Кийик чарми» ҳам, «қуш ошёни» ҳам орзуга ишорат. Лекин кўп қатори «заифлик» ва «синиқлик» нималигини билсак-да, шахсан мен, ҳолат ўлароқ уни идрок қила олмайман. Биринчидан, бундай ҳолнинг сирини билмайман. Иккинчидан, бунақа ҳолатни яшамаганман. Шунга қарамасдан, байт мазмунидан кўнгилга бир енгиллик инади. Негадир айнан «қуш ошёни» ибораси дилимга ёқимли эшитилади. Энг муҳими эса орзиқтирувчи бир кайфиятдир. Бу кайфиятнинг номи руҳоний ҳурлик. У қандай туғилади ва унга қандай эришилади – бу энди муаммо.

Алишер Навоийга кўра, агар кўнгилда ишқ оташи ёнмаса, кофирлик билан мусулмонликда фарқ қолмайди. Ишқ бўлмаса зуҳду тақво қуруқ даъводир:

Ишқ кўнглунгга солиб дард, они қон этмиш,
Ол кисват била кофирни мусулмон этмиш.

Яъни, ишқ кўнгулга дард солиб уни қон этмиш. Лекин шу қон кўнгил либоси бўлганлиги туфайли кофир мусулмонга айланмиш.

Албатта, бунда назарда тутилган «кофир» – нафс. Уни мусулмон айлаш «тажриба»си эса соф тасаввуфий тажриба. Бу «тажриба»нинг талаб, эҳтиёж, шарт ва мажбуриятларини инобатга олмай, Навоийнинг руҳ, кўнгул, фано, бақо, ҳурлик ҳақидаги фикр ва тасвирларини умуман тўғри мушоҳада этиб бўлмайди, Чунки, Навоийнинг лирик қаҳрамони Ҳақни ичкин ўлароқ нафсда мушоҳада айлагани учун у ниҳоятда кучли руҳий, ҳиссий салоҳият соҳибидир. Унинг кўнгил ва руҳ оламига яқинлашишининг бир неча йўли бор. Шулардан бири – тасаввуф.

Тасаввуфни қоралаш, унинг ҳақиқатларини нотўғри талқин қилиб, мутасаввифларни бадном айлашни шўро мафкураси равнақи учун бел боғлаб хизмат қилган олимлар бошлагани йўқ. Бу иш ўнинчи асрлардаёқ бошланган. Тасаввуфдаги Ҳақ нарса ботил сифатида кўрсатилгач, Калобозийнинг айтишича, «тасаввуф ҳақиқатини биладиганлар бир гўшага бекиниб, билганларини бошқалардан сир тутганлар. Оқибатда халойиқ кўнглида тасаввуфга нисбатан нафрат уйғониб, кўнгиллар сўфийлардан совиган.

Шўро даври адабиётшунослигида Навоий ижодиётини имкони бўлгани қадар тасаввуфдан узоқлаштириш ёки ажратиш нуқтаи назари ҳукмронлик қилган бўлса, қайта қуриш ва ошкоралик замонидан сўнг бунга мутлақо тескари ҳаракат бошланди. Яъни, Навоийнинг деярли ҳар бир шеъридан тасаввуфий маъно ахтариш, қандай қилиб бўлса ҳам ирфоний ҳақиқатларни «кашф» этиш умумий бир интилишга айланди. Кечагина тасаввуфга ёт бир назар билан қараган ёки бу таълимотнинг куч-қуввати ва мавқеи билан ҳисоблашишни истамайдиган олимлар ҳам тасаввуф ҳақида ижобий фикр-мулоҳазаларини баён қилишга киришдилар. Мустақилликдан кейин сўфийлик ва тариқатлар тарихи, тасаввуф ва адабиёт муаммолари эркин ўрганишга киришилди. Тасаввуфни пухта тадқиқ этмасдан мумтоз адабиётни текшириш самара бермаслиги равшанлашди. Бу ҳодиса баъзи навоийшуносларга ҳам ички бир енгиллик бахш этди. Чунки улар айнан ўша шўро мафкураси талабларини ифодалайдиган ва тасаввуф маслаги Навоий дунёқараши учун ҳам, шеърияти учун ҳам ҳал қилувчи аҳамият касб этмаган, деган ҳукм ва баҳоларининг тасдиғини кўргандай бўлишди. Ҳолбуки, айрим саёз ва шошма-шошарлик билан амалга оширилган ишлардан ташқари кўпчиликнинг диққатини ўзига жалб этган ва Навоий ижодиётига янгича қарашни тасдиқлашга қодир тадқиқотлар ҳам яратилди. Тўғри, бу ишларниг ўзига яраша нуқсон ва камчиликлари бор. Дастлабки уриниш ва изланишлар учун бунинг ажабланадиган жойи йўқ. Биз истаймизми, истамаймизми, навоийшуносликда маълум бир саёзлик, якранглик ва турғунлик кўзга ташланиб турибди. Уни бартараф этиш осон эмас. Бунинг учун биринчи навбатда Навоий шеъриятининг руҳоният ва туйғулар оламига қарашларни тубдан ўзгартириш лозим, янгича тадқиқ усул ва йўлларини жорий этишга уриниш керак. Навоий шеърларида санъаткорлик билан тасвирланган маъно ва тимсолларнинг зоҳирий «қатлам»лари хусусида баҳс юритиш билан чегараланмасдан, уларнинг ботиний «қатлам»ларини ҳам очиш лозим. Буни эса тасаввуфий илмга эга бўлмасдан юзага чиқариш жуда-жуда душвордир. Албатта, юқорида қайд этилганидек, Навоийнинг ҳамма шеъридан тасаввуфий моҳият излаш ва уларни атайин тасаввуфлаштириш тамоман номақбул ишдир. Айни пайтда, шуни ҳам унутмаслик керакки, Навоийнинг аксарият шеърларида тасаввуфнинг ё зиёси, ё сафоси, ё маъноси ёки истилоҳ ва тимсоли эркин ўрин эгаллаган. Буни ҳам инкор этиб бўлмайди. Фақат ишқ, фақат ҳақиқатда эмас, ахлоқ-одоб, руҳ, тафаккур, маърифат, шахс тарбияси ва дунёга муносабат масалаларида ҳам тасаввуф Навоий дунёқарашини машъалдай ёритиб турган. Гап бунда Навоийнинг нақшбандийлик тариқатини расман қабул қилганлиги ва инсон қисматига доир бир қанча ахлоқий, маънавий ва фалсафий муаммоларни ушбу тариқат талаб ва кўрсатмалари бўйича ёритганлигида эмас, албатта. Навоийнинг тасаввуфга ёндашуви ва бу таълимотдан кўзда тутган мақсади – шахс ва миллат тиқдирига масъул, юрт тараққиётига сув ва ҳаводай зарур тушунчаларнинг истиқболи учун ёниб курашган, ҳақиқатни фақат таниш эмас, ҳақиқатни севиш салоҳиятини ҳам кўзлаган мутафаккир санъаткорнинг ёндашув ва мақсади эди. Навоийнинг тасаввуф чашмаларидан чуқур баҳраманд бўлганлигини исботлаш учун ташқаридан «ҳужжат» ахтаришга эҳтиёж йўқ: улар шоир ижодиётиниг ўзида мавжуд. Тасаввуфий тажрибада туйғу ва ҳаяжон фавқулодда муҳим рол бажарган. Фано мақомида толиб-матлуб ёки ошиқ-маъшуқ бирлигини акс эттирган завқу-сурурнинг асоси ҳаяжон унсуридир. Зеро, ишқ сурури ва ёруғ туйғулардан маҳрум ошиқнинг йўли таҳликалидир.
Жалолиддин Румийда шундай байт бор:

Илмро бар тан занй, море бувад,
Илмро бар дил занй, ёре бувад.

Яъни: Илмни танга сингдирсанг, илон бўлади. Илмни дилга жо этсанг, ёр бўлади. Навоий меросини ҳар томонлама теран ва ҳаққоний ўқиб ўзлаштиришда, ҳеч шубҳасизки, илм керак. Лекин у илон тимсолидаги илм бўлмаслиги лозим. Ақл, юрак, руҳ ва илмни ҳамжиҳат – уйғунликда ишлата олган одам Навоийнинг ижод гулшанига ортиқча қийинчилик сезмай, яйраб кириб боради ва сўнгги нафасигача ундан ажралмайди.

II

Тарихдан маълумки, тасаввуф бизнинг адабиётимиз, санъатимиз ва мусиқамиз тараққиётига алоҳида таъсир ўтказган таълимотдир. Шунингдек, тасаввуфнинг шахс тарбияси ва камолоти жабҳасидаги хизматлари ҳам кўп жиҳатдан ибратли эрур. Покистоннинг файласуф шоири Муҳаммад Иқбол таъкидлаганидек. «Ихлосли ва ҳақиқий моҳиятга эга бир жараён бўлган тасаввуф муассасасининг юзага чиқиши, ҳеч шубҳа йўқки, мусулмонликда диний тажрибанинг такомили ва тўғри тараққий топишида муҳим омил бўлган» . Шу боисдан ҳам «мутасаввифларнинг метафизик қарашлари бизнинг тушунча ҳаётимизда янгилик ва юксалиш манбаи эканлиги эътибори ила бағоят фойдалидирки, уларни ўзимизнинг қарашларимиз билан муқояса қилиб яхши натижаларга эришишимиз мумкин» .

Дарҳақиқат, тасаввуф аҳлининг ташқи дунё билан ички дунёни ажратмаслик, ахлоқ, қалб ва руҳ тарбияси орқали инсонда қудратли бирлик туйғусини яратиш тажрибалари ҳамма замонлар учун ибратли.
Тасаввуф ва тариқатлар тарихига чуқурроқ назар ташланса, тасаввуфнинг бошқа дин ва ҳар турли ноқис фалсафий оқимлар таъсиридан холи, соғлом ва илғор фикрларга тўла таянган даври – илк сўфийлар даври эканлиги равшанлашади. Араб олими Абдуқодир Маҳмудга кўра бутун тарих мобайнида юзага чиққан тасаввуфий ҳаракатлар учга ажралади:

1. Салафий тасаввуф. 2. Сунний тасаввуф. 3. Фалсафий тасаввуф.

Салафий тасаввуф Муқотил бин Сулаймон (вафоти 150/767) билан бошланиб, Имом Молик (вафоти 179/795) томонидан юқори чўққисига кўтарилган. Сунний тасаввуф аҳли байт ва Жаъфар Содиқ (а. 148/765) воситасида юзага чиққан. Ҳорис Муҳосибий (в. 243/857) ва Жунайд Бағдодий (в. 297/909) ила шаклланган. Имом Ғаззолий (в. 505/1111) уни такомилга эриштирган. Ғарб фалсафаси ва шиа – ботиний қарашларга ўрин берган фалсафий тасаввуфнинг туғилиши ва равнақи Суҳравардий Мақтул (в. 587/1191), Ибн Арабий каби мутасаввиф ҳамда олимларнинг номлари билан боғлиқ. Бу ҳаракатлар, ҳеч шубҳасизки, бир-биридан фарқланадиган, айни пайтда бир-бирини инкор айлайдиган нуқтаи назар ва тушунчаларга ҳам эрк берган. Натижада тасаввуф ва тариқатлар фикрий ихтилоф, амалий инкор ва нуфуз талашувлар майдонига айланган. Сунний тасаввуфга қарши шиддатли кураш авж олдирилган. Сунний тасаввуф тарихи ва ҳақиқатлари мукаммал бир тарзда ёритилган «Таъарруф» китобининг муаллифи Калобозий ёзади: «Ниҳоят тасаввуфдан маъно кетди, исм қолди. Ҳақиқат пинҳон бўлди, шакл зоҳирга чиқди… Тасаввуфни қабул қилганликларини тилларида иқрор этганлар, хулқ-атворлари ва амаллари билан бу йўлни инкор этдилар. Тасаввуфни халққа тушинтириш ҳолатидагилар бу йўлнинг ҳақиқий моҳиятини яшириб, тасаввуфга алоқаси йўқ нарсаларни тасаввуфга киритдилар ва унга нисбат бердилар. Шу тарзда бу йўлдаги ҳақ нарса ботил ўлароқ кўрсатилди…».

Бундай шароитда тасаввуф тўғрисида холис сўзлаш, унинг ҳақиқатларини асл ҳолида халққа тушунтириш ёки тарғиб қилиш албатта мумкин эмас. Оқибатда тасаввуфга нисбатан нафрат уйғонди. Лекин ҳеч қандай душманлик ва ғаразли  ҳаракатлар моҳияти соф, ҳақиқатлари инсон камолотига қаратилган тасаввуф ҳаракатини тўхтата олмади. Санъат, шеърият, мусиқа тасаввуфга қанот бағишлади.

Шуни унутмаслик керакки, тасаввуф қанчалик мураккаб бўлса, шунчалик зиддиятли, баъзан оқ билан қорани ажратишга унча имкон бермайдиган бир таълимотдир. Шу боис баъзилар уни кашфу каромат сотиш деб англашса, айримлар аҳвол ва муроқаба билан чекланувчи бир «илм» деб билишган. Бир қисм одамларнинг тасаввурида тасаввуф қандайдир хусусий одат ва тақлид иши бўлса, бошқа бировлар унга тараққиёт учун зарарли ва жамият ҳаётидан узоқлашувга чорловчи узлатпарастлик деб қарашган. Тасаввуф деганда сир ва ғайб олами билан алоқани англовчилар ҳам кам бўлмаган. Маълум бир гуруҳ кишилар эса ваҳдати вужуд ва ваҳдати шуҳуд назариялари билан фалсафий рангга бўянган тушунчаларни қабул қилиб, чинакам тасаввуф ана шудир, деган қатъий хулосада туриб олишган. Ҳолбуки, чинакам тасаввуф, Шарқнинг кўп буюк санъаткорлари қатори Алишер Навоийнинг ҳам диққат-эътиборини ўзига қаратган тасаввуф мутлақо бошқадир. У ишқ, маърифат, руҳоният тасаввуфи, том маъноси ила комиллик тариқидир.

Айрим тасаввуфшунослар сўфийликни уч жабҳада тадқиқ этишни тавсия қилишган. Шулардан бири – таассурий-руҳий тасаввуф. Бу ишқ ва жазбага таяниш тажрибаси бўлиб, алоҳида нуфузга эга. Чунки шайтон ҳам бир замонлар солик бўлган, бироқ ҳеч вақт муҳаббат ва ишқ ҳиссиётларига соҳиб бўлмаган экан. Демак, жазба ила ёниб ишқ асирига айланганда у йўлдан озиб, абадий лаънатга учрамасди. Зеро, ич туйғулари ишқдан бегона соликнинг йўли ҳамиша таҳликали. Тасаввуфнинг энг катта хизмати ҳам ишқни инсон ҳаётининг туб асоси ва руҳониятининг нури деб эътироф этганлигидир. Алишер Навоийга кўра ҳам агар кўнгилда ишқ оташи ёнмаса, кофирлик билан мусулмонликда фарқ қолмайди. Ишқ бўлмаса, мусулмонлик ҳам, зуҳду тақво ҳам қуруқ даъводир:

Хуллас, ишқ ва комиллик моҳияти тасаввуфдан четга сурилди дейлик. Тасаввуф Навоий учун тириклик, гўзаллик, боқийлик руҳини бой берарди. Тасаввур этингки, тасаввуфда маърифат ва тафаккур завқи бўлмаган. Навоий бундай тасаввуфга яқин ҳам бормаган бўларди. Инсон руҳининг сир-асрорларини кашф қилишда Навоий тасаввуфдан кўп нарса ўрганган. Бу ҳақиқатга тўла иқрор бўлиш учун, ҳеч бўлмаганда. Навоий ўқиган тасаввуфга доир илмий, тарихий, адабий манбаларнинг маълум бир қисми билан танишмоқ лозим.

«Хамсат ул-мутаҳаййирин» хотимасида Навоий устози Абдураҳмон Жомий хизматида «таълим ва истифода» юзидан ўқиган ўндан зиёд китоб рўйхатини келтирадики, уларнинг аксарияти тасаввуф ҳақида. Булар: «суфия машойих истилоҳила битилган» «Лавоеҳ» ва «Лавомеъ», «Шарҳи рубоиёт», «Нафаҳот ул-унс», Хожа Муҳаммад Порсонинг «Қудсия»си, Хожа Абдуллоҳ Ансорийнинг «Илоҳийнома»си ва б. Мана ўша хотимадан бир парча: «Яна ҳазрати шайх-ул машойих фахр ул-миллат вад-дин Ироқийнинг «Ламаот»идурким, Ҳазрати Махдум ул китобни бу фақирға сабақ айтурда айтур эрдиларким, «Бу китобни нодон ва беандом таврлиғ ва номаҳвор равишлиқ элининг кўпроқ машғуллиқ қилғони хавос аҳлида бадном қилғон эрмишким, баъзи ўқимас эрмишлар. Бу жиҳатдин бу китобнинг хўблуқлари яшурун қолғон эрмиш». Асру изҳор хушҳоллик ва сурур қилурлар эрди, шарҳ битмагига доғи бу боис бўлди». Шунингдек, Навоий Ҳужвирий, Имом Қушайрий, Суҳравардий, Имом Ғаззолий, Ибн Арабий каби ислом алломаларининг асарларини ҳам пухта билган. Навоийнинг тасаввуф билан алоқасини белгилашда бундай фактларга жиддий қараш керак. Навоийшуносликда худди шу жиҳат етарли даражада инобатга олинганича йўқ.

Навоий ижодиётининг тасаввуф билан боғланишларини исботлашга ташқаридан «далил» ахтаришга эҳтиёж йўқ: улар шоир ижодиётининг ўзида мавжуд.

Маълумки, Вақт – бу ортда қолган ўтмиш елдай илгарилаётган замон ва ҳар турли орзу-умидлар ила олдинга чорлайдиган келажак. Давр, замон ва тарих Вақтнинг энг катта ўлчамларидир. Лаҳзалар соатларга, соатлар кунларга, кунлар ой ва йилларга айланаркан, уларнинг ҳаракат тарзида тўхташ эмас, эврилиш ҳосил бўлади. Лаҳза мазмуни ва кучини англай олмаган, умр лаҳзалари ҳодиса даражасига юксалишини билмаган инсон ҳеч пайт соат, кун ёки йил зиёси ила кўнгилни мунаввар эта олмайди. Зеро, Вақт мазмуни ва сири ташқи бирликда эмас, Шахснинг руҳи ва дилида яширинган. Вақт туйғуси, вақт маърифати – барча маърифат ва самовий туйғуларнинг тамали эрур.

Инсон умри Вақтнинг бир қисми ва парчаси. Вақт аслида ибтидо ва интиҳоси номаълум сўнгсизлик демак. Дунёдаги деярли барча мавжудлик шу сўнгсизликка тобе, унинг муросасиз ҳукмига таслим. Чуқурроқ мушоҳада этилса, вақт чегараси, вақт бирлиги, вақт мезони деган тушунчалар ҳеч пайт одамга тўла-тўкис қувонч бермайди. Вақт учқурлиги ва тасарруфи ҳақида ўйлар экан, ҳатто энг калтафаҳм кимса қалбида ҳам бир маҳзунлик пайдо бўлади. У истасин, истамасин, шахсий ҳаёт маънисини ғалат англаганлигидан, ички ёлғон ва такаббурлигидан, зоҳирпарастлик ва тафаккур маҳдудлигидан, албатта, хижолат чекади. Ўзликни идрок қилиш ва ўзлик тўғрисидаги нотўғри қарашлардан қутилиш кўпинча ана шундан бошланади. Тақдирдан шафқат ва мурувват тилаш мумкин. Бироқ Вақтдан шафқат ва мурувват тилаб бўлмайди. Шарқ алломалари Вақтни кескир қиличга ўхшатишган. Бу «қилич»дан ўзингизни қанча кўпроқ муҳофаза этсангиз, ақл таҳликага ўшанча ортиқроқ ён беради, риё, қўрқув ва мунофиқлик ботқоғига ботиш хавфи ўшанча кучаяди. Ва булар охир-оқибатда қалб таназзулига сабаб бўлади.

Вақтга фақат маънавий-руҳий ҳаракат ва маърифий фаолият ила юзлашиш лозим. Хуллас, Вақт олдидаги масъуллик у билан алоқа ўрнатишнинг ўзига хос «мақом»ларини эгаллашни талаб қилади. Шу маънода тасаввуф аҳлининг фикр-қарашлари ва ҳаётий тажрибалари жуда ибратли. Ибратлиси шундаки, улар вақтнинг энг «кичик» бирлиги ҳисобланмиш дам ва лаҳзанинг мазмунига алоҳида аҳамият бергандирлар. Шарқнинг кўп буюк санъаткорлари сингари Алишер Навоийнинг Вақтга доир қарашлари, муносабат тарзи ва ундан кўзда тутган мақсадлари ҳам тасаввуф маслаги билан чуқур алоқадордир.

Абул Муҳсин Муҳаммад Боқир асарида Ҳазрати Баҳоуддин Нақшбанднинг шундай фикрлари келтирилган: «Нафасни зое кетишга йўл қўйманг ва бундан эҳтиёт бўлинг: «Ман заййиъа вақтаҳу фа вақтаҳу мақтун» – «Ким вақтни зое қилса, бас, у вақт душманидур». Ва уни идрок қилишга интилиш лозим. Айтдиларки, ҳар ким ўз вақтидаги вазифасини адо қилиш билан машғул бўлса, уни «соҳиб ул-вақт» – «вақт соҳиби» дейдилар… Бу вақт соҳиби вақтнинг тасарруфидан қутулган, балки уни ўз тасарруфига олган бўлади, яъни ҳар бир вақтни энг муҳим ва авло ҳолга сарф этади. Уни «Абул-вақт солик» – «Вақт отаси бўлган солик», дейдилар. «Ибн ул-вақт» – «Вақт ўғли» шундай соликки, ҳол унга ҳужм ва ғорат қилувчи тарзда рўй беради ва тасарруфи билан соликни ҳолатдан узоқлаштиради, ўз ҳукми остида бўйсундиради».

Тасаввуф нуқтаи назарида нафас уч маънони англатади: 1. Тирикликни таъминловчи нафас, яъни ҳаво; 2. Дам, фурсат, лаҳза; 3. Муршиддан етадиган файз ва ишқ ўтида ёнган қалбнинг фараҳланиши. «Рисолаи Қушайрий» муаллифининг таърифлашича, нафас соҳиби ҳол соҳибидан кўра нозиктаъб ва кўп покизадир. Вақт эса васл соҳибларига, ҳол руҳ соҳибларига, нафас эса сир соҳибларига хосдир. Демак, қалб соҳиблари вақтга, руҳ соҳиблари ҳолларига, сир соҳиблари нафасга лоқайд бўлишлари мумкин эмас. Навоийнинг Вақт, Ҳол ва Нафас баҳсидаги анча-мунча фикр-туйғулари мана шу уч асосга таянади. Тасаввуфда Вақт – ўтмиш (мозий) билан келажак (мустақбал) ўртасидаги замон бирлиги ҳисобланади. Бу ҳақида Алишер Навоий «Маҳбуб ул-қулуб»да ёзади: «Ўтган рўзгор адамдур. Келмагандин сўз айтқон аҳли надамдур (пушаймон ва афсус этувчилар) ва ҳол муғтанамдур (ғаниматдур). Бир турк бу маънида дебдурким: «Дам бу дамдур».

Байт:
Мозию мустақбал аҳволин такаллум айла кам,
Не учунким, дам бу дамдур, дам бу дамдур, дам бу дам».

Навоий «бир турк» деганда кимни назарда тутган – буни аниқ айтиш қийин. Лекин ўша турк Нажмиддин Кубронинг «Фавойиҳ ул-жамол» номли рисоласидаги мана бу фикрлардан хабардор бўлган бўлиши керак: «Вақт кескир бир қиличдир. Агар кескир бўлмасайди, англаб, идрок этиб улгургунингча сени кутарди. Ҳолбуки, у кескир бир қилич ҳаракати ила ҳукмини адо айлар. Сўфий «Ибн ул-вақт» эрур. У кечмишга ҳам, келажакка ҳам боқмас. Чунки унинг мозий ёки мастақбалга кўз тикиши, айни дамдаги вақтини беҳудага сарф қилиши демакдир…» Лекин шуни ҳам эсдан чиқармаслик керакки, айни дамдаги вақтини беҳуда сарф қилмаган киши ўтмишга қул бўлиб қолмаганидек, келажакдан ҳам бир хатар сезмайди. Шу боис Алишер Навоийнинг лирик қаҳрамони Вақт ҳақиқати ва шодликларини мозий ва келажакдан эмас, ҳассос ва нурли ирфоний маънилар қалбдан бош кўтарган «лаҳза», «нафас», «фурсат» ва «дам»лардан ахтаради. Унда ҳатто «харобот» орзуси ҳам «лаҳза» кайфияти ва ҳукмига тобедур:

Кел бир дам, эй ҳариф, харобот сориким,
Май важҳидир бу хирқа била жилсонимиз.

Навоий вақтнинг энг кичик бирлиги – «дам», «лаҳза», «фурсат»ларга шу даражада катта мазмун бағишлайдики, давр ва замоннинг ранжу қийноқларидан ўзни муҳофаза қилишда «Дам бу дамдур» тушунчаси гўё дахлсиз бир қалқон сифатида кўзга ташланади:

Десанг замона ситезини ҳар замон кўрмай,
Замонни хуш туту қилма замона бирла ситез.

Кейинги сатрдаги «замонни хуш тут» – ўтаётган ҳар дамни хуш кечир, ҳар лаҳзанинг шукронаси билан яша, мазмунини ифодалайди. Зеро, ирфоний ҳаёт – илоҳий файз ва илҳом ҳадя этилажак ҳаётдурки, уни ғанимат тутмоқ керак:

Бу дамни тут ғаниматким, келур дамдин асар йўқтур,
Не дамким ўтти, худ андин киши топмас нишон ҳаргиз.

Албатта умрнинг лаҳзасини ғанимат сезиб хуш ўтказиш – бу донолик ва донишмандликнинг асосий хусусиятларидан эрур. Умуман олганда, ушбу хусусият ва фазилат халқимиз дунёқараши учун хос бўлган. «Алпомиш» достонидаги қуйидаги сўзлар бунинг бир далили бўлмоғи мумкин:

Дам бу дамдур, ўзга дамни дам дема,
Бошинг эсон давлатингни кам дема.

Дарҳақиқат, инсоннинг боши омон, кўнгли хотиржам экан – бундан ортиқ давлат, бундан зиёд саодат йўқ. Ҳар нафаси, беҳуда ўтмаган ҳар дами учун у Оллоҳга ҳар қанча шукрона айтса арзийди. Лекин «Дам бу дамдур» ҳақиқати тасаввуфда нисбатан бошқача ва теранроқ мазмунга эга. Шунинг учун ҳам Навоий шеърларида бу ҳақиқатга қайта-қайта тўхталади ва уни гоҳ ахлоқий, гоҳ ишқий, гоҳ ирфоний-фалсафий оҳангларда талқин қилиб беради. «Ғаройиб ус-сиғар» девонидаги ғазаллардан биридаги мана бу мисраларда нафас олинаётган ҳар бир дамдан ғофил қолмаслик орифликнинг талаби ўлароқ таъкидланган:

Чу мозий ўттию мустақбал ўртада эрмас,
Сенгаки ҳол эмас муғтанам не ҳол ўлғай.

Бу дамни ориф эсанг яхши тутки, жоҳил иши,
Етишмагангаву ўтганга қийлу қол ўлғай.

Яъни: мозий ўтди. Келажак ҳали илгарида. Айни фурсатдаги ҳолингни ғанимат билмасанг, бу қандай ҳол бўлади? Агар ориф эрсанг ҳар бир лаҳза ва нафасингни яхши қадрла, яхши ўтказ. Етиб келмагану ўтиб кетган ҳақида сўзлаш жоҳилнинг ишидир.

Маърифат аҳлининг умумий иқрорига кўра руҳни уч нарса доимий равишда кучсизлантириб ғусса ва мусибатга гирифтор этар экан: 1. Мозийпарастлик ҳасрати. 2. Ҳолда жараён этувчи шубҳалар. 3. Келажакка ишончсиз қараш ёки ундан қўрқиб эҳтиётда яшаш.

Албатта, инсон ўтмишдан ажралиб ёки кечган кунларини унутиб умр ўтказа олмайди. Зеро, мозий билан боғланиш ўтмишдаги воқеа-ҳодисотларни билиш, улардан у ёки бу маънода сабоқ олиш ақл ва хотира талаби эрур. Бироқ ўтган даврга муносабат ва тарихий ҳиссиёт чуқур илм, кенг мушоҳада ва маърифат зиёсидан юзага келиши лозим. Акс тарзда ўтмиш инсоннинг фикрий эркинлиги, шахсий камолотигагина эмас, балки умум тараққиётга ҳам зарар етказмоғи мумкин. Энди аҳли ҳақиқат қарашларига келсак, улар меъёрдан ошган, кераксиз хаёл, бесамар орзуга айланган мозий ва мустақбал андишасини Оллоҳ билан ориф алоқасига бир ҳижоб деб ҳисоблашишган. Бу парда барҳам топмас экан, на қалб, на руҳ самовий парвози ва саёҳатида олий мақомларга юксала олмаганидек, ишқ ва ҳақиқат завқ-шавқларини ҳам тўлиқ эгаллай олмайди. Жалолиддин Румий ҳазратлари «Мозий ва мустақбал Оллоҳдан ҳижобдур, пардадур», – деганларида масаланинг худди шу томонини эътиборда тутганлар.
Демак, дам ва фурсатнинг сири, маъноси, қудратини кашф қилмоқ учун ҳол хусусида қайғуриш, ҳолнинг туб моҳиятини пухта билиш зарурдир. Алишер Навоий шеъриятининг ботиний оламига кириш ва сўз билан ифодалаш қийин бўлган маъноларини ўзлаштиришнинг жуда нозик ва муҳим нуқталаридан бири ҳам мана шудир.

Навоий фақат лирик шеърларида эмас, достонларида ҳам инсон тақдири ва камолотига дахлдор бир қанча мураккаб муаммоларни ҳал қилишда ҳол, нафас, лаҳза «фалсафа»сига асосланади. Улуғ мутафаккир «Ҳайрат ул-аброр» достонининг ўн саккизинчи мақолотида инсон умрининг фанолиги, у туғиларкан, албатта, бу дунёни бир кун тарк айлаши, бас шундай экан, ўлимни ўйлаб мотамга берилмасдан, ҳаётини ишқ ила, фойдали иш ила шод ўтказишини таъкидлаб яна ёзади:

Умрки хориж дурур ўтган иши,
Ҳар неки ўтти анга етмас киши.

Келмаганидин доғи оқил демас,
Не десун ул ишники, маълум эмас…

Мозию мустақбалинга бўйла ҳол,
Ҳолинга ҳам неча хаёли маҳол.

Ҳолки бўлди санга бир ону бас,
Анда не ғамгинлик этарсен ҳавас.

Таъбир жоиз бўлса, бу ҳикматли мисраларда инсон онгини покловчи, яъни онг ва идрокни кераксиз «юк»дан фориғ этувчи бир қувват бордир. Ўтган иш – ўтди, у такрорланмайди. Бўладиган иш – ҳали олдинда. Буни муаммога айлантириб, олдиндан ташвишга чўмишга ҳожат йўқ. Муҳими, кечаётган фурсатни бой бермаслик, айни шу вақт, шу дам талабларини бажаришда чалғимаслик. Ҳол маърифати инсонни шунга чорлайди. Шу маърифатни эгаллаган шахс беҳуда азобга берилмайди, бесамар машмашаларга бош қўшмайди.

Ҳолини у латифлаштирганидек, ҳол уни озод айлайди. У табиий равишда ҳар нафасини қадрлайди, ҳар нафаси учун жавобгарликни хотирдан чиқармайди. Ва Навоийнинг:

Ҳар нафасинг жавҳари эрур нафис,
Ким сенга ул бир нафас эрур анис, —

деган сўзлари шундай зотларга тегишли. Ушбу фикр-мулоҳазаларини ифодалаганда ҳеч шубҳасизки, Навоий ўзи мансуб нақшбандийлик тариқатининг асосий шартларидан бири – «Ҳуш дар дам»га ҳам таянган. Ҳуш – ақл, дам – нафас. Нақшбандийликда нафас назорати ва мазмунига алоҳида аҳамият берилган. Чунки нафасларни назорат қилиш дунё ишларида адашмаслик учун ҳам, ҳақ тажаллилари учун ҳам ниҳоятда зарур. Бу ҳақида «Ҳайрат ул-аброр»да Навоий ёзади:

Ҳар нафасинг ҳолидин огоҳ бўл,
Балки анга ҳуш ила ҳамроҳ бўл…
Ғафлат агар бўлса бу ишдин, даме
Ким, йўқ анингдек кишига мотаме.

Биз огоҳлик ҳақида кўп гапирамиз. Лекин инсонни ёвузлик ва жаҳолатдан муҳофаза этгувчи ҳақиқий огоҳлик «ҳар нафас» ҳолидан огоҳлик эканлигига унча эътибор қилмаймиз. Ҳолбуки, Навоий қаҳр, ғазаб ва жоҳилликлардан покланган, илоҳий сифат ила сифатланган ҳол ва нафасни:

Бас муни анфоси муқаддас дегил,
Балки муқаддас дема, ақдас дегил, —

дейди.

