Алишер Навоий “Насойим ул-муҳаббат” асарида Адиб Аҳмад шахсияти ва ижодига тўхталади. Бу маълумот югнакийшуносликда муҳим аҳамиятга моликдир. Чунки Навоий бизга Адиб Аҳмад ҳақида аниқ маълумотларни: энг аввало, унинг қаерда яшагани, иккинчидан, устози ва ҳамсабоқлари, учинчидан, Адибнинг яшаган даври, ундаги маънавий-маданий муҳит, тўртинчидан жисмоний аҳволи, бешинчидан, ҳаётда тутган мавқеи ва асарларининг аҳамияти, ижод йўналиши ва ҳ.к. етказади.

АДИБ АҲМАД ЮГНАКИЙ
«ҲИБАТУ-Л-ҲАҚОЙИҚ«ДАН ҲИКМАТЛАР

ИЛМ МАНФААТИ, ЖАҲОЛАТ ЗАРАРИ ҲАҚИДА

Биликтин айурман, сўзумга ула,
Биликликка йа дўст ўзунгни ула

(Билим ҳақида сўзлайман, сўзимга қулоқ сол, эй дўст илмли кишига ўзингни яқин тут).

Билик бирла билнур саъадат йўли,
Билик бил саъадат йўлини була.

(Билим билан саодат йўли очилади, (шунга кўра) илмли бўл, бахт йўлини изла).

Баҳалиқ динар ул биликлик киши,
Бу жаҳил биликсиз баҳасиз биши.

(Билимлик киши баҳолик динордир, илмсиз жоҳил киши қимматсиз емиш (мева)дир).

Биликлик биликсиз қачан тенг бўлур,
Биликлик тиши эр жаҳил эр тиши.

(Илмлик киши билан илмсиз одам қачон тенг бўлади, билимлик хотин киши — эр кишидир, билимсиз эркак — хотин кишидир).

Сўнакка йилик тек эранга билик,
Эран кўрки ақл ул сўнакнинг йилик.

(Сўнгакда1 илик бўлиши лозим эканлиги каби эр кишига билим керакдир, эр кишининг кўрки ақлдир, сўнгакнинг кўрки эса иликдир).

Биликсиз йиликсиз сўнгак тек хали,
Йиликсиз сўнгакка сунулмас элик.

(Илмсиз иликсиз сўнгак каби бўшдир, иликсиз сўнгакка эса қўл урилмайди).

Билик билти бўлти эран белгулук,
Биликсиз тирикла йитук кўргулук.

(Илмли кишиларнинг (номи) машҳур бўлди, билимсиз (кишилар) эса тириклайин ўлди ҳисоб ва бу унга кўргуликдир).

Биликлик эр ўлти ати ўлмату,
Биликсиз эсан эркан ати ўлук.

(Билимли киши ўлса ҳам, унинг номи ўчмайди, илмсиз кишининг ўзи ҳаёт бўлса ҳам, оти ўликдир).

Биликлик биринга биликсиз мингил,
Тенгакли тенгади биликнинг тенгин.

(Билимликнинг бири билимсизнинг мингига тенг, илмли кишилар илм-маърифатнинг қадрига етади).

Бақа кўргил эмти уқа синайу,
Не ненг бар биликтин асиғлиқ ўнгин.

(Энди ўзинг синаб, уқиб, боқиб кўр, билимдан фойдалироқ қандай нарса бор).

Билик бирла алим йуқар йуқлади,
Биликни биликсиз узун не қилур.

(Билим билан олим юқорига кўтарилади, илмсизлик эса кишини тубанлаштиради).

Билик бил усанма бил ўл ҳақ расул,
Билик кимда эрса сиз арқанг деди.

(Билимли бўл, ҳеч қачон эринма, Ҳақ Расул(и) ким илмли бўлса, уни сиз мақтанг (қидиринг) деб айтди).

ИЛМ ЎРГАНИШ ҲАҚИДА ПАЙҒАМБАР
АЛАЙҲИССАЛОМНИНГ АЙТГАНЛАРИ

Биликлик биликни эдраган бўлур,
Билик татғинг, эй дўст, биликлик билур.

(Билимли киши илмни фарқлайди, эй дўст, илм қадрини маърифатли одам билади).

Билик билдурур эрга билик қадрин(и),
Биликни биликсиз узун не қилур.

(Илмнинг қадрини кишига билим билдиради, маърифатни нодон, тубан киши нима қилади).

Биликсизга ҳақ сўз татиқсиз эрур,
Анга танд насиҳат асиғсиз эрур.

(Илмсизга тўғри сўз маъносиздир, унга ўгит-насиҳат фойдасиздир).

Не турлук ариқсиз арир йув деса,
Жаҳил йуб аримас ариғсиз эрур.

(Турли ювиқсизларга (ифлос кишиларга) ювин деб буюрилса тоза бўлур, аммо жоҳил қанча ювинмасин пок бўлмайди).

ТАНГРИНИНГ МЎЪЖИЗАЛАРИ ЖОҲИЛЛИКДАН ТИЙИЛИШ,
ХУДОНИНГ РАСУЛИГА СОДИҚ БЎЛИШ ҲАҚИДА
ПАЙҒАМБАР АЛАЙҲИССАЛОМНИНГ АЙТГАНЛАРИ

Биликлик киши кўр билур иш ўзин,
Билиб этар ишни ўкунмас кен(д)ин.

(Билимли киши ўз ишини билиб қилади, билиб қилган ишига кейин ўкинмайди).

Не турлук иш эрса биликсиз ўнги,
Ўкунч ўл анга йўқ ўнг анда азин.

(Турли ишлар юз берса, билимсиз наздида ўнг кўринади, (бу) унга ташвиш, бундан бошқа чора (ўнг нарса) йўқ).

Биликлик кераклик сўзин сўзлайур,
Кераксиз сўзини кўмуб кизлайур.

(Билимли киши керакли сўзни сўзлайди, кераксиз сўзни кўмиб яширади).

Биликсиз не айса айур уқматин,
Анинг ўз тили ўз башини йейур.

(Илмсиз киши нима гапирса, нодонлиги сабабли сўзлайди, шунинг учун унинг тили ўз бошини ейди).

Билик бирла билнур тураткан изи,
Биликсизлик ичра хайир йўқ деди.

(Яратган Тангри илм билан танилади, илмсизлик яхшилик келтирмайди, деган (гап бор).

Билик билмагандин бир анча бузун,
Ўз элгин бут этиб изим бу теди.

(Кўп кишилар илмсизликдан ўз қўлини бут қилиб, Тангрим бу, деди).

Биликлик сўзи панд-насиҳат адаб,
Биликликни ўгди ажам ҳам араб.

(Билимли кишининг сўзи ўгит-насиҳат, одобдир, шунинг учун илмлиларни Араб, Ажам олқишлади).

Таварсизга билги туганмас тавар,
Ҳисобсизға билги йарилмас ҳисаб.

(Молсиз фақир кишига унинг илми туганмас бойликдир, ҳисобсизга унинг билими ечилмас (очилмас) ҳисобдир)…

ТУРЛИЧА МАЪНО БИЛДИРУВЧИ БАЙТЛАР ҲАҚИДА

Уқуб сўзла сўзни эва сўзлама,
Сўзунг кизла кезин башинг кизлама.

(Сўзни уқиб сўзла, шошиб (беҳуда) гапирма, сўзингни яшир, кейин бошингни яшириб юрма).

Минг эр дўстунг эрса ўкуш кўмагил,
Бир эр душман эрса ана азлама.

