23 январь — дунё адабиётининг таниқли сиймоларидан бири Стендаль таваллуд топган куннинг 240 йиллиги
Машҳур француз ёзувчиси Стендаль (1783-1842) реалистик роман жанри юксалишига катта ҳисса қўшган ижодкор ҳисобланади. Адибнинг бадиий безаклардан холи, шаффоф сувдек тиниқ мазмундаги “Қизил ва қора” (яна бир номи «Люсьен Левен») (1831) ва “Парма ибодатхонаси” (1839) романларида психологик таҳлилга тортилган қаҳрамонларнинг ички дунёсида романтик руҳдаги шижоатни кўриш мумкин ва оташқалб муҳаббатни, кўриш мумкин.
Ўзбек китобхони бу асарларни Ҳасан Тўрабеков таржимасида ўқиди. Бу икки романни қанчалик ҳаяжон билан ўқимайин, менга адибнинг «Италян солномалари» ҳикоялари туркумига кирган асариларидан «Ванина Ванини» новелласи кўпроқ ёққан. Балки ўша пайтларда ватан озодлиги мавзуси юрагимни тўлқинлантираётгани учунми бу икки асар онгу шууримни эгаллаб олган эди.
Хуршид Даврон
2013
СТЕНДАЛЬ
АСАРЛАРИДАН ҲИКМАТЛАР
Стендаль (тахаллуси; асл исм-шарифи Анри Мари Бейль) (1783.23.1, Гренобль — 1842.23.3, Париж) — француз ёзувчиси. Адвокат оиласида туғилган. 1799 йилда ҳарбий вазирлик хизматига кирган, Наполеон I армиясида хизматда бўлган (1806—14). Сўнг Италияга келиб, Ж. Байрон билан танишган. Итальян романтикларининг «Conciliatore» («Яраштирувчи») журнали билан ҳамкорлик қилган. 1815 йилдан бошлаб Стендальнинг дастлабки асарлари эълон қилина бошлаган. Бу асарлардаги республикачилик руҳи ва черков шаънига айтилган номуносиб сўзлар Австрия полициясида Стендальга нисбатан шубҳа уйғотади. Ҳаёти хавф остида қолган Стендаль 1821 йилда Парижга қайтиб, мақолалар ёзади, романтизм ҳақидаги мунозараларга киришади ва публицистик рисолалар эълон қилади. 1830 йил Июль инқилобидан кейин Стендаль дастлаб Триестда, сўнгра Рим яқинидаги бир шаҳарчада француз консули лавозимида хизмат қилади. Стендаль ҳаётининг бу шаҳарчадаги сўнгги 10 йили қизғин ижод билан кечади. Стендаль ижоди 18—19-асрларнинг туташ нуқтасида бошланганига қарамай, у империя ҳалокатга учрагунга қадар хаваскор ёзувчи даражасидан юқори кўтарилмади. 1814 йилдан Тикланиш (Реставрация)нинг сўнгига қадар бўлган даврда Стендальнинг ижтимоий-фалсафий ва адабий-эстетик қарашлари узил-кесил шаклланди. У шу даврда «Гайдн, Моцарт ва Метастазио ҳаёти» (1817), «Италиядаги ранг-тасвир тарихи», «Рим, Неаполь ва Флоренция» (1817), «Муҳаббат тўғрисида» (1822), «Россини ҳаёти» (1824), «Расин ва Шекспир» (1823—25), «Рим бўйлаб сайр» (1829) сингари публицистик, фалсафий-психологик, шунингдек, санъат ҳақидаги асарлари ва йўл хотираларини эълон қилди. У қарийб 30 йил давом этган тайёргарликдан кейин йирик бадиий асарлар ёзишга киришиб, «Арманс» (3 жилдли, 1927), «Қизил ва қора» (1831), «Парма ибодатхонаси» (1939) романлари, «Ванина Ванини» (1829) хикояси, «Виттория Аккорамбони», «Ченчи» (1837), «Герцогиня Паллиано» (1838) ва «Кастролик аббатиса» (1839) сингари йўл хотираларини яратди. Бундан ташкари, Стендаль шу даврда «Худбиннинг хотиралари» (1832) ва «Анри Брюлар ҳаёти» (1835) автобиографик киссалари, «Люсьен Левен» (1834—36), «Ламьель» (1839—42) романлари, «Минна Вангель» (1829—36) қиссаси ва бошқа асарларини езди.