Навоийнинг «нафас» хусусидаги фикрлари бир-биридан мазмунли ва рангдор. Шу жиҳатдан мана бу байт алоҳида диққатга молик:

Эй Масиҳим, мен қатили ишқмен, тургуз мени,
Бир нафас, дедим қабул этким, нафаснинг жони бор.

Бу байтда ишқ дардидан ҳалок бўлган ошиқ маъшуқасини Ҳазрати Исо ила тенг кўриб, мени ўз нафасинг ила турғизгил, дея илтижо этаётир. Аммо у тилаётган умр муддати унча кўп эмас, бор-йўғи – «бир нафас». Шу бир нафаснинг мислсиз қуввати ва файзига у ишонади.

Ҳужвирийнинг ёзишича, «тавҳид аҳлининг вақтлари иккидур. Бири фақат фоқо (муҳтожлик) ҳолида, иккинчиси важд ҳолида. Буларнинг бири васл маҳалидаги вақт, икинчиси фироқ ва ҳижрон маҳалидаги вақт». Навоий лирик қаҳрамони орзу айлаётган «бир нафас» эса висолга дахлдор вақтдир. Хўш, «нафаснинг жони бор» деган фикрда қанақа маъно ёки мақсад яширинган? Ёрни ишонтириш учун айтилган бу гап муршидга тегишли. Буни Муҳаммад Фузулий шундай шарҳлайди: «Билки, инсон борлиғининг камоли икки вужуддан иборатдур. Инсоннинг нафсини у икки кайфият камол нашъасига тўғри етказур. Аввалгиси зоҳирий вужуд. Унинг мабдайи атодур. Иккинчиси маънавий вужуддирки, унинг маншайи йўл соҳиби бўлмиш муршиднинг ҳидоятидир. Комил бўлмоқ даражаси кейингисига боғли эканлигидан муршид атодан муқаддамдир.

Қитъа (арабчадан таржима):

Илм бир руҳдурки, муршид ўз нафасин файзидан
Талаб аҳлининг ўлик баданларига еткизар.
Талаб аҳлининг ҳаёти муршид нафаси файзидан,
Шунга кўра дерларки: «Нафаснинг жони бордур».

Демак, Навоий байтида талқин этилган тириклик қувватининг бир қаноти ишқ бўлса, иккинчи қаноти маърифат.

«Кашф ул-маҳжуб»да шундай сўзлар битилган: «Вужуд учун руҳ нима бўлса, вақт учун ҳам ҳол худди шудир. Вақт мутлақо ҳолга муҳтож эрур. Чунки вақтнинг сафоси ҳол ила бўлур.. . Ҳол вақтга бирлашгач, бутун замонлар вақтга айланур. Унинг учун завол жоиз бўлмас».

Тасаввуфга доир қадимий манбаларда қайд этилишича, Муҳаммад алайҳиссалом пайғамбарлик мартабасига етишганларидан сўнг ҳар мақом соҳиби учун бир ҳол пайдо бўлган. Ҳол нима? Абу Наср Саррож ҳолни «лаҳзада туғилиб, қалбда ризо, тафиз ва шунга ўхшаш сифатларни барқарорлаштирадиган аҳволдир», дейди. Нажмиддин Кубро ҳол, мақом, вақт ва улар орасидаги фарқдан сўзлаб, жумладан бундай деб ёзадилар:  «… инсондаги куч-қувват ва тоқат мол ҳамда ҳол ила юзага келур. Ҳол шаҳват, ёки руҳнинг қуввати эрур. Мол эса фақат нафс ва шаҳватни таквия этувчи бир нарсадир. Табиат эътибори билан Ҳол жуда қувватли бир куч ва тоқатдир».

Шу учун руҳ ва юракнинг мушоҳада қуввати ва қувончини акс эттирувчи ҳол Навоий наздида ҳам энг яхши амалдан-да устун ва шарафли саналган. Чунки кўнгли зариф, руҳи латиф, ахлоқи гўзал, маънавий ҳаёти жўшқин ҳол соҳиблари ишқ ва ҳақиқатнинг юксак чўққиларини эгаллашга мушарраф бўлишган. Улардан бир қисми ҳолига маҳкум – талвин эгалари, яна бошқа тоифалари ҳолига ҳоким – тамкин соҳиблари саналган. Талвин соҳибларининг ҳоллари шундай ғаройиб, ўзгарувчан, хилма-хил маънавий-руҳий ва психологик ҳодисаки, буни сўзда таърифлаш ёки ифодалашнинг сира иложи йўқ.

Навоий тасаввурида Ҳол ва Вақт ҳиссий идрок ва завқий мушоҳаданинг бир меърожи эди. Ана шунинг учун улуғ шоир шеъриятидаги кўпдан-кўп фикр ва туйғулар бевосита Ҳол даражалари (хавф, ражо, ҳузун, истиқомат, сидқ, ҳаё ва ҳоказо) ва уларни навбатма-навбат эгаллаш натажаси ўлароқ талқин қилингандир.

III

Шарқ тарихида жавонмардлик, тасаввуф, маломатийлик каби бир неча қудратли таълимотлар ҳукм сургани яхши маълум, албатта. Бу таълимотлар бири иккинчисига йўл очиб, бири иккинчисини суяб ва бойитиб, гоҳида нималарнидир ислоҳ қилиб тараққий этишган. Бунда тасодифий ҳаракат йўқ. Биринчидан, уларнинг ҳаммаси ҳам ислом дини заминида юзага келган, ислом маърифати ва ҳақиқатларига таянган. Иккинчидан, бош мақсад жуда яқин бўлган, яъни Инсон тақдири, унинг ижтимоий-маданий ҳаёти, эркинлиги, маънавий-руҳий камолоти ҳисобланган. Энг муҳими шундаки, ушбу таълимотларнинг ҳар бири ҳам ўз-ўзича инсоннинг ботиний оламига, айниқса, қалби ва руҳига чуқур кириб боришга алоҳида аҳамият берган. Бу ҳам табиий. Чунки Нажмиддин Кубро «Фавоиҳ ул-жамол» рисоласида ҳаққоний таъкидлаганидек, «фақат қалб ва руҳ – ёлғиз ана шу иккаласи  Ҳақни излаган. Унга осий бўлмаган ва Унинг амрига зид бир иш қилмаган, Ҳақ талабида куч сарф этган икки ҳақ эрур» . Шунинг учун Шарқда Қалб ва Руҳ илми барча илмларнинг манбаи, Руҳ ва Қалб мушоҳадаси Ўзликни билишнинг бош майдони деб белгиланган. Шахснинг ҳоли, қалби, руҳоният сирларини ўрганиш ва ўргатишни зиммасига олганлиги сабабли ҳам тасаввуф «илми ботин» дейилган.

Бугун ҳаммага маълум сабабларга кўра, шўро замонида тасаввуфни эркин ва зарур даражада ўрганишга имкон бўлмаганди. Мустақилликдан кейин аҳвол бутунлай ўзгарди. Энди тасаввуфни ҳам, тасаввуф адабиётини ҳам дадилроқ ўрганаётирмиз. Бироқ дадиллик, тезкорлик бўлса-ю, билим, малака, масъулият етишмаса, бу ҳам янги муаммолар, янги-янги камчиликларни юзага келтирар экан. Мумтоз адабиётимиз, жумладан, Алишер Навоий ижодиётини текширишдаги аҳвол ҳозир тахминан ана шундай.

Сўфийликка алоқаси борми, йўқми, бундан қатъий назар, ўтмишда яшаб ижод этган ҳар бир шоирнинг асарларини тасаввуфлаштириш, беш-ўнта диний-тасаввуфий истилоҳ ва ибораларни илиб олиб зўрма-зўракилик билан уларнинг муаллифларига сўфийлик ёки мутасаввифлик «либоси»ни кийдириш умумий бир пойгага айланиб қолди, деса хато бўлмас. Очиғини айтиш керак, бу анча хавфли жараён. Ҳатто бора-бора кулгига сабаб бўладиган истиқболсиз уриниш. Шу маънода атрофга ҳам мундоқ назар ташлаб, илмдаги фойдали ва фойдасиз тажрибалар устида мулоҳаза юритсак асло зарар қилмайди. Мана, усмонли турк олими Метин Ақар нима деб ёзади: «Бугун ҳар бир шеърга тасаввуф нуқтаи назари ила қараш истагида бўлганлар адабиётимизнинг халқдан ажралишга, санъаткорларни унутилиш ва англанмасликка маҳкум қилмоқдалар. Бу йўлдаги ҳаракатлар шунга бориб етдики, ҳатто Хожа Насриддиннинг фикрлари ҳам тасаввуфга кўра шарҳ этилмишдир…» . Қарангки, бизда ҳам унчалик ортда қолиш бўлмабди. Чунки Насриддин Афандини тасаввуфга алоқадор қилиб кўрсатувчи фикр-мулоҳазалар матбуотда аллақачон босилди. Эътибор қозониш, донг таратиш, илмий даража олиш ёки «ким ўзар»га ёзилган мақола ва тадқиқотлар одамларнинг тасаввуфга қизиқишини бир қадар совутиб бўлди. Энди бебаҳо хазинамиз – мумтоз адабиётдан йироқлашувга, санъат дунёси ва санъаткорлик меҳнатига хусусан ёшларнинг эътиборсиз бўлишига йўл қўймаслик зарур. Ахир, адабиётшуносликдаги якранглик ва саёзлик шўро тузими давридагидан ҳам ошиши эҳтимолдан холи эмас. Бунинг олдини олиш учун нима қилмоқ керак? Аввало, тасаввуф ва тариқатлар тарихи, тасаввуф фалсафаси, назарияси ва эстетикасидан яхши хабардор бўлмоқ лозим. Зеро, тасаввуфга – тасаввуф, адабиётга – адабиёт деб қарай олиш ҳам оддий ишмас. Бунга эса тасаввуфга доир жуда қимматли бир неча манбаларни таржима қилиб чоп этмасдан эришиш қийин.

Алишер Навоийнинг «Насойим ул-муҳаббат» асарида энг кўп тилга олинган ва иқтибослар келтирилган китоблардан бири Али бин Усмон Жўллобий Ҳужвирийнинг «Кашф ул-маҳжуб»идир. Бу нодир асар фақат тасаввуфшунослик жиҳатидан эмас, балки Шарқ тасаввуф адабиётини тадқиқ этишда ҳам алоҳида аҳамиятга эга. Демоқчимизки, тасаввуф ҳеч бир маънода ва ҳеч бир зайлда адабиёт манфаатларига дахл қилмаслиги, унга соя ҳам ташламаслиги керак. Тўғри, адабий меросини тасаввуф заминидан ажратиш мумкин бўлмаган бир неча ижодкорларимиз бор. Лекин улар барибир шоир-санъаткор. Айтайлик, Машрабнинг фикр-савияси, қалб мушоҳадаси, руҳи ва гўзаллик завқига ҳеч бир сўфи ёки қаландар яқин ҳам бора олмаган. Фақат буюк шахси эмас, Машраб шеърияти ҳам такрорланмас. Бу шеъриятни тариқат ақидалари ёки тушунчалари «девори» билан ўраш, уни, албатта, халқдан ва ҳаётий-руҳоний таъсирларидан ажратиш демак. Бундан ким ютадию, ким ютқазади? Буни жиддий ўйлаш керак. Соф тасаввуф адабиёти вакиллари бизда бармоқ билан санарли. Бас шундай экан, адабиётни тасаввуф ортидан эргаштириш, унинг фаолияти ва ютуқларини ёлғиз сўфийликка тиркаш ташаббусига чек қўйиш жоиз. Алишер Навоий ижодиётига келадиган бўлсак, унда учрайдиган ҳар бир тасаввуфий истилоҳ, образ, рамз, ҳаттоки ишоратларнинг маъно ва сирларини имкон қадар яхши билишга интилиш ҳам қарз, ҳам фарз. Зеро Навоийнинг фикр, туйғу, руҳ ва санъат дунёсига эркин кириб боришнинг йўлларидан бири ҳам ана шу. Навоий асарларида учрайдиган у ё бу тасаввуфий истилоҳ, рамз ҳам баъзан маълум бир ҳақиқатни чуқур билиш, унга тамоман бошқача қарашга йўл очади. Масалан, Алишер Навоий асарларини кўздан кечирсангиз «мажзуб» деган сўзга тез-тез дуч келасиз. Бу сўз, хусусан, «Насоимул муҳаббат»да кўп учрайди. Лекин асосий нарса ушбу калиманинг кўп ёки кам учрашида эмас, балки «Насоим»даги бир қанча ривоят ва ҳикоятларда мажзубнинг кимлиги, мажзублик ҳолати, ҳақиқати, асосий фазилати нималардан иборатлигини ёритишдадир. Мажзуб – жазба одами. Жазба эса кўпинча сулукка боғлиқ бўлмаган ва сулукдан олдин пайдо бўладиган ҳолат. Шунинг учун мажзублик йўли инсонни тариқатдаги қатъий талаб ва қидалардан фориғ этгувчи ўзига хос имтиёзларга ҳам эга эди. Нажмиддин Кубронинг «Ҳақ таолонинг мажзуб ва маҳбубларидин» бўлмиш Бобо Фараж билан учрашгандан кейинги ҳодисаларни хотирланг. Бобо «давот ва қаламни» ташлаб, илм таҳсилини тўхтатмагунча Куброни таъқиб этаверади. Чунки у илми ладуний ва мажзублик кашфининг ҳар қандай таҳсилдан юксак ҳамда самарали эканлигига тўла-тўкис ишонган. Албатта, ўзининг ҳоли, танлаган йўли, кўзланган мақсадига нисбатан қаралганда Бобо Фараж талабида ҳақ бўлган.
«Насойим»дан ўрин ажратилган мажзубларнинг аксарияти туркий қавмларга мансуб «Бобо»лар ва «Ота»лардир. Диққатни тортадиган яна бир жиҳат шуки, бу мажзублар фақат тасаввуф аҳли ёхуд фуқаронинг эмас, салтанат соҳиблари, давлат арбоблари, олим ва ижодкорларнинг ҳам ихлосу эҳтиромларига сазовор бўлишган. Бобо Сангу тўғрисида Навоий ёзади: «Замон мажзубларидан эрмиш. Соҳиби ботин киши эрмиш. Андхуд қасабасида бўлур эрмиш. Темурбек Хуросон мулки азиматиға юруганда Андхудқа етганда машҳурдурки, Бобо хизматиға борғандур. Ўлтурғондин сўнгра Бобо илайида бир суфрада яхна эт эркандур. Қўйнинг яхна тўшин олиб, Темурбек сари отибдур. Темурбек ғояти ақлу закосидин дебдурки, Хуросонни ер юзининг кўкси дебтурлар. Ани Бобо бизга ҳавола қилди…» . Дарҳақиқат, ишорат тилида изҳор этилган шу башоратдан илҳомланиб Амир Темур кўп ўтмай Хуросон мулкида зафар қозонган экан.

Бобо Али Маст Нисоий билан Султон Ҳусайн Бойқаро орасида ҳам айнан шунга яқин ҳодиса бўлган. «Насойим»да ўқиймиз: «Шоҳ Абулғозий аввал салтанат доиясида Бобо (яъни Бобо Али Маст Нисоий – И.Ҳ.) назариға етибдурлар. Илтифот назари топибдурлар ва Астробод азиматидаким, Саъдлу Ҳусайн устига юрубдурлар, Бободин рухсат тилай келибдурлар. Бобо дебдурки, «бору бор» ва умидворлиғ била борибдурлар. Астрободға етиб, душанба куни зул-ҳижжа ойининг ўн иккисида уруш бўлуб, аъдоға ғолиб бўлубдурлар» .

Ҳирот маданий муҳитида мажзубларнинг нуфузи юқори бўлганлигини кўрсатувчи далил ва маълумотлар «Насоим»да кўп. Булар орасида бевосита Навоий ва шоирнинг падари бузруквори Ғиёсиддин Кичкина билан алоқадорлари ҳам бор. Масалан, Навоий Бобо Сариғ Пўлот ҳақида, «Бу фақир била кўп улфати бор эрди» , деса, Бобо Шиҳоб тўғрисида, «Бу фақир била улфати бор эрди, қошимға келур эрди» , дейди.

Тасаввуфга доир махсус асарлар, айниқса, маноқибномаларга диққат билан назар ташланса, сўфий, дарвеш ёки маломатийларга нисбатан мажзубларга бошқача бир қараш, алоҳида бир ишонч ва ҳурмат устивор эканлиги осон англашилади. Бунга асосий сабаб нима? Асосий сабаб, жазба кучи ва имкониятидир. Жазба сўзининг луғавий маъноси – жазб этиш, тортиш, жалб қилиш демак. Истилоҳий маъноси эса Ҳақнинг қулини ўзи томонга тортиши, илоҳий тажаллиларга сайри сулуксиз етишишдир. Шундай жазба соҳиби мажзуб дейилади. Абу Ҳафс Шаҳобиддин Умар Суҳравардийнинг таъриф беришича, «Мажзуб – сайри сулуксиз, риёзат ва мужоҳаданинг қийинчиликларини қаршиламагани ҳолда, қалб ила Оллоҳ орасидаги ҳар турли унуттирувчи пардаларга барҳам бера олган кишидир» . Шу маънода мажзуб аввал илоҳий зотни мушоҳада қилади. Қобилият даражасига кўра унга бир қанча сирлар кашф бўлади. Бунинг орқасидан сифати илоҳия ва асмо сир-асрори очилади. Сўнгра коинот моҳиятини бутун нозиклари ва мураккабликлари билан билишга эришилади. Хуллас, у «тавҳид манбасига тамоман ғарқ бўлганлиги учун ўз зотини Ҳақнинг ягона зотида, сифотини унинг сифотида, феълини унинг феълида кўради… Руҳ кўзи зотнинг жамол мушоҳадасига тикилгани замон, ашёнинг орасини ажратувчи ақл нури қадим зот нури ғалабасидан зоил бўлади» . Жазба ва ишқ оташида ёниб Ҳаққа талпинган мажзуб энди Ҳаққа чекинган чин ошиққа айланади. Шундай қилиб, солик энг охирда етган жойга мажзуб илк бошдаёқ етади. Соликнинг ҳоли Оллоҳга вуслат учун ашё ила мушоҳада. Мажзубники эса ашёни Оллоҳ ила мушоҳададир. Мажзубнинг жазбаси маҳв ва фано билан, соликнинг сулуки эса саҳв ва бақо билан охирга етади. Солик пастдан юқорига, мажзуб юқоридан пастга сайр айлайди. Жазба сулуксиз, сулук жазбасиз бўлмас, деган фикр шунга бир ишоратдир.

Баъзан илмда важд ва жазба ҳоли айни бир нарса, деб қаралади. Буни тўла маъқуллаб бўлмайди. Важдда солик ёки ошиқ истаги, хоҳиш ва иродасининг қайсидир даражада ўрни бўлади. Жазбада бундай эмас. Унда инсоннинг ихтиёрига боғлиқлик йўқ. Жазба Оллоҳнинг севган ва энг танланган бандасига эҳсони. Ҳаммаси кутилмаганда ва ногоҳоний тарзда рўй беради: ишқ оташи нафс ва қалбдаги ҳижобларни ёндириб юборади. Руҳ ҳақиқат қайноғидан илҳомланиб парвоз бошлайди. Ҳақ тажаллиларининг мушоҳадасидан кўнгил беҳад фараҳланади. Ҳол завқи ила инсон беихтиёр ўзини унитади. Вужуди, нафси, ҳис-туйғулари, хуллас, бутун борлиғига тегишли шуурни бой берган ошиқ маълум бир муддат фикр ва тушунчаларидан ҳам ажралади.

«Шундай валилар ҳам борки, – дейди Нажмиддин Кубро, – Ҳақ таоло уларни жазба билан қурб даражаларига эриштиради – уларда сайру сулук ва мужоҳадага муҳтожлик бўлмайди» . Бундай валилик умуман мақбул кўрилган. Лекин сулуксиз мақсадга эришилганлиги боис мажзуб валиларга ҳам иршодга рухсат этилмаган. Шайхлик мақомига соҳиб бўлмоғи учун сулук йўлини улар босиб ўтмоғи шарт деб ҳисобланган . Навоий мансуб бўлгани нақшбандийлик тариқатида ҳам жазба ва сулук мавқеи деярли тенг эди. Бу ҳақиқатни тасдиқлайдиган муҳим далиллардан бири Нақшбанд ҳазратларининг Хожа Муҳаммад Порсо таърифидаги «Мақсуд бизнинг зуҳуримиздин анинг вужудидур ва анга икаласи тарийқ билаки, жазба ва сулук бўлғай, тарбия қилибмен» , – деган эътироф сўзларидир.

Мажзублар наздида, пайғамбаримизнинг меърожлари жазба тимсоли эди. Улар Нур «нарвони» билан ниҳоятда қисқа фурсатда Ҳақ даргоҳига юксалиш ва ирфонни эгаллашга шак-шубҳасиз ишонишган. Мажзублар ҳамма нарсани Ҳақ нури ила кўриб, мушоҳада этганликлари учун илоҳий нур ошиғи бўлишган. Алишер Навоий Дарвеш Баширни «мажзуб ва соҳиби каромоту мақомот эрди», дейди. Унинг кашф ва каромотини зоҳир этувчи бир воқеани ҳам нақл этади: Бир кун бир жамоа шаҳардан ташқарига саёҳатга чиқадилар. Қуёш ботиб қаронғу бўлгунча дашт кезадилар. Қайтишда йўлдан адашадилар. Ногаҳон йироқдан бир дарахт узра порлаётган нурни кўриб шу томонга қараб юрадилар. «Эмдиким, етдилар, кўрдиларки, Дарвеш Башир ўлтирибдур ва бу ёруғлик андин зоҳир бўладур… Ул ёруғлиғ била йўлни топдилар ҳар қайси ўз уйларига бордилар» , – дейди Навоий. Албатта, кўпчилик учун бу ҳодиса ғайритабиий ва ишончсиз бўлиши эҳтимолдан йироқ эмас. Чунки мажзубларнинг руҳоният нури ва кароматларига иштибоҳ билан қараш ёки ишонмаслик ўтмишда ҳам бўлган. Бундан ташқари, зоҳидлар, обидлар, сўфилар, дарвешлар жамоасида бўлгани сингари мажзублар сафида ҳам ёлғон даъво қилувчилар, содда, авом одамлар ишончини эгаллашга бел боғлаган риёкорлар, сохта кароматчилар йўқ деб бўлмасди Буни Абдураҳмон Жомийнинг «Нафаҳот ул-унс» муқаддимасида мажзубларга ўхшашга ҳаракат қилувчилар тўғрисида махсус тўхталганлигидан ҳам билиш мумкин. Лекин ҳақиқий мажзубларда ҳеч вақт сохтакорлик ёки алдовга мутлақо зарурият сезилмаган. Аксинча, ҳиссий-руҳий идрок ва олдиндан билиш қувватининг зўрлиги билан улар ҳар қанақа шубҳа ва ишончсизликка тезда барҳам берганлар. Шахсан Навоийнинг ўзи ҳам бунга иқрор бўлган ва шундай бир ҳодисани ёзиб қолдирган: Кунлардан бир кун Навоий бир киши билан кетаётганда шериги ундан «Нечук Бобо Пирийнинг ёнидан ўтмайсан. Сабаб недур?» – деб сўрабди. «Бу жиҳатдинки, фаҳш сўкар, манга хуш келмаски, анинг фаҳшин эшитгаймен», – дея жавоб берибди Навоий. Шунда шоирнинг ҳамроҳи, «Бобонинг каромати бор дейдилар. Олдидан ўтгил. Каромат соҳиби бўлса, сени сўкмайди», дебди. Навоий бу таклифга кўнибди. Воқеа баёни давомида шоир: «Агарчи имтиҳон эрди, аммо ул дегандек илойидин ўтдим, сўкмади. Одатининг хилофи – дуо қилди» , – дейди.

Мажзублар Ҳақдан бошқа ҳеч нима билан қизиқмас, Ҳақдан ўзга ҳеч кимдан қўрқмаганлар. Уларнинг бор-йўқ бойлиги ишқ ва ҳақиқат бўлган. Шунинг учун улар том маъноси ила эркин яшашган, ҳар қандай шароит ва вазиятда ҳам тўғри сўзлашдан чўчишмаган. Зеро, мажзубликда комилликнинг тамали – тўғрилик, куч-қуввати эса Ҳақ севгиси ва ҳақиқат эди. «Насоим»даги икки ҳикоят бу жиҳатдан алоҳида диққатга молик. Улардан бири Бобо Ҳасан Турк отли мажзуб ҳақида: Бир қиш кечаси. Қор ёққан. Ҳаво жуда совуқ. Бобо Ҳасан қалбида жазба бошланади. Яланғоч ҳолда у ташқарига чиқади. Совуқ тунда бехуд кезади. Тонгга яқин жазбаси таскин топади. Ана шундагина совуқ таъсирини сезади. Иттифоқо, ҳаммом гулханидан ўт ёруғи кўринади. Бобо Ҳасан исиниш ниятида ўша жойга боради. Аммо қўлида кафча, ўт ёндираётган гулхантоб Бобо ҳар қанча талаб қилмасин, унга жой бўшатмайди. Шунда у қизиб турган кафчани тортиб олиб гулханчининг бошига урганида у дарҳол жон таслим қилади. Эртасига Бобони жиноятчи сифатида Шоҳруҳ Мирзонинг ҳузурига олиб борадилар. Бўлган воқеа арз қилинади. Сўнг: «Шоҳруҳ Мирзо сўрабдурки, Бобо, сени дейдурларки, бировни ўлдурубсен? Андоқмудур? Дебдурки, ҳов, андоқдур. Мирзо сўрабдурки, нечун ўлдурдунг? Дебдурки, мунчани сен ўлдурдунг, бировни дағи мен ўлдурдум…» .

Асло кутилмаган бу гап Шоҳруҳ Мирзони гўё тил тишлатибди. Марҳумнинг ворисларини рози қилиб, Бобога кетиш учун рухсат берибди. Албатта, бу ўринда одам ўлдириш – мажзубликми, мажзублик – қотилликми, деган бир савол туғилмаслиги керак. Чунки Бобо Ҳасан гулхонтоб ёнига борганида жазба уни тарк этган эди. Жазба ҳоли давом қилганида эҳтимол у бир бечоранинг умрини завол қилмасди. Аммо шоҳ олдида ҳам титраб-қақшамасдан мажзублик эркинлиги ва шижоатига унинг содиқ қолиши – бу, жуда муҳим. Шунингдек, бунда мажзубликнинг хос бир «имтиёзи»ни ҳам назардан соқит этмаслик лозим. Бу – мажзубнинг фавқулодда бетарафлиги, ҳеч қандай шахсий манфаатлар билан қизиқмаслиги ва Оллоҳга яқинлик ҳолига тегишли. Шайх Жамолиддин Лур, Навоий таъбири билан айтганда, «қувваи жазба»си зўр мажзублардан ҳисобланган. У кўпинча мажзублик ҳолидан ажралолмаганлиги туфайли шатх сўзларни айтар экан. Ниҳоят, шариат уламолари уни кофир деб эълон қилиб ўлимга фатво беришибди. Лекин икки тасаввуф шайхининг «Ул мажзубдур ва мағлуб, анинг қатли жойиз эмас» , деган кўрсатмаси боис подшоҳ Отабек Абубакр Жамолиддин Лурни ўлимга ҳукм қилмаган экан. Бобо Али Пойи Ҳисорий қатлига доир воқеа баёни орқали эса мажзубни ўлдириб бўлмас, деган маъно таъкидланган.
Энди юқорида белгиланган иккинчи ҳикоятга қайтсак. Султон Маҳмуд Сабуктегин бир қиш фаслида бошқа диёрлар ишғоли учун ҳарбий юриш бошлайди. Ҳаким Саноий эса буни мадҳ айлаб қасида битади.

Доим чоғирнинг қуйқасини ичганлигидан Лойхўр дея танилган бир гулханчи мажзуб бор экан. Бир куни Саноий гулханхона эшигига яқинлашганда шу маҳжуб ила соқийсининг шундай суҳбатини эшитибди: «Бир аёғ тўла қилиб берки, Ғазнавий Маҳмудғинанинг кўрлукига ичай». Соқий: «Маҳмуд подшоҳи исломдур ва ғозий кишидур. Нечун мундоғ дегайсен?» дебди. Лойхўр эса Маҳмуднинг босқинчилиги ва ҳорислигини қоралаб бўлиб, «Яна бир аёғ тутки, Саноий деган шоирнинг кўрлигига ичай», – дебди. Соқий: «Саноий фозил ва латиф табъ киши. Нечук бу навъ дегайсен?»- дея эътироз билдирганда Лойхўр: «Агар ул латиф табъ бўлса эрди, бир ишга машғул бўлғай эрди, анинг бир иши ярағой эрди. Бир неча газофни бир қоғозға битибдурки, анинг ҳеч ишига ярамас ва билмаски, ани не иш учун яратибдурлар» , – дебди. Ана шу аччиқ, аммо ҳақ фикр таъсирида Саноий «ғафлат мастлиғи»дан бедор бўлиб, сулукка кирган экан.

Ҳеч шубҳасизки, ҳамма чин мажзублар каби Лойхўр ҳам басиратга таянган. Саноийнинг эшик ёнига келишини ҳам, тинглаган гаплари унга қандай таъсир ўтказишини ҳам бу мажзуб аниқ билган. Акс ҳолда у сўзни беҳуда исроф қилмаган бўлурди.

Мажзублик завқи билан шоирлик завқи ўртасида маълум бир яқинлик борлиги учун баъзи мажзублар шеър ҳам ёзишган. Шулардан бири Мир Муфлисий. У асли Машҳаддан бўлган. Илм таҳсилига берилиб кўп вақтини меҳнат ва риёзат оғушида ўтказган. Шеърий салоҳияти ҳам ёмон бўлмаган. Аммо жазба етишгач, у ақлдан ажралган. Қизиғи шундаки, мажзуб Муфлисий билан, ақл-ҳуши ўзига қайтган Муфлисий орасидаги фарқланиш аниқ кўриниб турган. Навоий «Мажолис ун-нафоис»да буни шундай қайд этади: «Ҳуши борида яхши абётлар айтиб эди. Аммо жунун вақтида бу байтни кўп ўқур эрдиким:

Балои маргу андуҳи қиёмат,
Чу чанбар сохт моро нахли қомат» .

(Мазмуни: Ўлим балоси ва қиёмат қайғуси қоматимиз дарахтини чанбардек эгиб қўйди).

Жазба вақтидаги айрим зоҳирий ҳаракат, сўз ва қилиқ ёки иддаолар жинниликка ўхшаб кетиши мумкин. Навоийнинг Мир Ҳайдар Мажзубга доир илк мулоҳазаларини ўқиганда ҳам шундай фикр хаёлдан ўтади. Бироқ бу ўринда ҳам Навоий «Гоҳеки ўз ҳолиға келса эрди, уламо билан улум баҳсин андек қилур эрдиким, барча мусаллам тутар эрдилар» , – дея изоҳ беришни унитмайди.

Зеро, улуғ шоир мажзублик ҳоли сир-асрорини чуқур билган, мажзубларга беписандлик Ҳаққа мақбул бўлмаслигини инобатга олган. Абдулкарим Қушайрий мажзубнинг ботиний аҳвол-руҳиясига тўхталиб, илоҳий бир муомалани мустасно этганда, қолган ҳамма пайт мажзуб Оллоҳ иродаси билан идора қилинишини, эски ҳолига қайтишида унинг на шахсий ғайрати, на хоҳиш-иродаси таъсир ўтказишга қодир эмаслигини ёзади . Мажзубнинг энг буюк ва дахлсиз руҳоний қудрати ҳам мана шунда.