(Мингта дўстинг бўлса, кўп кўрма, биргина душманинг бўлса, уни оз дема)…

ОХИРГИ СЎЗ (СЎЗНИНГ ТУГАЛЛАНИШ САБАБЛАРИ

Битидим китаби маваъиз масал,
Ўқуса татир тил йемиш тек асал.

(Кишиларга ибрат, таълим берувчи, одобга чақирувчи бу китобни ёздим, ким ўқиса тили асал, мева егандай чучийди).

Ким эрса бу сўзга азинлар сўзин,
Тенгаса тенгади дурустқа бадал.

(Ким бўлмасин бу сўзларни бошқалар сўзига алмаштирса, у унга дуруст (бошқалар сўзини) сўзни тингласин).

Адиб Аҳмад атим адаб пинд сўзум,
Сўзум мунда қалур барур бу ўзум.

(Отим Адиб Аҳмад, сўзим панд-насиҳат, сўзим бу дунёда қолиб, ўзим у дунёга кетаман)…

Анин уз эрур бу китаб бир сўзуг,
Тўлулаб кетурдум кемиштим йузуг.

(Бу китоб шунинг учун ҳам нафисдирки, ҳар бир сўзни тўлатиб ёздим, кераксиз юзаки сўзларни ташладим).

Навадир сўзуг аз булур азл ўкуш,
Жўз атлас бўлур қиз учузи бўзуг.

(Бир кийимлик атлас қиммат, бўз арзон бўлгани каби қимматли сўз оз, ҳазил сўз кўп)…

Адиблар адиби фазиллар баши,
Гўҳартин сўз аймиш азин сўз биши.

(Адиблар адиби, фозиллар боши гуҳар каби пухта сўз дурларини териб айтгандир5).

Уған раҳмат этсун бу саъат анга,
Йарин қўбса бўлсун йаранлар баши.

(Тангри шу соатда унга ёр бўлсин, Тангло қиёматда у ёронларга бош бўлсин)…

АДИБ АҲМАД ВА УНИНГ УСТОЗИ
Зиёдулла Муқумов, профессор.

Ўзбек адабиёти тарихида Адиб Аҳмаднинг тутган ўрни, унинг «Ҳибат ул-ҳақойиқ» («Ҳақиқатлар туҳфаси») асари ва тадқиқотчиларнинг унинг фаолияти санасига оид илмий баҳслари менга ҳам маълум эди. Масалан, Ўзбекистон миллий энциклопедиясида (10-жилд, 307 бет.) ўнинг XII аср охири – XIII асрнинг биринчи ярмида яшаганлиги, профессор М.Имомназаров адибнинг VIII асрда яшаган, деб ҳисоблаши ҳақидаги фикрлардан қисман хабарим бўлса-да бу борада таниқли шарқшунос, тарихчи олим Ш.Камолиддиннинг нодир манбаларга таяниб ёзган мақоласи билан танишганимдан кейин, ҳуқуқ тарихчиси бўлганлигим учун ҳам ушбу муаммо мени бефарқ қолдирмади.

Адабиёт тарихчилари Адиб Аҳмаднинг фаолият йилларини аниқлашда унинг юқорида келтирилган асосий асари ва Ас-Самъонийнинг «Насабнома», Алишер Навоийнинг «Насойим ул-муҳаббат» каби китобларига шунингдек, адабиётшунос олимларимизнинг тадқиқотларига таянадилар.

Алишер Навоий маълумотлари адибнинг ўзи ҳақида бўлса, Ас-Самъонийнинг маълумотлари унинг ўғлига оиддир. Манбалардаги маълумотлар уч авлод, яъни отаси Маҳмуд Югнакий, ўзи Адиб Аҳмад Югнакий ва ўғли муҳаддис Абу Ҳомид Аҳмад ибн Абу Аҳмад ал-Югнакийлар ҳақида маълумот берадилар. Тадқиқотчи Ш.Камолиддин хулосалари Ўрта Осиё турклари орасида VIII-IX асрларда ҳарбий-сиёсий, илмий-маданий ҳаракат шуъубизм мавжудлигини исботлаб, уларнинг кўпгина вакилларини халифаликнинг ижтимоий-сиёсий ва маданий ҳаётида юқори поғоналарни эгаллаб турганлигини кўрсатади.

Бизнинг фикримизча, – деб ёзади тадқиқотчи, – Адиб Аҳмаднинг отаси турк шуъубизмининг илк вакилларидан бўлиб, VIII асрнинг ўрталарида Абу Муслим қўзғолонининг Хуросондаги ҳаракатида қатнашган бўлиши мумкин. Аббосийлар халифалик бошига келганда, адибнинг отаси Халифа ал-Мансурнинг турк қўшинида хизмат қилган. Унинг ўғли Адиб Аҳмад фиқҳ ва ҳадисни ўрганиб шоир сифатида «Ҳибат ул-ҳақойиқ» асарини ёзган.

Шоир кўзи ожиз бўлганлиги учун бу асарнинг илк нусхаси отаси Маҳмуд Югнакий томонидан уйғур хатида ёзиб олинган, кейинчалик эса унинг ўғли Аҳмад (Муҳаммад) Югнакий томонидан Самарқандда араб хати билан кўчирилган бўлиши мумкин.

Юқоридагиларга асосан, — дейди олим — ўрта аср туркий тилли адабиёт ва исломий ёзма удумларнинг вақти илгари айтилганидек, XI аср эмас IX аср бошларидан деб ҳисоблаш мумкин. Гарчи Ислом дини тарқалган даврдаги биринчи туркий тилда ёзилган асар XI асрда «Девон ал-луғат ат-турк» деб ҳисобланиб келинган бўлса-да, Сомонийлар даврида X асрда Қуръоннинг илк бор туркий таржимаси (Қаторлар орасида интерполяция қилинганлиги) амалга оширилган. Алишер Навоий ўзининг «Насойим ул-муҳаббат» асарида Адиб Аҳмадни Боғдоддан 4 йиғоч масофада бўлган қишлоқда яшаганлиги, турклиги, туғма кўзи ожиз эканлиги ҳақида хабар бериб, унинг мусулмон фиқҳшунослиги ҳанафийлар мазҳаби асосчиси Имом Абу Ҳанифа ан Нуъмон ибн Собитдан (699-767 йиллар) ушбу мазҳабнинг бўлғуси буюк фақиҳлари имом Муҳаммад аш Шайбоний (749-805 й.) ҳамда Абу Юсуф ал Ансори (731-804 й.) билан биргаликда сабоқ олганлигини таъкидлайди.

Буюк Имомдан «Шогирдларингиз орасида қайсидан андоқки кўнглунгуз тўлар, розисиз» деб сўраганларида «Имом Муҳаммад ҳамда Абу Юсуф ва унинг ҳамсабоқларидан», деб жавоб берибдилар. «Аммо ул кўр туркки, саффи ниъолда (қуйида оёқ кийим ечадиган жойда) ултурур ва бир масъалани мазбут қилиб (очиқ баён қилиб, мустаҳкамлаб), тўрт йиғоч йўл яёғ келиб борур, андоқки керак ул таҳсил қилур» деб жавоб берган. «Аксар турк улусида ҳикмату нуқталари шоеъдур»,- деб ёзади Алишер Навоий. Демак, Адиб Аҳмад Имоми Аъзам Абу Ҳанифа ибн Собит ал Куфийдан сабоқ олган бўлса, унинг ижоди ва фаолияти вақти VIII-IX асрларга тўғри келади.