Танқидий реализмнинг шахсга тарихийлик принципи асосида ёндашиш, воқеалар ва характерларнинг ҳаққонийлигига эришиш, хулқ-атворларни синчковлик билан ўрганиш, онг-шуур ҳаракатини тахлил этиш ҳақидаги талаблари Стендаль реализмининг асосини ташкил этади. Стендаль «Арманс» романида шу принципларга амал қилишга уринган бўлсада, бу принциплар ёзувчининг шоҳ асари — «Қизил ва қора» романида ўзининг мукаммал ифодасини топган.
«Қизил ва қора» романи Стендаль нинг юксак маҳорати билан 19-асрнинг таэутилий хроникаси даражасига кўтарилди. Асарда «салон ҳаётидан кўринишлар»гина эмас, балки Тикланиш давридаги қарийб бутун Франциянинг ҳаёти ўз аксини топган. Стендаль Жюльен Сорель образини яратиш орқали француз жамиятининг ижтимоий табиатини ва бу жамиятда кечган курашни катта бадиий куч билан кўрсатган. Стендалнинг тугалланмай қолган «Люсьен Левен» романида эса Июль монархиясининг дастлабки йилларидаги сиёсий-ижтимоий ва хусусий ҳаётнинг кенг манзараси тасвирланган. Стендаль ижоди француз адабиётининг кейинги тараққиётига катта таъсир кўрсатди ва жаҳон миқёсида шуҳрат қозонди. Стендальнинг тасвирлаш махррати, жамият ҳаётини бадиий тахлил килиш санъати романдан романга ўсиб боради. Стендаль адабиётшунослик, санъат тарихи, фалсафа ва психология масалаларига оид асарлар ҳам яратган. Унинг асосий асарлари ўзбек тилига таржима қилинган..
***
Ошиқнинг дўсти бўлмайди.
***
Тилнинг олий фазилати унинг (ҳар бир муаммога) ойдинлик киритишидадир.
***
Буюк кишилар бургутга монанд бўладилар, улар қанчалик юксалсалар, шунчалик кўзга кўринмайдилар; ўзларининг буюкликлари учун улар руҳий ёлғизликка маҳкумдирлар.
***
Урушдаги фидойи аскар ярадор бўлиб госпиталда жон сақлашни хаёлига келтирмаганидек, асл ёзувчи ҳам танқид ҳақида умуман ўйламаслиги керак.
***
Бениҳоя чиройли аёлни иккинчи марта кўрганингда унчалик маҳлиё боқмаслигинг мумкин.
***
Дунё қанчалик исматли бўлса,шунчалик адолатли бўларди.
***
Муваффақиятли бўлмоқнинг ягона йўли — ўзлигингни сақлашдир.
***
Тош фақат ўз оғирлиги сабабидан пастга қулайди.
***
Фикрлаш ҳамиша азоб беради.
***
Чиройли кийинган хотиннинг ҳаммаси ҳам гўзал бўлавермайди.
***
Ҳаё — инсон қалбининг энг гўзал туйғуси бўлмиш муҳаббатнинг волидасидир.
***
Босқинчига қарши муҳораба қилмоқ — ҳар бир миллатнинг ҳам қонуний, ҳам инсоний вазифасидир.
Хуршид Даврон таржимаси
Стендалнинг «Севги ҳақида» номли асари етарли муваффақият қозонмаган бўлса-да, муаллиф томонидан узоқ йиллар мобайнида йиғилган севгининг ўзига хос жиҳатлари тўғрисидаги фикрлар ҳамон ўз қимматини йўқотмаган.
* * *
Бой берилган нарса тўғрисидаги хотира келажакдан кутишимиз мумкин бўлган нарсадан доим устун туради.
* * *
Аскар касалхона тўғрисида ўйламагани каби ёзувчи ҳам танқид ҳақида ўйламаслиги керак.
* * *
Сабр-тоқат ҳамда ғазабни жиловлай олиш қобилиятидан маҳрум кишини сиёсатчи деб бўлмайди.