Ҳеч шак-шубҳа йўқ: сайру сулук инсоннинг башарий «Мен»ини нафс ва шайтонга тобеликдан қутқарадиган хосиятли йўл. Бу йўл ниҳоясига етиша билган киши ахлоқ-одобда, феъл ва сифотда, фикр ва иродада фавқулодда холис янги Ўзликка эришади. Суҳравардий буни жисмоний туғилишдан кейинги – иккинчи, янги маънавий туғилиш деб таърифлайди . Ҳақиқат аҳли томонидан «қиёмати суғро» («Кичик қиёмат») деб ҳам аталган иккинчи маънавий туғилишда ошиқнинг ҳоли – унинг сулуккача бўлган, риёзат, мушоҳада, покланиш машаққатларига ҳали киришилмаган ҳолидан кескин фарқ қилади. Унинг ахлоқий, ҳиссий ва фикр ҳаёти аввалгисига бутунлай ўхшамайди. Бунда муршиднинг хизмати ва ҳиссаси беқиёсдир. Лекин гап шеър ва шоирликка келиб тақалганда, масалага анча кенг ва ўзгачароқ тарзда қараш заруриятини ҳам ҳисобга олиш керакка ўхшайди. Чунки шеърият ҳам такрорланмас бир маънавий «сайру сулук»дир. Шеъриятда ҳам иккинчи, яъни янги маънавий туғилишсиз улуғ шоир қад ростлолмайди. Бизнинг назаримизда, ҳақиқий шоирлик билан мажзубликда моҳиятан ўхшашлик бор. Илоҳий Гўзалликнинг ўзига тортиш ва жазб этиш қудратига беихтиёр таслим бўлиш ҳоким. Мана, «Исо нафаслиқ ринди Шероз» буюк Ҳофизни олиб кўрайлик. У бирор бир тариқатга мансуб бўлмаган. Иродат қўлини ҳеч бир пирга чўзмаган. Аммо жонбахш сўз ва ифодалари аҳли тасаввуф табиатига шунчалик   уйғун келганки, кўплар бундан таажжубланишган. Навоийнинг ёзишича, ҳатто Хожагон тариқатидан бир муътабар зот «ҳеч девон Ҳофиз девонидин яхшироқ эмас, агар киши сўфий бўлса. Бу фақирға андоқ маълум бўлубдур ва машҳур мундоқдурки, ҳазрат Мир Қосим қ.с. аларнинг девонини «Қуръони форсий» дер эрмишларки, Каломуллоҳ оёти маънисидин мамлу ва асрору нукотидин машҳурдир», – деган экан. Демак, ўз-ўзидан равшанлашаётирки, дил ва руҳоният фотиҳи Хожа Ҳофиз ҳаётда ҳам, ижодда ҳам тариқатгамас, шаффоф дил, улвий ҳол соҳиби ўлароқ жазба ва ишққа суянган. Фақат ҳузури илоҳияга кўтарилган, нур ва латоиф ошиғи бўлган шоиргина Ҳофизга эргашиб ёниши ва ёзиши муқаррардир. Бир неча машҳур шайхлар, жумладан Нажмиддин Кубро ҳазратлари ҳам Оллоҳга элтувчи йўлларнинг адади яратиқларнинг адади қадар беҳисоблигини махсус таъкидлашган. Шу йўллардан бири – жазба ва мажзублик. Бу йўл – ишқдан ҳолга, ҳолдан қалб ва руҳга, руҳдан Ҳаққа йўналтирувчи ҳуррият йўли. Жазба «тажриба»си ила Ҳаққа восил бўлганлар – Оллоҳ лутфи эҳсони ва инояти ила комилликнинг олий мақомини эгаллаган, инсон тақдири, қадр-қиммати ва эркинлигини тамасиз шарафлаган зотлардир. Шунга кўра ҳам Навоий мажзублик ҳолоти, хислат ва имтиёзларидан сўз юритган. Навоийнинг ишқ ва жазба тариқати сифатида эътироф этилган нақшбандийлик тариқатини танлашида ҳам ҳали очилмаган, илмда ҳали махсус ўрганилмаган сирлар борга ўхшайди. Хуллас, доҳий шоиримизнинг жазба завқи ва ёлқини аксини топган шеърларига бошқача кўз қараш ила ёндошиш, кўпроқ кўнгил ҳоли ва руҳ манзаралари тасвирланган бу шеърларни янги усулларда тадқиқ қилиш мақсадга мувофиқдир. Ана ўшанда Навоийнинг «Ўз ҳолига саргаштаву ҳайрон» бўлиш ҳиссиётларининг маъно-моҳиятини англаш, таҳлил этишдаги тахминбозлик ва ўзбошимчаликлар барҳам топади, деб ўйлаймиз.

IV

Тасавввуф адабиётини дунёга машҳур қилган омиллардан бири ва энг муҳими – бу адабиётда яралган бош қаҳрамонлардир. Илмда қайд этилишича, Ғарбда XII асрдан кейин «Ҳур тушунча» деган тасаввуфий ҳаракат ташкил этилиб, у сўфиёна ва орифона фикру туйғуларни ўзлаштириш ҳамда тарғиб этишда катта натижаларга эришилган экан. Янада конкретроқ қилиб айтиладиган бўлса, инглизларда XV асрлардан эътиборан «дарвеш», «сўфий» атамаси кенг тадбиқ қилинган. Тасаввуф тадқиқотчиларининг умумий эътирофларига кўра «Орифнинг қалби Арш ва курсидан ҳам кенг бўлмоғи муҳаққақдир. Зеро, Арш ва курси ва буларнинг ичидагилар олами жисмонийдур. Қалби солимнинг руҳи инсонийдурки, у амри Раббоний эрур… Ориф бирор бир қавм ёхуд миллатнинг эмас, жаҳоннинг султонидур». Ориф – Оллоҳни таниган, билган ва Ҳақ маърифатини мукаммал эгаллаган зот, яъни илоҳий файз одами. Абу Туроб Нахшабийдан орифнинг фазилатлари ҳақида сўрашганда: «Ҳеч бир нарсадан кирланмайдиган ва ҳамма нарсани ўзи ила поклайдиган кишидир ориф», – деган экан. Абу Наср Саррожнинг таъкидлашича, «Мўмин билан орифнинг орасидаги фарқ шундайдир: Мўмин Аллоҳ нури ила боқар, ориф эса Аллоҳнинг ўзи ила назар ташлар. Мўминнинг қалби бордир. Орифники йўқ. Мўмининнг кўнгли зикри илоҳий ила ором олур. Ориф эса Аллоҳдан бошқа ҳеч нимадан роҳатланмас». Мана шунинг учун ҳам ориф Шарқ тасаввуф адабиётида марказий мавқелардан бирини эгаллагандир. «Зоҳид бўлма, обид бўлма, ориф бўл». Бу туркий адабиётнинг асосий ғоявий даъватларидан эди. Ва бунинг ёрқин исботини Алишер Навоий ижодида ҳам кузатиш мумкин. Навоий шеъриятида орифга хос фазилат, хусусият ва орифона маънолар тасвири кенг ўрин ишғол этган. Бу тўғрида навоийшуносликда айрим умумий фикрлар айтилган бўлса-да, махсус ўрганилмаган.

Ибн Синога кўра, «борлиғининг сиррини ва илоҳий сирга оид ҳақиқат нурларини идрок этган ва шу мақсад ила тушунчасини жабарут оламига қаратган шахсга ориф» дерлар. Ориф охират завқи ва мукофоти учун эмас, «валилик ишоратларини англамоқ учун» Аллоҳга юз бургандир. Орифлар наздидаги маънавий-руҳий ҳаракат уч босқичдан иборат. Биринчиси – ирода ҳоли, иккинчиси – риёзат, учинчиси – диққати таксиф учун ўзни ҳилмлаштирмоқ. Тасаввуфда «ирфон» самимий ва давомли бир илоҳий суҳбат маъносини ҳам билдиради. Шу сабабдан Сулаймон Боқирғоний:

Суҳбатлиқ орифларга жоним бериб,
Суҳбатсиз нодонлардан қочғим келур, —

деган. Орифнинг ибрати, энг аввало, тарки даъво, тарки такаллуф, тарки ҳубби мосиво (ғайрни севмак) ва тарки тасаллуф (тилёғламалик ва ялтоқланиш)га эришишдадир. Борлиқда фоний бўлиб, Ҳақнинг борлиғида тирилмоқ идеали билан яшаганлиги учун ҳам орифнинг ҳолатларида шошқинлик, бесаранжомлик, шикоят ва тангдиллик мутлақо кўзга ташланмайди. Ориф мушоҳадага бериларкан, ёлғиз Аллоҳнинг ҳаёт, илм, ирода, қудрат, камол сингари сифатларини билиш билан чекланмайди, балки бутун борлиқ – коинот ва инсонийлик сирларидан ҳам огоҳликка етишади. Бу ҳам бежиз эмас. Тасаввуфда тариқат аҳллари учун турли мақом ва вазифалар белгиланган. Энг охирги мақом орифлар мақоми – сиём (парҳез), қиём (қойим туриш) ва муроқаба бўлиб, уларнинг устози Муҳаммад алайҳиссаломдир. Бу ерда муроқаба ҳақида алоҳида тўхталишнинг имкони йўқ. Лекин орифнинг муроқабаси холиққа давомли назару бошқасини кўрмоқни унутиш эканлигини эслатиб ўтиш керак, албатта.
«Орифлар самови мажмаисида кўнгиллар тарвиҳи (роҳат ва сокинлиги) учун уч нимага муҳтождурлар, – дейди Алишер Навоий, – равойиҳи таййиба (тавба латофати ва хушбўйлиги), важҳи сабиҳ (сабаб ёки йўл гўзаллиги), сурати малиҳ (ҳол ва кайфият чиройи)».

Ориф кўнглини поклик камолига етказар экан, унинг Руҳ ва хаёлот оламида эврилиш юзага келади. Ва бунинг таъсири табиат дунёсига бориб боғланади. Чунки ориф ниҳоятда кучли, ниҳоятда нурли ҳиссиёт соҳиби. Ибн Синонинг айтиши бўйича, ориф сирли ёхуд ғайбий бир нарсадан сўзласа, табиат олами бағрида, албатта, шу нарсанинг изоҳи мавжуд бўларкан. Шунинг учун Аҳмад Яссавийнинг «Ориф ошиқ жон мулкида алам тортса, Ўн саккиз минг қомуғ олам ғулғул бўлур» деган гапларига шунчаки шоирона бир муболаға деб қарамаслик керак. Ориф қисмати ва орифлик салоҳиятига доир мазкур ҳақиқатлар турли шаклларда Навоий шеъриятида ҳам талқин этилган. Шоир бир ғазалида ёзади:

Саҳфаи хотирда, эй ориф, керактур ёру бас,
Софийи ваҳдатқа хошоки хавотир қотма кўп.

Бу – хотира кўзгусини поклаш ва кўнгил нигоҳини ёлғиз Ҳаққа қаратишга даъват бўлиб, унинг замонавий талқини бундай: орифлик – ташқи дунё ахборот ва маълумотларидан воз кечиб, кўнгилни илоҳий алоқа ва маълумот манбаига айлантириш ҳамда ваҳдат мақомига кўтарилишдир.

Тасаввуфда хавотир етти турга ажратилган. Булардан, айниқса, нафс, шайтон тарафидан қалбнинг қўлга олиниши ва ақл жиҳатдан қалбга етказилган хутур жуда ёмондир. Булар тўла барҳам топмоғи лозим. Ана шунда орифликнинг бошқа бир шарти ўз-ўзидан амалга ошади. Чунки орифликда беҳуда баҳс ва эътирозга ўрин йўқ.

Фақр кўйида мусаллам тут неки қилсанг истимоъ,
Ориф эрмас ҳар кишиким қилса ирфон бирла баҳс.

Хуллас, орифнинг кўнгли файз ва ганж билан нечоғлик бойиб, мушоҳада ва муроқаба йўли билан комиллашиб бормасин, унинг вазифаси сира дам урмасдан, буларни яширин тутмоқдир. Шу маънода Навоий орифни қуёш нур тўкса-да, ўзгариш кўзга ташланмайдиган азим дарёга қиёслайди:

Эрур орифға ганжи файз етса,
Иши дам урмайин они ёшурмоқ.
Қуёш акси тушуб дарё ичинда,
Не мумкиндур онинг сувин тошурмоқ.

Ориф маъруфи висолига интиларкан, мақомдан мақомга, ҳолдан ҳолга кечгани сайин унинг сийратида ўзгариш ва янгиланишлар содир бўладики, алал-оқибатда у завқ ва ҳайрат тузоғига тушган қушга ўхшаб қолади. Шундан сўнг унинг сўзга, тилга муносабати тубдан ўзгаради. Буни инобатга олмаслик таҳлил талқинларда ҳар турли хато ёки нотўғри хулосаларга сабаб бўлиши муқаррардир. Мана, бир характерли мисол.

Адабиётшунос Султонмурод Олимов «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасида (1991 йил 7 июнь) босилган «Эл нетиб топқай мениким…» номли мақоласида Алишер Навоийнинг:

Онглаким, сўз ўзга, маъни ўзгадур,
Маъни онгмас шоғил улким сўзгадур, —

байтидаги фикрни Навоийнинг «бутун ижодига дахлдор бир фикр» дея янглиш ҳукм чиқаради ва ёзади: «Демак, шеърда сўз бошқа–ю маъни бошқа, кимки фақат сўз билан машғул бўлса, у маънини англамай қолар экан. Сўзни англадик, маънисига етдик, дейлик. Лекин бу билан ҳам иш битмайди-да…»

Аввало, шуни унутмаслик керакки, шеърда ҳеч қачон сўз бошқа-ю, маъни бошқа бўлмайди. Сўзнинг полифоник табиати – бу бошқа нарса. Агар шеърда сўз бошқа-ю, маъни ўзга бўлганида улуғ Жалолиддин Румий «Сўз мендан юксак туради, мен сўзга бўйсунаман», – демасди. Агар шундай бўлганида Хоразмий «Зоҳиру ботин хабари сўздадур», дея кафолат бермасди. Фақат сўз билан машғул бўлиш – маънони англашга монелик қиладиган бир ишга айланганда Навоийнинг ўзи сўз ва маъни бирлиги ҳақида такрор-такрор гапирмас ва «Ул киши сўз баҳрида ғаввосдур, Ким гуҳари маъни анга хосдур», – деб ёзмасди. Мақолада келтирилган байт «Лисон ут-тайр»нинг «Қушларнинг фано хусусидан бақо васлига еткони» деб номланган қисмидан олинган. Ва ўша байтдан олдинги сатрларда бундай дейилади:

Кимки бу маънидин огоҳ ўлди, бил –
Ким кесилди онга сўз айтурға тил.

Бу маъни – фанодан бақога етган солик ҳолатига тегишли маъни. Шоир «Ким кесилди онга сўз айтурға тил», деганда тариқатнинг тўрт муҳим шартларидан бири – тарки қийлу қол ҳолини назарда тутаётир. Бу ҳолатда ориф – сукут соҳиби. Ҳикматнинг боши сукутда деб билганлиги ва шунга амал қила олганлигидан ҳам у офати лисондан тамоман халосдир. Сукут одобига эришиш ва амал қилиш умуман тасаввуфдаги муҳим талаб бўлганлиги учун Румийнинг машҳур «Маснавий»сида бунга махсус боб ажратилган. Бу тўғрида Аҳмад Афлокийнинг «Маноқиб ул-орифин» асарида қимматли маълумотлар мавжуд. Қолаверса, Навоий айни шу масаладан баҳс этганлиги учун ҳам сал кейинроқ «Шарт буким, онглағон шарҳ этмагай. То тилдин бошқа офат етмагай», деган таъкид сўзларини битган. Бундан ташқари, байтдаги маъни ҳам биз ўйлаган «мазмун» ёки «фикр»га айнан тўғри келмайди. Орифнинг муроди фаврий эмас, тадрижий жазба натижасида ҳосил бўлади. «Шу жазба, – дейди Муҳаммад Фузулий, – инсонни суратдан маънига еткариб, унинг назаридаги хаёлий шакллар ва мавҳум нақшларни орадан суриб, уни ҳақиқий мақомга юксалтиради». Тасаввуф бизда узоқ йиллик танаффусдан сўнг энди эркин ва кенгроқ ўрганилаётган соҳа. Шунинг учун, айрим хатоликлар, мунозарали фикрлар содир бўлиши мумкин. Лекин бунда шеърий матн моҳиятини тўғри ҳамда теран тушунмасдан назарий фикр айтиш, катта умумлашмалар чиқаришдан ниҳоятда эҳтиёт бўлишимиз шартдир.

Маълумки, ҳамма замонларда тасаввуфни динга, динни тасаввуфга қарам қилиш ёки қарама-қарши қўйишга уринишлар бўлган. Орифнинг маслаги айни шундай бирёқламалик ва маҳдудликдан озоддир. Ориф учун тасаввуф дин бўлмаганидек, динсизлик ҳам эмас, балки диндорни ҳам, динсизни ҳам Аллоҳ ишқи ва илоҳий Гўзалликка восил этадиган бир жабҳадир. Дунёдаги барча динларнинг ўз муқаддас китоблари мавжуд, улар ўз масжидлари, черковлари, бутхона ва ибодатхоналарига эга. Тасаввуфда дини, ирқи, мазҳаби, миллатидан қатъий назар, олам халқини бирлиштирадиган ягона ибодатгоҳ бор. Бу – тасаввуфий ҳаётнинг бош манбаи – Дил ва Кўнгил аталмиш Аллоҳ тахтидир. Тасаввуфда Забурга ҳам, Тавротга ҳам, Инжил ва Қуръони Каримга ҳам Тавҳид мақомларини англатувчи рамзий маънолар бағишланган. Чунончи: Инжил исмлар тавҳиди, Забур феъллар, Қуръон зот тавҳидига тимсол эрур. Қуръон зот оламидан тажалли топган китоб бўлганлигидан унинг қадри бағоят баланд. Мавлоно Румий бир рубоийсида «Етмиш икки миллат сиррини биздан тингланг. Биз икки юз мазҳаб аҳли ила бир пардада сўзлашадиган найга ўхшаймиз», – деса, Юнус Эмро: «Етмиш икки миллатни бир кўз ила кўрмаган, Шарънинг авлиёси эса-да, ҳақиқатда осийдир», – дейди. Навоийнинг орифона шеърларидаги мазмун ана шу умуминсоний тушунчаларга ҳамоҳангдир. Шоир лирик қаҳрамонининг «Шайх Санъон киби дин» таркин этиб:

Буту тарсо қошида сажда қилиб,
Куйдуруб мусҳафу боғлаб зуннор,
Яна муғ дайриға кирдим сармаст,
Май тут, эй муғбачаи бодапараст, —

дея сўзлаши оддий эътироф эмасди. Ҳар қандай дин ёки мазҳабда хусусий жиҳатлар мавжудлиги маълум, албатта. Тасаввуф бундай хусусийликларга барҳам берган ва шу эҳтиёж туфайли Шарқ шеъриятини Шайх Санъонга ўхшаш қаҳрамонлар ва бир қанча ўзига хос поэтик образ ҳамда тимсоллар билан бойитган. Тасаввуф шеъриятида, шунингдек, Алишер Навоийнинг юзлаб ғазалларида – «зуннор» – хизматга, яъни «қулликка белни маҳкам этмоқ», «куфр» – Ҳақ сиррини махфий сақламоқ, «тарсо» – дунёдан этак силкиб, илоҳий ишқ баҳрига ғарқ бўлган киши, «бутхона» – орифлар мажлиси ва ҳоли аҳадиятдан ҳузурланиш тимсоли эканлигини айтиш кашфиёт бўлмайди. Аммо ўз вақти-замонида бундай тимсолларни шеърда дадил тадбиқ этиш ва улар орқали орифнинг ҳар турли фикр-қарашларини тасвирлаш фақат кашфиёт эмас, шижоат ҳам бўлган. Зоҳирий томондан қаралганда, орифлар бутпарастлик байроғини баланд кўтарган, бутга имон келтиришда намуна кўрсатган кишилар. Аслида уларнинг тушунчасида «бут» – ишқ ва ваҳдат рамзи. Ахир, ашёлар борлиқнинг зуҳури экан, бут ҳам ўша ашёлардан бири, холос. «Эй оқил инсон, – дейди Маҳмуд Шабустарий, – яхшилаб ўйла. Тавҳид юзасидан бутнинг ёлғонлиги йўқ. Билгилки, унинг яратувчиси ҳам қодир Худодир. Неки Ҳақдан яралса, у ҳақиқатдир… Агар мусулмонлар бут нималигини англаганларида эди, дин – бу бутпарастлик эканлигини билган бўлурдилар…Ахир, Аллоҳ хоҳиш этмаса, ким ҳам бутнинг юзига чирой бахш этар ва ким бутпараст бўла оларди?»

Албатта, ҳеч ким. Мана шунинг учун Навоий шеърларида тарсопарастлик ва бутпарастлик ғояси изчил ва кенг тарғиб қилинган. Мана шунинг учун Навоий «риёий Каъбадан» «дайри фанони» устун қўйиб:

Риёву Каъбадин дайри фаноға
Кириб гар бутқа зоҳир қилдим имон.
Мени ёзғурма, эй шайхи риёий,
Ки гар кофир эдим, бўлдим мусулмон, —

деган эди. Биз Навоий қитъалари таҳлилига бағишланган бир мақоламизда «Бадиий ижоддаги диний «тажриба» диндорлик тажрибасидан бутунлай фарқланади. Адабиётни диннинг тарғиботчиси деб биладиганлар, албатта, янглишадилар», – деганимизда Навоий шеъриятининг айни шу орифона моҳиятига асосланган эдик. Афсуски, дин алломалари буни «динга Оврўпоча қараш», «тасаввуфни дин деб тушуниш»га йўйишди ва танқидни фикрий зўравонлик қуролига айлантиришди.

Инсоният цивилизацияси тараққиётига кучли таъсир кўрсатган таълимотлардан биттаси, ҳеч шубҳасиз, Суқрот яратган Қалб концепцияси ҳисобланади. Бу таълимотдан Суқрот инсоннинг ақидапарастлиги, ўз-ўзидан қаноатланиши ва мағрурликка қарши тўхтовсиз курашида фойдаланган эди. Шарқда бундай вазифани ўз зиммасига олган ва ўзидан-ўзи мамнунлик, мағрурлик ҳамда худпарастликка доимо ботиний қарши яшаган, гоҳо очиқ курашган кишилар дарвешлар ва орифлар бўлган. Уларнинг тушунчасида кибр – инсоннинг ўз жони ва имонига зулм ўтказиши, зулмнинг ҳар қанақа хили эса Ҳақ қаҳрига учрамоқдир. Шу ўринда бир ҳақиқатни алоҳида таъкидлаш лозим кўринади. Жаҳондаги барча динлар ва диндорлар у ёки бу даражада ҳокимият, сиёсат ва султонларга хизмат қилганлар. Дин ва сиёсат ўртасидаги яқинлик баъзан яхши натижалар берган бўлса, баъзан жуда салбий ишга айланган. Фашизм тарихи билан қизиққан кишиларга аёнки, иккинчи жаҳон урушида Бенито Муссолинининг ғалабаси учун Рим папаси Аллоҳга тиловатлар уюштирган. Гитлер давлат тепасига чиқиб босқинчилик жангларини авж олдиргач, Олмониядаги черковларда унинг заволини тилашганми? Йўқ, бу одамхўр жаллоднинг бутун дунёга ҳоким бўлишини Тангри таолодан қўллаб-қувватлашни сўрашган. Афсуски, шунга яқин қайғули ҳодисалар Шарқда ҳам содир бўлган. Аммо Шарқдаги ҳақиқий ориф ёки дарвеш бирор бир золим шоҳни шарафламаган, зулмни қувватлаб, мустабид ҳокимларнинг қўғирчоғи бўлмаган. Мана шунинг учун ҳам адолатли шоҳлар ориф зотларни миллатнинг маънавий руҳий таянчи ва пешволари деб билишган, уларга катта эҳтиром кўрсатишган.

Инсоннинг бахтими, бахтсизлигими – буни ҳамма вақт қатъий белгилаш қийин-ку, аммо, туйғу, ҳолат, кайфиятлари каби инсон «Мен»лиги ҳам тез ўзгарувчандир. Бунинг сабабларини чуқур мушоҳада қилган бир тасаввуфшунос бундай дейди: «Инсоннинг индивидуал «Мен»га эга бўлмоғи беҳад қийин. Бунинг ўрнига, кўп ҳолларда ўзаро алоқасиз, келиштириб бўлмас, бир-биридан йироқ юзлаб ва минглаб майда «мен»лар мавжуд бўлади. Ҳар бир дақиқа, ҳар бир вазиятда инсон «мен» деб ўйлайди. «Мен» деб сўзлайди. Бироқ ҳар гал бу «Мен» бир-биридан фарқланувчидир… Яъни инсон – бу кўпликдирки, унинг номи легион эрур». Легиончиликнинг ўзбекча ифодаси – оломончилик. Оломончилик эса нафсу тама, шуҳрату хусумат, жаҳолату зўравонликнинг аянч аскарчаси сифатида турланиб, парчаланиб, майда ақидаларга ёпишиб яшаш, руҳоний қиёфасизликка кўникиш, риё ва мунофиқликдан азоб чекмаслик демак. Орифнинг энг буюк фазилати ва ҳамма замонлар учун бир хилда ибратли хислати ана шу оломончиликка тамоман зид равишда инсоний Моҳият бутунлиги ва Маслак мукаммаллигига эриша олганлигидир. Сўз ва иш мувофиқлиги, фикр ва эътиқод бирлиги маъносида орифдан ҳар қанча ўрнак олса, ўшанча кам. Нақл борки, Сирри Сақатий бир кун сабр ҳақида сўзлар экан, чаён унга ниш ура бошлабди. Мусоҳиблари, «Ҳай, нега уни ўлдирмайсан?» дейишса, у «Уялдим, чун сабр ҳақида сўзлаётган эдим», деган экан. Мана шундай одамлар бўлишган тасаввуф аҳли. Алишер Навоий «Элнинг одоби хушроқ эрур олтундин», дейди. Орифлар хулқ ва одоб олтинга қиёс қилиб бўлмас даражада қимматли ва шарофатли бойлик эканлигини намойиш эта олган Аллоҳпарастлардир.

V

Шарқ ва Ғарб халқларининг дини, дунёқараши, ишонч-эътиқоди бир-биридан қанчалик фарқланса, эстетик идроки ва шеърияти ҳам тахминан худди шундай фарқланишга эга. Ҳатто, камчилик ва нуқсонларда ҳам бу фарқланиш ўзини кўрсатади. «Россиянинг қуллиги қисман шундаки, – деган эди Александр Герцен, – у шеъриятни моддий қувватдан ахтаради ва яратади…»

Бош ва етакчи асос ўлароқ моддий куч-қувватга суяниш эса маънавий-руҳоний ҳаёт завқини, кам деганда, четга суради. Шарқ шеъриятига кучли қизиқиш пайдо қилган улуғ немис шоири Гёте 1831 йили рус адибларидан бирига «Сиёсат ҳамда реализм адабиёт ва санъатдаги гўзалликни сўндирди», – дейиши ҳам бежиз эмас эди.

Ғарбда маълум бир муддат мобайнида эстетик туйғу – ёрдамчи туйғу, аниқроғи, эстетика ахлоқнинг чўриси ёки кичик бир синглиси деган нуқтаи назар ҳукмронлик қилган. Албатта, Россияда ҳам аҳвол кейинчалик ўзгарган. Шунинг учун Н.В.Гоголнинг ҳеч иккиланмай, «Пушкин фавқулодда ҳодиса, эҳтимолки, рус руҳининг ягона ҳодисасидир…», – деган фикрини Ф.Достоевский каби адиблар ҳам қўллаб-қувватлашган.

Шу нуқтаи назардан Шарқ шеъриятига қарасак, ҳар бир улкан шоир ижодини руҳоний ҳодиса сифатида таъриф-тавсиф этиш мумкин. Лекин буни ҳамма вақт ҳам ҳаёт билан мустаҳкам боғланган, журъат ила воқелик муаммолари ёритилган ва реал инсон қисматидан озиқланган ғоявий-эстетик ҳодиса деб бўлмайди. Шарқ шеъриятида илоҳий ишқ ғояси ҳамма замонларда ва ҳамма шоир ижодиётида ўзини оқлай олган, дейиш тўғри эмас. Самовий майл ва хаёлларга ортиқ даражада берилиш, айрим ҳолат, кайфият ва тушунчалар ифодасидаги «қолиплашув» бу шеъриятнинг оёғи заминдан узилгандай таассурот туғдиришига сабаб бўлган. Айнан шу  хусусда холис ва ҳаққоний фикр юритиладиган бўлса, тасаввуф маслаги, тасаввуф мавзулари бадиий ижод равнақига фақат фойда эмас, балки зиён етказганлигини ҳам тан олишга тўғри келади.

Шу ўринда эътиборли бир фактни эслатиш жоиз кўринади. Маълумки, буюк рус адиби Л.Н.Толстой бир неча дин, жумладан, ислом таълимоти билан қизиққан. У тасаввуфдан ҳам анча яхши хабардор эди. Толстой рисолаларидан бирида илоҳий ишқдан сўз очиб, инсоннинг барча бахтсизлик, кулфат ва мусибатларига шу ишқ барҳам бера олади, деган қарашни илгари суради. Шунда С.И.Мунтьянов исмли бир фуқародан адиб мана бундай сўзлар битилган мактуб олади: «Мен сизнинг фикр-мулоҳазаларингизга қўшила олмайман. Сиз фақат ишқ билан яхши ҳаётга, саодатга етишмоқ мумкин, – деб ёзасиз. Йўқ, Лев Николаевич, ҳақиқий ишқ ҳақида қачон гапириш мумкин, қачонки, яхши тарбия кўрилса, қачонки, тўқчилик-тўкинчлик бўлса. Бутун умринг гумроҳлик ва қашшоқликда кечса, қонхўрлар, ҳукмронлар сенга қул деб қарашса, бундай аҳволда ишққа ҳеч эҳтиёж йўқдир».

Асрлар мобайнида бизнинг оддий одамларимизда худди шундай муносабат, холис эътироз ва қатъият етишмаган. Чунки юрт ва миллат дардидан йироқ ижодкорларнинг илоҳий ишқ баҳсидаги якранг, турғун фикрлари ва тахайюл мавҳумоти омма онгига оғули таъсирини ўтказган. Мана шу ахлоқий-маънавий буҳрон басират ва басират идрокига доир қарашларга алоҳида эътиборни юзага келтирган.

Басират сўзининг луғавий маъноси кўнгил кўзи, ичдан кўриш, фавқулодда сезгирлик салоҳияти демакдир. Агар фақат шундай шарҳ ва изоҳларга таяниб, айтайлик, Алишер Навоийнинг «Муншаот» асаридаги «…кўзларин басират шамъи ёритғонлар дунё сори кўз солмайдурлар ва кўнгулларин ҳидоят зилоли оритғонлар олам меҳрини зарраи кўнгилга олмайдурлар», – деган фикрлари талқин қилинадиган бўлса, тўрт-беш жумла умумий ва тахминий мулоҳазадан нарига ўтиб бўлмайди. Ваҳоланки, Навоий биргина басират калимаси билан комиллик матлаби учун шарт ва зарур саналган ҳам назарий, ҳам амалий ҳақиқатларни ифодалаган.

Шарқ шоирларидан бири:

Басират аҳли нишон истамаски, кавну макон,
Нишон ила тўлиғдир, бенишон ила тўлиғдир,-

дейди. Бу байтдан басират аҳли борлиқ – оламда яшаб, бирор далил-нишон талаб қилмайди. Чунки улар кўринадиганни ҳам кўради, кўринмайдиганни ҳам кўради, деган хулоса келиб чиқади. Ушбу хулоса, Навоий «кўзларин басират шамъи ёрутқонлар дунё сори кўз солмайдурлар» деганда тарки дунёчиликни эътиборда тутмаганлигини англашга яқиндан ёрдам беради.

Айрим мутасаввифлар, айниқса, Имом Ғаззолий инсоннинг зоҳирий – ташқи кўзига муқобил бир ботиний – ички кўзи ҳам бор бўлиб, унга «қалб кўзи», «маънавий кўз» дейилади, деган фикрни баён этган. Бошқа бир олимга кўра эса, «Басират қалб кўзи, басор жасадни кўриши. Басират фақат ички маъно моҳиятни, басор эса ёлғиз ҳис этилган нарсаларни кўра олади. Басират фақат латифни, басор кашф (қалин, тиғиз)ни, басират қадимни, басор кейин яралганни кўради».

Умуман олганда, Шарқ оламида басират ғафлатга тушмай, ҳис-туйғуга берилмай ҳақиқатни мукаммал идрок айлаш, келажакни олдиндан кўриш салоҳияти, қудсият нуридан ёришган кўнгил қудрати деб тан олинади. Тасаввуфдаги тамал тушунчалардан бири бўлган басират ўз-ўзидан кашф этилмаган, албатта. Мутасаввифлар бунда, энг аввало, Қуръони карим оятларидан илҳомланган.

Басират муаммоси билан махсус машғул бўлган олимларнинг эътирофи бўйича мистик-психологик сирларни ўзлаштиришда туйғу аъзоларига таянадиган ташқи кўриш қуввати унча иш бермайди. Нафислик, гўзаллик ранглари билан бурканган ушбу сирларни билишда басират қудратидан фойдаланиш зарурки, бу «Зумар» сурасидаги қуйидаги оятларда очиқ-ойдин таъкидланган: «Оллоҳ мушоҳадаси учун Сизга Роббингиздан кўнгил кўзлари (басар) келмишдир. Ким шу кўзлар ила кўрса ўзига фойда, ким кўр бўлса, ўзига зиён».

Энг катта ва асосий фойда эса илоҳий нурдан ёришган кўнгил кўзи ила ашёнинг асли ва моҳиятига етишишдир. Басират масаласида нисбатан бошқача фикрлар ҳам билдирилган. Абдулкарим Қушайрий машҳур рисоласида «Аслида басират ва нур дейилмиш нарса маърифатдир. Расулуллоҳ (с.а.в.)нинг «Мўмин Оллоҳ нури ила назар айлар», ҳадиси худди шу маънода англашилиши керак», дейди. Ибн Арабий бу нурни «нафси нотиқа билан руҳ орасида жой олган нуроний бир жавҳар», дея таърифлайди. Фикр ва талқинларда нечоғлик фарқ кўзга ташланмасин, Навоий басиратнинг мавжудлигига ҳам, куч-қуввати ва имкониятларига ҳам қатъиян инонган. Ва шундай ишонч туфайли:

Сирри ҳақиқатдин ўлиб баҳравар,
Айла басират кўзи бирла назар, —

деб ёзган.