Ас-Самъоний «Юғанак Самарқанд қишлоқларидан» эканлигини, Абу Ҳомид Аҳмад ибн Абу Аҳмад ал Югнакий (Адиб Аҳмаднинг ўғли)ни таниқли муҳаддисларидан бири сифатида таърифлаган. У киши Соҳиб ибн Муслим ал-Балхий, Абдураҳим ибн Ҳабиб ал Бағдодий ва Абу Исоҳ Иброҳим ибн Исҳоқ ас-Самарқандийлардан ҳадис илмини ўрганганлигини, унинг ўзидан эса Абдуллоҳ ибн Маъсуд ибн Комил ас-Самарқандий ҳадис ривоят қилганлигини ёзиб қолдирган. Яъни ас-Самъоний адибнинг ўғлини VIII-XII асрларда ўтган муҳаддислар қаторида тилга олган. Шунинг учун ҳам ушбу муҳаддисларнинг яшаб ўтган асри, йиллари аниқланса ҳам Адиб Аҳмаднинг яшаган даври табиийки, ҳеч шубҳасиз, исбот бўлган бўлур эди. Шундай қилиб, адабиётшунос олим проф. М.Имомназаров ҳамда таниқли шарқшунос – тарихчи олим Ш.Камолиддинларнинг нодир манбалар асосида олиб борган тадқиқотлари натижасида Адиб Аҳмад Югнакийнинг ижоди ва фаолияти аниқ санаси XII-XV асрлар эмас, VIII асрнинг иккинчи ярми ва IX асрнинг биринчи яримлари эканлиги маълум бўлади. Биз ҳам ушбу олимларнинг бу борадаги фикрларини маъқуллаймиз.

Хўш, ушбу саналарни тан олиш тарихий ҳақиқатнинг тикланиши, исломий даврдаги туркий адабиёт, ёзма намуналарининг вужудга келиши, шунингдек ўзбек ёзма адабиёти тарихининг IX асрлардан бошланиши ҳақидаги муҳим хулосалардан ташқари, биз тарихчи – ҳуқуқшунослар учун қандай аҳамияти бор?

1. Туркий тилдаги фиқҳий адабиёт «Ҳибат ул-ҳақойиқ» ислом ахлоқи ва ғояларини Қуръон оятлари ва ҳадислар асосида оддийгина қилиб тушунтириб беришга, тарғиб қилишга қаратилган асарлар IX асрдаёқ пайдо бўлганки, буни юқоридаги манба кўрсатиб турибди.

2. Бу ҳолат тарихий даври жиҳатидан Сомонийлар давлати ва ҳуқуқининг бошланғич даврига тўғри келади. Бу ажабланарли эмас, гарчи уламолар Қуръонни бошқа тилларга таржима этилишини маъқулламаган бўлсалар-да айнан ана шу даврда Қуръон сатрлар орасида (интерполяция) туркий тилга таржима қилинган эди.

3. Мовароуннаҳр фиқҳ мактаби фаолият кўрсатган даврлардаёқ (VIII-XIII асрлар) туркий тилда ҳам фиқҳий-ахлоқий йўналишдаги асарлар яратила бошлаганини кўрсатади. Бунга отаси Адиб Аҳмад Югнакий ва ўғли Муҳаддис Абу Ҳомид Аҳмад Югнакийларнинг фаолиятлари мисол бўла олади. Бундан таш¬қари, яна шу нарсани келтириш мумкинки, ўша даврда ота-бола шоир, муҳаддис ва фақиҳлар кўп учраган, бу ҳолатни манбалар кўрсатиб турибди. (Масалан, Абу Ҳафс Кабир Бухорий ва унинг ўғли Абу Ҳафс Бухорий, Абу Лайсий ва бошқалар).

4. Адиб Аҳмаднинг амалда ислом фиқҳи ҳанафия мактаби асосчиларидан бўлган, буюк имом Абу Ҳанифа ибн Собитдан сабоқ олиши бу ҳам тарихий ҳақиқатга яқин. Чунки адибнинг асарлари шу мазҳаб қоида ва ҳукмларининг туркий халқлар орасида, улар учун яқин бўлган-туркий тил орқали кенг ёйилишига сабаб бўлганки, туркий халқларнинг аксарияти ҳозиргача ҳанафия фиқҳий мактаби тарафдорларидир.

5. Ислом ҳуқуқи, унинг манбаларининг туркий халқлар орасида кенг ёйилиши «Мовароуннаҳр фиқҳ мактаби» анъаналарининг ривожланишига Адиб Аҳмад ва Ас-Самъоний таниқли муҳаддислардан бири сифатида таърифлаган Абу Ҳомид Аҳмад ибн Абу Аҳмад ал Югнакийлар муносиб ҳисса қўшганлар.

«ҲИБАТ УЛ-ҲАҚОЙИҚ»НИНГ ЎРГАНАЛИШ
ТАРИХИГА БИР НАЗАР
Амира Шукурова

Шарқ мумтоз панднома адабиётиниг вакили Аҳмад Югнакий Х-ХII асрларда ижод этган истеъдодли шоиридир. Адиб Аҳмад ҳаёти ва ижодини тадқиқ этиш узоқ асрлардан буён давом этиб келмоқда. Бу борада Алишер Навоийнинг “Насойим ул-муҳаббат” асари алоҳида аҳамиятга эга. Қолаверса, усмонли турк адабиётшунослигида ҳам югнакийшунослик, “Ҳибат ул-ҳақойиқ”ни таҳлил ва талқин этилган тадқиқотлар анча.

Ўзбек адабиётшунослигида Аҳмад Югнакий ва унинг достонига доир илмий изланишлар Н. Маллаев, Қ. Маҳмудов, Г. Хўжанова, Р. Воҳидов тадқиқотларида, шунингдек, ўтган асрнинг 90-йиллар матбуотида эълон қилинган М. Имомназаров, Э. Умаров, И. Ҳаққул, Ҳ. Болтаев, Н. Ражабов, Қ. Тоҳиров каби олимларнинг мақолаларида кузатилади.

Усмонли турк адабиётшунослигининг вакили Банарли Ниҳад Самининг “Resimli Turk Edebiyati Tarihi. Destanlar devrinden zamonamiza kadar”номли асарида Адиб Аҳмад ҳаёти ва ижоди масаласи ёритилган мақола ҳам ўрин олган.

Тадқиқотда Аҳмад Югнакий яшаган давр, ижодкор шахсияти, “Ҳибат ул-ҳақойиқ” достони, асарнинг кейинги давр адабиётига таъсири каби масалалар ёритилади.

Банарли Ниҳад Сами Адиб Аҳмад ҳақида дастлабки маълумотлар ҳалқ оғзаки ижодига бориб тақалишини эътироф этиб, Алишер Навоийнинг “Насойим ул-муҳаббат” асарига мурожаат этади.

Дарвоқе, Навоий бу асар орқали Аҳмад Югнакий ҳақида аниқ маълумотларни етказади.

Навоий ёзади: “…Хейли элнинг муқтадоси эрмиш. Балки аксар турк улусида ҳикмат ва нуқталари шоеъдур. Назм тариқи била айтур эрмиш…” деб кийидаги келтиради:

Сунгакка иликтур, эранга билик,
Биликсиз эран ул иликсиз сунгак.