* * *
Туйғулар оламида фақат биргина қонун – ўзинг учун севимли одамга бахт ато этмоқ қонуни ҳукмрондир.
* * *
Дўст учун ўзни ҳар куни ва пинҳона қурбон қилмоқ муайян бир вазиятда унинг учун жон фидо этмоқликдан аълороқдир.
* * *
Дунёда икки бахтсизлик бор: эҳтироснинг қондирилмай қолиши ва ҳаддан ортиқ ғам-андуҳ чекиш.
* * *
Гўзаллик – бахт ҳақидаги бир ваъда, холос.
* * *
Ҳусн севгининг пайдо бўлишида пешлавҳа каби зарурдир.
* * *
Санъат учун бироз ғамгин ва етарли даражада бахтсиз одамлар керак.
* * *
Умри давомида фақат бир марта севганларни енгил-елпи одамлар деб ҳисоблайман. Уларнинг садоқати, доимийлиги – шунчаки одат ёки тасаввурнинг йўқлиги белгиси, холос.
СЕВГИ ТАЖРИБАСИ ТЎҒРИСИДА
… Мен юксак эҳтиросдан холис бўлишга ва совуққон файласуф сифатида эркин фикр юритишга ҳаракат қиламан. Қуйида севги деб аталмиш дард босқичлари виждонан ва аниқ тасвир этилган:
1) севги-эҳтирос;
2) севги-майл.
Севги-эҳтирос бизни манфаатларимизни қурбон қилишга мажбурлаган бир пайтда, севги-майл бунга мослашишга ундайди;
3) жисмоний севги;
Инсоннинг феъл-атвори қанчалик совуқ ва қуруқ бўлмасин, у 16 ёшида шу йўлга қадам қўяди;
4) севги шуҳратпарастлик.
Тарк этилган ошиқ манманлик ва ғамгинлик аламини тортади, романларда тасвирланган тимсоллар уни ҳаяжонга солади ва у ўзини соғинч ўртаётган ошиқ деб билади. Чунки шуҳратпарастлик доимо юксак эҳтирос бўлиб кўринишга иштиёқманддир.
* * *
Севги! Сен бизни бу дунёдаги қандай телбаликлардан завқланишга мажбур этасан-а?!
* * *
Замин бўйлаб ёйилган ҳар қандай севги айни бир қонуниятга амал қилган ҳолда туғилади, яшайди ва ўлади.
* * *
Ишқ безгакка ўхшайди, у иродага боғлиқ бўлмаган тарзда пайдо бўлади ва сўнади.
* * *
Мен қалб тубида рўй бераётган нарсалар тўғрисида сўзлашни истайман.
«ҚИЗИЛ ВА ҚОРА» РОМАНИ ҲАҚИДА
«Дарё» колумнисти Нурбек Алимов «Жаҳон адабиётининг энг буюк асарлари» лойиҳаси доирасида Стендалнинг «Қизил ва қора» романи ҳақида ҳикоя қилади.
Мен француз классикларини ўқишни яхши кўраман. Шу билан бирга, мен учун француз адабиёти самимий, нафис ва ҳатто энг аҳамиятсиз персонажларнинг ички дунёсини ҳам мукаммал очиб берадигандай кўринади. Ушбу китобни илк бора мактаб даврларимда ўқиб чиққанман, кейинчалик яна бир марта ўқидим ва шундан бошлаб у менинг энг севимли асарларимдан бирига айланди. Умуман олганда, Стендаль француз классик адабиётининг энг ёрқин намояндаларидан бири ва унинг ҳар бир асари алоҳида эътиборга лойиқ.
Асар ҳақида
«Қизил ва қора» Стендалнинг 1830 йилда нашр этилган романидир. Романдаги воқеалар 1820-йилларда Францияда бўлиб ўтади. Ушбу роман XIX асрнинг сўнгги чорагида психологик реализмнинг илк намунаси сифатида танила бошлаган. Психологик реализм жанри ўша даврга келиб Европа адабиётида устунлик қилган йўналиш сифатида кенг танилган.