Сулаймон Улутоғнинг изоҳлашича, «Нафсга кўра нарсаларнинг шакллари ва сувратини кўрадиган кўз не бўлса, Қалбга кўра басират ҳам шудир». Шунинг учун мумтоз шоирлар фақат ҳақиқат ёки моҳиятни эмас, гўзалликни, хусусан, ёрнинг ҳусну жамолини ҳам басар, яъни басират қуввати ила кўрмоғи керак, дейишган. Бу тўғрида Навоийнинг кўрсатмаси мана бундай:

Ёрингни танир ишига маҳорат айла,
Диққат ила ҳолига басорат айла.

Очиғини эътироф этадиган бўлсак, бугунннинг одами учун басират тушунчаси – шахсий тажрибадан узоқ ва тахминий бир тушунча. Тасаввуф аҳлининг маълумотларига таяниб айтилса, басиратнинг очилиши учун кўп ранж ва азиятларни бўйинга олиб кўнгилни поклаш, руҳни жилолантириш лозим. Басирати тўла-тўкис очилган киши – маънавий қайта туғилишга эришган киши бўлиб, уни «Шайхул ғайб» дерлар. Негаки, у ғайб сирларидан ҳам огоҳ яшайди. Унинг ботин оламида қаҳр, нафрат, ҳасад, худпарастлик каби иллатлардан ному нишон қолмайди. Эҳтимол, шу боисдан ҳам Мавлоно Румий «Кўзни юмгил кўзга айлансин кўнгил» дегандирлар. Басиратни тадқиқ этган ғарб олимлари эҳтимол бунга биздан кўра кўпроқ ишонишгандир.

«Янги олмон психологияси бизга айтурки, – дейди машҳур Покистон шоири Муҳаммад Иқбол, – ақлий фаолият диққат ила назардан ўтказилса, бунда соф ва табиий ҳислар силсиласидан кўра «басират» кайфияти кўпроқ юзага келиши равшанлашур».

Чунки, замон, макон, инсон муносабатларини аниқ белгилашда, ҳақиқат ва моҳиятни хатосиз аниқлашда басират қуввати ва имкониятлари ғарб олимларида маълум ишонч ҳосил қилган. Натижада фаннинг ўзга соҳа вакиллари ҳам уни текширишган. Ана шунда айримлар томонидан фақат метафизикавий атама деб қаралган басират, чини билан қалбда мавжудлиги исботланган. Бу хусусда хорижда нашр этилган «Тасаввуф ва модерн илм» номли китобда икки анотомист олим қалбда мутасаввифлар тавсифини берган кичик бир нуқтани аниқлашгани ҳақида маълумотлар битилган. Тиббиёт илмида мазкур «нуқта» баъзан уни кашф айлаган ўша икки тадқиқотчининг номи билан, баъзида эса «Sinoatrial Node» деб тилга олинар экан. Кўз билан кўриб бўлмайдиган, ёлғиз микроскоп кўриш мумкин бўлган ва юракнинг юқори қисмидан жой олган мазкур нуқта қалбнинг ғайриоддий ҳаракатини таъминлаш билан бирга, узлуксиз равишда вужудга иссиқлик қуввати ва нур етказиб тураркан. Демак, Имом Ғаззолийнинг «Ақлдан нарида ўзга бир давра бордурки, унда бошқа бир кўз, яъни басират очилур. Басират ила инсон ғайбни кўрур, келажакда воқе бўлажак ҳодисаларни, ақл англашга ожиз бўлган айрим нарсаларни англай олур», дейиши тахминий гап бўлмаган. Шунинг учун ҳам Алишер Навоий ҳеч иштибоҳсиз басиратга инонган, борлиқ-оламнинг ички моҳияти, гўзаллик ва ҳақиқат сирларини тўғри, адашмасдан англамоқ истасанг, «Айла басират кўзи бирла назар», дея даъват этилган.

Улуғ мутафаккир шоир қандай қилиб басират кўзи очилишига эришган, шундан сўнг завқ ва мушоҳадада қандай юксакликларга кўтарилган, руҳий ҳаётида қанақа гўзал эврилишлар ҳосил бўлган, шеъриятидаги қайси туйғу, қайси маъно ва ҳолатларни бевосита басиратга нисбат бериш зарур – булар энди бошқа мавзу, махсус тайёргарлик ила ўрганиладиган ҳам мураккаб, ҳам ғоятда қизиқарли масалалардир.

VI

Билган – гапирмайди, гапирган – билмайди, деган қоидага риоя қилинса, Навоий ижоди билан боғлиқ баҳс-мунозаралар бошқача кечади. Бир замонлар Алишер Навоийнинг даҳосига шубҳа билан қарашлар бўлган. Лекин бундай иштибоҳлар туман янглиғ тезда барҳам топган. Рус ёки грузин зиёлисидан Пушкин ёки Шота Руставелининг буюклигини исботлашни талаб қилиб кўринг-чи! У сизга ё ажабланиб қарайди, ёки устингиздан кулади. Ахир, бу зотларнинг иккиси ҳам ўз юрти ва миллат тарихида юксак ўрин эгаллашини билмаган, тасаввур этмаган рус – русми, грузин – грузинми? Муҳаммад алайҳиссаломнинг пайғамбарлигини исботлаш ҳеч бир мусулмоннинг хаёлига келмаганидек, Навоийнинг улуғлигини кўрсатувчи қўшимча далил излашга ҳожат йўқ. Алишер Навоийнинг буюклигини билмаслик ўзбек миллатининг маданияти тарихи, миллий-маънавий куч-қуввати ва жаҳон бадииий тафаккурига қўшган буюк ҳиссасини англамаслик билан баробар. Алишер Навоийнинг улуғ сиймоси ул зотнинг руҳонияти, беназир шахсияти ва сўзни санъат даражасига кўтарган ижодкор эканлиги билан белгиланади. Унинг шу замонда – янги асрда ҳам замонавий шоир сифатида ёдга олинаётгани беҳикмат бўлмаса керак.

Навоийни бошқа халқларга танитмоқ учун эмас, ўзимиз яхши билишимиз учун кўпроқ ташвишланишимиз зарурга ўхшайди. Очиғини айтганда, биз ҳали Навоий ижодиётини керакли ва арзийдиган даражада ўқиб-ўрганганимиз йўқ. Эҳтимол, шунинг учун ҳам илм, ижод ва санъат аҳли Навоий ижодиёти хусусида умумий, икки томчи сувдай бир хил баландпарвоз таъриф ва тавсифларни такрорлашдан асло хижолат чекмайди.

Гёте 1831 йили рус адибларидан бирига «Сиёсат ва реализм, адабиёт ҳамда санъатдаги гўзалликни сўндирди» деган экан. Улуғ олмон шоири бунда сўзнинг илоҳий гўзаллиги ва моҳиятини назарда тутган бўлса керак. Шўро замонларида мумтоз адабиётимизга бирёқлама ва юзаки муносабат бизда ҳам худди шундай ҳолатни юзага келтирди. Шу боис эндиликда Навоийни пухта билиш учун жуда жиддий ва махсус тайёргарлик кўриш тақозо этилади. Акс ҳолда шоир ижодининг асл моҳияти кашф этилмасдан қолаверади.

Буюк ёзувчи ва шоирлар ҳаётида ижодий эркинлик ҳамиша муҳим аҳамият касб этган. Даҳо санъаткорлар, энг аввало, ана шу эркинликнинг куч-қуввати ва фалсафасига таянади. Шу боис ҳам ҳақиқий санъаткорнинг ҳаёт тарзи, руҳоний-ғоявий олами бошқаларникига ўхшамайди. Навоий шахсияти ва ижодий олами ҳам бундан мустасно эмас.

Дарҳақиқат, сўз ва фикр эркинлиги ҳақиқатни тўғри акс эттиришнинг тамал тоши, дейиш мумкин. Ҳар қандай озодлик ўзининг асл қиёфасини сўз ва фикрдагидек намоён эта олмайди ёки тасдиғини топа олмайди. Алишер Навоий ҳамма нарсани эркинлик ва вобасталикда талқин қилган, инсон қисмати билан боғлиқ ҳар қандай ҳақиқатнинг истиқболини тафаккур ҳурлигида кўрган. Демак, туйғуда, руҳда, кўнгил ва тафаккурда эркинликни қарор топтирмай туриб, Навоий асарларининг асл маъно-моҳиятини чақишга уриниш бефойда. Илм, илҳом, кашф ва ҳурлик завқи – ҳазрат Навоийнинг ғоя ва тимсоллари, мажоз ва ҳақиқат дунёсига киришнинг асосий йўли, дейиш тўғрироқ бўлади. Чунки дастлаб ишқ, дард ва армон сир-асрорлари очилиб, сўнгра маърифат ва гўзалик сабоқлари бошланади.
Хуллас, Навоий асарлари ғояларини тарғибу ташвиқ қилишдан олдин уларнинг маъно-моҳиятини тўғри англаб олиш лозим. Навоийни билиш – бошқа, уни англай олиш – бошқа. Навоийни англайдиганлар кўпайсагина навоийшуносликда аҳвол кескин ўгаришига мен тўлиқ ишонаман.

Ёш авлод фақат Навоий асарларидан эмас, умуман, мумтоз адабиётимиз чашмаларидан бебаҳра қолаётгани жуда ташвишланарли. Аҳвол шу зайлда давом этаверса, яқин беш-ўн йилда ўтмиш адабиётимизга мутлақо эҳтиёж сезмайдиган, басирати кўр, демакки, гўзаллик туйғусидан маҳрум, моддий дунё ғам-ташвишидан бошқасини тан олмайдиган ёшларнинг бутун бир авлоди вужудга келиши ҳеч гап эмас. Энг ёмони, бундай ўспиринлар мустақил фикр, адабиёт, санъат, маънавият, маърифатнинг инсон тақдиридаги қиммати, яшашдан асосий мақсад нима эканлиги тўғрисида бош қотириб ўтиришни ортиқча ташвиш деб билади.

Ҳазратнинг ўзи «Ҳайрат ул-аброр» достонида бежиз бундай демаган:

Сирри ҳақиқатдин ўлуб баҳравар,
Айла басират кўзи бирла назар.

Биз ёшларга басират сир-асрорларини етарли даражада тушунтириб, умуман, дунёга басират кўзи билан боқишни ўргатмагунимизча улар Навоий шеъриятининг туб моҳияти ва гўзаллик сирларини мушоҳада қилишдан ожиз бўлиб қолаверади. Бу дунёда билмаган нарсани билгандай бўлиб кўриниш, маҳдудлик ва хабарсизликдан хотиржам тортишдан ортиқ гумроҳлик йўқ.
Шоирнинг ижод намуналарини ўрганишга рағбат, ул зотнинг қуёшдек порлоқ шахсиятини севиш ва ижодига муҳаббат уйғотиш лозим деб ўйлайман. Тан олиш жоизки, халқимиз орасида Навоийсиз ҳам ҳамма нарсага ақлимиз етади, Навоийни ўқиб-ўрганмасак-да, англаш керак бўлган ҳақиқатларни биламиз, деган ўй-хаёл билан ўзига таскин берадиган кимсалар оз эмас. Биз ҳали ўтмиш тарихимиз ва адабиётимизни идрок қилиш борасида иллат ва ноқисликларнинг барчасини тўлиқ тушуниб олганимиз йўқ. Демоқчиманки, Навоий сабоқларига амал қилмасдан туриб, жаҳолат, нодонлик, авомлик, мутелик ва ёвузликнинг илдизларини қуритиш мумкин эмас. Ёшларга Навоийни англаш йўллари кўрсатилса, улар билиш зарур бўлган барча ҳақиқатларни билиб олади. Навоий сўзларини тўтидай такрорлаш билан, ғоя ва мақсадларини тушунмасдан ортиқча билағонликка бериладиган ёшларни маърифатли инсонлар деб бўлмайди.
Мана, ўттиз йилдан буён Мир Алишер Навоий ижодини баҳоли қудрат ўқиб, ўрганиб, талқин этаман. Мен Навоийнинг муҳибиман. Ана шу муҳиблик – мени руҳлантирувчи, чарчоқлик ва чорасизликлардан муҳофаза қилиб, доимий равишда ёзиб-чизишга ундовчи бир асос. Агар улар Навоий шеъриятини пухтароқ англаш ва мушоҳада этишда ўқувчиларга озроқ ёрдам берса, демак, биз мақсадга эришган бўламиз.

Ibrohim Haqqul
NAVOIYGA QAYTISH

I

Mana besh yuz yildan ortiq muddatki, Alisher Navoiy xalq faxri, tilimizning bayroqdori, she’riyat mulkining sultoni, madaniyat va ma’naviyatimizning porloq quyoshi bo‘lib kelmoqda.

Navoiyga o‘xshash dohiy shoirlar tasodifan dunyoga kelmaydi. Buning uchun juda yaxshi shakllangan ijtimoiy-madaniy muhit va rivojlangan iqtisodiy-siyosiy sharoit zarurdir. Navoiy o‘n beshinchi asr farzandi. Lekin uning ijodiy shaxsiyati Amir Temur asos solgan buyuk saltanat bilan, shu saltanatdagi ma’rifiy-ma’naviy ko‘tarilishlar bilan chuqur bog‘liq. Amir Temur Mirzo Ulug‘bek taqdirida qanchalik muhim rolni bajargan bo‘lsa, temuriyzoda Husayn Boyqaro ham Navoiyning Navoiy bo‘lishida alohida hissa qo‘shgan. Shuning uchun Amir Temur hukmronligi davrlarida shakllangan va ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, madaniy hayotning deyarli barcha jabhalarida ibratli natijalar bergan davlatchilikdagi Birlik tuyg‘usi Navoiyni ko‘p ilhomlantirar edi.

«Xuroson va Movarounnahr tarixida, – deb yozgandi akademik Izzat Sulton, – «Temur va temuriylar davri» deb atalmish palla Navoiyning tahsin va g‘ururini uyg‘otar edi, chunki bu davr «turk ulusi» zodagonlarining hokimiyat boshiga kelishi va milliy madaniyat hamda adabiyotning taraqqiyoti davri bo‘ldi. Zotan, Xuroson va Movarounnahrning bu davr tarixi genial shoirning bunyodga kelishiga zamin hozirlagan va Navoiy o‘z taqdiri va tarixiy missiyasi bilan bu davr orasida uzviy, chambarchas aloqa borligini sezar edi». Shu boisdan ham Navoiy fikri ochiq, ruhoniyati sog‘lom, to‘g‘rilik, rostlik va haqiqatni umr mohiyati deb bilgan el uchun ijod qilish zaruriyatini chuqur his etgan. So‘z bilan odamni aldash, so‘z bilan yolg‘onni haqiqatga aylantirishga urinish millat manfaati uchun katta ziyon va kechirilmas qabohat ekanligini Navoiy har narsadan ortiqroq tushungan. Ulug‘ shoir butun ijodiyoti mobaynida «So‘zda, Navoiy, ne desang, chin degil», degan talab va shioridan mutlaqo chekinmagan. Bu – ijod tajribasida juda siyrak uchraydigan hodisa.

Navoiy o‘n beshdan ziyod she’riy shakllarda qalam tebratgan. U g‘azal, ruboiy va boshqa turdagi she’rlarida insonga xos jamiki go‘zal his-tuyg‘ular, ezgulikka chorlovchi ma’nolarni tasvirlab bergan desa, mubolag‘a bo‘lmaydi.
Navoiyning o‘zbek tilida ilk marotaba «Xamsa» yaratishi chinakam ijodiy jasorat edi. «Xamsa» – besh ulkan dostonni o‘z ichiga olgan mukammal asar. Har dostonning o‘zi bir olamdirki, undagi g‘oyalar, haqiqatlar, necha o‘nlab qahramonlar taqdiri insoniyat qalbini abadulabad zavqlantirishga qodir.

Alisher Navoiyning buyukligi va xalqimiz tarixidagi xizmatlari mutafakkir shoirligi bilangina belgilanmaydi, albatta. Navoiy badiiy ijod jabhasida qanchalik tengsiz bo‘lsa, ilmda, ya’ni olimlikda ham shunchalik benazir. Navoiyning tilshunoslik, adabiyotshunoslik, tarix va tasavvufshunoslikka bag‘ishlangan asarlari hanuzgacha o‘zining ilmiy qimmatini boy bergani yo‘q. Tilimiz, adabiyotimiz muammolarini hal qilishda bu nodir tadqiqotlarga qayta-qayta murojaat qilishimiz, ayniqsa, yosh avlod ulardan puxta xabardor bo‘lishi zarur.

Alisher Navoiyning hayoti, adabiy, ilmiy merosini o‘rganish olijanob mehnat. Uning tarjimai holi, merosiga qiziqish XV asrdan boshlangan. Navoiy asarlari o‘z zamonasidayoq mohir xattotlar tomonidan qayta-qayta ko‘chirilib, xalqqa yetkazilgan bo‘lsa-da, navoiyshunoslik yigirmanchi asrda yangicha shakllandi. Albatta, sho‘ro davrida Navoiy asarlari nashri va tadqiqi bo‘yicha ko‘p ishlar qilinib, ma’lum yutuqlarga erishilgan. Ammo ular erkin yoki ozod bir millatning talab va ehtiyojlarini qondira olmasdi. Chunki, Navoiy to‘g‘risida bahs yuritgan hech bir olim sho‘ro mafkurasi tomonidan belgilangan chiziqdan chetga chiqa olgani yo‘q. Aytish zarur bo‘lgan fikr-mulohazalarning aksariyati tadqiqotchilarning ko‘nglida qolib ketganligi endi sir emas. Shoirning ayrim asarlari nega mustaqillik zamonigacha to‘liq nashr etilmadi? Ulug‘ shoir ijodiyotining irfoniy mohiyati, ilohiy haqiqatlari xususida deyarli bahs yuritilmagan? Buning sabablari mushohada qilinishi lozim.

Yoshlarimiz Navoiyni qanchalik chuqur va puxta bilsa, ma’rifat, ezgulik, komillik sirlarini o‘shancha kengroq egallaydi. Navoiyning so‘zlari diliga o‘rnashgan odam, o‘zi istasin-istamasin odamiylik sharafi va kuch-quvvatini idrok etadi. Navoiy saboqlariga amal qilgan kishi o‘z-o‘zidan xalq dardu tashvishlarini yengillatishga bel bog‘laydi, fikrni – fikrsizlikka, ilm-ma’rifatni – nodonlikka va jaholatga qarshi qurol o‘rnida ishlatadi. Navoiyni yetarli darajada bilish – adolat, diyonat va imon-e’tiqodning kuchiga ishonch demak. Ko‘nglida shu ishonch g‘olib bo‘lgan odamlar soni jamiyatimizda qancha ko‘paysa, insoniy muammolar har qalay kamayib boradi. Eng muhimi, diniy hayotdagi mahdudlik va chalg‘ishlar yosh avlod ongidan tezroq barham topadi. Bunga sira-sira shubhalanmaslik lozim.

Alisher Navoiy mumtoz adabiyotimizning markaziy siymosi. Turkiy adabiyotning eng ilg‘or va bezavol yutuqlari shoir she’riyatida mujassamlashgan. Buni Ozarboyjonning benazir shoiri Muhammad Fuzuliy, turkman klassigi Maxtumquli, qozoq oqini Abay, qoraqalpoq yozma adabiyotining asoschilaridan bo‘lmish Berdaqning e’tiroflaridan ham anglash mumkin. Demak, Navoiy ijodi qardosh xalqlar bilan bo‘lgan asriy aloqalar, do‘stlik munosabatlarini yanada mustahkamlash va yangi pog‘onalarga ko‘tarishdagi o‘ziga xos muhtasham asosdir. Navoiy va Jomiy o‘rtasidagi ustozu shogirdlikni esa har qancha ibrat qilib ko‘rsatsa, o‘shancha kam. Chunki bunday hodisalar ko‘hna tarix uchun ham kamyobdir.

Xullas, keyingi yillarda biz Navoiyning tilimiz, madaniyatimiz, adabiyotimiz rivojidagi tarixiy xizmatlarini nisbatan chuqur anglay boshladik. Navoiyning qudratli shaxsiyati, betakror ijodiyoti, ijtimoiy, siyosiy faolligi, bunyodkorlik g‘ayrati xususidagi tasavvurlarimiz nisbatan o‘zgardi.
Alisher Navoyning g‘azallaridan birida shunday gap bor:

Dedim: nazm ahlining sarxayli kim bo‘lg‘ay, dedi hotif:
Navoiy bo‘lg‘ay, ulkim sen tilaydursen agar bo‘lg‘ay.

O‘sha hotif – g‘oyibdan ovoz berguvchi adashmagan: Navoiy haqiqatda ham shoirlarning sardori, barcha davr turkiy she’riyatning sultonidir. Alisher Navoiy she’riyati san’atkorlikning buyuk maktabi. Uning ijod tajribalariga tayanib adabiyot taraqqiyoti haqida mulohaza yuritish yoki «Shoir kim, uning asosiy hunari nima?», – degan so‘roqqa aniq javob topish mumkin. Men Navoiy yashab ijod qilgan davrni goho o‘zimcha xayolan tasavvur aylab, Hazrat she’riyatining o‘quvchilari, muxlislarini ko‘z oldimga keltirishga urinaman. Ular kimlar? Eng avvalo, shoirlar, ijodkorlar – go‘zallik va she’riyatning sir-asrorini ham, qadr-qimmatini ham anglay oladigan kishilar. Keyin ilm ahli – Navoiyga olimlarning – shoiri, shoirlarning – olimi deb qaragan, Navoiyni ilm-fannning tolmas muhofizi, buyuk ma’rifatparvar o‘laroq e’zozlagan olimu ulamolar. Yana bir toifa: Navoiy asarlarida falsafaning eng murakkab, eng dolzarb muammolari she’r tili ila go‘zal talqin qilinishiga tan bergan faylasuflar…

Xullas, Alisher Navoiy she’riyatidan bahramandlik ko‘ngil ehtiyoji bo‘lib qolgan musavvirlar, mug‘anniyu hofizlar, davlat va hokimiyat sohiblari, haq yo‘lchilari – darvesh, faqir, orif va oshiqlar, madrasa talabalari, din va shariat vakillari, kosiblar, hunarmandalar, dehqonlar…

Ehtimol, bu qaydlar kimgadir erish tuyular. Lekin erish tuyulmasligi kerak. Oddiy kitobxonni qo‘ya turaylik. Shoir – shoirning, yozuvchi – yozuvchining yozgan narsasini o‘qimay qo‘ygan zamonda o‘quvchining did, saviya va ichki talablari deyarli unutilgan bir davrda, ko‘pchilikning Navoiyga qiziqish sabablari to‘g‘risida o‘ylasa aslo zarar qilmaydi.

Darvoqe, bundan bir necha yil avval matbuotda «Navoiy xoslar shoiri», degan bir fikr aytilgan edi. «Xoslar» – alohida toifa demak. Odatda ahli tasavvufga xoslar deyiladi. «A’xos» – xoslarning xosi, «xos» – saralangan kishilar jamoasi, «avom» – savodsiz yoki savodi past oddiy xalq, «a’om» – avom darajasiga ham ko‘tarilmaganlar guruhi. Bular tasavvufiy istilohlar. Shuning uchun na tasavvuf nuqtai nazaridan, na ilm, saviya, madaniyat mezoniga ko‘ra Navoiyni «xos»lar shoiri deyish haqiqatga muvofiq kelmaydi. Navoiy shohning ham, gadoning ham, oshiqning ham, orifning ham – hamma-hammaning shoiri. Navoiy she’riyatidan kim nimani axtarsa, shuni topadi. Fikran va ruhan kim nimaga talabgor bo‘lsa, unda barchasi mavjud. Hatto zolim va johil, nodon va gumroh ham Navoiy she’rlaridan shifo topadi. Chunki Navoiy she’riyatida bitta bosh maqsad bor – Komillik. Bitta sarbon tuyg‘u mavjud – Kamolot tuyg‘usi. Asosiy birgina nur qaynog‘i bor – Ishq.

Bo‘lmasa ishq ikki jahon bo‘lmasun,
Ikki jahon demaki, jon bo‘lmasun.

Ikki jahonning ham mazmun-mohiyat va saodati shu ishqda.

Komillik to‘g‘risida so‘z yuritilgan ayrim qadimiy kitoblarni o‘qiganda, komillik maqomi zamin odamiga nasib etmaydigan bir narsaga o‘xshab tuyuladi. To‘g‘ri, komil inson martabasiga yuksalish mashaqqatli –riyozat va zahmatni talab etadigan ish. Tasavvufiy mazmundagi komillik shartlari yanada og‘irroq. Lekin Navoiy masalani murakkablashtirmaydi. Aksincha, har qanday murakkablik va qiyinchilikni oson hal qilish yo‘li yoki usullarini ko‘rsatadi. Shulardan biri, ehtimolki, birinchisi, komillik da’vosini dildan supurib tashlab, noqislikka nigohni qaratish, ya’ni o‘z nuqsonlarining mushohadasiga kirishish:

Noqis uldurkim, o‘zin komil degay,
Komil ulkim nuqsin isbot aylagay.
O‘z kamolidin demas ahli kamol
Ahli nuqson ichradur bu qilu qol.
Senki nuqson ichra komilsen, base,
Olim aytib o‘zni, johilsen base.

«Nuqson ichra komil»lik degani nima? Bu – nafs dastidan xalos bo‘lmagan o‘zlik. Navoiyning komillik maslagi nafs hukmronligidan butunlay ozod yangi bir ruhoniy «Men» salohiyatiga asoslanadi. Insonning iymoni va vijdonini ana shu «Men» o‘z tasarrufiga olmaguncha, u hech qachon komillik zavqiga yetib borolmaydi. Hurlik, ezgulik, haqiqat to‘g‘risidagi iddaolar shunchaki quruq gap bo‘lib qolaveradi. Sharqning buyuk shoirlaridan biri «Ollohni juda ochiq ko‘rishni istasang, «Men»ni juda ochiq ko‘rishni o‘rgan», deganda nafs uchun «o‘lgan», ruh uchun hayot boshlagan o‘sha yangi «Men»ni e’tiborda tutgan.

Navoiy bir g‘azalida:

Ruh rahmoniy erur, nafs erur shaytoniy,
Ikkisin bir-biriga qo‘shmoq emastur mashrut, —

der ekan, xuddi shu «Men» taqdiri uchun javobgarlikka chorlagandir. Inson qismati va ma’naviyatida tasavvur etib bo‘lmas o‘zgarish, g‘aroyib yangilanishlar ijodkori bo‘lmish ushbu «Men» xususida so‘zlashimizning yana bir sababi bor.

Aziziddin Nasafiy «Komil inson» nomli kitobida yozadi: «Bilgilki, komil inson quyidagi to‘rt narsaga mukammal shaklda ega bo‘lgan insondir. Ularning birinchisi, yaxshi so‘z, ikkinchisi, ezgu faoliyat, uchinchisi, go‘zal axloq, to‘rtinchisi, ilm». Bu to‘rt narsaga erishgan kishi komil bo‘lishi mumkin, biroq hurlik shavqini qo‘lga kirita olmas ekan. Sabab? Chunki u hali tark va fano holining madadiga muhtojdir. Chunki u yaxshi axloq, yaxshi amal va ilmda nechog‘lik ilgarilagan bo‘lmasin, to‘la ma’noda ko‘ngul tozaligi va osudaligini qo‘lga kiritib bilmagan. Xo‘sh, nima qilish kerak? Fano holidan najot kutish lozim. Navoiy g‘azallaridan birida yozadi:

Deding: «Fano nedur?» Muxtasar deyin: «O‘lmak!»
Ki sharhin tilasang yuz risola bo‘lg‘usidur.

Bizda fano sharhida hatto biror risola ham yo‘q. Shuning uchun o‘sha muxtasar sharh: «O‘lmak, yo‘q bo‘lmak»dan boshqasini deyarli bilmaymiz. Holbuki, Navoiy devonlaridagi necha yuzlab baytlar, butun boshli g‘azallar fano talqiniga bag‘ishlangan. Mana o‘sha baytlardan ayrim namunalar:

Kirsang fano tariqig‘a devonavor kir,
Ul vajhdinki, aql bu yo‘lda aqiladur.

yoki:

Fano mayxonasida qil gadolig‘,
Desangkim, bo‘lmayin sultong‘a muhtoj.

Fano tariqining bosh talabi va tub mohiyatini shunday sharhlash mumkin: insonning ixtiyor va irodasi – uning sifatlari, boshqacha aytganda, shaxsning sifatlari uning ixtiyor va irodasini ifoda etadi. Lekin o‘zining bashariy irodasi bilan u Haqdan ajralgan. Ya’ni, iroda o‘rtadagi hijob. Demak, inson o‘z-o‘zicha ojizlik, noqislik, kuchsizliklarini butunlay yenga olish imkon va iqtidoriga ega emas. U foniy narsadan kechib, boqiyga erishmog‘i lozim. Haq irodasi ham azaliy, ham qudratli. Ilohiy iroda egasi bo‘lish esa, yuqorida aytganimiz, odamning barcha maxluqotlardan buyukligi va ustunligini namoyish etadigan qudratli «Men»ning tug‘ilishi. Shu uchun ham Navoiy:

Dema jomi fano ichra ezilmishtur ajal zahri,
Navoiy jon berib, ul jomni chekmakdur armonim,-

deb yozgan.

Ma’lumki, komil inson tushunchasini tasavvufga birinchi bo‘lib Muhyiddin ibn Arabiy olib kirgan va nazariy jihatdan asoslab ham bergan. Uningcha, «Insoni komildan yuqori mukammal bir mavjudlik yo‘qdir. Bu dunyoda «Insonlar orasida kamolga yetishmaganlar hayvoni notiq – ular faqat suvratda insondirlar, xolos». Bu fikrlar beixtiyor Navoiy bobomizning bir qit’alarini xotirga keltiradi:

Ahli ma’ni guruhida zinhor,
Hech or aylama gadolig‘din.
Kim bularga gadolig‘ ortiqdir,
Ahli suratg‘a podsholig‘din.

Demak, «ahli ma’ni» – komil insonlar, «ahli surat» – komillik nasib qilmagan kimsalar. Navoiy she’riyati esa komillik fazilati va haqiqatlarining mislsiz bir badiiy qomusidir.

Tasavvufga bag‘ishlangan mo‘’tabar kitoblarda takror-takror keltiriladigan bir hikoyat bor: naql qilinishicha, Shayx Sam’unning majlisida bir odam uning yoniga kelib o‘tirib undan «Muhabbat nedur?» – deya so‘rabdi. «Bugun bu masalani tushunmoqqa qodir biror-bir kimsa yo‘qdur», – debdi Sam’un. Shunda uning yoniga bir qush kelib qo‘nibdi. Shayx qushni tizzasiga olib, «Muhabbatni anglagan biror jonzot bo‘lsa, mana shu qush erur», – debdi-da, unga yuzlanib so‘z boshlabdi: «So‘fiylar ishq va muhabbatda shu, shu… darajalarga yuksaldilar. Shunday, shunday sirlarni mushohada etdilar…» singari bir qancha gaplarni aytibdi. Sam’un ishq haqida shu qadar ta’sirli gapiribdi-ki, bir payt uning tizzasidagi qush o‘lik holida yerga qulab tushibdi. Va bu hol majlis ahlini hayronu lol etibdi. Hazrat Navoiyning ayrim g‘azallarini o‘qiganimda mana shu hikoyat tez-tez yodimga kelaveradi. U g‘azallarning sir va ta’sir quvvatini ta’riflash qiyin. Ba’zan ularning bashar xayliga mo‘ljallanganligiga aql ham uncha bovar etmaydi. Chunki Navoiyning aksariyat g‘azallari, aqlusti bir tuyg‘u va zavqi ruhoniy ila bitilgan.

Najmiddin Kubroning ta’kidlashlaricha, «Muhabbatning intihosi ishqning ibtidosi erur. Muhabbat qalb uchun, ishq esa ruh uchundir». Shuningdek, Haq sifatlarining mushohada etilishiga muhabbat, Haq fe’llari nurining idrokiga ishq va Haq zot nurining mushohadasiga uns deyilmish.
Navoiy:

Xilvate topib, seni jismim aro jon aylasam,
Balki jon xilvatsaroyi ichra mehmon aylasam,-

degan misralarni yozganida qarilik fasliga yetgan va ruhida uns holi g‘olib edi. Buni baytning umumiy mazmunidan, xususan, xilvat orzusidan ilg‘ash qiyin emas.

Xilvat – xalqdan uzoqlashib, ulardan ayri yashash uchun biror-bir go‘shaga chekinish demak. Tasavvufiy ma’noda xilvat yoki uzlatdan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad yomon axloqdan ajralish, tuban ishlardan voz kechish, qalbni jilolantirib, ruhni huzur va farog‘atga yetishtirish. Bu uzoq davom etadigan hodisa emas. Lekin shu qisqa muddatda ma’shuqa oshiqning jismi aro jonga aylanishi mumkin. Navoiy esa oshiqlar uchun doimiy orzu bo‘lib kelgan yor ila xilvat xususida so‘zlayotir. Ammo bu xilvat mohiyati tamoman boshqacha. Chunonchi: oshiq yorni jismi ichra jon etib «xilvat saroyi ichra mehmon» qilish bilan kifoyalanmasdan, «tanda jon yanglig‘» uni jon bag‘rida pinhon tutmoqchi:

Xilvat eldin yoshurun, xilvat aro tan yoshurun,
Tanda jon yanglig‘ seni jon ichra pinhon aylasam.