Улуглар не берса, емасмен дема
Илик сун, огиз ур емасанг ема. 1

Бу маълумотлар югнакийщуносликда мухим ахамиятга эга.Чунки биринчидан, унинг қаерда яшагани, иккинчидан, устози ва ҳамсабоқлари, учинчидан, Адибнинг яшаган даври, ундаги маънавий-маданий муҳит, тўртинчидан жисмоний аҳволи, бешинчидан, ҳаётда тутган мавқеи ва асарларининг аҳамияти, ижод йўналиши ва ҳ.к.2

Ўзбек адабиёти тарихининг илк намуналаридан бири бўлган Аҳмад Югнакийнинг «Ҳибат ул-ҳақойиқ» достони таҳлил этилган барча манбалар, ўқув адабиётларида ундаги боблар миқдори билан боғлиқ муаммо тилга олинади:

Туға кўрмас эрди адибнинг кўзи,
Тузаттим бу ўн тўрт боб ичра сўзи (243).

Достоннинг котиб томонидан ўн тўрт боб қилиб кўчирилганлиги ёки тузилганлиги таъкидланган. Бироқ, қатор олимлар, хусусан, Н.Маллаев 3, Қ.Маҳмудов 4, Р.Воҳидов 5 ларнинг фикрича, ҳозирги ҳолатда у ўн бир бобдан иборат бўлиб қолган. Бу ҳолат котиблар (хусусан Абдураззоқ Бахши) томонидан киритилган ўзгариш, яъни айрим боб номларининг тушириб қолдирилиши ва бир-бирига яқин мазмунли бобларнинг қўшилиб кетиши сифатида изоҳланади: «Мутахассисларнинг фикрича, бундай тафовут котиблар томонидан айрим бобларни кўрсатувчи сарлавҳаларнинг тушириб қолдирилиши оқибатида содир бўлган бўлиши мумкин» (11, 87). Бинобарин, достонда мавжуд бўлган қуйидаги 11 та матн бобнинг номи ёки сарлавҳаси сифатида эътироф этилган:

1. Бисмиллоҳир раҳмонир раҳим (парвардигор ҳамди).
2. Фи наътил набийи алайҳиссалом (пайғамбар наъти).
3. Фи мадҳин амирил ажалин Дад Сипаҳсалар Бек алайҳирраҳмати валғафрану (ҳукмдор мадҳи).
4. Мужиби таълифи ҳазал китаби ва муқтази (китобнинг ёзилиш сабаби).
Мазкур тўрт боб достон муқаддимасини ташкил этади.
5. Аннавъул аввалу фиманфаатил илми ва мазратил жаҳили
Биринчи боб: Илм манфаати, жаҳолат зарари ҳақида.
6. Аннавъус сони ҳифзиллисани ва саъи адабиҳа ва русумиҳа.
Иккинчи боб: Тилни асраш ва одоб-ахлоққа интилиш ҳақида.
7. Аннавъус солису фи тақаллибид дунйа ва тағаййири аҳвалиҳа.
Учинчи боб: Дунёнинг қалб-эгри эканлиги ва ҳолатларнинг ўзгарувчанлиги ҳақида.
8. Аннавъур робиъу фи баррис сахавати ва мазаллатил бухли.
Тўртинчи боб: Саховатнинг барака келтириши ва бахилликнинг залолатга етаклаши ҳақида.
9. Аннавъул хомису фил амри биттавазиъ физзаҳри ъанат такаббури вал ҳирси афитус сала зилли садиқул мантиқи.
Бешинчи боб: Тавозелик манфаати, кибрлик ва ҳарисликнинг зарари ҳақида.
10. Аннавъул ухра фи абйаъин мутафарриқатин йаштамаъилу ъала маъанин мухталифатин.
Охирги боб: Турлича маъно билдирувчи байтлар.
Мазкур олти боб асосий қисм сифатида эътироф этилади.
11. Фил ъузри битамамил калами.
Сўзнинг(асарнинг) тугалланиши узри (сабаблари).

Юқорида ҳам қисман айтиб ўтилганидек, бу масалада бошқача фикрлар ҳам айтилган. Хусусан, М.Имомназаров достоннинг 14 бобдан иборат эканлигини эътироф этади.6 «Ўзбек мумтоз адабиёти намуналари» мажмуасини тўпловчиларнинг фикрига кўра асар 16 бобдан иборат: «Панд-насиҳат руҳидаги достон номи билан адабиёт тарихига кирган ушбу асар  XVI бобдан иборат». 7 Бироқ иккала ўринда ҳам фикр изоҳланмайди.

Бу масала С. Тоҳировнинг “Адиб Аҳмад Югнакийнинг “Ҳибат ул-Ҳақойиқ” достони матн, тадқиқ ва таҳлил” номли риоласида ҳам тадқиқ этилган. Бунда тадкикотчи асар матнига таяниб, достонни 14 боб деб эътироф этади ва куйидагича хулосага келади:

1. «Ҳибат ул-ҳақойиқ» достонининг муқаддима қисми манбаларда қайд этилганидек, тўрт боб эмас, беш бобдан иборат. Тўрт халифа мадҳига бағишланган қисмни алоҳида боб сифатида ажратиш учун асослар етарли.

2. Достоннинг асосий қисми ҳозирги ҳолатда олтита эмас, еттита бобдан ташкил топган. Асарда фақат боб номларидагина қўлланган «навъ» сўзи ва «фи» (ҳақида) предлогининг мавжудлиги «Аннавъул амри фи макаримил ахлақи ваттаҳрис ъала таҳлиқу биҳа» деб номланган қисмни ҳам алоҳида боб сифатида ажратиш учун асос бўла олади. Сарлавҳа остидаги тўртликлар мазмуни ҳам буни тасдиқлайди.

3. Достоннинг айни дамдаги ҳолати хотима билан бирга ўн бир эмас, ўн уч бобдан иборат. Бироқ бир қатор белгилар асардаги ўн иккинчи ва ўн учинчи боблар қўшилиб кетганлигини, бинобарин, достон аслида котиб томонидан таъкидланганидек, ўн тўрт бобдан иборат бўлганлигини кўрсатади.

Ниҳод Самининг тадқиқотида ҳам достоннинг асосий қисми бобларга ажратилган. Олим достоннинг ўн тўрт бобдан иборат эканлиги ҳақидаги котиб маълумотига таянган ҳолда, асосий қисмни саккиз бобга ажратади. Шундан 1-4 боблар таркиби юқорида келтирилган таркиб билан мувофиқ.8 Қолганлари эса қуйидагича:

1. Тавозеъ ва кибр ҳақида (7 тўртлик).
2. Ҳарислик ҳақида (6 тўртлик).
3. Карам, ҳилм ва бошқа фазилатлар ҳақида (16 тўртлик).
4. Замонанинг бузуқликлари ҳақида (21 тўртлик).

Хулоса килиб айтганда,югнакийщунослик ва «Ҳибат ул-ҳақойиқ» достонининг тадкик ва талкин масалалари нафакат ўзбек адабиётшунослигида,балки жаҳон адабиётшунослигида ҳамўрганилган ва ўрганилмокда.Бу масала кейинги тадкикодларда хам давом этади.