Сюжет
Асар сюжети Стендаль Гренобль газетасида ўқиган мақоладан олинган. Бу ўша даврга хос бўлган одатий ҳолат. Франциянинг Верер деб номланган кичик шаҳарчасининг мэри жаноб де Реналь ўз уйига Жулиен Сорель исмли йигитни ишга олади. Шуҳратпараст Жулиен теологияни ўрганади, лотин тилини мукаммал билади ва Инжил саҳифаларини ёддан ўқийди, болалигидан шон-шараф ва танилишни орзу қилади, шунингдек, Наполеонга қойил қолади. Унинг фикрига кўра, руҳонийлик касби юқори мартабаларга эришиш учун энг ишончли йўл эди. Унинг хуш муомаласи ва ақли жаноб де Реналнинг феъл-атворидан кескин фарқ қилади, унинг хотини аста-секин Жулиенга хайрихоҳлик билан қарай бошлайди ва натижада у Жулиенни севиб қолади. Лекин мадам де Реналь тақводор аёл бўлиб, у доимо виждон азобидан қийналади. Кунларнинг бирида алданган эрга хотини хиёнат қилаётгани тўғрисида огоҳлантириш билан номаълум хат келади. Жулиен Мадам де Реналь билан олдиндан тил бириктириб, худди шунга ўхшаш хатни гўёки аёлга ҳам келганга ўхшатиб ёзишади. Аммо шаҳар бўйлаб миш-мишлар тарқалади ва Жулиен кетишга мажбур бўлади. У Безанcондаги диний семинария ректори аббат Пирарни ўз билими билан қойил қолдиради ва шу семинарияга жойлашади.
Аббат Пирарни диний қарашлари сабаб истеъфога чиқармоқчи бўлишади. Унинг дўсти, бой ва обрўли Маркиз де Ла Мол аббатни Парижга кўчиб ўтишга таклиф қилади ва унга пойтахтдан узоқ бўлмаган жойдан ер беради. Маркиз ўзига котиб қидираётганини айтганда Пирар Жулиенни «ҳам кучга, ҳам ақлга эга« инсон сифатида таклиф қилади. У Парижда келганидан жуда хурсанд эди. Ўз навбатида, Маркиз Жулиеннинг меҳнаткашлиги ва қобилиятли эканлигини сезади ва унга энг мураккаб ишларни ишониб топширади.
Шунингдек, у дунёвий жамиятни очиқчасига соғинадиган Маркизнинг қизи Матильда билан учрашади. Матильда эрка ва худбин, аммо аҳмоқ эмас ва жуда чиройли қиз эди. Қизнинг мағрурлиги Жулиеннинг бефарқлигидан хафа бўлади ва қиз тўсатдан унга ошиқ бўлиб қолади. Жулиен ўзаро эҳтиросни ҳис қилмайди, аммо оқсуяк зодагон хонимчанинг эътибори уни хушнуд этади. Биргаликда ўтказган бир кечадан сўнг Матильда даҳшатга тушади ва Жулиен билан алоқани узади. Жуленнинг дўсти, князь Коразов, бошқа аёлларга жилмайиш орқали Матильданинг рашкини келтириш кераклигини маслаҳат беради ва режа кутилмаганда муваффақиятли бўлади. Матильда Жулиенга яна ошиқ бўлиб, кейин у фарзанд кутаётгани ва унга турмушга чиқишни истаётгани ҳақида хабар беради. Бироқ Жуленнинг ёрқин режалари мадам де Реналнинг тўсатдан келган хати билан парчаланиб кетади. Аёл ёзади:
Қашшоқлик ва очкўзлик, иккиюзламачиликка қодир бўлган бу одамни кучсиз ва бахтсиз аёлни йўлдан оздиришга ундади ва шу тариқа ўзи учун ўзига хос шароит яратиб, одамларга қўшилди… У ҳеч қандай дин қонунларини тан олмайди. Ростини айтсам, унинг муваффақиятга эришиш усулларидан бири — у келган уйлардаги энг катта таъсирга эга бўлган аёлларни йўлдан оздириш деб ўйлашга мажбурман.