Ma’lumki, jon forsiy so‘z bo‘lib, ruh, ko‘ngil, tiriklik nafasi singari ma’nolarni ifodalagan. Tasavvuf va tasavvuf adabiyotida jon tushunchasi juda kengaytirilib, kalima tarkibiga yangi ma’nolar kiritilgan. Masalan, endigina sayri suluk yo‘liga kirgan darveshlarga mavlaviylar «jon» deyishgan. Ko‘p tariqatlarda esa jondan murod me’roji ma’naviy bo‘lgan. Bunday yuksalish holidan yiroq she’rxon visolni yashirish, maxfiy saqlash uchun «jon pardasi»ni imkoni bo‘lgani qadar har tomonga osish yoki qanday osishni umuman tasavvur qila olmaydi:

Anda ham jon pardasin har sari osib satr uchun,
Vasling ixfosin nechakim, bo‘lg‘ay imkon, aylasam.

Xo‘sh, bu gaplar kimga qaratilgan va ularning haqiqatini kim to‘g‘ri anglay oladi? O‘zlik masalasida bosh qotirmagan, o‘zlikdan kechish yo‘l-yo‘riqlaridan bexabar hech kim. Mosivodan (Haqdan boshqa hammasidan) butunlay forig‘ bo‘lib Haqqa bog‘langan chin oshiq yoki orif mana bu baytda gap nima to‘g‘risida ekanligini tez va xatosiz bilib oladi:

Chu bu xilvat ichra ne o‘zluk erur mahram, ne men,
Har ne nomahram durur, o‘zdin parishon aylasam.

Aslida «O‘zluk» ham bir men. Ammo Navoiy shunday bir «xilvat»dan bahs yuritayotirki, unda o‘zlikdan nisbatan ajralgan, aniqrog‘i ishq otashida toblangan ikkinchi «men» ham yorga to‘la mahram bo‘lishga qodir emas. Biroq, «har ne nomahram» bo‘lsa, barcha-barchasini o‘zdin yiroqlashtirishga qasd qilgan xuddi ana shu «men» g‘azalning bosh qahramonidir. Nafs va nafsoniy mayllar unga ag‘yor bo‘lganidek, Haqdan yiroq qolganlar va voqif bo‘lmaganlar ham ag‘yordir. U ishq izhoriga til nechog‘lik ojiz deb bilsa, hijron dardi sharhida ham «bezabonlig‘» «usuli»ni tanlaydi:

Daf’ o‘lub ag‘yor, topsam bor ul xilvat aro,
Bezabonlig‘ birla sharhi dardi hijron aylasam.

Tasavvur qilingki, oshiqning xilvatga daxldor va baytma-bayt ta’kidlanib kelingan deyarli barcha istak yoxud xohishlari ro‘yobga chiqdi. U endi mutlaq forig‘ va sokin odam. Bunday holning hikmati nima? Birinchi hikmati, lahza mazmuni, lahza sururini o‘zida mujassamlashtirgan va lahza nuridan munavvar holga sohib bo‘lish. Zero, boqiy umr asrori «bir lahzalik ushbu hol aro» yashirindir. Shu bois ham oshiq hech ikkilanmasdan, «Umri boqiy topqamen, bir lahza ushbu hol aro», deydi. Ikkinchi hikmat, oshiqlik kamolini belgilovchi bexudlik yoki behushlik «maqomi»ga ko‘tarilish. Bu maqomda til ishq asroriga mahram emasligini anglagan oshiq bir umr jamol zavqi ila nafas olishni istaydi:

Umri boqiy topqamen, bir lahza ushbu hol aro,
O‘zni bexud, ko‘zni ruxsoringg‘a hayron aylasam.

Sirtdan qaralganda, g‘azal maqta’sidagi fikr oldingi baytlardagi gaplar bilan mantiqan uncha bog‘lanmaydi. Chunki o‘quvchi ishq tarki iqrorini xayolga ham keltirmaydi. Aksincha, sultoniy bir holga yetishgan oshiqlikning istiqboliga o‘zicha inongisi keladi. Ammo g‘azalda talqin etilgan «xilvat» tuyg‘usini hamma ham idrok qilishga qodir emas. Ayniqsa, o‘zdin kechib, hayrat vodiysiga yetgan «bexud» oshiq ahvoliga ko‘pchilik boshqacha nigoh bilan qarashi tabiiydir. Shoir masalaning shu jihatini ham hisobga oladi va ishq yo‘lidan chekinishga aslo iloji yo‘qligini shunday tarzda bayon etadi:

Ey Navoiy, dema iqror ayla ishqi tarkini,
Kim inong‘ay, gar o‘zumga buyla bo‘hton aylasam.

Odatda, orifona g‘azallarda hayot voqea-hodisotlari va inson qismatiga chuqur nigoh tashlash, kattadir, kichikdir, har bir narsani fano va baqo holi ila mushohada qilishga da’vat etiladi. Alisher Navoiyning:

Davron guliyu gulshani xorig‘a arzimas,
Gulgun mayi baloyi xumorig‘a arzimas, —

bayti bilan boshlangan g‘azalining biror bir baytida ham ma’qullangan, e’tirof etilgan, qadrlashga loyiq ko‘rilgan narsa, hodisa yoki haqiqat yo‘q hisobi. Hamma-hammasi uchun bitta xulosa, bitta hukm: «Arzimas!»
Bir yoqlama qarash, yorug‘likni hisobga olmay, zulmatni inkor aylash Alisher Navoiyga butunlay yotdir. Davrondan har qancha nolimasin, davrni har qancha ayblamasin, odam farzandi o‘z davri va davronidan ajralib yashay olmaydi. Bunday umrning ma’nisi ham, keragi ham yo‘q. Qolaversa, davr va zamonda hamma narsa yomon deyish aqldan emas. Navoiy buni ham shu qadar mukammal bilganki, bir g‘azalida:

Davr ichinda fitna ham ko‘p, xo‘b ham behad, valek
Bo‘lmag‘ay mingdin bir ul sarfitnai davroncha xo‘b,-

deya o‘quvchini davron makr-hiylalaridan g‘aflatda qolmaslikka chaqirgan. Demak, yomonni bilish yaxshini qadrlashga xizmat etmog‘i kerak. Yoki aksincha. Ana shunda:

Ming yil kishi jahon eliga qilsa shohliq,
Bir dam alar ihonatu orig‘a arzimas –

ligini chuqur tushunishda qiyinchilik sezilmaydi. Tarix ne-ne jahongirlar misolida shohlik, saltanat ishqi ham baqosizligini ko‘p bora isbotlagan. Navoiy shohlikni dunyoga bog‘lanish va dunyo ishqining eng oliy shakli o‘laroq tilga olgan. Va shoh naqadar adolat ila hukm yuritmasin, toju taxt xalqu xaloyiq ori va qadrining bir damlik kamsitilishiga arzimasligini haqqoniy ta’kidlagan. Shu o‘rinda bir muammoga aniqlik kiritish zarurga o‘xshaydi.

Navoiy g‘azalining zamirida tarki dunyo tuyg‘usiga da’vat bor. Umuman, Sharq mutafakkirlari, ayniqsa, tasavvuf va tasavvuf adabiyoti vakillari tarki dunyo haqidagi fikr-qarashlarini hamisha ochiq-oydin ifodalaganlar. Sho‘ro mafkurasi tasavvuf va mumtoz she’riyatning aynan tarki dunyochilik tushunchalariga keskin qarshi chiqdi va ularni tamoman inkor etdi. Bu to‘g‘rimi, noto‘g‘rimi?

Moddiyotchilik ma’nosida nisbatan to‘g‘ri, ammo ma’naviy-ruhiy kamolot nuqtai nazaridan noto‘g‘ri. Dunyo va olam o‘ziga xos bir hukmron – hokimi mutlaq. Odam farzandi, u bilan murosa qilishga, uning talab, istaklari bilan hisoblashishga majbur. Bundan u hamisha ham yutqazavermaydi. Balki, el-yurt manfaati va taraqqiyot uchun hissa qo‘shadi. «Har ne qadar bu olamning hol va ishlari o‘tkinchi bo‘lsa ham, – deydi Aziziddin Nasafiy, – aldansak va aldanmasak ham bu dunyoga ehtiyojimiz bor. Shu ehtiyoj tufayli nokaslar bilan suhbatlashish, bexabarlar bilan birga bo‘lishga majburmiz». Tasavvuf, zohiran dunyo bilan aloqani uzmay, odamlarga nafi yetadgan hech bir ishga qo‘l siltamagan holda, botinan dunyoparast bo‘lmaslik, nafs «arkon»lari bilan foniy dunyoga bog‘lanmaslik yo‘l-yo‘riqlarini belgilab berdi. Shu uchun tasavvuf boshqa ko‘p kasb, hunarlar qatori, hatto tijoratni ham qo‘llab-quvvatladi. Bu haqda ulug‘ yurtdoshimiz Abubakr Muhammad bin Is’hoq Buxoriy Kaloboziy yozadi: «So‘fiylar ziroat, tijorat va hunarmandlik kabi shariat muboh aylagan yo‘llar bilan mol topish halol degan nuqtai nazarda hamfikrdurlar. Ammo mol topganda hushyor bo‘lish, qalloblik qilmaslik va va shubhali narsalardan qochish shartdir. Ularga ko‘ra, mehnat qilish va pul topishdan maqsad yordam qo‘lini cho‘zish, birovlarning mol-mulkiga ko‘z olaytirish hissinng ildizini quritish, pulni xalq uchun xarj aylashni niyat etish va qo‘shnilarga g‘amxo‘rlik tuyg‘usidir». Bundan ortiqroq muruvvat, bundan ziyod xolis niyat va oliy tuyg‘uni tasavvur etish mumkinmi? Alisher Navoiy bir g‘azalida:

Zamona ahlig‘a garchi o‘yunchiliqdur ish,
Yengar ham oxir alarni zamonaning o‘yuni, –

deydi. Bugunning tili bilan aytganda, bu baytda zamonasozlik nayrangi, shaxsiy g‘araz va iddaolarni ko‘zlab zamonga moslashish holati qoralangan. Navoiy buni o‘z nomi bilan «o‘yunchilig‘», deb ataydi. Biroq bunday o‘yunchilig‘ni yengib, «o‘yunchi»larni zabun etadigan boshqa bir katta o‘yin bor. Bu – zamonaning o‘yini.

Inson shuni bilish, shu shafqatsiz o‘yindan o‘zini chetga olishda ko‘pincha ojizlik qiladi. Va goho xayolga kelmas dunyosevarlik mashg‘ulotlarida qo‘li balandligini ko‘z-ko‘z qilmoq istaydi. Axir, manqalga oddiy o‘tin yoqsa bo‘ladi-ku! Yo‘q, xalqdan ajralgan dunyodor «manqal»iga rangdor, xush hid taratuvchi yog‘och yondiradi:

Manqalda udu sandal agar aylasang o‘tun,
Bir lahza dud birla sharorig‘a arzimas.

Bundagi «manqal» bir timsol. Hozirgi davrda «manqal»ning shakllari o‘zgarib, turlari ko‘paygan, albatta. Kamyob, qimmatbaho «yog‘och»ga horislikchi? Aql bovar qilmas darajada kuchayib, keng tomir yozib ketgan. «Dud» va «sharor»dan andisha hissi pasaygan desak, haqiqatdan ko‘z yumgan bo‘lamiz.

To‘g‘ri, inson dunyoga bir marta keladi. Yelday o‘tadigan shu qisqa umrni erkin, har qanday qaramlik va muhtojlikdan forig‘, yayrab o‘tkazshga u to‘la haqli.

Dahr bog‘inda necha kunkim tiriksan, aytqil,
Kim yana topmoq emas ma’lum bu bo‘ston kabi.

Navoiyning bu o‘gitlari naqadar donolik va hayotsevarlik bilan aytilgan. Lekin aqlni taniy bilish chog‘laridanoq bilmoq kerakki, hayot bo‘stonida aysh qilish – nafsoniy va shahvoniy quvvatlarga erk berish degani emas. Mol-mulk yig‘ish poygasi, martaba balandligi, «totlig‘-totlig‘» yemoq, «turlik-turlik» kiyib, hashamatli qasrlarda rohatlanib yashash – bular ham umr mohiyatini aks ettirmaydi. Navoiyga ko‘ra, tiriklik ayshi, avvalo, nafsni ruhga taslim aylash, ishq, ma’rifat, go‘zallik nuri ila ko‘ngulga ziynat berishdir. Shundagina inson dunyo fathi uchun lashkar tortmoq «sipoh gardi g‘uborig‘a» arzimasligini ham, odamlar orasidagi bir fursatlik nifoqu janjallar asrlarga cho‘zilgan umr farog‘atini butkul yo‘qqa chiqarish ehtimolini ham anglab odim tashlaydi:

Yuz qarn olam ahli aro aylamak nishot,
Bir dam alar nifoqu niqorig‘a arzimas.

Navoiy she’rlarini kishi qancha ko‘p o‘qib, ma’no maohiyatini qancha ko‘proq anglay boshlasa, fikr-mushohada mehnatidan o‘shancha huzurlanadigan, ruhning qudrati va sehriga ortiqroq ishonadigan bo‘lib boraveradi. Asta-sekinlik bilan bo‘lsa-da, tuban mayllar, qahrli tuyg‘ular, sayoz va qiymati haminqadar tushunchalar qalbdan chekina boshlaydi. Eng muhimi, siz o‘z g‘aflatingiz «chegara»sini ko‘rish, Navoiy talab qilganidek, noqisliklaringiz isbotidan cho‘chimaydigan holga ko‘tarilishga urinasiz. Bu umidbaxsh urinish jarayonida o‘zingizcha bir narsaning haqiqati va mohiyatini aniqroq, teranroq kashf etishga jahd qilasiz. Bu – fano holi, fano yo‘li va faqru fanolik orzusi erur. Chunki, Navoiy qayta-qayta fano xususida so‘zlaydi, fano sirlarini sharhlashdan, fano vodiysiga sayr etishga chorlashdan to‘xtamaydi. Fikr yuritganimiz g‘azal maqta’ida ham o‘qiymiz:

Kirgil fano yo‘lig‘a, Navoiyki, dahri dun,
Bu umri besabotu madorig‘a arzimas.

Navoiy dunyoqarashida komillikni kafolatlovchi hol – fano holi, dilni yayratuvchi, toliqishlar, toriqishlar, jabr-jafolardan xalos etguvchi maskan – fano mayxonasi, Haq visoliga yetkazguvchi yo‘l – fano yo‘li.

Abu Nasr Sarrojga ko‘ra, fano, nafsning yomon sifatlardan xalos bo‘lishi va poklanishi. Fano uch turlidir: birinchi, qulning o‘z nafsi va sifatlaridan fano bo‘lib, Haq sifatlariga ega bo‘lishi. Bu – fanoi af’ol. Ikkinchisi, qulning Haqni bilish bilan Haqning sifatlaridan ham fano bo‘lishi. Bu – fanoi sifot. Uchinchisi – qulning Haq borlig‘iga fanoligi, ya’ni fanoi zot. Fanoi af’ol shartlarini bajarishning o‘ziyoq inson axloqini go‘zallashtiradi. Chunki Hujviriy aytmoqchi, jaholat fano bo‘lgach, ilm boqiy bo‘ladi, g‘aflat ketgach – ma’rifat, mehr va muhabbat muqimlashadi. Navoiyning ko‘rsatmasi bo‘yicha, fano rasmin zabt aylashni istagan kishi zinhor-bazinhor nafs ila ruhni qorishtirmasligi zarur:

Gar fano rasmin qilmoq tilar ersang mazbut,
Nafs ila ruhni zinhorki qilma maxlut.

Xullas, shoir fano tariqiga zo‘r ishonch bilan qaraydi. Shu tariq orqali, xirqa, tasbih, musallo kabi vositalarsiz ham ishq va ruh ilmini egallab, visolga vosil bo‘lishni alohida ta’kidlaydi:

Foniy o‘lg‘il, tilasang vaslki, bu yo‘lda erur,
Xirqau daftaru tasbihu musallo ofat.

Alisher Navoiy tavalludining besh yuz yigirma besh yilligi tantanali nishonlangan yili biz talaba edik. O‘shanda Navoiy asarlari bilan birga Navoiy hayoti, ijodiga bag‘ishlangan ko‘p narsalar bosilgan edi. Biz ularni iloji boricha nazardan chetga qoldirmaslik va topib o‘qishga harakat qilardik.

Ayniqsa, «O‘zbekiston madaniyati» gazetasi, «Guliston», «Sharq yulduzi», «O‘zbek tili va adabiyoti» jurnallarida chiqqan ijod namunalarini, albatta, o‘qirdik. O‘shanda «Guliston» jurnalida marhum shoir Sobir Abdullaning bir turkum she’rlari chop etilib, bittasi Alisher Navoiyga bag‘ishlangan madhiya edi. She’rdagi boshqa biror so‘zni ham hozir eslay olmayman, lekin mana bu to‘rt misra hanuzgacha xotirdan chiqmaydi:

Bilmak Navoiyni – bu zo‘r ma’rifat nishoni,
Bilmak Navoiyni – bu yuksakka eltar oni.
Bilmak Navoiyni – bu o‘z naf’i, yo‘q ziyoni,
Bilmak Navoiyni – bu oynai jahoni.

Yoshlik tasavvuri bilan, demak, Navoiyni bilish ma’rifat, yuksaklik va jahonni ko‘rish «hujjati» degan xulosaga kelganman. Lekin Navoiy ijodiyotining mohiyat va ruhoniyat olamiga kirish, go‘zallik sir-asrorini baholi qudrat anglash oson emasligini, rosti o‘ylab ham o‘tirmaganmiz.

Navoiyni anglash «maqomi»ga yetish tom ma’nosi ila bir saodat. Faqat bunga g‘oyatda sekinlik bilan, nihoyatda ko‘p mutolaa va mushohada ila, mu’lum bir hayot tajribasiga ega bo‘lish bilan erishiladi. Demoqchimizki, Navoiy ijodiyotini shoshilib yoki kundalik hayot tashvishlariga ko‘milib o‘rganish juda qiyin. Navoiy hazratlarining ijod qasrlariga kirish – muqaddas bir ibodatgohga, ulkan bir san’at maskaniga kirishdek maxsus tayyorgarlikni talab qiladi. Navoiyning ruhoniyati shu qadar baland, Navoiyning tafakkur dunyosi shu darajada teran va mahobatli.

Navoiy merosini o‘qib-o‘rganish bundan o‘n yillar muqaddam ham alohida toifa yoki guruhning ehtiyoji edi. Bugun endi butun bir millatning ehtiyojiga aylanib borayotir. Demak, millat tafakkur mehnatini zimmasiga olmoqchi. Ruhoniyat uchun qayg‘urmoqchi, o‘zligini tanimoqchi va Vatan bilan bir jonu tan bo‘lib yashamoqchi. Bundan har qancha quvonsa arziydi.

«Navoiyni bugun yaxshi o‘rganmoq kerak!» – deyilganda, «Kecha nega yaxshi o‘rganilmadi?» – degan savolga ham javob topish kerak bo‘ladi. Shu ma’noda ba’zi fikrlarga diqqatni qaratmoqchimiz.

Alisher Navoiy g‘azallaridan biri shunday bayt bilan boshlanadi:

Kiyik charmi zaif egnimga majnunlug‘ nishoni bas,
Junun toshi sinuq boshim uza qush oshyoni bas.

Bayt mazmunini uncha qiynalmasdan tushunsa bo‘ladi. She’r qahramonining tashqi suvratini ham tasavvur etish oson: «kiyik charmi»ga o‘rangan zaif bir vujud. «Junun toshi» ustidagi yaralangan bosh. Bu g‘arib bosh sohibining birdan-bir orzusi majnunlik holiga erishish va «qush oshyoni»ni manzil aylash. Demak: «nishon»dan va «oshyon»dan murod – mutloq hurlik istagini bildirish. «Kiyik charmi» ham, «qush oshyoni» ham orzuga ishorat. Lekin ko‘p qatori «zaiflik» va «siniqlik» nimaligini bilsak-da, shaxsan men, holat o‘laroq uni idrok qila olmayman. Birinchidan, bunday holning sirini bilmayman. Ikkinchidan, bunaqa holatni yashamaganman. Shunga qaramasdan, bayt mazmunidan ko‘ngilga bir yengillik inadi. Negadir aynan «qush oshyoni» iborasi dilimga yoqimli eshitiladi. Eng muhimi esa orziqtiruvchi bir kayfiyatdir. Bu kayfiyatning nomi ruhoniy hurlik. U qanday tug‘iladi va unga qanday erishiladi – bu endi muammo.

Alisher Navoiyga ko‘ra, agar ko‘ngilda ishq otashi yonmasa, kofirlik bilan musulmonlikda farq qolmaydi. Ishq bo‘lmasa zuhdu taqvo quruq da’vodir:

Ishq ko‘nglungga solib dard, oni qon etmish,
Ol kisvat bila kofirni musulmon etmish.

Ya’ni, ishq ko‘ngulga dard solib uni qon etmish. Lekin shu qon ko‘ngil libosi bo‘lganligi tufayli kofir musulmonga aylanmish.

Albatta, bunda nazarda tutilgan «kofir» – nafs. Uni musulmon aylash «tajriba»si esa sof tasavvufiy tajriba. Bu «tajriba»ning talab, ehtiyoj, shart va majburiyatlarini inobatga olmay, Navoiyning ruh, ko‘ngul, fano, baqo, hurlik haqidagi fikr va tasvirlarini umuman to‘g‘ri mushohada etib bo‘lmaydi, Chunki, Navoiyning lirik qahramoni Haqni ichkin o‘laroq nafsda mushohada aylagani uchun u nihoyatda kuchli ruhiy, hissiy salohiyat sohibidir. Uning ko‘ngil va ruh olamiga yaqinlashishining bir necha yo‘li bor. Shulardan biri – tasavvuf.

Tasavvufni qoralash, uning haqiqatlarini noto‘g‘ri talqin qilib, mutasavviflarni badnom aylashni sho‘ro mafkurasi ravnaqi uchun bel bog‘lab xizmat qilgan olimlar boshlagani yo‘q. Bu ish o‘ninchi asrlardayoq boshlangan. Tasavvufdagi Haq narsa botil sifatida ko‘rsatilgach, Kaloboziyning aytishicha, «tasavvuf haqiqatini biladiganlar bir go‘shaga bekinib, bilganlarini boshqalardan sir tutganlar. Oqibatda xaloyiq ko‘nglida tasavvufga nisbatan nafrat uyg‘onib, ko‘ngillar so‘fiylardan sovigan.

Sho‘ro davri adabiyotshunosligida Navoiy ijodiyotini imkoni bo‘lgani qadar tasavvufdan uzoqlashtirish yoki ajratish nuqtai nazari hukmronlik qilgan bo‘lsa, qayta qurish va oshkoralik zamonidan so‘ng bunga mutlaqo teskari harakat boshlandi. Ya’ni, Navoiyning deyarli har bir she’ridan tasavvufiy ma’no axtarish, qanday qilib bo‘lsa ham irfoniy haqiqatlarni «kashf» etish umumiy bir intilishga aylandi. Kechagina tasavvufga yot bir nazar bilan qaragan yoki bu ta’limotning kuch-quvvati va mavqei bilan hisoblashishni istamaydigan olimlar ham tasavvuf haqida ijobiy fikr-mulohazalarini bayon qilishga kirishdilar. Mustaqillikdan keyin so‘fiylik va tariqatlar tarixi, tasavvuf va adabiyot muammolari erkin o‘rganishga kirishildi. Tasavvufni puxta tadqiq etmasdan mumtoz adabiyotni tekshirish samara bermasligi ravshanlashdi. Bu hodisa ba’zi navoiyshunoslarga ham ichki bir yengillik baxsh etdi. Chunki ular aynan o‘sha sho‘ro mafkurasi talablarini ifodalaydigan va tasavvuf maslagi Navoiy dunyoqarashi uchun ham, she’riyati uchun ham hal qiluvchi ahamiyat kasb etmagan, degan hukm va baholarining tasdig‘ini ko‘rganday bo‘lishdi. Holbuki, ayrim sayoz va shoshma-shosharlik bilan amalga oshirilgan ishlardan tashqari ko‘pchilikning diqqatini o‘ziga jalb etgan va Navoiy ijodiyotiga yangicha qarashni tasdiqlashga qodir tadqiqotlar ham yaratildi. To‘g‘ri, bu ishlarnig o‘ziga yarasha nuqson va kamchiliklari bor. Dastlabki urinish va izlanishlar uchun buning ajablanadigan joyi yo‘q. Biz istaymizmi, istamaymizmi, navoiyshunoslikda ma’lum bir sayozlik, yakranglik va turg‘unlik ko‘zga tashlanib turibdi. Uni bartaraf etish oson emas. Buning uchun birinchi navbatda Navoiy she’riyatining ruhoniyat va tuyg‘ular olamiga qarashlarni tubdan o‘zgartirish lozim, yangicha tadqiq usul va yo‘llarini joriy etishga urinish kerak. Navoiy she’rlarida san’atkorlik bilan tasvirlangan ma’no va timsollarning zohiriy «qatlam»lari xususida bahs yuritish bilan chegaralanmasdan, ularning botiniy «qatlam»larini ham ochish lozim. Buni esa tasavvufiy ilmga ega bo‘lmasdan yuzaga chiqarish juda-juda dushvordir. Albatta, yuqorida qayd etilganidek, Navoiyning hamma she’ridan tasavvufiy mohiyat izlash va ularni atayin tasavvuflashtirish tamoman nomaqbul ishdir. Ayni paytda, shuni ham unutmaslik kerakki, Navoiyning aksariyat she’rlarida tasavvufning yo ziyosi, yo safosi, yo ma’nosi yoki istiloh va timsoli erkin o‘rin egallagan. Buni ham inkor etib bo‘lmaydi. Faqat ishq, faqat haqiqatda emas, axloq-odob, ruh, tafakkur, ma’rifat, shaxs tarbiyasi va dunyoga munosabat masalalarida ham tasavvuf Navoiy dunyoqarashini mash’alday yoritib turgan. Gap bunda Navoiyning naqshbandiylik tariqatini rasman qabul qilganligi va inson qismatiga doir bir qancha axloqiy, ma’naviy va falsafiy muammolarni ushbu tariqat talab va ko‘rsatmalari bo‘yicha yoritganligida emas, albatta. Navoiyning tasavvufga yondashuvi va bu ta’limotdan ko‘zda tutgan maqsadi – shaxs va millat tiqdiriga mas’ul, yurt taraqqiyotiga suv va havoday zarur tushunchalarning istiqboli uchun yonib kurashgan, haqiqatni faqat tanish emas, haqiqatni sevish salohiyatini ham ko‘zlagan mutafakkir san’atkorning yondashuv va maqsadi edi. Navoiyning tasavvuf chashmalaridan chuqur bahramand bo‘lganligini isbotlash uchun tashqaridan «hujjat» axtarishga ehtiyoj yo‘q: ular shoir ijodiyotinig o‘zida mavjud. Tasavvufiy tajribada tuyg‘u va hayajon favqulodda muhim rol bajargan. Fano maqomida tolib-matlub yoki oshiq-ma’shuq birligini aks ettirgan zavqu-sururning asosi hayajon unsuridir. Zero, ishq sururi va yorug‘ tuyg‘ulardan mahrum oshiqning yo‘li tahlikalidir.
Jaloliddin Rumiyda shunday bayt bor:

Ilmro bar tan zany, more buvad,
Ilmro bar dil zany, yore buvad.

Ya’ni: Ilmni tanga singdirsang, ilon bo‘ladi. Ilmni dilga jo etsang, yor bo‘ladi. Navoiy merosini har tomonlama teran va haqqoniy o‘qib o‘zlashtirishda, hech shubhasizki, ilm kerak. Lekin u ilon timsolidagi ilm bo‘lmasligi lozim. Aql, yurak, ruh va ilmni hamjihat – uyg‘unlikda ishlata olgan odam Navoiyning ijod gulshaniga ortiqcha qiyinchilik sezmay, yayrab kirib boradi va so‘nggi nafasigacha undan ajralmaydi.

II

Tarixdan ma’lumki, tasavvuf bizning adabiyotimiz, san’atimiz va musiqamiz taraqqiyotiga alohida ta’sir o‘tkazgan ta’limotdir. Shuningdek, tasavvufning shaxs tarbiyasi va kamoloti jabhasidagi xizmatlari ham ko‘p jihatdan ibratli erur. Pokistonning faylasuf shoiri Muhammad Iqbol ta’kidlaganidek. «Ixlosli va haqiqiy mohiyatga ega bir jarayon bo‘lgan tasavvuf muassasasining yuzaga chiqishi, hech shubha yo‘qki, musulmonlikda diniy tajribaning takomili va to‘g‘ri taraqqiy topishida muhim omil bo‘lgan» . Shu boisdan ham «mutasavviflarning metafizik qarashlari bizning tushuncha hayotimizda yangilik va yuksalish manbai ekanligi e’tibori ila bag‘oyat foydalidirki, ularni o‘zimizning qarashlarimiz bilan muqoyasa qilib yaxshi natijalarga erishishimiz mumkin» .

Darhaqiqat, tasavvuf ahlining tashqi dunyo bilan ichki dunyoni ajratmaslik, axloq, qalb va ruh tarbiyasi orqali insonda qudratli birlik tuyg‘usini yaratish tajribalari hamma zamonlar uchun ibratli.
Tasavvuf va tariqatlar tarixiga chuqurroq nazar tashlansa, tasavvufning boshqa din va har turli noqis falsafiy oqimlar ta’siridan xoli, sog‘lom va ilg‘or fikrlarga to‘la tayangan davri – ilk so‘fiylar davri ekanligi ravshanlashadi. Arab olimi Abduqodir Mahmudga ko‘ra butun tarix mobaynida yuzaga chiqqan tasavvufiy harakatlar uchga ajraladi:

1. Salafiy tasavvuf. 2. Sunniy tasavvuf. 3. Falsafiy tasavvuf.

Salafiy tasavvuf Muqotil bin Sulaymon (vafoti 150/767) bilan boshlanib, Imom Molik (vafoti 179/795) tomonidan yuqori cho‘qqisiga ko‘tarilgan. Sunniy tasavvuf ahli bayt va Ja’far Sodiq (a. 148/765) vositasida yuzaga chiqqan. Horis Muhosibiy (v. 243/857) va Junayd Bag‘dodiy (v. 297/909) ila shakllangan. Imom G‘azzoliy (v. 505/1111) uni takomilga erishtirgan. G‘arb falsafasi va shia – botiniy qarashlarga o‘rin bergan falsafiy tasavvufning tug‘ilishi va ravnaqi Suhravardiy Maqtul (v. 587/1191), Ibn Arabiy kabi mutasavvif hamda olimlarning nomlari bilan bog‘liq. Bu harakatlar, hech shubhasizki, bir-biridan farqlanadigan, ayni paytda bir-birini inkor aylaydigan nuqtai nazar va tushunchalarga ham erk bergan. Natijada tasavvuf va tariqatlar fikriy ixtilof, amaliy inkor va nufuz talashuvlar maydoniga aylangan. Sunniy tasavvufga qarshi shiddatli kurash avj oldirilgan. Sunniy tasavvuf tarixi va haqiqatlari mukammal bir tarzda yoritilgan «Ta’arruf» kitobining muallifi Kaloboziy yozadi: «Nihoyat tasavvufdan ma’no ketdi, ism qoldi. Haqiqat pinhon bo‘ldi, shakl zohirga chiqdi… Tasavvufni qabul qilganliklarini tillarida iqror etganlar, xulq-atvorlari va amallari bilan bu yo‘lni inkor etdilar. Tasavvufni xalqqa tushintirish holatidagilar bu yo‘lning haqiqiy mohiyatini yashirib, tasavvufga aloqasi yo‘q narsalarni tasavvufga kiritdilar va unga nisbat berdilar. Shu tarzda bu yo‘ldagi haq narsa botil o‘laroq ko‘rsatildi…».

Bunday sharoitda tasavvuf to‘g‘risida xolis so‘zlash, uning haqiqatlarini asl holida xalqqa tushuntirish yoki targ‘ib qilish albatta mumkin emas. Oqibatda tasavvufga nisbatan nafrat uyg‘ondi. Lekin hech qanday dushmanlik va g‘arazli harakatlar mohiyati sof, haqiqatlari inson kamolotiga qaratilgan tasavvuf harakatini to‘xtata olmadi. San’at, she’riyat, musiqa tasavvufga qanot bag‘ishladi.

Shuni unutmaslik kerakki, tasavvuf qanchalik murakkab bo‘lsa, shunchalik ziddiyatli, ba’zan oq bilan qorani ajratishga uncha imkon bermaydigan bir ta’limotdir. Shu bois ba’zilar uni kashfu karomat sotish deb anglashsa, ayrimlar ahvol va muroqaba bilan cheklanuvchi bir «ilm» deb bilishgan. Bir qism odamlarning tasavvurida tasavvuf qandaydir xususiy odat va taqlid ishi bo‘lsa, boshqa birovlar unga taraqqiyot uchun zararli va jamiyat hayotidan uzoqlashuvga chorlovchi uzlatparastlik deb qarashgan. Tasavvuf deganda sir va g‘ayb olami bilan aloqani anglovchilar ham kam bo‘lmagan. Ma’lum bir guruh kishilar esa vahdati vujud va vahdati shuhud nazariyalari bilan falsafiy rangga bo‘yangan tushunchalarni qabul qilib, chinakam tasavvuf ana shudir, degan qat’iy xulosada turib olishgan. Holbuki, chinakam tasavvuf, Sharqning ko‘p buyuk san’atkorlari qatori Alisher Navoiyning ham diqqat-e’tiborini o‘ziga qaratgan tasavvuf mutlaqo boshqadir. U ishq, ma’rifat, ruhoniyat tasavvufi, tom ma’nosi ila komillik tariqidir.