1 Алишер Навоий. Асарлар. 15-том. Т.: 1968. 156 бет.
2 Имомназаров М. Адиб Аҳмад қачон яшаган? // Ўзбекистон адабиёти ва санъати. – 1995, 31-март
3 Маллаев Н. Ўзбек адабиёти тарихи. – Тошкент: Ўқитувчи, 1976. 116-бет.;
4 Маҳмудов Қ. Аҳмад Югнакийнинг «Ҳибат ул-ҳақойиқ» асари ҳақида. – Тошкент: Фан, 1972. 11-бет.
5 Vohidov R., Eshonqulov H. O’zbek mumtoz adabiyoti tarixi. — Toshkent: Adabiyot jamg’armasi, 2006. 87-bet.
6 Имомназаров М. Аҳмад Югнакий. Маънавият Юлдузлари. – Тошкент: Халқ мероси, 2001. 151-бет.
7 Ўзбек мумтоз адабиёти намуналари. – Тошкент: Фан, 2003. 195-бет.
8 Олим бобларни рақамлар билан эмас ҳарфлар билан номлаган. Бир хилликни сақлаш мақсадида улар рақамлар билан келтирилди.
9 Banarli Nihad Sami.Resmli Turk Edebiyati Tarihi.-Istanbul

ADIB AHMAD YUGNAKIY
«HIBATU-L-HAQOYIQ«DAN HIKMATLAR

ILM MANFAATI, JAHOLAT ZARARI HAQIDA

Biliktin ayurman, so’zumga ula,
Biliklikka ya do’st o’zungni ula

(Bilim haqida so’zlayman, so’zimga quloq sol, ey do’st ilmli kishiga o’zingni yaqin tut).

Bilik birla bilnur sa’adat yo’li,
Bilik bil sa’adat yo’lini bula.

(Bilim bilan saodat yo’li ochiladi, (shunga ko’ra) ilmli bo’l, baxt yo’lini izla).

Bahaliq dinar ul biliklik kishi,
Bu jahil biliksiz bahasiz bishi.

(Bilimlik kishi baholik dinordir, ilmsiz johil kishi qimmatsiz yemish (meva)dir).

Biliklik biliksiz qachan teng bo’lur,
Biliklik tishi er jahil er tishi.

(Ilmlik kishi bilan ilmsiz odam qachon teng bo’ladi, bilimlik xotin kishi — er kishidir, bilimsiz erkak — xotin kishidir).

So’nakka yilik tek eranga bilik,
Eran ko’rki aql ul so’nakning yilik.

(So’ngakda1 ilik bo’lishi lozim ekanligi kabi er kishiga bilim kerakdir, er kishining ko’rki aqldir, so’ngakning ko’rki esa ilikdir).

Biliksiz yiliksiz so’ngak tek xali,
Yiliksiz so’ngakka sunulmas elik.

(Ilmsiz iliksiz so’ngak kabi bo’shdir, iliksiz so’ngakka esa qo’l urilmaydi).

Bilik bilti bo’lti eran belguluk,
Biliksiz tirikla yituk ko’rguluk.

(Ilmli kishilarning (nomi) mashhur bo’ldi, bilimsiz (kishilar) esa tiriklayin o’ldi hisob va bu unga ko’rgulikdir).

Biliklik er o’lti ati o’lmatu,
Biliksiz esan erkan ati o’luk.

(Bilimli kishi o’lsa ham, uning nomi o’chmaydi, ilmsiz kishining o’zi hayot bo’lsa ham, oti o’likdir).

Biliklik biringa biliksiz mingil,
Tengakli tengadi bilikning tengin.

(Bilimlikning biri bilimsizning mingiga teng, ilmli kishilar ilm-ma’rifatning qadriga yetadi).

Baqa ko’rgil emti uqa sinayu,
Ne neng bar biliktin asig’liq o’ngin.

(Endi o’zing sinab, uqib, boqib ko’r, bilimdan foydaliroq qanday narsa bor).

Bilik birla alim yuqar yuqladi,
Bilikni biliksiz uzun ne qilur.

(Bilim bilan olim yuqoriga ko’tariladi, ilmsizlik esa kishini tubanlashtiradi).

Bilik bil usanma bil o’l haq rasul,
Bilik kimda ersa siz arqang dedi.

(Bilimli bo’l, hech qachon erinma, Haq Rasul(i) kim ilmli bo’lsa, uni siz maqtang (qidiring) deb aytdi).

ILM O’RGANISH HAQIDA PAYG’AMBAR
ALAYHISSALOMNING AYTGANLARI

Biliklik bilikni edragan bo’lur,
Bilik tatg’ing ey do’st biliklik bilur.

(Bilimli kishi ilmni farqlaydi, ey do’st, ilm qadrini ma’rifatli odam biladi).

Bilik bildurur erga bilik qadrin(i),
Bilikni biliksiz uzun ne qilur.

(Ilmning qadrini kishiga bilim bildiradi, ma’rifatni nodon, tuban kishi nima qiladi).

Biliksizga haq so’z tatiqsiz erur,
Anga tand nasihat asig’siz erur.

(Ilmsizga to’g’ri so’z ma’nosizdir, unga o’git-nasihat foydasizdir).

Ne turluk ariqsiz arir yuv desa,
Jahil yub arimas arig’siz erur.

(Turli yuviqsizlarga (iflos kishilarga) yuvin deb buyurilsa toza bo’lur, ammo johil qancha yuvinmasin pok bo’lmaydi).

TANGRINING MO»JIZALARI JOHILLIKDAN TIYILISH,
XUDONING RASULIGA SODIQ BO’LISH HAQIDA
PAYG’AMBAR ALAYHISSALOMNING AYTGANLARI

Biliklik kishi ko’r bilur ish o’zin,
Bilib etar ishni o’kunmas ken(d)in.

(Bilimli kishi o’z ishini bilib qiladi, bilib qilgan ishiga keyin o’kinmaydi).

Ne turluk ish ersa biliksiz o’ngi,
O’kunch o’l anga yo’q o’ng anda azin.

(Turli ishlar yuz bersa, bilimsiz nazdida o’ng ko’rinadi, (bu) unga tashvish, bundan boshqa chora (o’ng narsa) yo’q).

Biliklik keraklik so’zin so’zlayur,
Keraksiz so’zini ko’mub kizlayur.

(Bilimli kishi kerakli so’zni so’zlaydi, keraksiz so’zni ko’mib yashiradi).

Biliksiz ne aysa ayur uqmatin,
Aning o’z tili o’z bashini yeyur.

(Ilmsiz kishi nima gapirsa, nodonligi sababli so’zlaydi, shuning uchun uning tili o’z boshini yeydi).

Bilik birla bilnur turatkan izi,
Biliksizlik ichra xayir yo’q dedi.

(Yaratgan Tangri ilm bilan taniladi, ilmsizlik yaxshilik keltirmaydi, degan (gap bor).

Bilik bilmagandin bir ancha buzun,
O’z elgin but etib izim bu tedi.

(Ko’p kishilar ilmsizlikdan o’z qo’lini but qilib, Tangrim bu, dedi).

Biliklik so’zi pand-nasihat adab,
Biliklikni o’gdi ajam ham arab.

(Bilimli kishining so’zi o’git-nasihat, odobdir, shuning uchun ilmlilarni Arab, Ajam olqishladi).

Tavarsizga bilgi tuganmas tavar,
Hisobsizg’a bilgi yarilmas hisab.

(Molsiz faqir kishiga uning ilmi tuganmas boylikdir, hisobsizga uning bilimi yechilmas (ochilmas) hisobdir)…

TURLICHA MA’NO BILDIRUVCHI BAYTLAR HAQIDA

Uqub so’zla so’zni eva so’zlama,
So’zung kizla kezin bashing kizlama.

(So’zni uqib so’zla, shoshib (behuda) gapirma, so’zingni yashir, keyin boshingni yashirib yurma).

Ming er do’stung ersa o’kush ko’magil,
Bir er dushman ersa ana azlama.