Маркиз де Ла Мол Жулиенни кўришни истамайди. Жулиен мадам де Ренални олдига йўл олади, йўлда қурол сотиб олади ва черковда собиқ севгилисини отади. Мадам де Реналь жароҳатлардан ўлмайди, аммо Жулиенни ҳибсга олишади. Матильда пул ва оиласининг таъсири ёрдамида Жулиенни ҳар қандай йўл билан қутқаришга қарор қилади, бунинг учун у энг обрўли аббат Фрильердан ёрдам сўрайди. Аббат эса епископлик рутбаси эвазига ҳакамлар ҳайъати томонидан Жулиеннинг оқланишига эришмоқчи бўлади, бундан ташқари, Реналь хонимнинг ўзи ҳам ҳакамлар ҳайъатидан муваффақиятсиз бўлган ўз қотилини оқлашни сўрайди. Бу катта оммавий резонанс келтириб чиқарган жараён айбланувчига тўлиқ ҳамдардлик билдирадиган кўплаб томошабинларни жалб қилади. Судда ҳамма нарса Жулиеннинг фойдасига ҳал бўлаётган эди, лекин унинг буржуа жамиятини танқид қилган нутқидан кейин суд ҳайъати бир овоздан уни ўлим жазосига ҳукм қилади.
Қамоқда у яна мадам де Реналь билан ярашади ва қотиллик қилишга уринганлиги учун тавба қилади. У ҳар доим фақат уни севганлигини тушунади. Мадам де Реналь қамоқхонада унинг олдига келади ва ўша хатни бошқа одам ёзиб берганлигини, у эса фақат уни кўчириб ёзганлигини айтади. Бу хат орқали уни Матильдадан ажратиш фикри эса фақатгина кучли рашк туфайли пайдо бўлганини айтади. Жулиен ўлим жазосига ҳукм қилингандан сўнг, у ҳаётда ҳамма нарсага эришганлигини ва ўлим бу йўлни тугатишини айтиб, судга қайта мурожаат қилишдан бош тортади. Мадам де Реналь Жулиен қатл этилганидан уч кун ўтгач вафот этади. Матильда Жулиеннинг дафн маросимини уюштиради.
Таҳлил
Стендалнинг ҳаёти давомида эътиборидан маҳрум бўлган «Қизил ва қора« романи кейинги авлодлар онгида қайта уйғонди дейиш мумкин. Ушбу китоб ўша давр жамияти юзига тутилган ойна бўлиб, унда ўша давр Франция аҳолиси акс этишни хоҳламаган. Менимча, бу афсонавий асар саҳифаларига шафқатсиз ҳақиқат тўкилган. Бош қаҳрамон Жулиен Сорель ва уни телбаларча севувчи аёллар ҳам сизни безовта қилади, ғашингизни келтиради, сиз уларни ёмон кўрасиз. Ҳақиқатан ҳам, унинг ҳиссий нотинчликларини, ёш йигитнинг оташин туйғуларини ва ички можароларини кузатиб, тушуна олиш жуда қийин.
23 yanvarь — dunyo adabiyotining taniqli siymolaridan biri Stendal tavallud topgan kunning 240 yilligi
Mashhur frantsuz yozuvchisi Stendalь (1783-1842) realistik roman janri yuksalishiga katta hissa qo’shgan ijodkor hisoblanadi. Adibning badiiy bezaklardan xoli, shaffof suvdek tiniq mazmundagi “Qizil va qora” (yana bir nomi «Lyusьen Leven») (1831) va “Parma ibodatxonasi” (1839) romanlarida psixologik tahlilga tortilgan qahramonlarning ichki dunyosida romantik ruhdagi shijoatni ko’rish mumkin va otashqalb muhabbatni, ko’rish mumkin.
O’zbek kitobxoni bu asarlarni Hasan To’rabekov tarjimasida o’qidi. Bu ikki romanni qanchalik hayajon bilan o’qimayin, menga adibning «Italyan solnomalari» hikoyalari turkumiga kirgan asarlaridan «Vanina Vanini» novellasi ko’proq yoqqan. Balki o’sha paytlarda vatan ozodligi mavzusi yuragimni to’lqinlantirayotgani uchunmi bu ikki asar ongu shuurimni egallab olgan edi.