Ayrim tasavvufshunoslar so‘fiylikni uch jabhada tadqiq etishni tavsiya qilishgan. Shulardan biri – taassuriy-ruhiy tasavvuf. Bu ishq va jazbaga tayanish tajribasi bo‘lib, alohida nufuzga ega. Chunki shayton ham bir zamonlar solik bo‘lgan, biroq hech vaqt muhabbat va ishq hissiyotlariga sohib bo‘lmagan ekan. Demak, jazba ila yonib ishq asiriga aylanganda u yo‘ldan ozib, abadiy la’natga uchramasdi. Zero, ich tuyg‘ulari ishqdan begona solikning yo‘li hamisha tahlikali. Tasavvufning eng katta xizmati ham ishqni inson hayotining tub asosi va ruhoniyatining nuri deb e’tirof etganligidir. Alisher Navoiyga ko‘ra ham agar ko‘ngilda ishq otashi yonmasa, kofirlik bilan musulmonlikda farq qolmaydi. Ishq bo‘lmasa, musulmonlik ham, zuhdu taqvo ham quruq da’vodir:

Xullas, ishq va komillik mohiyati tasavvufdan chetga surildi deylik. Tasavvuf Navoiy uchun tiriklik, go‘zallik, boqiylik ruhini boy berardi. Tasavvur etingki, tasavvufda ma’rifat va tafakkur zavqi bo‘lmagan. Navoiy bunday tasavvufga yaqin ham bormagan bo‘lardi. Inson ruhining sir-asrorlarini kashf qilishda Navoiy tasavvufdan ko‘p narsa o‘rgangan. Bu haqiqatga to‘la iqror bo‘lish uchun, hech bo‘lmaganda. Navoiy o‘qigan tasavvufga doir ilmiy, tarixiy, adabiy manbalarning ma’lum bir qismi bilan tanishmoq lozim.

«Xamsat ul-mutahayyirin» xotimasida Navoiy ustozi Abdurahmon Jomiy xizmatida «ta’lim va istifoda» yuzidan o‘qigan o‘ndan ziyod kitob ro‘yxatini keltiradiki, ularning aksariyati tasavvuf haqida. Bular: «sufiya mashoyix istilohila bitilgan» «Lavoyeh» va «Lavome’», «Sharhi ruboiyot», «Nafahot ul-uns», Xoja Muhammad Porsoning «Qudsiya»si, Xoja Abdulloh Ansoriyning «Ilohiynoma»si va b. Mana o‘sha xotimadan bir parcha: «Yana hazrati shayx-ul mashoyix faxr ul-millat vad-din Iroqiyning «Lamaot»idurkim, Hazrati Maxdum ul kitobni bu faqirg‘a sabaq ayturda aytur erdilarkim, «Bu kitobni nodon va beandom tavrlig‘ va nomahvor ravishliq elining ko‘proq mashg‘ulliq qilg‘oni xavos ahlida badnom qilg‘on ermishkim, ba’zi o‘qimas ermishlar. Bu jihatdin bu kitobning xo‘bluqlari yashurun qolg‘on ermish». Asru izhor xushhollik va surur qilurlar erdi, sharh bitmagiga dog‘i bu bois bo‘ldi». Shuningdek, Navoiy Hujviriy, Imom Qushayriy, Suhravardiy, Imom G‘azzoliy, Ibn Arabiy kabi islom allomalarining asarlarini ham puxta bilgan. Navoiyning tasavvuf bilan aloqasini belgilashda bunday faktlarga jiddiy qarash kerak. Navoiyshunoslikda xuddi shu jihat yetarli darajada inobatga olinganicha yo‘q.

Navoiy ijodiyotining tasavvuf bilan bog‘lanishlarini isbotlashga tashqaridan «dalil» axtarishga ehtiyoj yo‘q: ular shoir ijodiyotining o‘zida mavjud.

Ma’lumki, Vaqt – bu ortda qolgan o‘tmish yelday ilgarilayotgan zamon va har turli orzu-umidlar ila oldinga chorlaydigan kelajak. Davr, zamon va tarix Vaqtning eng katta o‘lchamlaridir. Lahzalar soatlarga, soatlar kunlarga, kunlar oy va yillarga aylanarkan, ularning harakat tarzida to‘xtash emas, evrilish hosil bo‘ladi. Lahza mazmuni va kuchini anglay olmagan, umr lahzalari hodisa darajasiga yuksalishini bilmagan inson hech payt soat, kun yoki yil ziyosi ila ko‘ngilni munavvar eta olmaydi. Zero, Vaqt mazmuni va siri tashqi birlikda emas, Shaxsning ruhi va dilida yashiringan. Vaqt tuyg‘usi, vaqt ma’rifati – barcha ma’rifat va samoviy tuyg‘ularning tamali erur.

Inson umri Vaqtning bir qismi va parchasi. Vaqt aslida ibtido va intihosi noma’lum so‘ngsizlik demak. Dunyodagi deyarli barcha mavjudlik shu so‘ngsizlikka tobe, uning murosasiz hukmiga taslim. Chuqurroq mushohada etilsa, vaqt chegarasi, vaqt birligi, vaqt mezoni degan tushunchalar hech payt odamga to‘la-to‘kis quvonch bermaydi. Vaqt uchqurligi va tasarrufi haqida o‘ylar ekan, hatto eng kaltafahm kimsa qalbida ham bir mahzunlik paydo bo‘ladi. U istasin, istamasin, shaxsiy hayot ma’nisini g‘alat anglaganligidan, ichki yolg‘on va takabburligidan, zohirparastlik va tafakkur mahdudligidan, albatta, xijolat chekadi. O‘zlikni idrok qilish va o‘zlik to‘g‘risidagi noto‘g‘ri qarashlardan qutilish ko‘pincha ana shundan boshlanadi. Taqdirdan shafqat va muruvvat tilash mumkin. Biroq Vaqtdan shafqat va muruvvat tilab bo‘lmaydi. Sharq allomalari Vaqtni keskir qilichga o‘xshatishgan. Bu «qilich»dan o‘zingizni qancha ko‘proq muhofaza etsangiz, aql tahlikaga o‘shancha ortiqroq yon beradi, riyo, qo‘rquv va munofiqlik botqog‘iga botish xavfi o‘shancha kuchayadi. Va bular oxir-oqibatda qalb tanazzuliga sabab bo‘ladi.

Vaqtga faqat ma’naviy-ruhiy harakat va ma’rifiy faoliyat ila yuzlashish lozim. Xullas, Vaqt oldidagi mas’ullik u bilan aloqa o‘rnatishning o‘ziga xos «maqom»larini egallashni talab qiladi. Shu ma’noda tasavvuf ahlining fikr-qarashlari va hayotiy tajribalari juda ibratli. Ibratlisi shundaki, ular vaqtning eng «kichik» birligi hisoblanmish dam va lahzaning mazmuniga alohida ahamiyat bergandirlar. Sharqning ko‘p buyuk san’atkorlari singari Alisher Navoiyning Vaqtga doir qarashlari, munosabat tarzi va undan ko‘zda tutgan maqsadlari ham tasavvuf maslagi bilan chuqur aloqadordir.

Abul Muhsin Muhammad Boqir asarida Hazrati Bahouddin Naqshbandning shunday fikrlari keltirilgan: «Nafasni zoye ketishga yo‘l qo‘ymang va bundan ehtiyot bo‘ling: «Man zayyi’a vaqtahu fa vaqtahu maqtun» – «Kim vaqtni zoye qilsa, bas, u vaqt dushmanidur». Va uni idrok qilishga intilish lozim. Aytdilarki, har kim o‘z vaqtidagi vazifasini ado qilish bilan mashg‘ul bo‘lsa, uni «sohib ul-vaqt» – «vaqt sohibi» deydilar… Bu vaqt sohibi vaqtning tasarrufidan qutulgan, balki uni o‘z tasarrufiga olgan bo‘ladi, ya’ni har bir vaqtni eng muhim va avlo holga sarf etadi. Uni «Abul-vaqt solik» – «Vaqt otasi bo‘lgan solik», deydilar. «Ibn ul-vaqt» – «Vaqt o‘g‘li» shunday solikki, hol unga hujm va g‘orat qiluvchi tarzda ro‘y beradi va tasarrufi bilan solikni holatdan uzoqlashtiradi, o‘z hukmi ostida bo‘ysundiradi».

Tasavvuf nuqtai nazarida nafas uch ma’noni anglatadi: 1. Tiriklikni ta’minlovchi nafas, ya’ni havo; 2. Dam, fursat, lahza; 3. Murshiddan yetadigan fayz va ishq o‘tida yongan qalbning farahlanishi. «Risolai Qushayriy» muallifining ta’riflashicha, nafas sohibi hol sohibidan ko‘ra nozikta’b va ko‘p pokizadir. Vaqt esa vasl sohiblariga, hol ruh sohiblariga, nafas esa sir sohiblariga xosdir. Demak, qalb sohiblari vaqtga, ruh sohiblari hollariga, sir sohiblari nafasga loqayd bo‘lishlari mumkin emas. Navoiyning Vaqt, Hol va Nafas bahsidagi ancha-muncha fikr-tuyg‘ulari mana shu uch asosga tayanadi. Tasavvufda Vaqt – o‘tmish (moziy) bilan kelajak (mustaqbal) o‘rtasidagi zamon birligi hisoblanadi. Bu haqida Alisher Navoiy «Mahbub ul-qulub»da yozadi: «O‘tgan ro‘zgor adamdur. Kelmagandin so‘z aytqon ahli nadamdur (pushaymon va afsus etuvchilar) va hol mug‘tanamdur (g‘animatdur). Bir turk bu ma’nida debdurkim: «Dam bu damdur».

Bayt:
Moziyu mustaqbal ahvolin takallum ayla kam,
Ne uchunkim, dam bu damdur, dam bu damdur, dam bu dam».

Navoiy «bir turk» deganda kimni nazarda tutgan – buni aniq aytish qiyin. Lekin o‘sha turk Najmiddin Kubroning «Favoyih ul-jamol» nomli risolasidagi mana bu fikrlardan xabardor bo‘lgan bo‘lishi kerak: «Vaqt keskir bir qilichdir. Agar keskir bo‘lmasaydi, anglab, idrok etib ulgurguningcha seni kutardi. Holbuki, u keskir bir qilich harakati ila hukmini ado aylar. So‘fiy «Ibn ul-vaqt» erur. U kechmishga ham, kelajakka ham boqmas. Chunki uning moziy yoki mastaqbalga ko‘z tikishi, ayni damdagi vaqtini behudaga sarf qilishi demakdir…» Lekin shuni ham esdan chiqarmaslik kerakki, ayni damdagi vaqtini behuda sarf qilmagan kishi o‘tmishga qul bo‘lib qolmaganidek, kelajakdan ham bir xatar sezmaydi. Shu bois Alisher Navoiyning lirik qahramoni Vaqt haqiqati va shodliklarini moziy va kelajakdan emas, hassos va nurli irfoniy ma’nilar qalbdan bosh ko‘targan «lahza», «nafas», «fursat» va «dam»lardan axtaradi. Unda hatto «xarobot» orzusi ham «lahza» kayfiyati va hukmiga tobedur:

Kel bir dam, ey harif, xarobot sorikim,
May vajhidir bu xirqa bila jilsonimiz.

Navoiy vaqtning eng kichik birligi – «dam», «lahza», «fursat»larga shu darajada katta mazmun bag‘ishlaydiki, davr va zamonning ranju qiynoqlaridan o‘zni muhofaza qilishda «Dam bu damdur» tushunchasi go‘yo daxlsiz bir qalqon sifatida ko‘zga tashlanadi:

Desang zamona sitezini har zamon ko‘rmay,
Zamonni xush tutu qilma zamona birla sitez.

Keyingi satrdagi «zamonni xush tut» – o‘tayotgan har damni xush kechir, har lahzaning shukronasi bilan yasha, mazmunini ifodalaydi. Zero, irfoniy hayot – ilohiy fayz va ilhom hadya etilajak hayotdurki, uni g‘animat tutmoq kerak:

Bu damni tut g‘animatkim, kelur damdin asar yo‘qtur,
Ne damkim o‘tti, xud andin kishi topmas nishon hargiz.

Albatta umrning lahzasini g‘animat sezib xush o‘tkazish – bu donolik va donishmandlikning asosiy xususiyatlaridan erur. Umuman olganda, ushbu xususiyat va fazilat xalqimiz dunyoqarashi uchun xos bo‘lgan. «Alpomish» dostonidagi quyidagi so‘zlar buning bir dalili bo‘lmog‘i mumkin:

Dam bu damdur, o‘zga damni dam dema,
Boshing eson davlatingni kam dema.

Darhaqiqat, insonning boshi omon, ko‘ngli xotirjam ekan – bundan ortiq davlat, bundan ziyod saodat yo‘q. Har nafasi, behuda o‘tmagan har dami uchun u Ollohga har qancha shukrona aytsa arziydi. Lekin «Dam bu damdur» haqiqati tasavvufda nisbatan boshqacha va teranroq mazmunga ega. Shuning uchun ham Navoiy she’rlarida bu haqiqatga qayta-qayta to‘xtaladi va uni goh axloqiy, goh ishqiy, goh irfoniy-falsafiy ohanglarda talqin qilib beradi. «G‘aroyib us-sig‘ar» devonidagi g‘azallardan biridagi mana bu misralarda nafas olinayotgan har bir damdan g‘ofil qolmaslik oriflikning talabi o‘laroq ta’kidlangan:

Chu moziy o‘ttiyu mustaqbal o‘rtada ermas,
Sengaki hol emas mug‘tanam ne hol o‘lg‘ay.

Bu damni orif esang yaxshi tutki, johil ishi,
Yetishmagangavu o‘tganga qiylu qol o‘lg‘ay.

Ya’ni: moziy o‘tdi. Kelajak hali ilgarida. Ayni fursatdagi holingni g‘animat bilmasang, bu qanday hol bo‘ladi? Agar orif ersang har bir lahza va nafasingni yaxshi qadrla, yaxshi o‘tkaz. Yetib kelmaganu o‘tib ketgan haqida so‘zlash johilning ishidir.

Ma’rifat ahlining umumiy iqroriga ko‘ra ruhni uch narsa doimiy ravishda kuchsizlantirib g‘ussa va musibatga giriftor etar ekan: 1. Moziyparastlik hasrati. 2. Holda jarayon etuvchi shubhalar. 3. Kelajakka ishonchsiz qarash yoki undan qo‘rqib ehtiyotda yashash.

Albatta, inson o‘tmishdan ajralib yoki kechgan kunlarini unutib umr o‘tkaza olmaydi. Zero, moziy bilan bog‘lanish o‘tmishdagi voqea-hodisotlarni bilish, ulardan u yoki bu ma’noda saboq olish aql va xotira talabi erur. Biroq o‘tgan davrga munosabat va tarixiy hissiyot chuqur ilm, keng mushohada va ma’rifat ziyosidan yuzaga kelishi lozim. Aks tarzda o‘tmish insonning fikriy erkinligi, shaxsiy kamolotigagina emas, balki umum taraqqiyotga ham zarar yetkazmog‘i mumkin. Endi ahli haqiqat qarashlariga kelsak, ular me’yordan oshgan, keraksiz xayol, besamar orzuga aylangan moziy va mustaqbal andishasini Olloh bilan orif aloqasiga bir hijob deb hisoblashishgan. Bu parda barham topmas ekan, na qalb, na ruh samoviy parvozi va sayohatida oliy maqomlarga yuksala olmaganidek, ishq va haqiqat zavq-shavqlarini ham to‘liq egallay olmaydi. Jaloliddin Rumiy hazratlari «Moziy va mustaqbal Ollohdan hijobdur, pardadur», – deganlarida masalaning xuddi shu tomonini e’tiborda tutganlar.
Demak, dam va fursatning siri, ma’nosi, qudratini kashf qilmoq uchun hol xususida qayg‘urish, holning tub mohiyatini puxta bilish zarurdir. Alisher Navoiy she’riyatining botiniy olamiga kirish va so‘z bilan ifodalash qiyin bo‘lgan ma’nolarini o‘zlashtirishning juda nozik va muhim nuqtalaridan biri ham mana shudir.

Navoiy faqat lirik she’rlarida emas, dostonlarida ham inson taqdiri va kamolotiga daxldor bir qancha murakkab muammolarni hal qilishda hol, nafas, lahza «falsafa»siga asoslanadi. Ulug‘ mutafakkir «Hayrat ul-abror» dostonining o‘n sakkizinchi maqolotida inson umrining fanoligi, u tug‘ilarkan, albatta, bu dunyoni bir kun tark aylashi, bas shunday ekan, o‘limni o‘ylab motamga berilmasdan, hayotini ishq ila, foydali ish ila shod o‘tkazishini ta’kidlab yana yozadi:

Umrki xorij durur o‘tgan ishi,
Har neki o‘tti anga yetmas kishi.

Kelmaganidin dog‘i oqil demas,
Ne desun ul ishniki, ma’lum emas…

Moziyu mustaqbalinga bo‘yla hol,
Holinga ham necha xayoli mahol.

Holki bo‘ldi sanga bir onu bas,
Anda ne g‘amginlik etarsen havas.

Ta’bir joiz bo‘lsa, bu hikmatli misralarda inson ongini poklovchi, ya’ni ong va idrokni keraksiz «yuk»dan forig‘ etuvchi bir quvvat bordir. O‘tgan ish – o‘tdi, u takrorlanmaydi. Bo‘ladigan ish – hali oldinda. Buni muammoga aylantirib, oldindan tashvishga cho‘mishga hojat yo‘q. Muhimi, kechayotgan fursatni boy bermaslik, ayni shu vaqt, shu dam talablarini bajarishda chalg‘imaslik. Hol ma’rifati insonni shunga chorlaydi. Shu ma’rifatni egallagan shaxs behuda azobga berilmaydi, besamar mashmashalarga bosh qo‘shmaydi.

Holini u latiflashtirganidek, hol uni ozod aylaydi. U tabiiy ravishda har nafasini qadrlaydi, har nafasi uchun javobgarlikni xotirdan chiqarmaydi. Va Navoiyning:

Har nafasing javhari erur nafis,
Kim senga ul bir nafas erur anis, —

degan so‘zlari shunday zotlarga tegishli. Ushbu fikr-mulohazalarini ifodalaganda hech shubhasizki, Navoiy o‘zi mansub naqshbandiylik tariqatining asosiy shartlaridan biri – «Hush dar dam»ga ham tayangan. Hush – aql, dam – nafas. Naqshbandiylikda nafas nazorati va mazmuniga alohida ahamiyat berilgan. Chunki nafaslarni nazorat qilish dunyo ishlarida adashmaslik uchun ham, haq tajallilari uchun ham nihoyatda zarur. Bu haqida «Hayrat ul-abror»da Navoiy yozadi:

Har nafasing holidin ogoh bo‘l,
Balki anga hush ila hamroh bo‘l…
G‘aflat agar bo‘lsa bu ishdin, dame
Kim, yo‘q aningdek kishiga motame.

Biz ogohlik haqida ko‘p gapiramiz. Lekin insonni yovuzlik va jaholatdan muhofaza etguvchi haqiqiy ogohlik «har nafas» holidan ogohlik ekanligiga uncha e’tibor qilmaymiz. Holbuki, Navoiy qahr, g‘azab va johilliklardan poklangan, ilohiy sifat ila sifatlangan hol va nafasni:

Bas muni anfosi muqaddas degil,
Balki muqaddas dema, aqdas degil, —

deydi.

Navoiyning «nafas» xususidagi fikrlari bir-biridan mazmunli va rangdor. Shu jihatdan mana bu bayt alohida diqqatga molik:

Ey Masihim, men qatili ishqmen, turguz meni,
Bir nafas, dedim qabul etkim, nafasning joni bor.

Bu baytda ishq dardidan halok bo‘lgan oshiq ma’shuqasini Hazrati Iso ila teng ko‘rib, meni o‘z nafasing ila turg‘izgil, deya iltijo etayotir. Ammo u tilayotgan umr muddati uncha ko‘p emas, bor-yo‘g‘i – «bir nafas». Shu bir nafasning mislsiz quvvati va fayziga u ishonadi.

Hujviriyning yozishicha, «tavhid ahlining vaqtlari ikkidur. Biri faqat foqo (muhtojlik) holida, ikkinchisi vajd holida. Bularning biri vasl mahalidagi vaqt, ikinchisi firoq va hijron mahalidagi vaqt». Navoiy lirik qahramoni orzu aylayotgan «bir nafas» esa visolga daxldor vaqtdir. Xo‘sh, «nafasning joni bor» degan fikrda qanaqa ma’no yoki maqsad yashiringan? Yorni ishontirish uchun aytilgan bu gap murshidga tegishli. Buni Muhammad Fuzuliy shunday sharhlaydi: «Bilki, inson borlig‘ining kamoli ikki vujuddan iboratdur. Insonning nafsini u ikki kayfiyat kamol nash’asiga to‘g‘ri yetkazur. Avvalgisi zohiriy vujud. Uning mabdayi atodur. Ikkinchisi ma’naviy vujuddirki, uning manshayi yo‘l sohibi bo‘lmish murshidning hidoyatidir. Komil bo‘lmoq darajasi keyingisiga bog‘li ekanligidan murshid atodan muqaddamdir.

Qit’a (arabchadan tarjima):

Ilm bir ruhdurki, murshid o‘z nafasin fayzidan
Talab ahlining o‘lik badanlariga yetkizar.
Talab ahlining hayoti murshid nafasi fayzidan,
Shunga ko‘ra derlarki: «Nafasning joni bordur».

Demak, Navoiy baytida talqin etilgan tiriklik quvvatining bir qanoti ishq bo‘lsa, ikkinchi qanoti ma’rifat.

«Kashf ul-mahjub»da shunday so‘zlar bitilgan: «Vujud uchun ruh nima bo‘lsa, vaqt uchun ham hol xuddi shudir. Vaqt mutlaqo holga muhtoj erur. Chunki vaqtning safosi hol ila bo‘lur.. . Hol vaqtga birlashgach, butun zamonlar vaqtga aylanur. Uning uchun zavol joiz bo‘lmas».

Tasavvufga doir qadimiy manbalarda qayd etilishicha, Muhammad alayhissalom payg‘ambarlik martabasiga yetishganlaridan so‘ng har maqom sohibi uchun bir hol paydo bo‘lgan. Hol nima? Abu Nasr Sarroj holni «lahzada tug‘ilib, qalbda rizo, tafiz va shunga o‘xshash sifatlarni barqarorlashtiradigan ahvoldir», deydi. Najmiddin Kubro hol, maqom, vaqt va ular orasidagi farqdan so‘zlab, jumladan bunday deb yozadilar: «… insondagi kuch-quvvat va toqat mol hamda hol ila yuzaga kelur. Hol shahvat, yoki ruhning quvvati erur. Mol esa faqat nafs va shahvatni takviya etuvchi bir narsadir. Tabiat e’tibori bilan Hol juda quvvatli bir kuch va toqatdir».

Shu uchun ruh va yurakning mushohada quvvati va quvonchini aks ettiruvchi hol Navoiy nazdida ham eng yaxshi amaldan-da ustun va sharafli sanalgan. Chunki ko‘ngli zarif, ruhi latif, axloqi go‘zal, ma’naviy hayoti jo‘shqin hol sohiblari ishq va haqiqatning yuksak cho‘qqilarini egallashga musharraf bo‘lishgan. Ulardan bir qismi holiga mahkum – talvin egalari, yana boshqa toifalari holiga hokim – tamkin sohiblari sanalgan. Talvin sohiblarining hollari shunday g‘aroyib, o‘zgaruvchan, xilma-xil ma’naviy-ruhiy va psixologik hodisaki, buni so‘zda ta’riflash yoki ifodalashning sira iloji yo‘q.

Navoiy tasavvurida Hol va Vaqt hissiy idrok va zavqiy mushohadaning bir me’roji edi. Ana shuning uchun ulug‘ shoir she’riyatidagi ko‘pdan-ko‘p fikr va tuyg‘ular bevosita Hol darajalari (xavf, rajo, huzun, istiqomat, sidq, hayo va hokazo) va ularni navbatma-navbat egallash natajasi o‘laroq talqin qilingandir.

III

Sharq tarixida javonmardlik, tasavvuf, malomatiylik kabi bir necha qudratli ta’limotlar hukm surgani yaxshi ma’lum, albatta. Bu ta’limotlar biri ikkinchisiga yo‘l ochib, biri ikkinchisini suyab va boyitib, gohida nimalarnidir isloh qilib taraqqiy etishgan. Bunda tasodifiy harakat yo‘q. Birinchidan, ularning hammasi ham islom dini zaminida yuzaga kelgan, islom ma’rifati va haqiqatlariga tayangan. Ikkinchidan, bosh maqsad juda yaqin bo‘lgan, ya’ni Inson taqdiri, uning ijtimoiy-madaniy hayoti, erkinligi, ma’naviy-ruhiy kamoloti hisoblangan. Eng muhimi shundaki, ushbu ta’limotlarning har biri ham o‘z-o‘zicha insonning botiniy olamiga, ayniqsa, qalbi va ruhiga chuqur kirib borishga alohida ahamiyat bergan. Bu ham tabiiy. Chunki Najmiddin Kubro «Favoih ul-jamol» risolasida haqqoniy ta’kidlaganidek, «faqat qalb va ruh – yolg‘iz ana shu ikkalasi Haqni izlagan. Unga osiy bo‘lmagan va Uning amriga zid bir ish qilmagan, Haq talabida kuch sarf etgan ikki haq erur» . Shuning uchun Sharqda Qalb va Ruh ilmi barcha ilmlarning manbai, Ruh va Qalb mushohadasi O‘zlikni bilishning bosh maydoni deb belgilangan. Shaxsning holi, qalbi, ruhoniyat sirlarini o‘rganish va o‘rgatishni zimmasiga olganligi sababli ham tasavvuf «ilmi botin» deyilgan.

Bugun hammaga ma’lum sabablarga ko‘ra, sho‘ro zamonida tasavvufni erkin va zarur darajada o‘rganishga imkon bo‘lmagandi. Mustaqillikdan keyin ahvol butunlay o‘zgardi. Endi tasavvufni ham, tasavvuf adabiyotini ham dadilroq o‘rganayotirmiz. Biroq dadillik, tezkorlik bo‘lsa-yu, bilim, malaka, mas’uliyat yetishmasa, bu ham yangi muammolar, yangi-yangi kamchiliklarni yuzaga keltirar ekan. Mumtoz adabiyotimiz, jumladan, Alisher Navoiy ijodiyotini tekshirishdagi ahvol hozir taxminan ana shunday.

So‘fiylikka aloqasi bormi, yo‘qmi, bundan qat’iy nazar, o‘tmishda yashab ijod etgan har bir shoirning asarlarini tasavvuflashtirish, besh-o‘nta diniy-tasavvufiy istiloh va iboralarni ilib olib zo‘rma-zo‘rakilik bilan ularning mualliflariga so‘fiylik yoki mutasavviflik «libosi»ni kiydirish umumiy bir poygaga aylanib qoldi, desa xato bo‘lmas. Ochig‘ini aytish kerak, bu ancha xavfli jarayon. Hatto bora-bora kulgiga sabab bo‘ladigan istiqbolsiz urinish. Shu ma’noda atrofga ham mundoq nazar tashlab, ilmdagi foydali va foydasiz tajribalar ustida mulohaza yuritsak aslo zarar qilmaydi. Mana, usmonli turk olimi Metin Aqar nima deb yozadi: «Bugun har bir she’rga tasavvuf nuqtai nazari ila qarash istagida bo‘lganlar adabiyotimizning xalqdan ajralishga, san’atkorlarni unutilish va anglanmaslikka mahkum qilmoqdalar. Bu yo‘ldagi harakatlar shunga borib yetdiki, hatto Xoja Nasriddinning fikrlari ham tasavvufga ko‘ra sharh etilmishdir…» . Qarangki, bizda ham unchalik ortda qolish bo‘lmabdi. Chunki Nasriddin Afandini tasavvufga aloqador qilib ko‘rsatuvchi fikr-mulohazalar matbuotda allaqachon bosildi. E’tibor qozonish, dong taratish, ilmiy daraja olish yoki «kim o‘zar»ga yozilgan maqola va tadqiqotlar odamlarning tasavvufga qiziqishini bir qadar sovutib bo‘ldi. Endi bebaho xazinamiz – mumtoz adabiyotdan yiroqlashuvga, san’at dunyosi va san’atkorlik mehnatiga xususan yoshlarning e’tiborsiz bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik zarur. Axir, adabiyotshunoslikdagi yakranglik va sayozlik sho‘ro tuzimi davridagidan ham oshishi ehtimoldan xoli emas. Buning oldini olish uchun nima qilmoq kerak? Avvalo, tasavvuf va tariqatlar tarixi, tasavvuf falsafasi, nazariyasi va estetikasidan yaxshi xabardor bo‘lmoq lozim. Zero, tasavvufga – tasavvuf, adabiyotga – adabiyot deb qaray olish ham oddiy ishmas. Bunga esa tasavvufga doir juda qimmatli bir necha manbalarni tarjima qilib chop etmasdan erishish qiyin.

Alisher Navoiyning «Nasoyim ul-muhabbat» asarida eng ko‘p tilga olingan va iqtiboslar keltirilgan kitoblardan biri Ali bin Usmon Jo‘llobiy Hujviriyning «Kashf ul-mahjub»idir. Bu nodir asar faqat tasavvufshunoslik jihatidan emas, balki Sharq tasavvuf adabiyotini tadqiq etishda ham alohida ahamiyatga ega. Demoqchimizki, tasavvuf hech bir ma’noda va hech bir zaylda adabiyot manfaatlariga daxl qilmasligi, unga soya ham tashlamasligi kerak. To‘g‘ri, adabiy merosini tasavvuf zaminidan ajratish mumkin bo‘lmagan bir necha ijodkorlarimiz bor. Lekin ular baribir shoir-san’atkor. Aytaylik, Mashrabning fikr-saviyasi, qalb mushohadasi, ruhi va go‘zallik zavqiga hech bir so‘fi yoki qalandar yaqin ham bora olmagan. Faqat buyuk shaxsi emas, Mashrab she’riyati ham takrorlanmas. Bu she’riyatni tariqat aqidalari yoki tushunchalari «devori» bilan o‘rash, uni, albatta, xalqdan va hayotiy-ruhoniy ta’sirlaridan ajratish demak. Bundan kim yutadiyu, kim yutqazadi? Buni jiddiy o‘ylash kerak. Sof tasavvuf adabiyoti vakillari bizda barmoq bilan sanarli. Bas shunday ekan, adabiyotni tasavvuf ortidan ergashtirish, uning faoliyati va yutuqlarini yolg‘iz so‘fiylikka tirkash tashabbusiga chek qo‘yish joiz. Alisher Navoiy ijodiyotiga keladigan bo‘lsak, unda uchraydigan har bir tasavvufiy istiloh, obraz, ramz, hattoki ishoratlarning ma’no va sirlarini imkon qadar yaxshi bilishga intilish ham qarz, ham farz. Zero Navoiyning fikr, tuyg‘u, ruh va san’at dunyosiga erkin kirib borishning yo‘llaridan biri ham ana shu. Navoiy asarlarida uchraydigan u yo bu tasavvufiy istiloh, ramz ham ba’zan ma’lum bir haqiqatni chuqur bilish, unga tamoman boshqacha qarashga yo‘l ochadi. Masalan, Alisher Navoiy asarlarini ko‘zdan kechirsangiz «majzub» degan so‘zga tez-tez duch kelasiz. Bu so‘z, xususan, «Nasoimul muhabbat»da ko‘p uchraydi. Lekin asosiy narsa ushbu kalimaning ko‘p yoki kam uchrashida emas, balki «Nasoim»dagi bir qancha rivoyat va hikoyatlarda majzubning kimligi, majzublik holati, haqiqati, asosiy fazilati nimalardan iboratligini yoritishdadir. Majzub – jazba odami. Jazba esa ko‘pincha sulukka bog‘liq bo‘lmagan va sulukdan oldin paydo bo‘ladigan holat. Shuning uchun majzublik yo‘li insonni tariqatdagi qat’iy talab va qidalardan forig‘ etguvchi o‘ziga xos imtiyozlarga ham ega edi. Najmiddin Kubroning «Haq taoloning majzub va mahbublaridin» bo‘lmish Bobo Faraj bilan uchrashgandan keyingi hodisalarni xotirlang. Bobo «davot va qalamni» tashlab, ilm tahsilini to‘xtatmaguncha Kubroni ta’qib etaveradi. Chunki u ilmi laduniy va majzublik kashfining har qanday tahsildan yuksak hamda samarali ekanligiga to‘la-to‘kis ishongan. Albatta, o‘zining holi, tanlagan yo‘li, ko‘zlangan maqsadiga nisbatan qaralganda Bobo Faraj talabida haq bo‘lgan.
«Nasoyim»dan o‘rin ajratilgan majzublarning aksariyati turkiy qavmlarga mansub «Bobo»lar va «Ota»lardir. Diqqatni tortadigan yana bir jihat shuki, bu majzublar faqat tasavvuf ahli yoxud fuqaroning emas, saltanat sohiblari, davlat arboblari, olim va ijodkorlarning ham ixlosu ehtiromlariga sazovor bo‘lishgan. Bobo Sangu to‘g‘risida Navoiy yozadi: «Zamon majzublaridan ermish. Sohibi botin kishi ermish. Andxud qasabasida bo‘lur ermish. Temurbek Xuroson mulki azimatig‘a yuruganda Andxudqa yetganda mashhurdurki, Bobo xizmatig‘a borg‘andur. O‘lturg‘ondin so‘ngra Bobo ilayida bir sufrada yaxna et erkandur. Qo‘yning yaxna to‘shin olib, Temurbek sari otibdur. Temurbek g‘oyati aqlu zakosidin debdurki, Xurosonni yer yuzining ko‘ksi debturlar. Ani Bobo bizga havola qildi…» . Darhaqiqat, ishorat tilida izhor etilgan shu bashoratdan ilhomlanib Amir Temur ko‘p o‘tmay Xuroson mulkida zafar qozongan ekan.