(Mingta do’sting bo’lsa, ko’p ko’rma, birgina dushmaning bo’lsa, uni oz dema)…

OXIRGI SO’Z (SO’ZNING TUGALLANISH SABABLARI

Bitidim kitabi mava’iz masal,
O’qusa tatir til yemish tek asal.

(Kishilarga ibrat, ta’lim beruvchi, odobga chaqiruvchi bu kitobni yozdim, kim o’qisa tili asal, meva yeganday chuchiydi).

Kim ersa bu so’zga azinlar so’zin,
Tengasa tengadi durustqa badal.

(Kim bo’lmasin bu so’zlarni boshqalar so’ziga almashtirsa, u unga durust (boshqalar so’zini) so’zni tinglasin).

Adib Ahmad atim adab pind so’zum,
So’zum munda qalur barur bu o’zum.

(Otim Adib Ahmad, so’zim pand-nasihat, so’zim bu dunyoda qolib, o’zim u dunyoga ketaman)…

Anin uz erur bu kitab bir so’zug,
To’lulab keturdum kemishtim yuzug.

(Bu kitob shuning uchun ham nafisdirki, har bir so’zni to’latib yozdim, keraksiz yuzaki so’zlarni tashladim).

Navadir so’zug az bulur azl o’kush,
Jo’z atlas bo’lur qiz uchuzi bo’zug.

(Bir kiyimlik atlas qimmat, bo’z arzon bo’lgani kabi qimmatli so’z oz, hazil so’z ko’p)…

Adiblar adibi fazillar bashi,
Go’hartin so’z aymish azin so’z bishi.

(Adiblar adibi, fozillar boshi guhar kabi puxta so’z durlarini terib aytgandir5).

Ug’an rahmat etsun bu sa’at anga,
Yarin qo’bsa bo’lsun yaranlar bashi.

(Tangri shu soatda unga yor bo’lsin, Tanglo qiyomatda u yoronlarga bosh bo’lsin)…

ADIB AHMAD VA UNING USTOZI
Ziyodulla Muqumov, professor.

O’zbek adabiyoti tarixida Adib Ahmadning tutgan o’rni, uning «Hibat ul-haqoyiq» («Haqiqatlar tuhfasi») asari va tadqiqotchilarning uning faoliyati sanasiga oid ilmiy bahslari menga ham ma’lum edi. Masalan, O’zbekiston milliy entsiklopediyasida (10-jild, 307 bet.) o’ning XII asr oxiri – XIII asrning birinchi yarmida yashaganligi, professor M.Imomnazarov adibning VIII asrda yashagan, deb hisoblashi haqidagi fikrlardan qisman xabarim bo’lsa-da bu borada taniqli sharqshunos, tarixchi olim SH.Kamoliddinning nodir manbalarga tayanib yozgan maqolasi bilan tanishganimdan keyin, huquq tarixchisi bo’lganligim uchun ham ushbu muammo meni befarq qoldirmadi.

Adabiyot tarixchilari Adib Ahmadning faoliyat yillarini aniqlashda uning yuqorida keltirilgan asosiy asari va As-Sam’oniyning «Nasabnoma», Alisher Navoiyning «Nasoyim ul-muhabbat» kabi kitoblariga shuningdek, adabiyotshunos olimlarimizning tadqiqotlariga tayanadilar.

Alisher Navoiy ma’lumotlari adibning o’zi haqida bo’lsa, As-Sam’oniyning ma’lumotlari uning o’g’liga oiddir. Manbalardagi ma’lumotlar uch avlod, ya’ni otasi Mahmud Yugnakiy, o’zi Adib Ahmad Yugnakiy va o’g’li muhaddis Abu Homid Ahmad ibn Abu Ahmad al-Yugnakiylar haqida ma’lumot beradilar. Tadqiqotchi SH.Kamoliddin xulosalari O’rta Osiyo turklari orasida VIII-IX asrlarda harbiy-siyosiy, ilmiy-madaniy harakat shu’ubizm mavjudligini isbotlab, ularning ko’pgina vakillarini xalifalikning ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotida yuqori pog’onalarni egallab turganligini ko’rsatadi.

Bizning fikrimizcha, – deb yozadi tadqiqotchi, – Adib Ahmadning otasi turk shu’ubizmining ilk vakillaridan bo’lib, VIII asrning o’rtalarida Abu Muslim qo’zg’olonining Xurosondagi harakatida qatnashgan bo’lishi mumkin. Abbosiylar xalifalik boshiga kelganda, adibning otasi Xalifa al-Mansurning turk qo’shinida xizmat qilgan. Uning o’g’li Adib Ahmad fiqh va hadisni o’rganib shoir sifatida «Hibat ul-haqoyiq» asarini yozgan.

Shoir ko’zi ojiz bo’lganligi uchun bu asarning ilk nusxasi otasi Mahmud Yugnakiy tomonidan uyg’ur xatida yozib olingan, keyinchalik esa uning o’g’li Ahmad (Muhammad) Yugnakiy tomonidan Samarqandda arab xati bilan ko’chirilgan bo’lishi mumkin.

Yuqoridagilarga asosan, — deydi olim — o’rta asr turkiy tilli adabiyot va islomiy yozma udumlarning vaqti ilgari aytilganidek, XI asr emas IX asr boshlaridan deb hisoblash mumkin. Garchi Islom dini tarqalgan davrdagi birinchi turkiy tilda yozilgan asar XI asrda «Devon al-lug’at at-turk» deb hisoblanib kelingan bo’lsa-da, Somoniylar davrida X asrda Qur’onning ilk bor turkiy tarjimasi (Qatorlar orasida interpolyatsiya qilinganligi) amalga oshirilgan. Alisher Navoiy o’zining «Nasoyim ul-muhabbat» asarida Adib Ahmadni Bog’doddan 4 yig’och masofada bo’lgan qishloqda yashaganligi, turkligi, tug’ma ko’zi ojiz ekanligi haqida xabar berib, uning musulmon fiqhshunosligi hanafiylar mazhabi asoschisi Imom Abu Hanifa an Nu’mon ibn Sobitdan (699-767 yillar) ushbu mazhabning bo’lg’usi buyuk faqihlari imom Muhammad ash Shayboniy (749-805 y.) hamda Abu Yusuf al Ansori (731-804 y.) bilan birgalikda saboq olganligini ta’kidlaydi.

Buyuk Imomdan «Shogirdlaringiz orasida qaysidan andoqki ko’nglunguz to’lar, rozisiz» deb so’raganlarida «Imom Muhammad hamda Abu Yusuf va uning hamsaboqlaridan», deb javob beribdilar. «Ammo ul ko’r turkki, saffi ni’olda (quyida oyoq kiyim yechadigan joyda) ulturur va bir mas’alani mazbut qilib (ochiq bayon qilib, mustahkamlab), to’rt yig’och yo’l yayog’ kelib borur, andoqki kerak ul tahsil qilur» deb javob bergan. «Aksar turk ulusida hikmatu nuqtalari shoe’dur»,- deb yozadi Alisher Navoiy. Demak, Adib Ahmad Imomi A’zam Abu Hanifa ibn Sobit al Kufiydan saboq olgan bo’lsa, uning ijodi va faoliyati vaqti VIII-IX asrlarga to’g’ri keladi.