Xurshid Davron
2013
STENDAL
ASARLARIDAN HIKMATLAR
Tanqidiy realizmning shaxsga tarixiylik printsipi asosida yondashish, voqealar va xarakterlarning haqqoniyligiga erishish, xulq-atvorlarni sinchkovlik bilan o’rganish, ong-shuur harakatini taxlil etish haqidagi talablari Stendalь realizmining asosini tashkil etadi. Stendalь «Armans» romanida shu printsiplarga amal qilishga uringan bo’lsada, bu printsiplar yozuvchining shoh asari — «Qizil va qora» romanida o’zining mukammal ifodasini topgan.
«Qizil va qora» romani Stendalь ning yuksak mahorati bilan 19-asrning taeutiliy xronikasi darajasiga ko’tarildi. Asarda «salon hayotidan ko’rinishlar»gina emas, balki Tiklanish davridagi qariyb butun Frantsiyaning hayoti o’z aksini topgan. Stendalь Jyulьen Sorelь obrazini yaratish orqali frantsuz jamiyatining ijtimoiy tabiatini va bu jamiyatda kechgan kurashni katta badiiy kuch bilan ko’rsatgan. Stendalning tugallanmay qolgan «Lyusьen Leven» romanida esa Iyulь monarxiyasining dastlabki yillaridagi siyosiy-ijtimoiy va xususiy hayotning keng manzarasi tasvirlangan. Stendalь ijodi frantsuz adabiyotining keyingi taraqqiyotiga katta ta’sir ko’rsatdi va jahon miqyosida shuhrat qozondi. Stendalьning tasvirlash maxrrati, jamiyat hayotini badiiy taxlil kilish san’ati romandan romanga o’sib boradi. Stendalь adabiyotshunoslik, san’at tarixi, falsafa va psixologiya masalalariga oid asarlar ham yaratgan. Uning asosiy asarlari o’zbek tiliga tarjima qilingan..
***
Oshiqning do’sti bo’lmaydi.
***
Tilning oliy fazilati uning (har bir muammoga) oydinlik kiritishidadir.
***
Buyuk kishilar burgutga monand bo’ladilar, ular qanchalik yuksalsalar, shunchalik ko’zga ko’rinmaydilar; o’zlarining buyukliklari uchun ular ruhiy yolg’izlikka mahkumdirlar.
***
Urushdagi fidoyi askar yarador bo’lib gospitalda jon saqlashni xayoliga keltirmaganidek, asl yozuvchi ham tanqid haqida umuman o’ylamasligi kerak.
***
Benihoya chiroyli ayolni ikkinchi marta ko’rganingda unchalik mahliyo boqmasliging mumkin.
***
Dunyo qanchalik ismatli bo’lsa,shunchalik adolatli bo’lardi.
***
Muvaffaqiyatli bo’lmoqning yagona yo’li — o’zligingni saqlashdir.
***
Tosh faqat o’z og’irligi sababidan pastga qulaydi.
***
Fikrlash hamisha azob beradi.
***
Chiroyli kiyingan xotinning hammasi ham go’zal bo’lavermaydi.
***
Hayo — inson qalbining eng go’zal tuyg’usi bo’lmish muhabbatning volidasidir.
***
Bosqinchiga qarshi muhoraba qilmoq — har bir millatning ham qonuniy, ham insoniy vazifasidir.
Xurshid Davron tarjimasi
Stendalning «Sevgi haqida» nomli asari yetarli muvaffaqiyat qozonmagan bo’lsa-da, muallif tomonidan uzoq yillar mobaynida yig’ilgan sevgining o’ziga xos jihatlari to’g’risidagi fikrlar hamon o’z qimmatini yo’qotmagan.
* * *
Boy berilgan narsa to’g’risidagi xotira kelajakdan kutishimiz mumkin bo’lgan narsadan doim ustun turadi.
* * *
Askar kasalxona to’g’risida o’ylamagani kabi yozuvchi ham tanqid haqida o’ylamasligi kerak.
* * *
Sabr-toqat hamda g’azabni jilovlay olish qobiliyatidan mahrum kishini siyosatchi deb bo’lmaydi.
* * *
Tuyg’ular olamida faqat birgina qonun – o’zing uchun sevimli odamga baxt ato etmoq qonuni hukmrondir.