Bobo Ali Mast Nisoiy bilan Sulton Husayn Boyqaro orasida ham aynan shunga yaqin hodisa bo‘lgan. «Nasoyim»da o‘qiymiz: «Shoh Abulg‘oziy avval saltanat doiyasida Bobo (ya’ni Bobo Ali Mast Nisoiy – I.H.) nazarig‘a yetibdurlar. Iltifot nazari topibdurlar va Astrobod azimatidakim, Sa’dlu Husayn ustiga yurubdurlar, Bobodin ruxsat tilay kelibdurlar. Bobo debdurki, «boru bor» va umidvorlig‘ bila boribdurlar. Astrobodg‘a yetib, dushanba kuni zul-hijja oyining o‘n ikkisida urush bo‘lub, a’dog‘a g‘olib bo‘lubdurlar» .

Hirot madaniy muhitida majzublarning nufuzi yuqori bo‘lganligini ko‘rsatuvchi dalil va ma’lumotlar «Nasoim»da ko‘p. Bular orasida bevosita Navoiy va shoirning padari buzrukvori G‘iyosiddin Kichkina bilan aloqadorlari ham bor. Masalan, Navoiy Bobo Sarig‘ Po‘lot haqida, «Bu faqir bila ko‘p ulfati bor erdi» , desa, Bobo Shihob to‘g‘risida, «Bu faqir bila ulfati bor erdi, qoshimg‘a kelur erdi» , deydi.

Tasavvufga doir maxsus asarlar, ayniqsa, manoqibnomalarga diqqat bilan nazar tashlansa, so‘fiy, darvesh yoki malomatiylarga nisbatan majzublarga boshqacha bir qarash, alohida bir ishonch va hurmat ustivor ekanligi oson anglashiladi. Bunga asosiy sabab nima? Asosiy sabab, jazba kuchi va imkoniyatidir. Jazba so‘zining lug‘aviy ma’nosi – jazb etish, tortish, jalb qilish demak. Istilohiy ma’nosi esa Haqning qulini o‘zi tomonga tortishi, ilohiy tajallilarga sayri suluksiz yetishishdir. Shunday jazba sohibi majzub deyiladi. Abu Hafs Shahobiddin Umar Suhravardiyning ta’rif berishicha, «Majzub – sayri suluksiz, riyozat va mujohadaning qiyinchiliklarini qarshilamagani holda, qalb ila Olloh orasidagi har turli unuttiruvchi pardalarga barham bera olgan kishidir» . Shu ma’noda majzub avval ilohiy zotni mushohada qiladi. Qobiliyat darajasiga ko‘ra unga bir qancha sirlar kashf bo‘ladi. Buning orqasidan sifati ilohiya va asmo sir-asrori ochiladi. So‘ngra koinot mohiyatini butun noziklari va murakkabliklari bilan bilishga erishiladi. Xullas, u «tavhid manbasiga tamoman g‘arq bo‘lganligi uchun o‘z zotini Haqning yagona zotida, sifotini uning sifotida, fe’lini uning fe’lida ko‘radi… Ruh ko‘zi zotning jamol mushohadasiga tikilgani zamon, ashyoning orasini ajratuvchi aql nuri qadim zot nuri g‘alabasidan zoil bo‘ladi» . Jazba va ishq otashida yonib Haqqa talpingan majzub endi Haqqa chekingan chin oshiqqa aylanadi. Shunday qilib, solik eng oxirda yetgan joyga majzub ilk boshdayoq yetadi. Solikning holi Ollohga vuslat uchun ashyo ila mushohada. Majzubniki esa ashyoni Olloh ila mushohadadir. Majzubning jazbasi mahv va fano bilan, solikning suluki esa sahv va baqo bilan oxirga yetadi. Solik pastdan yuqoriga, majzub yuqoridan pastga sayr aylaydi. Jazba suluksiz, suluk jazbasiz bo‘lmas, degan fikr shunga bir ishoratdir.

Ba’zan ilmda vajd va jazba holi ayni bir narsa, deb qaraladi. Buni to‘la ma’qullab bo‘lmaydi. Vajdda solik yoki oshiq istagi, xohish va irodasining qaysidir darajada o‘rni bo‘ladi. Jazbada bunday emas. Unda insonning ixtiyoriga bog‘liqlik yo‘q. Jazba Ollohning sevgan va eng tanlangan bandasiga ehsoni. Hammasi kutilmaganda va nogohoniy tarzda ro‘y beradi: ishq otashi nafs va qalbdagi hijoblarni yondirib yuboradi. Ruh haqiqat qaynog‘idan ilhomlanib parvoz boshlaydi. Haq tajallilarining mushohadasidan ko‘ngil behad farahlanadi. Hol zavqi ila inson beixtiyor o‘zini unitadi. Vujudi, nafsi, his-tuyg‘ulari, xullas, butun borlig‘iga tegishli shuurni boy bergan oshiq ma’lum bir muddat fikr va tushunchalaridan ham ajraladi.

«Shunday valilar ham borki, – deydi Najmiddin Kubro, – Haq taolo ularni jazba bilan qurb darajalariga erishtiradi – ularda sayru suluk va mujohadaga muhtojlik bo‘lmaydi» . Bunday valilik umuman maqbul ko‘rilgan. Lekin suluksiz maqsadga erishilganligi bois majzub valilarga ham irshodga ruxsat etilmagan. Shayxlik maqomiga sohib bo‘lmog‘i uchun suluk yo‘lini ular bosib o‘tmog‘i shart deb hisoblangan . Navoiy mansub bo‘lgani naqshbandiylik tariqatida ham jazba va suluk mavqei deyarli teng edi. Bu haqiqatni tasdiqlaydigan muhim dalillardan biri Naqshband hazratlarining Xoja Muhammad Porso ta’rifidagi «Maqsud bizning zuhurimizdin aning vujudidur va anga ikalasi tariyq bilaki, jazba va suluk bo‘lg‘ay, tarbiya qilibmen» , – degan e’tirof so‘zlaridir.

Majzublar nazdida, payg‘ambarimizning me’rojlari jazba timsoli edi. Ular Nur «narvoni» bilan nihoyatda qisqa fursatda Haq dargohiga yuksalish va irfonni egallashga shak-shubhasiz ishonishgan. Majzublar hamma narsani Haq nuri ila ko‘rib, mushohada etganliklari uchun ilohiy nur oshig‘i bo‘lishgan. Alisher Navoiy Darvesh Bashirni «majzub va sohibi karomotu maqomot erdi», deydi. Uning kashf va karomotini zohir etuvchi bir voqeani ham naql etadi: Bir kun bir jamoa shahardan tashqariga sayohatga chiqadilar. Quyosh botib qarong‘u bo‘lguncha dasht kezadilar. Qaytishda yo‘ldan adashadilar. Nogahon yiroqdan bir daraxt uzra porlayotgan nurni ko‘rib shu tomonga qarab yuradilar. «Emdikim, yetdilar, ko‘rdilarki, Darvesh Bashir o‘ltiribdur va bu yorug‘lik andin zohir bo‘ladur… Ul yorug‘lig‘ bila yo‘lni topdilar har qaysi o‘z uylariga bordilar» , – deydi Navoiy. Albatta, ko‘pchilik uchun bu hodisa g‘ayritabiiy va ishonchsiz bo‘lishi ehtimoldan yiroq emas. Chunki majzublarning ruhoniyat nuri va karomatlariga ishtiboh bilan qarash yoki ishonmaslik o‘tmishda ham bo‘lgan. Bundan tashqari, zohidlar, obidlar, so‘filar, darveshlar jamoasida bo‘lgani singari majzublar safida ham yolg‘on da’vo qiluvchilar, sodda, avom odamlar ishonchini egallashga bel bog‘lagan riyokorlar, soxta karomatchilar yo‘q deb bo‘lmasdi Buni Abdurahmon Jomiyning «Nafahot ul-uns» muqaddimasida majzublarga o‘xshashga harakat qiluvchilar to‘g‘risida maxsus to‘xtalganligidan ham bilish mumkin. Lekin haqiqiy majzublarda hech vaqt soxtakorlik yoki aldovga mutlaqo zaruriyat sezilmagan. Aksincha, hissiy-ruhiy idrok va oldindan bilish quvvatining zo‘rligi bilan ular har qanaqa shubha va ishonchsizlikka tezda barham berganlar. Shaxsan Navoiyning o‘zi ham bunga iqror bo‘lgan va shunday bir hodisani yozib qoldirgan: Kunlardan bir kun Navoiy bir kishi bilan ketayotganda sherigi undan «Nechuk Bobo Piriyning yonidan o‘tmaysan. Sabab nedur?» – deb so‘rabdi. «Bu jihatdinki, fahsh so‘kar, manga xush kelmaski, aning fahshin eshitgaymen», – deya javob beribdi Navoiy. Shunda shoirning hamrohi, «Boboning karomati bor deydilar. Oldidan o‘tgil. Karomat sohibi bo‘lsa, seni so‘kmaydi», debdi. Navoiy bu taklifga ko‘nibdi. Voqea bayoni davomida shoir: «Agarchi imtihon erdi, ammo ul degandek iloyidin o‘tdim, so‘kmadi. Odatining xilofi – duo qildi» , – deydi.

Majzublar Haqdan boshqa hech nima bilan qiziqmas, Haqdan o‘zga hech kimdan qo‘rqmaganlar. Ularning bor-yo‘q boyligi ishq va haqiqat bo‘lgan. Shuning uchun ular tom ma’nosi ila erkin yashashgan, har qanday sharoit va vaziyatda ham to‘g‘ri so‘zlashdan cho‘chishmagan. Zero, majzublikda komillikning tamali – to‘g‘rilik, kuch-quvvati esa Haq sevgisi va haqiqat edi. «Nasoim»dagi ikki hikoyat bu jihatdan alohida diqqatga molik. Ulardan biri Bobo Hasan Turk otli majzub haqida: Bir qish kechasi. Qor yoqqan. Havo juda sovuq. Bobo Hasan qalbida jazba boshlanadi. Yalang‘och holda u tashqariga chiqadi. Sovuq tunda bexud kezadi. Tongga yaqin jazbasi taskin topadi. Ana shundagina sovuq ta’sirini sezadi. Ittifoqo, hammom gulxanidan o‘t yorug‘i ko‘rinadi. Bobo Hasan isinish niyatida o‘sha joyga boradi. Ammo qo‘lida kafcha, o‘t yondirayotgan gulxantob Bobo har qancha talab qilmasin, unga joy bo‘shatmaydi. Shunda u qizib turgan kafchani tortib olib gulxanchining boshiga urganida u darhol jon taslim qiladi. Ertasiga Boboni jinoyatchi sifatida Shohruh Mirzoning huzuriga olib boradilar. Bo‘lgan voqea arz qilinadi. So‘ng: «Shohruh Mirzo so‘rabdurki, Bobo, seni deydurlarki, birovni o‘ldurubsen? Andoqmudur? Debdurki, hov, andoqdur. Mirzo so‘rabdurki, nechun o‘ldurdung? Debdurki, munchani sen o‘ldurdung, birovni dag‘i men o‘ldurdum…» .

Aslo kutilmagan bu gap Shohruh Mirzoni go‘yo til tishlatibdi. Marhumning vorislarini rozi qilib, Boboga ketish uchun ruxsat beribdi. Albatta, bu o‘rinda odam o‘ldirish – majzublikmi, majzublik – qotillikmi, degan bir savol tug‘ilmasligi kerak. Chunki Bobo Hasan gulxontob yoniga borganida jazba uni tark etgan edi. Jazba holi davom qilganida ehtimol u bir bechoraning umrini zavol qilmasdi. Ammo shoh oldida ham titrab-qaqshamasdan majzublik erkinligi va shijoatiga uning sodiq qolishi – bu, juda muhim. Shuningdek, bunda majzublikning xos bir «imtiyozi»ni ham nazardan soqit etmaslik lozim. Bu – majzubning favqulodda betarafligi, hech qanday shaxsiy manfaatlar bilan qiziqmasligi va Ollohga yaqinlik holiga tegishli. Shayx Jamoliddin Lur, Navoiy ta’biri bilan aytganda, «quvvai jazba»si zo‘r majzublardan hisoblangan. U ko‘pincha majzublik holidan ajralolmaganligi tufayli shatx so‘zlarni aytar ekan. Nihoyat, shariat ulamolari uni kofir deb e’lon qilib o‘limga fatvo berishibdi. Lekin ikki tasavvuf shayxining «Ul majzubdur va mag‘lub, aning qatli joyiz emas» , degan ko‘rsatmasi bois podshoh Otabek Abubakr Jamoliddin Lurni o‘limga hukm qilmagan ekan. Bobo Ali Poyi Hisoriy qatliga doir voqea bayoni orqali esa majzubni o‘ldirib bo‘lmas, degan ma’no ta’kidlangan.
Endi yuqorida belgilangan ikkinchi hikoyatga qaytsak. Sulton Mahmud Sabuktegin bir qish faslida boshqa diyorlar ishg‘oli uchun harbiy yurish boshlaydi. Hakim Sanoiy esa buni madh aylab qasida bitadi.

Doim chog‘irning quyqasini ichganligidan Loyxo‘r deya tanilgan bir gulxanchi majzub bor ekan. Bir kuni Sanoiy gulxanxona eshigiga yaqinlashganda shu mahjub ila soqiysining shunday suhbatini eshitibdi: «Bir ayog‘ to‘la qilib berki, G‘aznaviy Mahmudg‘inaning ko‘rlukiga ichay». Soqiy: «Mahmud podshohi islomdur va g‘oziy kishidur. Nechun mundog‘ degaysen?» debdi. Loyxo‘r esa Mahmudning bosqinchiligi va horisligini qoralab bo‘lib, «Yana bir ayog‘ tutki, Sanoiy degan shoirning ko‘rligiga ichay», – debdi. Soqiy: «Sanoiy fozil va latif tab’ kishi. Nechuk bu nav’ degaysen?»- deya e’tiroz bildirganda Loyxo‘r: «Agar ul latif tab’ bo‘lsa erdi, bir ishga mashg‘ul bo‘lg‘ay erdi, aning bir ishi yarag‘oy erdi. Bir necha gazofni bir qog‘ozg‘a bitibdurki, aning hech ishiga yaramas va bilmaski, ani ne ish uchun yaratibdurlar» , – debdi. Ana shu achchiq, ammo haq fikr ta’sirida Sanoiy «g‘aflat mastlig‘i»dan bedor bo‘lib, sulukka kirgan ekan.

Hech shubhasizki, hamma chin majzublar kabi Loyxo‘r ham basiratga tayangan. Sanoiyning eshik yoniga kelishini ham, tinglagan gaplari unga qanday ta’sir o‘tkazishini ham bu majzub aniq bilgan. Aks holda u so‘zni behuda isrof qilmagan bo‘lurdi.

Majzublik zavqi bilan shoirlik zavqi o‘rtasida ma’lum bir yaqinlik borligi uchun ba’zi majzublar she’r ham yozishgan. Shulardan biri Mir Muflisiy. U asli Mashhaddan bo‘lgan. Ilm tahsiliga berilib ko‘p vaqtini mehnat va riyozat og‘ushida o‘tkazgan. She’riy salohiyati ham yomon bo‘lmagan. Ammo jazba yetishgach, u aqldan ajralgan. Qizig‘i shundaki, majzub Muflisiy bilan, aql-hushi o‘ziga qaytgan Muflisiy orasidagi farqlanish aniq ko‘rinib turgan. Navoiy «Majolis un-nafois»da buni shunday qayd etadi: «Hushi borida yaxshi abyotlar aytib edi. Ammo junun vaqtida bu baytni ko‘p o‘qur erdikim:

Baloi margu anduhi qiyomat,
Chu chanbar soxt moro naxli qomat» .

(Mazmuni: O‘lim balosi va qiyomat qayg‘usi qomatimiz daraxtini chanbardek egib qo‘ydi).

Jazba vaqtidagi ayrim zohiriy harakat, so‘z va qiliq yoki iddaolar jinnilikka o‘xshab ketishi mumkin. Navoiyning Mir Haydar Majzubga doir ilk mulohazalarini o‘qiganda ham shunday fikr xayoldan o‘tadi. Biroq bu o‘rinda ham Navoiy «Goheki o‘z holig‘a kelsa erdi, ulamo bilan ulum bahsin andek qilur erdikim, barcha musallam tutar erdilar» , – deya izoh berishni unitmaydi.

Zero, ulug‘ shoir majzublik holi sir-asrorini chuqur bilgan, majzublarga bepisandlik Haqqa maqbul bo‘lmasligini inobatga olgan. Abdulkarim Qushayriy majzubning botiniy ahvol-ruhiyasiga to‘xtalib, ilohiy bir muomalani mustasno etganda, qolgan hamma payt majzub Olloh irodasi bilan idora qilinishini, eski holiga qaytishida uning na shaxsiy g‘ayrati, na xohish-irodasi ta’sir o‘tkazishga qodir emasligini yozadi . Majzubning eng buyuk va daxlsiz ruhoniy qudrati ham mana shunda.

Hech shak-shubha yo‘q: sayru suluk insonning bashariy «Men»ini nafs va shaytonga tobelikdan qutqaradigan xosiyatli yo‘l. Bu yo‘l nihoyasiga yetisha bilgan kishi axloq-odobda, fe’l va sifotda, fikr va irodada favqulodda xolis yangi O‘zlikka erishadi. Suhravardiy buni jismoniy tug‘ilishdan keyingi – ikkinchi, yangi ma’naviy tug‘ilish deb ta’riflaydi . Haqiqat ahli tomonidan «qiyomati sug‘ro» («Kichik qiyomat») deb ham atalgan ikkinchi ma’naviy tug‘ilishda oshiqning holi – uning sulukkacha bo‘lgan, riyozat, mushohada, poklanish mashaqqatlariga hali kirishilmagan holidan keskin farq qiladi. Uning axloqiy, hissiy va fikr hayoti avvalgisiga butunlay o‘xshamaydi. Bunda murshidning xizmati va hissasi beqiyosdir. Lekin gap she’r va shoirlikka kelib taqalganda, masalaga ancha keng va o‘zgacharoq tarzda qarash zaruriyatini ham hisobga olish kerakka o‘xshaydi. Chunki she’riyat ham takrorlanmas bir ma’naviy «sayru suluk»dir. She’riyatda ham ikkinchi, ya’ni yangi ma’naviy tug‘ilishsiz ulug‘ shoir qad rostlolmaydi. Bizning nazarimizda, haqiqiy shoirlik bilan majzublikda mohiyatan o‘xshashlik bor. Ilohiy Go‘zallikning o‘ziga tortish va jazb etish qudratiga beixtiyor taslim bo‘lish hokim. Mana, «Iso nafasliq rindi Sheroz» buyuk Hofizni olib ko‘raylik. U biror bir tariqatga mansub bo‘lmagan. Irodat qo‘lini hech bir pirga cho‘zmagan. Ammo jonbaxsh so‘z va ifodalari ahli tasavvuf tabiatiga shunchalik uyg‘un kelganki, ko‘plar bundan taajjublanishgan. Navoiyning yozishicha, hatto Xojagon tariqatidan bir mu’tabar zot «hech devon Hofiz devonidin yaxshiroq emas, agar kishi so‘fiy bo‘lsa. Bu faqirg‘a andoq ma’lum bo‘lubdur va mashhur mundoqdurki, hazrat Mir Qosim q.s. alarning devonini «Qur’oni forsiy» der ermishlarki, Kalomulloh oyoti ma’nisidin mamlu va asroru nukotidin mashhurdir», – degan ekan. Demak, o‘z-o‘zidan ravshanlashayotirki, dil va ruhoniyat fotihi Xoja Hofiz hayotda ham, ijodda ham tariqatgamas, shaffof dil, ulviy hol sohibi o‘laroq jazba va ishqqa suyangan. Faqat huzuri ilohiyaga ko‘tarilgan, nur va latoif oshig‘i bo‘lgan shoirgina Hofizga ergashib yonishi va yozishi muqarrardir. Bir necha mashhur shayxlar, jumladan Najmiddin Kubro hazratlari ham Ollohga eltuvchi yo‘llarning adadi yaratiqlarning adadi qadar behisobligini maxsus ta’kidlashgan. Shu yo‘llardan biri – jazba va majzublik. Bu yo‘l – ishqdan holga, holdan qalb va ruhga, ruhdan Haqqa yo‘naltiruvchi hurriyat yo‘li. Jazba «tajriba»si ila Haqqa vosil bo‘lganlar – Olloh lutfi ehsoni va inoyati ila komillikning oliy maqomini egallagan, inson taqdiri, qadr-qimmati va erkinligini tamasiz sharaflagan zotlardir. Shunga ko‘ra ham Navoiy majzublik holoti, xislat va imtiyozlaridan so‘z yuritgan. Navoiyning ishq va jazba tariqati sifatida e’tirof etilgan naqshbandiylik tariqatini tanlashida ham hali ochilmagan, ilmda hali maxsus o‘rganilmagan sirlar borga o‘xshaydi. Xullas, dohiy shoirimizning jazba zavqi va yolqini aksini topgan she’rlariga boshqacha ko‘z qarash ila yondoshish, ko‘proq ko‘ngil holi va ruh manzaralari tasvirlangan bu she’rlarni yangi usullarda tadqiq qilish maqsadga muvofiqdir. Ana o‘shanda Navoiyning «O‘z holiga sargashtavu hayron» bo‘lish hissiyotlarining ma’no-mohiyatini anglash, tahlil etishdagi taxminbozlik va o‘zboshimchaliklar barham topadi, deb o‘ylaymiz.

IV

Tasavvvuf adabiyotini dunyoga mashhur qilgan omillardan biri va eng muhimi – bu adabiyotda yaralgan bosh qahramonlardir. Ilmda qayd etilishicha, G‘arbda XII asrdan keyin «Hur tushuncha» degan tasavvufiy harakat tashkil etilib, u so‘fiyona va orifona fikru tuyg‘ularni o‘zlashtirish hamda targ‘ib etishda katta natijalarga erishilgan ekan. Yanada konkretroq qilib aytiladigan bo‘lsa, inglizlarda XV asrlardan e’tiboran «darvesh», «so‘fiy» atamasi keng tadbiq qilingan. Tasavvuf tadqiqotchilarining umumiy e’tiroflariga ko‘ra «Orifning qalbi Arsh va kursidan ham keng bo‘lmog‘i muhaqqaqdir. Zero, Arsh va kursi va bularning ichidagilar olami jismoniydur. Qalbi solimning ruhi insoniydurki, u amri Rabboniy erur… Orif biror bir qavm yoxud millatning emas, jahonning sultonidur». Orif – Ollohni tanigan, bilgan va Haq ma’rifatini mukammal egallagan zot, ya’ni ilohiy fayz odami. Abu Turob Naxshabiydan orifning fazilatlari haqida so‘rashganda: «Hech bir narsadan kirlanmaydigan va hamma narsani o‘zi ila poklaydigan kishidir orif», – degan ekan. Abu Nasr Sarrojning ta’kidlashicha, «Mo‘min bilan orifning orasidagi farq shundaydir: Mo‘min Alloh nuri ila boqar, orif esa Allohning o‘zi ila nazar tashlar. Mo‘minning qalbi bordir. Orifniki yo‘q. Mo‘mininng ko‘ngli zikri ilohiy ila orom olur. Orif esa Allohdan boshqa hech nimadan rohatlanmas». Mana shuning uchun ham orif Sharq tasavvuf adabiyotida markaziy mavqelardan birini egallagandir. «Zohid bo‘lma, obid bo‘lma, orif bo‘l». Bu turkiy adabiyotning asosiy g‘oyaviy da’vatlaridan edi. Va buning yorqin isbotini Alisher Navoiy ijodida ham kuzatish mumkin. Navoiy she’riyatida orifga xos fazilat, xususiyat va orifona ma’nolar tasviri keng o‘rin ishg‘ol etgan. Bu to‘g‘rida navoiyshunoslikda ayrim umumiy fikrlar aytilgan bo‘lsa-da, maxsus o‘rganilmagan.

Ibn Sinoga ko‘ra, «borlig‘ining sirrini va ilohiy sirga oid haqiqat nurlarini idrok etgan va shu maqsad ila tushunchasini jabarut olamiga qaratgan shaxsga orif» derlar. Orif oxirat zavqi va mukofoti uchun emas, «valilik ishoratlarini anglamoq uchun» Allohga yuz burgandir. Oriflar nazdidagi ma’naviy-ruhiy harakat uch bosqichdan iborat. Birinchisi – iroda holi, ikkinchisi – riyozat, uchinchisi – diqqati taksif uchun o‘zni hilmlashtirmoq. Tasavvufda «irfon» samimiy va davomli bir ilohiy suhbat ma’nosini ham bildiradi. Shu sababdan Sulaymon Boqirg‘oniy:

Suhbatliq oriflarga jonim berib,
Suhbatsiz nodonlardan qochg‘im kelur, —

degan. Orifning ibrati, eng avvalo, tarki da’vo, tarki takalluf, tarki hubbi mosivo (g‘ayrni sevmak) va tarki tasalluf (tilyog‘lamalik va yaltoqlanish)ga erishishdadir. Borliqda foniy bo‘lib, Haqning borlig‘ida tirilmoq ideali bilan yashaganligi uchun ham orifning holatlarida shoshqinlik, besaranjomlik, shikoyat va tangdillik mutlaqo ko‘zga tashlanmaydi. Orif mushohadaga berilarkan, yolg‘iz Allohning hayot, ilm, iroda, qudrat, kamol singari sifatlarini bilish bilan cheklanmaydi, balki butun borliq – koinot va insoniylik sirlaridan ham ogohlikka yetishadi. Bu ham bejiz emas. Tasavvufda tariqat ahllari uchun turli maqom va vazifalar belgilangan. Eng oxirgi maqom oriflar maqomi – siyom (parhez), qiyom (qoyim turish) va muroqaba bo‘lib, ularning ustozi Muhammad alayhissalomdir. Bu yerda muroqaba haqida alohida to‘xtalishning imkoni yo‘q. Lekin orifning muroqabasi xoliqqa davomli nazaru boshqasini ko‘rmoqni unutish ekanligini eslatib o‘tish kerak, albatta.
«Oriflar samovi majmaisida ko‘ngillar tarvihi (rohat va sokinligi) uchun uch nimaga muhtojdurlar, – deydi Alisher Navoiy, – ravoyihi tayyiba (tavba latofati va xushbo‘yligi), vajhi sabih (sabab yoki yo‘l go‘zalligi), surati malih (hol va kayfiyat chiroyi)».

Orif ko‘nglini poklik kamoliga yetkazar ekan, uning Ruh va xayolot olamida evrilish yuzaga keladi. Va buning ta’siri tabiat dunyosiga borib bog‘lanadi. Chunki orif nihoyatda kuchli, nihoyatda nurli hissiyot sohibi. Ibn Sinoning aytishi bo‘yicha, orif sirli yoxud g‘aybiy bir narsadan so‘zlasa, tabiat olami bag‘rida, albatta, shu narsaning izohi mavjud bo‘larkan. Shuning uchun Ahmad Yassaviyning «Orif oshiq jon mulkida alam tortsa, O‘n sakkiz ming qomug‘ olam g‘ulg‘ul bo‘lur» degan gaplariga shunchaki shoirona bir mubolag‘a deb qaramaslik kerak. Orif qismati va oriflik salohiyatiga doir mazkur haqiqatlar turli shakllarda Navoiy she’riyatida ham talqin etilgan. Shoir bir g‘azalida yozadi:

Sahfai xotirda, ey orif, keraktur yoru bas,
Sofiyi vahdatqa xoshoki xavotir qotma ko‘p.

Bu – xotira ko‘zgusini poklash va ko‘ngil nigohini yolg‘iz Haqqa qaratishga da’vat bo‘lib, uning zamonaviy talqini bunday: oriflik – tashqi dunyo axborot va ma’lumotlaridan voz kechib, ko‘ngilni ilohiy aloqa va ma’lumot manbaiga aylantirish hamda vahdat maqomiga ko‘tarilishdir.

Tasavvufda xavotir yetti turga ajratilgan. Bulardan, ayniqsa, nafs, shayton tarafidan qalbning qo‘lga olinishi va aql jihatdan qalbga yetkazilgan xutur juda yomondir. Bular to‘la barham topmog‘i lozim. Ana shunda oriflikning boshqa bir sharti o‘z-o‘zidan amalga oshadi. Chunki oriflikda behuda bahs va e’tirozga o‘rin yo‘q.

Faqr ko‘yida musallam tut neki qilsang istimo’,
Orif ermas har kishikim qilsa irfon birla bahs.

Xullas, orifning ko‘ngli fayz va ganj bilan nechog‘lik boyib, mushohada va muroqaba yo‘li bilan komillashib bormasin, uning vazifasi sira dam urmasdan, bularni yashirin tutmoqdir. Shu ma’noda Navoiy orifni quyosh nur to‘ksa-da, o‘zgarish ko‘zga tashlanmaydigan azim daryoga qiyoslaydi:

Erur orifg‘a ganji fayz yetsa,
Ishi dam urmayin oni yoshurmoq.
Quyosh aksi tushub daryo ichinda,
Ne mumkindur oning suvin toshurmoq.

Orif ma’rufi visoliga intilarkan, maqomdan maqomga, holdan holga kechgani sayin uning siyratida o‘zgarish va yangilanishlar sodir bo‘ladiki, alal-oqibatda u zavq va hayrat tuzog‘iga tushgan qushga o‘xshab qoladi. Shundan so‘ng uning so‘zga, tilga munosabati tubdan o‘zgaradi. Buni inobatga olmaslik tahlil talqinlarda har turli xato yoki noto‘g‘ri xulosalarga sabab bo‘lishi muqarrardir. Mana, bir xarakterli misol.

Adabiyotshunos Sultonmurod Olimov «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasida (1991 yil 7 iyun) bosilgan «El netib topqay menikim…» nomli maqolasida Alisher Navoiyning:

Onglakim, so‘z o‘zga, ma’ni o‘zgadur,
Ma’ni ongmas shog‘il ulkim so‘zgadur, —

baytidagi fikrni Navoiyning «butun ijodiga daxldor bir fikr» deya yanglish hukm chiqaradi va yozadi: «Demak, she’rda so‘z boshqa–yu ma’ni boshqa, kimki faqat so‘z bilan mashg‘ul bo‘lsa, u ma’nini anglamay qolar ekan. So‘zni angladik, ma’nisiga yetdik, deylik. Lekin bu bilan ham ish bitmaydi-da…»

Avvalo, shuni unutmaslik kerakki, she’rda hech qachon so‘z boshqa-yu, ma’ni boshqa bo‘lmaydi. So‘zning polifonik tabiati – bu boshqa narsa. Agar she’rda so‘z boshqa-yu, ma’ni o‘zga bo‘lganida ulug‘ Jaloliddin Rumiy «So‘z mendan yuksak turadi, men so‘zga bo‘ysunaman», – demasdi. Agar shunday bo‘lganida Xorazmiy «Zohiru botin xabari so‘zdadur», deya kafolat bermasdi. Faqat so‘z bilan mashg‘ul bo‘lish – ma’noni anglashga monelik qiladigan bir ishga aylanganda Navoiyning o‘zi so‘z va ma’ni birligi haqida takror-takror gapirmas va «Ul kishi so‘z bahrida g‘avvosdur, Kim guhari ma’ni anga xosdur», – deb yozmasdi. Maqolada keltirilgan bayt «Lison ut-tayr»ning «Qushlarning fano xususidan baqo vasliga yetkoni» deb nomlangan qismidan olingan. Va o‘sha baytdan oldingi satrlarda bunday deyiladi:

Kimki bu ma’nidin ogoh o‘ldi, bil –
Kim kesildi onga so‘z ayturg‘a til.