As-Sam’oniy «Yug’anak Samarqand qishloqlaridan» ekanligini, Abu Homid Ahmad ibn Abu Ahmad al Yugnakiy (Adib Ahmadning o’g’li)ni taniqli muhaddislaridan biri sifatida ta’riflagan. U kishi Sohib ibn Muslim al-Balxiy, Abdurahim ibn Habib al Bag’dodiy va Abu Isoh Ibrohim ibn Is’hoq as-Samarqandiylardan hadis ilmini o’rganganligini, uning o’zidan esa Abdulloh ibn Ma’sud ibn Komil as-Samarqandiy hadis rivoyat qilganligini yozib qoldirgan. Ya’ni as-Sam’oniy adibning o’g’lini VIII-XII asrlarda o’tgan muhaddislar qatorida tilga olgan. Shuning uchun ham ushbu muhaddislarning yashab o’tgan asri, yillari aniqlansa ham Adib Ahmadning yashagan davri tabiiyki, hech shubhasiz, isbot bo’lgan bo’lur edi. Shunday qilib, adabiyotshunos olim prof. M.Imomnazarov hamda taniqli sharqshunos – tarixchi olim SH.Kamoliddinlarning nodir manbalar asosida olib borgan tadqiqotlari natijasida Adib Ahmad Yugnakiyning ijodi va faoliyati aniq sanasi XII-XV asrlar emas, VIII asrning ikkinchi yarmi va IX asrning birinchi yarimlari ekanligi ma’lum bo’ladi. Biz ham ushbu olimlarning bu boradagi fikrlarini ma’qullaymiz.

Xo’sh, ushbu sanalarni tan olish tarixiy haqiqatning tiklanishi, islomiy davrdagi turkiy adabiyot, yozma namunalarining vujudga kelishi, shuningdek o’zbek yozma adabiyoti tarixining IX asrlardan boshlanishi haqidagi muhim xulosalardan tashqari, biz tarixchi – huquqshunoslar uchun qanday ahamiyati bor?

1. Turkiy tildagi fiqhiy adabiyot «Hibat ul-haqoyiq» islom axloqi va g’oyalarini Qur’on oyatlari va hadislar asosida oddiygina qilib tushuntirib berishga, targ’ib qilishga qaratilgan asarlar IX asrdayoq paydo bo’lganki, buni yuqoridagi manba ko’rsatib turibdi.

2. Bu holat tarixiy davri jihatidan Somoniylar davlati va huquqining boshlang’ich davriga to’g’ri keladi. Bu ajablanarli emas, garchi ulamolar Qur’onni boshqa tillarga tarjima etilishini ma’qullamagan bo’lsalar-da aynan ana shu davrda Qur’on satrlar orasida (interpolyatsiya) turkiy tilga tarjima qilingan edi.

3. Movarounnahr fiqh maktabi faoliyat ko’rsatgan davrlardayoq (VIII-XIII asrlar) turkiy tilda ham fiqhiy-axloqiy yo’nalishdagi asarlar yaratila boshlaganini ko’rsatadi. Bunga otasi Adib Ahmad Yugnakiy va o’g’li Muhaddis Abu Homid Ahmad Yugnakiylarning faoliyatlari misol bo’la oladi. Bundan tash¬qari, yana shu narsani keltirish mumkinki, o’sha davrda ota-bola shoir, muhaddis va faqihlar ko’p uchragan, bu holatni manbalar ko’rsatib turibdi. (Masalan, Abu Hafs Kabir Buxoriy va uning o’g’li Abu Hafs Buxoriy, Abu Laysiy va boshqalar).

4. Adib Ahmadning amalda islom fiqhi hanafiya maktabi asoschilaridan bo’lgan, buyuk imom Abu Hanifa ibn Sobitdan saboq olishi bu ham tarixiy haqiqatga yaqin. Chunki adibning asarlari shu mazhab qoida va hukmlarining turkiy xalqlar orasida, ular uchun yaqin bo’lgan-turkiy til orqali keng yoyilishiga sabab bo’lganki, turkiy xalqlarning aksariyati hozirgacha hanafiya fiqhiy maktabi tarafdorlaridir.

5. Islom huquqi, uning manbalarining turkiy xalqlar orasida keng yoyilishi «Movarounnahr fiqh maktabi» an’analarining rivojlanishiga Adib Ahmad va As-Sam’oniy taniqli muhaddislardan biri sifatida ta’riflagan Abu Homid Ahmad ibn Abu Ahmad al Yugnakiylar munosib hissa qo’shganlar.

«HIBAT UL-HAQOYIQ»NING O’RGANALISH
TARIXIGA BIR NAZAR
Amira Shukurova

Sharq mumtoz pandnoma adabiyotinig vakili Ahmad Yugnakiy X-XII asrlarda ijod etgan iste’dodli shoiridir. Adib Ahmad hayoti va ijodini tadqiq etish uzoq asrlardan buyon davom etib kelmoqda. Bu borada Alisher Navoiyning “Nasoyim ul-muhabbat” asari alohida ahamiyatga ega. Qolaversa, usmonli turk adabiyotshunosligida ham yugnakiyshunoslik, “Hibat ul-haqoyiq”ni tahlil va talqin etilgan tadqiqotlar ancha.

O’zbek adabiyotshunosligida Ahmad Yugnakiy va uning dostoniga doir ilmiy izlanishlar N. Mallaev, Q. Mahmudov, G. Xo’janova, R. Vohidov tadqiqotlarida, shuningdek, o’tgan asrning 90-yillar matbuotida e’lon qilingan M. Imomnazarov, E. Umarov, I. Haqqul, H. Boltaev, N. Rajabov, Q. Tohirov kabi olimlarning maqolalarida kuzatiladi.

Usmonli turk adabiyotshunosligining vakili Banarli Nihad Samining “Resimli Turk Edebiyati Tarihi. Destanlar devrinden zamonamiza kadar”nomli asarida Adib Ahmad hayoti va ijodi masalasi yoritilgan maqola ham o’rin olgan.

Tadqiqotda Ahmad Yugnakiy yashagan davr, ijodkor shaxsiyati, “Hibat ul-haqoyiq” dostoni, asarning keyingi davr adabiyotiga ta’siri kabi masalalar yoritiladi.

Banarli Nihad Sami Adib Ahmad haqida dastlabki ma’lumotlar halq og’zaki ijodiga borib taqalishini e’tirof etib, Alisher Navoiyning “Nasoyim ul-muhabbat” asariga murojaat etadi.

Darvoqe, Navoiy bu asar orqali Ahmad Yugnakiy haqida aniq ma’lumotlarni yetkazadi.

Navoiy yozadi: “…Xeyli elning muqtadosi ermish. Balki aksar turk ulusida hikmat va nuqtalari shoe’dur. Nazm tariqi bila aytur ermish…” deb kiyidagi keltiradi:

Sungakka iliktur, eranga bilik,
Biliksiz eran ul iliksiz sungak.

Uluglar ne bersa, yemasmen dema
Ilik sun, ogiz ur yemasang yema. 1

Bu ma’lumotlar yugnakiyshunoslikda muxim axamiyatga ega.Chunki birinchidan, uning qaerda yashagani, ikkinchidan, ustozi va hamsaboqlari, uchinchidan, Adibning yashagan davri, undagi ma’naviy-madaniy muhit, to’rtinchidan jismoniy ahvoli, beshinchidan, hayotda tutgan mavqei va asarlarining ahamiyati, ijod yo’nalishi va h.k.2

O’zbek adabiyoti tarixining ilk namunalaridan biri bo’lgan Ahmad Yugnakiyning «Hibat ul-haqoyiq» dostoni tahlil etilgan barcha manbalar, o’quv adabiyotlarida undagi boblar miqdori bilan bog’liq muammo tilga olinadi:

Tug’a ko’rmas erdi adibning ko’zi,
Tuzattim bu o’n to’rt bob ichra so’zi (243).

Dostonning kotib tomonidan o’n to’rt bob qilib ko’chirilganligi yoki tuzilganligi ta’kidlangan. Biroq, qator olimlar, xususan, N.Mallaev 3, Q.Mahmudov 4, R.Vohidov 5 larning fikricha, hozirgi holatda u o’n bir bobdan iborat bo’lib qolgan. Bu holat kotiblar (xususan Abdurazzoq Baxshi) tomonidan kiritilgan o’zgarish, ya’ni ayrim bob nomlarining tushirib qoldirilishi va bir-biriga yaqin mazmunli boblarning qo’shilib ketishi sifatida izohlanadi: «Mutaxassislarning fikricha, bunday tafovut kotiblar tomonidan ayrim boblarni ko’rsatuvchi sarlavhalarning tushirib qoldirilishi oqibatida sodir bo’lgan bo’lishi mumkin» (11, 87). Binobarin, dostonda mavjud bo’lgan quyidagi 11 ta matn bobning nomi yoki sarlavhasi sifatida e’tirof etilgan:

1. Bismillohir rahmonir rahim (parvardigor hamdi).
2. Fi na’til nabiyi alayhissalom (payg’ambar na’ti).
3. Fi madhin amiril ajalin Dad Sipahsalar Bek alayhirrahmati valg’afranu (hukmdor madhi).
4. Mujibi ta’lifi hazal kitabi va muqtazi (kitobning yozilish sababi).
Mazkur to’rt bob doston muqaddimasini tashkil etadi.
5. Annav’ul avvalu fimanfaatil ilmi va mazratil jahili
Birinchi bob: Ilm manfaati, jaholat zarari haqida.
6. Annav’us soni hifzillisani va sa’i adabiha va rusumiha.
Ikkinchi bob: Tilni asrash va odob-axloqqa intilish haqida.
7. Annav’us solisu fi taqallibid dunya va tag’ayyiri ahvaliha.
Uchinchi bob: Dunyoning qalb-egri ekanligi va holatlarning o’zgaruvchanligi haqida.
8. Annav’ur robi’u fi barris saxavati va mazallatil buxli.
To’rtinchi bob: Saxovatning baraka keltirishi va baxillikning zalolatga yetaklashi haqida.
9. Annav’ul xomisu fil amri bittavazi’ fizzahri ‘anat takabburi val hirsi afitus sala zilli sadiqul mantiqi.
Beshinchi bob: Tavozelik manfaati, kibrlik va harislikning zarari haqida.
10. Annav’ul uxra fi abya’in mutafarriqatin yashtama’ilu ‘ala ma’anin muxtalifatin.
Oxirgi bob: Turlicha ma’no bildiruvchi baytlar.
Mazkur olti bob asosiy qism sifatida e’tirof etiladi.
11. Fil ‘uzri bitamamil kalami.
So’zning(asarning) tugallanishi uzri (sabablari).

Yuqorida ham qisman aytib o’tilganidek, bu masalada boshqacha fikrlar ham aytilgan. Xususan, M.Imomnazarov dostonning 14 bobdan iborat ekanligini e’tirof etadi.6 «O’zbek mumtoz adabiyoti namunalari» majmuasini to’plovchilarning fikriga ko’ra asar 16 bobdan iborat: «Pand-nasihat ruhidagi doston nomi bilan adabiyot tarixiga kirgan ushbu asar XVI bobdan iborat». 7 Biroq ikkala o’rinda ham fikr izohlanmaydi.

Bu masala S. Tohirovning “Adib Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-Haqoyiq” dostoni matn, tadqiq va tahlil” nomli riolasida ham tadqiq etilgan. Bunda tadkikotchi asar matniga tayanib, dostonni 14 bob deb e’tirof etadi va kuyidagicha xulosaga keladi:

1. «Hibat ul-haqoyiq» dostonining muqaddima qismi manbalarda qayd etilganidek, to’rt bob emas, besh bobdan iborat. To’rt xalifa madhiga bag’ishlangan qismni alohida bob sifatida ajratish uchun asoslar yetarli.

2. Dostonning asosiy qismi hozirgi holatda oltita emas, yettita bobdan tashkil topgan. Asarda faqat bob nomlaridagina qo’llangan «nav’» so’zi va «fi» (haqida) predlogining mavjudligi «Annav’ul amri fi makarimil axlaqi vattahris ‘ala tahliqu biha» deb nomlangan qismni ham alohida bob sifatida ajratish uchun asos bo’la oladi. Sarlavha ostidagi to’rtliklar mazmuni ham buni tasdiqlaydi.

3. Dostonning ayni damdagi holati xotima bilan birga o’n bir emas, o’n uch bobdan iborat. Biroq bir qator belgilar asardagi o’n ikkinchi va o’n uchinchi boblar qo’shilib ketganligini, binobarin, doston aslida kotib tomonidan ta’kidlanganidek, o’n to’rt bobdan iborat bo’lganligini ko’rsatadi.

Nihod Samining tadqiqotida ham dostonning asosiy qismi boblarga ajratilgan. Olim dostonning o’n to’rt bobdan iborat ekanligi haqidagi kotib ma’lumotiga tayangan holda, asosiy qismni sakkiz bobga ajratadi. Shundan 1-4 boblar tarkibi yuqorida keltirilgan tarkib bilan muvofiq.8 Qolganlari esa quyidagicha:

1. Tavoze’ va kibr haqida (7 to’rtlik).
2. Harislik haqida (6 to’rtlik).
3. Karam, hilm va boshqa fazilatlar haqida (16 to’rtlik).
4. Zamonaning buzuqliklari haqida (21 to’rtlik).

Xulosa kilib aytganda,yugnakiyshunoslik va «Hibat ul-haqoyiq» dostonining tadkik va talkin masalalari nafakat uzbek adabiyotshunosligida,balki jahon adabiyotshunosligida ham o’rganilgan va o’rganilmokda. Bu masala keyingi tadkikodlarda xam davom etadi.

1 Alisher Navoiy. Asarlar. 15-tom. T.: 1968. 156 bet.
2 Imomnazarov M. Adib Ahmad qachon yashagan? // O’zbekiston adabiyoti va san’ati. – 1995, 31-mart
3 Mallaev N. O’zbek adabiyoti tarixi. – Toshkent: O’qituvchi, 1976. 116-bet.;
4 Mahmudov Q. Ahmad Yugnakiyning «Hibat ul-haqoyiq» asari haqida. – Toshkent: Fan, 1972. 11-bet.
5 Vohidov R., Eshonqulov H. O’zbek mumtoz adabiyoti tarixi. — Toshkent: Adabiyot jamg’armasi, 2006. 87-bet.
6 Imomnazarov M. Ahmad Yugnakiy. Ma’naviyat Yulduzlari. – Toshkent: Xalq merosi, 2001. 151-bet.
7 O’zbek mumtoz adabiyoti namunalari. – Toshkent: Fan, 2003. 195-bet.
8 Olim boblarni raqamlar bilan emas harflar bilan nomlagan. Bir xillikni saqlash maqsadida ular raqamlar bilan keltirildi.
9 Banarli Nihad Sami.Resmli Turk Edebiyati Tarihi.-Istanbul

Ahmad Yugnakiy. Hibatul Haqoyiq (Nasriy Bayoni, Tabdili) by Khurshid Davron on Scribd