Bu ma’ni – fanodan baqoga yetgan solik holatiga tegishli ma’ni. Shoir «Kim kesildi onga so‘z ayturg‘a til», deganda tariqatning to‘rt muhim shartlaridan biri – tarki qiylu qol holini nazarda tutayotir. Bu holatda orif – sukut sohibi. Hikmatning boshi sukutda deb bilganligi va shunga amal qila olganligidan ham u ofati lisondan tamoman xalosdir. Sukut odobiga erishish va amal qilish umuman tasavvufdagi muhim talab bo‘lganligi uchun Rumiyning mashhur «Masnaviy»sida bunga maxsus bob ajratilgan. Bu to‘g‘rida Ahmad Aflokiyning «Manoqib ul-orifin» asarida qimmatli ma’lumotlar mavjud. Qolaversa, Navoiy ayni shu masaladan bahs etganligi uchun ham sal keyinroq «Shart bukim, onglag‘on sharh etmagay. To tildin boshqa ofat yetmagay», degan ta’kid so‘zlarini bitgan. Bundan tashqari, baytdagi ma’ni ham biz o‘ylagan «mazmun» yoki «fikr»ga aynan to‘g‘ri kelmaydi. Orifning murodi favriy emas, tadrijiy jazba natijasida hosil bo‘ladi. «Shu jazba, – deydi Muhammad Fuzuliy, – insonni suratdan ma’niga yetkarib, uning nazaridagi xayoliy shakllar va mavhum naqshlarni oradan surib, uni haqiqiy maqomga yuksaltiradi». Tasavvuf bizda uzoq yillik tanaffusdan so‘ng endi erkin va kengroq o‘rganilayotgan soha. Shuning uchun, ayrim xatoliklar, munozarali fikrlar sodir bo‘lishi mumkin. Lekin bunda she’riy matn mohiyatini to‘g‘ri hamda teran tushunmasdan nazariy fikr aytish, katta umumlashmalar chiqarishdan nihoyatda ehtiyot bo‘lishimiz shartdir.

Ma’lumki, hamma zamonlarda tasavvufni dinga, dinni tasavvufga qaram qilish yoki qarama-qarshi qo‘yishga urinishlar bo‘lgan. Orifning maslagi ayni shunday biryoqlamalik va mahdudlikdan ozoddir. Orif uchun tasavvuf din bo‘lmaganidek, dinsizlik ham emas, balki dindorni ham, dinsizni ham Alloh ishqi va ilohiy Go‘zallikka vosil etadigan bir jabhadir. Dunyodagi barcha dinlarning o‘z muqaddas kitoblari mavjud, ular o‘z masjidlari, cherkovlari, butxona va ibodatxonalariga ega. Tasavvufda dini, irqi, mazhabi, millatidan qat’iy nazar, olam xalqini birlishtiradigan yagona ibodatgoh bor. Bu – tasavvufiy hayotning bosh manbai – Dil va Ko‘ngil atalmish Alloh taxtidir. Tasavvufda Zaburga ham, Tavrotga ham, Injil va Qur’oni Karimga ham Tavhid maqomlarini anglatuvchi ramziy ma’nolar bag‘ishlangan. Chunonchi: Injil ismlar tavhidi, Zabur fe’llar, Qur’on zot tavhidiga timsol erur. Qur’on zot olamidan tajalli topgan kitob bo‘lganligidan uning qadri bag‘oyat baland. Mavlono Rumiy bir ruboiysida «Yetmish ikki millat sirrini bizdan tinglang. Biz ikki yuz mazhab ahli ila bir pardada so‘zlashadigan nayga o‘xshaymiz», – desa, Yunus Emro: «Yetmish ikki millatni bir ko‘z ila ko‘rmagan, Shar’ning avliyosi esa-da, haqiqatda osiydir», – deydi. Navoiyning orifona she’rlaridagi mazmun ana shu umuminsoniy tushunchalarga hamohangdir. Shoir lirik qahramonining «Shayx San’on kibi din» tarkin etib:

Butu tarso qoshida sajda qilib,
Kuydurub mus’hafu bog‘lab zunnor,
Yana mug‘ dayrig‘a kirdim sarmast,
May tut, ey mug‘bachai bodaparast, —

deya so‘zlashi oddiy e’tirof emasdi. Har qanday din yoki mazhabda xususiy jihatlar mavjudligi ma’lum, albatta. Tasavvuf bunday xususiyliklarga barham bergan va shu ehtiyoj tufayli Sharq she’riyatini Shayx San’onga o‘xshash qahramonlar va bir qancha o‘ziga xos poetik obraz hamda timsollar bilan boyitgan. Tasavvuf she’riyatida, shuningdek, Alisher Navoiyning yuzlab g‘azallarida – «zunnor» – xizmatga, ya’ni «qullikka belni mahkam etmoq», «kufr» – Haq sirrini maxfiy saqlamoq, «tarso» – dunyodan etak silkib, ilohiy ishq bahriga g‘arq bo‘lgan kishi, «butxona» – oriflar majlisi va holi ahadiyatdan huzurlanish timsoli ekanligini aytish kashfiyot bo‘lmaydi. Ammo o‘z vaqti-zamonida bunday timsollarni she’rda dadil tadbiq etish va ular orqali orifning har turli fikr-qarashlarini tasvirlash faqat kashfiyot emas, shijoat ham bo‘lgan. Zohiriy tomondan qaralganda, oriflar butparastlik bayrog‘ini baland ko‘targan, butga imon keltirishda namuna ko‘rsatgan kishilar. Aslida ularning tushunchasida «but» – ishq va vahdat ramzi. Axir, ashyolar borliqning zuhuri ekan, but ham o‘sha ashyolardan biri, xolos. «Ey oqil inson, – deydi Mahmud Shabustariy, – yaxshilab o‘yla. Tavhid yuzasidan butning yolg‘onligi yo‘q. Bilgilki, uning yaratuvchisi ham qodir Xudodir. Neki Haqdan yaralsa, u haqiqatdir… Agar musulmonlar but nimaligini anglaganlarida edi, din – bu butparastlik ekanligini bilgan bo‘lurdilar…Axir, Alloh xohish etmasa, kim ham butning yuziga chiroy baxsh etar va kim butparast bo‘la olardi?»

Albatta, hech kim. Mana shuning uchun Navoiy she’rlarida tarsoparastlik va butparastlik g‘oyasi izchil va keng targ‘ib qilingan. Mana shuning uchun Navoiy «riyoiy Ka’badan» «dayri fanoni» ustun qo‘yib:

Riyovu Ka’badin dayri fanog‘a
Kirib gar butqa zohir qildim imon.
Meni yozg‘urma, ey shayxi riyoiy,
Ki gar kofir edim, bo‘ldim musulmon, —

degan edi. Biz Navoiy qit’alari tahliliga bag‘ishlangan bir maqolamizda «Badiiy ijoddagi diniy «tajriba» dindorlik tajribasidan butunlay farqlanadi. Adabiyotni dinning targ‘ibotchisi deb biladiganlar, albatta, yanglishadilar», – deganimizda Navoiy she’riyatining ayni shu orifona mohiyatiga asoslangan edik. Afsuski, din allomalari buni «dinga Ovro‘pocha qarash», «tasavvufni din deb tushunish»ga yo‘yishdi va tanqidni fikriy zo‘ravonlik quroliga aylantirishdi.

Insoniyat sivilizatsiyasi taraqqiyotiga kuchli ta’sir ko‘rsatgan ta’limotlardan bittasi, hech shubhasiz, Suqrot yaratgan Qalb konsepsiyasi hisoblanadi. Bu ta’limotdan Suqrot insonning aqidaparastligi, o‘z-o‘zidan qanoatlanishi va mag‘rurlikka qarshi to‘xtovsiz kurashida foydalangan edi. Sharqda bunday vazifani o‘z zimmasiga olgan va o‘zidan-o‘zi mamnunlik, mag‘rurlik hamda xudparastlikka doimo botiniy qarshi yashagan, goho ochiq kurashgan kishilar darveshlar va oriflar bo‘lgan. Ularning tushunchasida kibr – insonning o‘z joni va imoniga zulm o‘tkazishi, zulmning har qanaqa xili esa Haq qahriga uchramoqdir. Shu o‘rinda bir haqiqatni alohida ta’kidlash lozim ko‘rinadi. Jahondagi barcha dinlar va dindorlar u yoki bu darajada hokimiyat, siyosat va sultonlarga xizmat qilganlar. Din va siyosat o‘rtasidagi yaqinlik ba’zan yaxshi natijalar bergan bo‘lsa, ba’zan juda salbiy ishga aylangan. Fashizm tarixi bilan qiziqqan kishilarga ayonki, ikkinchi jahon urushida Benito Mussolinining g‘alabasi uchun Rim papasi Allohga tilovatlar uyushtirgan. Gitler davlat tepasiga chiqib bosqinchilik janglarini avj oldirgach, Olmoniyadagi cherkovlarda uning zavolini tilashganmi? Yo‘q, bu odamxo‘r jallodning butun dunyoga hokim bo‘lishini Tangri taolodan qo‘llab-quvvatlashni so‘rashgan. Afsuski, shunga yaqin qayg‘uli hodisalar Sharqda ham sodir bo‘lgan. Ammo Sharqdagi haqiqiy orif yoki darvesh biror bir zolim shohni sharaflamagan, zulmni quvvatlab, mustabid hokimlarning qo‘g‘irchog‘i bo‘lmagan. Mana shuning uchun ham adolatli shohlar orif zotlarni millatning ma’naviy ruhiy tayanchi va peshvolari deb bilishgan, ularga katta ehtirom ko‘rsatishgan.

Insonning baxtimi, baxtsizligimi – buni hamma vaqt qat’iy belgilash qiyin-ku, ammo, tuyg‘u, holat, kayfiyatlari kabi inson «Men»ligi ham tez o‘zgaruvchandir. Buning sabablarini chuqur mushohada qilgan bir tasavvufshunos bunday deydi: «Insonning individual «Men»ga ega bo‘lmog‘i behad qiyin. Buning o‘rniga, ko‘p hollarda o‘zaro aloqasiz, kelishtirib bo‘lmas, bir-biridan yiroq yuzlab va minglab mayda «men»lar mavjud bo‘ladi. Har bir daqiqa, har bir vaziyatda inson «men» deb o‘ylaydi. «Men» deb so‘zlaydi. Biroq har gal bu «Men» bir-biridan farqlanuvchidir… Ya’ni inson – bu ko‘plikdirki, uning nomi legion erur». Legionchilikning o‘zbekcha ifodasi – olomonchilik. Olomonchilik esa nafsu tama, shuhratu xusumat, jaholatu zo‘ravonlikning ayanch askarchasi sifatida turlanib, parchalanib, mayda aqidalarga yopishib yashash, ruhoniy qiyofasizlikka ko‘nikish, riyo va munofiqlikdan azob chekmaslik demak. Orifning eng buyuk fazilati va hamma zamonlar uchun bir xilda ibratli xislati ana shu olomonchilikka tamoman zid ravishda insoniy Mohiyat butunligi va Maslak mukammalligiga erisha olganligidir. So‘z va ish muvofiqligi, fikr va e’tiqod birligi ma’nosida orifdan har qancha o‘rnak olsa, o‘shancha kam. Naql borki, Sirri Saqatiy bir kun sabr haqida so‘zlar ekan, chayon unga nish ura boshlabdi. Musohiblari, «Hay, nega uni o‘ldirmaysan?» deyishsa, u «Uyaldim, chun sabr haqida so‘zlayotgan edim», degan ekan. Mana shunday odamlar bo‘lishgan tasavvuf ahli. Alisher Navoiy «Elning odobi xushroq erur oltundin», deydi. Oriflar xulq va odob oltinga qiyos qilib bo‘lmas darajada qimmatli va sharofatli boylik ekanligini namoyish eta olgan Allohparastlardir.

V

Sharq va G‘arb xalqlarining dini, dunyoqarashi, ishonch-e’tiqodi bir-biridan qanchalik farqlansa, estetik idroki va she’riyati ham taxminan xuddi shunday farqlanishga ega. Hatto, kamchilik va nuqsonlarda ham bu farqlanish o‘zini ko‘rsatadi. «Rossiyaning qulligi qisman shundaki, – degan edi Aleksandr Gersen, – u she’riyatni moddiy quvvatdan axtaradi va yaratadi…»

Bosh va yetakchi asos o‘laroq moddiy kuch-quvvatga suyanish esa ma’naviy-ruhoniy hayot zavqini, kam deganda, chetga suradi. Sharq she’riyatiga kuchli qiziqish paydo qilgan ulug‘ nemis shoiri Gyote 1831 yili rus adiblaridan biriga «Siyosat hamda realizm adabiyot va san’atdagi go‘zallikni so‘ndirdi», – deyishi ham bejiz emas edi.

G‘arbda ma’lum bir muddat mobaynida estetik tuyg‘u – yordamchi tuyg‘u, aniqrog‘i, estetika axloqning cho‘risi yoki kichik bir singlisi degan nuqtai nazar hukmronlik qilgan. Albatta, Rossiyada ham ahvol keyinchalik o‘zgargan. Shuning uchun N.V.Gogolning hech ikkilanmay, «Pushkin favqulodda hodisa, ehtimolki, rus ruhining yagona hodisasidir…», – degan fikrini F.Dostoyevskiy kabi adiblar ham qo‘llab-quvvatlashgan.

Shu nuqtai nazardan Sharq she’riyatiga qarasak, har bir ulkan shoir ijodini ruhoniy hodisa sifatida ta’rif-tavsif etish mumkin. Lekin buni hamma vaqt ham hayot bilan mustahkam bog‘langan, jur’at ila voqelik muammolari yoritilgan va real inson qismatidan oziqlangan g‘oyaviy-estetik hodisa deb bo‘lmaydi. Sharq she’riyatida ilohiy ishq g‘oyasi hamma zamonlarda va hamma shoir ijodiyotida o‘zini oqlay olgan, deyish to‘g‘ri emas. Samoviy mayl va xayollarga ortiq darajada berilish, ayrim holat, kayfiyat va tushunchalar ifodasidagi «qoliplashuv» bu she’riyatning oyog‘i zamindan uzilganday taassurot tug‘dirishiga sabab bo‘lgan. Aynan shu xususda xolis va haqqoniy fikr yuritiladigan bo‘lsa, tasavvuf maslagi, tasavvuf mavzulari badiiy ijod ravnaqiga faqat foyda emas, balki ziyon yetkazganligini ham tan olishga to‘g‘ri keladi.

Shu o‘rinda e’tiborli bir faktni eslatish joiz ko‘rinadi. Ma’lumki, buyuk rus adibi L.N.Tolstoy bir necha din, jumladan, islom ta’limoti bilan qiziqqan. U tasavvufdan ham ancha yaxshi xabardor edi. Tolstoy risolalaridan birida ilohiy ishqdan so‘z ochib, insonning barcha baxtsizlik, kulfat va musibatlariga shu ishq barham bera oladi, degan qarashni ilgari suradi. Shunda S.I.Muntyanov ismli bir fuqarodan adib mana bunday so‘zlar bitilgan maktub oladi: «Men sizning fikr-mulohazalaringizga qo‘shila olmayman. Siz faqat ishq bilan yaxshi hayotga, saodatga yetishmoq mumkin, – deb yozasiz. Yo‘q, Lev Nikolayevich, haqiqiy ishq haqida qachon gapirish mumkin, qachonki, yaxshi tarbiya ko‘rilsa, qachonki, to‘qchilik-to‘kinchlik bo‘lsa. Butun umring gumrohlik va qashshoqlikda kechsa, qonxo‘rlar, hukmronlar senga qul deb qarashsa, bunday ahvolda ishqqa hech ehtiyoj yo‘qdir».

Asrlar mobaynida bizning oddiy odamlarimizda xuddi shunday munosabat, xolis e’tiroz va qat’iyat yetishmagan. Chunki yurt va millat dardidan yiroq ijodkorlarning ilohiy ishq bahsidagi yakrang, turg‘un fikrlari va taxayyul mavhumoti omma ongiga og‘uli ta’sirini o‘tkazgan. Mana shu axloqiy-ma’naviy buhron basirat va basirat idrokiga doir qarashlarga alohida e’tiborni yuzaga keltirgan.

Basirat so‘zining lug‘aviy ma’nosi ko‘ngil ko‘zi, ichdan ko‘rish, favqulodda sezgirlik salohiyati demakdir. Agar faqat shunday sharh va izohlarga tayanib, aytaylik, Alisher Navoiyning «Munshaot» asaridagi «…ko‘zlarin basirat sham’i yoritg‘onlar dunyo sori ko‘z solmaydurlar va ko‘ngullarin hidoyat ziloli oritg‘onlar olam mehrini zarrai ko‘ngilga olmaydurlar», – degan fikrlari talqin qilinadigan bo‘lsa, to‘rt-besh jumla umumiy va taxminiy mulohazadan nariga o‘tib bo‘lmaydi. Vaholanki, Navoiy birgina basirat kalimasi bilan komillik matlabi uchun shart va zarur sanalgan ham nazariy, ham amaliy haqiqatlarni ifodalagan.

Sharq shoirlaridan biri:

Basirat ahli nishon istamaski, kavnu makon,
Nishon ila to‘lig‘dir, benishon ila to‘lig‘dir,-

deydi. Bu baytdan basirat ahli borliq – olamda yashab, biror dalil-nishon talab qilmaydi. Chunki ular ko‘rinadiganni ham ko‘radi, ko‘rinmaydiganni ham ko‘radi, degan xulosa kelib chiqadi. Ushbu xulosa, Navoiy «ko‘zlarin basirat sham’i yorutqonlar dunyo sori ko‘z solmaydurlar» deganda tarki dunyochilikni e’tiborda tutmaganligini anglashga yaqindan yordam beradi.

Ayrim mutasavviflar, ayniqsa, Imom G‘azzoliy insonning zohiriy – tashqi ko‘ziga muqobil bir botiniy – ichki ko‘zi ham bor bo‘lib, unga «qalb ko‘zi», «ma’naviy ko‘z» deyiladi, degan fikrni bayon etgan. Boshqa bir olimga ko‘ra esa, «Basirat qalb ko‘zi, basor jasadni ko‘rishi. Basirat faqat ichki ma’no mohiyatni, basor esa yolg‘iz his etilgan narsalarni ko‘ra oladi. Basirat faqat latifni, basor kashf (qalin, tig‘iz)ni, basirat qadimni, basor keyin yaralganni ko‘radi».

Umuman olganda, Sharq olamida basirat g‘aflatga tushmay, his-tuyg‘uga berilmay haqiqatni mukammal idrok aylash, kelajakni oldindan ko‘rish salohiyati, qudsiyat nuridan yorishgan ko‘ngil qudrati deb tan olinadi. Tasavvufdagi tamal tushunchalardan biri bo‘lgan basirat o‘z-o‘zidan kashf etilmagan, albatta. Mutasavviflar bunda, eng avvalo, Qur’oni karim oyatlaridan ilhomlangan.

Basirat muammosi bilan maxsus mashg‘ul bo‘lgan olimlarning e’tirofi bo‘yicha mistik-psixologik sirlarni o‘zlashtirishda tuyg‘u a’zolariga tayanadigan tashqi ko‘rish quvvati uncha ish bermaydi. Nafislik, go‘zallik ranglari bilan burkangan ushbu sirlarni bilishda basirat qudratidan foydalanish zarurki, bu «Zumar» surasidagi quyidagi oyatlarda ochiq-oydin ta’kidlangan: «Olloh mushohadasi uchun Sizga Robbingizdan ko‘ngil ko‘zlari (basar) kelmishdir. Kim shu ko‘zlar ila ko‘rsa o‘ziga foyda, kim ko‘r bo‘lsa, o‘ziga ziyon».

Eng katta va asosiy foyda esa ilohiy nurdan yorishgan ko‘ngil ko‘zi ila ashyoning asli va mohiyatiga yetishishdir. Basirat masalasida nisbatan boshqacha fikrlar ham bildirilgan. Abdulkarim Qushayriy mashhur risolasida «Aslida basirat va nur deyilmish narsa ma’rifatdir. Rasululloh (s.a.v.)ning «Mo‘min Olloh nuri ila nazar aylar», hadisi xuddi shu ma’noda anglashilishi kerak», deydi. Ibn Arabiy bu nurni «nafsi notiqa bilan ruh orasida joy olgan nuroniy bir javhar», deya ta’riflaydi. Fikr va talqinlarda nechog‘lik farq ko‘zga tashlanmasin, Navoiy basiratning mavjudligiga ham, kuch-quvvati va imkoniyatlariga ham qat’iyan inongan. Va shunday ishonch tufayli:

Sirri haqiqatdin o‘lib bahravar,
Ayla basirat ko‘zi birla nazar, —

deb yozgan.

Sulaymon Ulutog‘ning izohlashicha, «Nafsga ko‘ra narsalarning shakllari va suvratini ko‘radigan ko‘z ne bo‘lsa, Qalbga ko‘ra basirat ham shudir». Shuning uchun mumtoz shoirlar faqat haqiqat yoki mohiyatni emas, go‘zallikni, xususan, yorning husnu jamolini ham basar, ya’ni basirat quvvati ila ko‘rmog‘i kerak, deyishgan. Bu to‘g‘rida Navoiyning ko‘rsatmasi mana bunday:

Yoringni tanir ishiga mahorat ayla,
Diqqat ila holiga basorat ayla.

Ochig‘ini e’tirof etadigan bo‘lsak, bugunnning odami uchun basirat tushunchasi – shaxsiy tajribadan uzoq va taxminiy bir tushuncha. Tasavvuf ahlining ma’lumotlariga tayanib aytilsa, basiratning ochilishi uchun ko‘p ranj va aziyatlarni bo‘yinga olib ko‘ngilni poklash, ruhni jilolantirish lozim. Basirati to‘la-to‘kis ochilgan kishi – ma’naviy qayta tug‘ilishga erishgan kishi bo‘lib, uni «Shayxul g‘ayb» derlar. Negaki, u g‘ayb sirlaridan ham ogoh yashaydi. Uning botin olamida qahr, nafrat, hasad, xudparastlik kabi illatlardan nomu nishon qolmaydi. Ehtimol, shu boisdan ham Mavlono Rumiy «Ko‘zni yumgil ko‘zga aylansin ko‘ngil» degandirlar. Basiratni tadqiq etgan g‘arb olimlari ehtimol bunga bizdan ko‘ra ko‘proq ishonishgandir.

«Yangi olmon psixologiyasi bizga ayturki, – deydi mashhur Pokiston shoiri Muhammad Iqbol, – aqliy faoliyat diqqat ila nazardan o‘tkazilsa, bunda sof va tabiiy hislar silsilasidan ko‘ra «basirat» kayfiyati ko‘proq yuzaga kelishi ravshanlashur».

Chunki, zamon, makon, inson munosabatlarini aniq belgilashda, haqiqat va mohiyatni xatosiz aniqlashda basirat quvvati va imkoniyatlari g‘arb olimlarida ma’lum ishonch hosil qilgan. Natijada fanning o‘zga soha vakillari ham uni tekshirishgan. Ana shunda ayrimlar tomonidan faqat metafizikaviy atama deb qaralgan basirat, chini bilan qalbda mavjudligi isbotlangan. Bu xususda xorijda nashr etilgan «Tasavvuf va modern ilm» nomli kitobda ikki anotomist olim qalbda mutasavviflar tavsifini bergan kichik bir nuqtani aniqlashgani haqida ma’lumotlar bitilgan. Tibbiyot ilmida mazkur «nuqta» ba’zan uni kashf aylagan o‘sha ikki tadqiqotchining nomi bilan, ba’zida esa «Sinoatrial Node» deb tilga olinar ekan. Ko‘z bilan ko‘rib bo‘lmaydigan, yolg‘iz mikroskop ko‘rish mumkin bo‘lgan va yurakning yuqori qismidan joy olgan mazkur nuqta qalbning g‘ayrioddiy harakatini ta’minlash bilan birga, uzluksiz ravishda vujudga issiqlik quvvati va nur yetkazib turarkan. Demak, Imom G‘azzoliyning «Aqldan narida o‘zga bir davra bordurki, unda boshqa bir ko‘z, ya’ni basirat ochilur. Basirat ila inson g‘aybni ko‘rur, kelajakda voqe bo‘lajak hodisalarni, aql anglashga ojiz bo‘lgan ayrim narsalarni anglay olur», deyishi taxminiy gap bo‘lmagan. Shuning uchun ham Alisher Navoiy hech ishtibohsiz basiratga inongan, borliq-olamning ichki mohiyati, go‘zallik va haqiqat sirlarini to‘g‘ri, adashmasdan anglamoq istasang, «Ayla basirat ko‘zi birla nazar», deya da’vat etilgan.

Ulug‘ mutafakkir shoir qanday qilib basirat ko‘zi ochilishiga erishgan, shundan so‘ng zavq va mushohadada qanday yuksakliklarga ko‘tarilgan, ruhiy hayotida qanaqa go‘zal evrilishlar hosil bo‘lgan, she’riyatidagi qaysi tuyg‘u, qaysi ma’no va holatlarni bevosita basiratga nisbat berish zarur – bular endi boshqa mavzu, maxsus tayyorgarlik ila o‘rganiladigan ham murakkab, ham g‘oyatda qiziqarli masalalardir.

VI

Bilgan – gapirmaydi, gapirgan – bilmaydi, degan qoidaga rioya qilinsa, Navoiy ijodi bilan bog‘liq bahs-munozaralar boshqacha kechadi. Bir zamonlar Alisher Navoiyning dahosiga shubha bilan qarashlar bo‘lgan. Lekin bunday ishtibohlar tuman yanglig‘ tezda barham topgan. Rus yoki gruzin ziyolisidan Pushkin yoki Shota Rustavelining buyukligini isbotlashni talab qilib ko‘ring-chi! U sizga yo ajablanib qaraydi, yoki ustingizdan kuladi. Axir, bu zotlarning ikkisi ham o‘z yurti va millat tarixida yuksak o‘rin egallashini bilmagan, tasavvur etmagan rus – rusmi, gruzin – gruzinmi? Muhammad alayhissalomning payg‘ambarligini isbotlash hech bir musulmonning xayoliga kelmaganidek, Navoiyning ulug‘ligini ko‘rsatuvchi qo‘shimcha dalil izlashga hojat yo‘q. Alisher Navoiyning buyukligini bilmaslik o‘zbek millatining madaniyati tarixi, milliy-ma’naviy kuch-quvvati va jahon badiiiy tafakkuriga qo‘shgan buyuk hissasini anglamaslik bilan barobar. Alisher Navoiyning ulug‘ siymosi ul zotning ruhoniyati, benazir shaxsiyati va so‘zni san’at darajasiga ko‘targan ijodkor ekanligi bilan belgilanadi. Uning shu zamonda – yangi asrda ham zamonaviy shoir sifatida yodga olinayotgani behikmat bo‘lmasa kerak.

Navoiyni boshqa xalqlarga tanitmoq uchun emas, o‘zimiz yaxshi bilishimiz uchun ko‘proq tashvishlanishimiz zarurga o‘xshaydi. Ochig‘ini aytganda, biz hali Navoiy ijodiyotini kerakli va arziydigan darajada o‘qib-o‘rganganimiz yo‘q. Ehtimol, shuning uchun ham ilm, ijod va san’at ahli Navoiy ijodiyoti xususida umumiy, ikki tomchi suvday bir xil balandparvoz ta’rif va tavsiflarni takrorlashdan aslo xijolat chekmaydi.

Gyote 1831 yili rus adiblaridan biriga «Siyosat va realizm, adabiyot hamda san’atdagi go‘zallikni so‘ndirdi» degan ekan. Ulug‘ olmon shoiri bunda so‘zning ilohiy go‘zalligi va mohiyatini nazarda tutgan bo‘lsa kerak. Sho‘ro zamonlarida mumtoz adabiyotimizga biryoqlama va yuzaki munosabat bizda ham xuddi shunday holatni yuzaga keltirdi. Shu bois endilikda Navoiyni puxta bilish uchun juda jiddiy va maxsus tayyorgarlik ko‘rish taqozo etiladi. Aks holda shoir ijodining asl mohiyati kashf etilmasdan qolaveradi.

Buyuk yozuvchi va shoirlar hayotida ijodiy erkinlik hamisha muhim ahamiyat kasb etgan. Daho san’atkorlar, eng avvalo, ana shu erkinlikning kuch-quvvati va falsafasiga tayanadi. Shu bois ham haqiqiy san’atkorning hayot tarzi, ruhoniy-g‘oyaviy olami boshqalarnikiga o‘xshamaydi. Navoiy shaxsiyati va ijodiy olami ham bundan mustasno emas.

Darhaqiqat, so‘z va fikr erkinligi haqiqatni to‘g‘ri aks ettirishning tamal toshi, deyish mumkin. Har qanday ozodlik o‘zining asl qiyofasini so‘z va fikrdagidek namoyon eta olmaydi yoki tasdig‘ini topa olmaydi. Alisher Navoiy hamma narsani erkinlik va vobastalikda talqin qilgan, inson qismati bilan bog‘liq har qanday haqiqatning istiqbolini tafakkur hurligida ko‘rgan. Demak, tuyg‘uda, ruhda, ko‘ngil va tafakkurda erkinlikni qaror toptirmay turib, Navoiy asarlarining asl ma’no-mohiyatini chaqishga urinish befoyda. Ilm, ilhom, kashf va hurlik zavqi – hazrat Navoiyning g‘oya va timsollari, majoz va haqiqat dunyosiga kirishning asosiy yo‘li, deyish to‘g‘riroq bo‘ladi. Chunki dastlab ishq, dard va armon sir-asrorlari ochilib, so‘ngra ma’rifat va go‘zalik saboqlari boshlanadi.
Xullas, Navoiy asarlari g‘oyalarini targ‘ibu tashviq qilishdan oldin ularning ma’no-mohiyatini to‘g‘ri anglab olish lozim. Navoiyni bilish – boshqa, uni anglay olish – boshqa. Navoiyni anglaydiganlar ko‘paysagina navoiyshunoslikda ahvol keskin o‘garishiga men to‘liq ishonaman.

Yosh avlod faqat Navoiy asarlaridan emas, umuman, mumtoz adabiyotimiz chashmalaridan bebahra qolayotgani juda tashvishlanarli. Ahvol shu zaylda davom etaversa, yaqin besh-o‘n yilda o‘tmish adabiyotimizga mutlaqo ehtiyoj sezmaydigan, basirati ko‘r, demakki, go‘zallik tuyg‘usidan mahrum, moddiy dunyo g‘am-tashvishidan boshqasini tan olmaydigan yoshlarning butun bir avlodi vujudga kelishi hech gap emas. Eng yomoni, bunday o‘spirinlar mustaqil fikr, adabiyot, san’at, ma’naviyat, ma’rifatning inson taqdiridagi qimmati, yashashdan asosiy maqsad nima ekanligi to‘g‘risida bosh qotirib o‘tirishni ortiqcha tashvish deb biladi.

Hazratning o‘zi «Hayrat ul-abror» dostonida bejiz bunday demagan:

Sirri haqiqatdin o‘lub bahravar,
Ayla basirat ko‘zi birla nazar.

Biz yoshlarga basirat sir-asrorlarini yetarli darajada tushuntirib, umuman, dunyoga basirat ko‘zi bilan boqishni o‘rgatmagunimizcha ular Navoiy she’riyatining tub mohiyati va go‘zallik sirlarini mushohada qilishdan ojiz bo‘lib qolaveradi. Bu dunyoda bilmagan narsani bilganday bo‘lib ko‘rinish, mahdudlik va xabarsizlikdan xotirjam tortishdan ortiq gumrohlik yo‘q.
Shoirning ijod namunalarini o‘rganishga rag‘bat, ul zotning quyoshdek porloq shaxsiyatini sevish va ijodiga muhabbat uyg‘otish lozim deb o‘ylayman. Tan olish joizki, xalqimiz orasida Navoiysiz ham hamma narsaga aqlimiz yetadi, Navoiyni o‘qib-o‘rganmasak-da, anglash kerak bo‘lgan haqiqatlarni bilamiz, degan o‘y-xayol bilan o‘ziga taskin beradigan kimsalar oz emas. Biz hali o‘tmish tariximiz va adabiyotimizni idrok qilish borasida illat va noqisliklarning barchasini to‘liq tushunib olganimiz yo‘q. Demoqchimanki, Navoiy saboqlariga amal qilmasdan turib, jaholat, nodonlik, avomlik, mutelik va yovuzlikning ildizlarini quritish mumkin emas. Yoshlarga Navoiyni anglash yo‘llari ko‘rsatilsa, ular bilish zarur bo‘lgan barcha haqiqatlarni bilib oladi. Navoiy so‘zlarini to‘tiday takrorlash bilan, g‘oya va maqsadlarini tushunmasdan ortiqcha bilag‘onlikka beriladigan yoshlarni ma’rifatli insonlar deb bo‘lmaydi.
Mana, o‘ttiz yildan buyon Mir Alisher Navoiy ijodini baholi qudrat o‘qib, o‘rganib, talqin etaman. Men Navoiyning muhibiman. Ana shu muhiblik – meni ruhlantiruvchi, charchoqlik va chorasizliklardan muhofaza qilib, doimiy ravishda yozib-chizishga undovchi bir asos. Agar ular Navoiy she’riyatini puxtaroq anglash va mushohada etishda o‘quvchilarga ozroq yordam bersa, demak, biz maqsadga erishgan bo‘lamiz.

Ibrohim Haqqul. Navoiyga Qaytish — 1 Kitob (Kirill & Lotin) by Khurshid Davron on Scribd