* * *
Do’st uchun o’zni har kuni va pinhona qurbon qilmoq muayyan bir vaziyatda uning uchun jon fido etmoqlikdan a’loroqdir.
* * *
Dunyoda ikki baxtsizlik bor: ehtirosning qondirilmay qolishi va haddan ortiq g’am-anduh chekish.
* * *
Go’zallik – baxt haqidagi bir va’da, xolos.
* * *
Husn sevgining paydo bo’lishida peshlavha kabi zarurdir.
* * *
San’at uchun biroz g’amgin va yetarli darajada baxtsiz odamlar kerak.
* * *
Umri davomida faqat bir marta sevganlarni yengil-elpi odamlar deb hisoblayman. Ularning sadoqati, doimiyligi – shunchaki odat yoki tasavvurning yo’qligi belgisi, xolos.
SEVGI TAJRIBASI TO’G’RISIDA
… Men yuksak ehtirosdan xolis bo’lishga va sovuqqon faylasuf sifatida erkin fikr yuritishga harakat qilaman. Quyida sevgi deb atalmish dard bosqichlari vijdonan va aniq tasvir etilgan:
1) sevgi-ehtiros;
2) sevgi-mayl.
Sevgi-ehtiros bizni manfaatlarimizni qurbon qilishga majburlagan bir paytda, sevgi-mayl bunga moslashishga undaydi;
3) jismoniy sevgi;
Insonning fe’l-atvori qanchalik sovuq va quruq bo’lmasin, u 16 yoshida shu yo’lga qadam qo’yadi;
4) sevgi shuhratparastlik.
Tark etilgan oshiq manmanlik va g’amginlik alamini tortadi, romanlarda tasvirlangan timsollar uni hayajonga soladi va u o’zini sog’inch o’rtayotgan oshiq deb biladi. Chunki shuhratparastlik doimo yuksak ehtiros bo’lib ko’rinishga ishtiyoqmanddir.
* * *
Sevgi! Sen bizni bu dunyodagi qanday telbaliklardan zavqlanishga majbur etasan-a?!
* * *
Zamin bo’ylab yoyilgan har qanday sevgi ayni bir qonuniyatga amal qilgan holda tug’iladi, yashaydi va o’ladi.
* * *
Ishq bezgakka o’xshaydi, u irodaga bog’liq bo’lmagan tarzda paydo bo’ladi va so’nadi.
* * *
Men qalb tubida ro’y berayotgan narsalar to’g’risida so’zlashni istayman.
«QIZIL VA QORA» ROMANI HAQIDA
«Daryo» kolumnisti Nurbek Alimov «Jahon adabiyotining eng buyuk asarlari» loyihasi doirasida Stendalning «Qizil va qora» romani haqida hikoya qiladi.
Men frantsuz klassiklarini o’qishni yaxshi ko’raman. Shu bilan birga, men uchun frantsuz adabiyoti samimiy, nafis va hatto eng ahamiyatsiz personajlarning ichki dunyosini ham mukammal ochib beradiganday ko’rinadi. Ushbu kitobni ilk bora maktab davrlarimda o’qib chiqqanman, keyinchalik yana bir marta o’qidim va shundan boshlab u mening eng sevimli asarlarimdan biriga aylandi. Umuman olganda, Stendalь frantsuz klassik adabiyotining eng yorqin namoyandalaridan biri va uning har bir asari alohida e’tiborga loyiq.
Asar haqida
«Qizil va qora» Stendalning 1830 yilda nashr etilgan romanidir. Romandagi voqealar 1820-yillarda Frantsiyada bo’lib o’tadi. Ushbu roman XIX asrning so’nggi choragida psixologik realizmning ilk namunasi sifatida tanila boshlagan. Psixologik realizm janri o’sha davrga kelib Yevropa adabiyotida ustunlik qilgan yo’nalish sifatida keng tanilgan.
Syujet
Asar syujeti Stendalь Grenoblь gazetasida o’qigan maqoladan olingan. Bu o’sha davrga xos bo’lgan odatiy holat. Frantsiyaning Verer deb nomlangan kichik shaharchasining meri janob de Renalь o’z uyiga Juliyen Sorelь ismli yigitni ishga oladi. Shuhratparast Juliyen teologiyani o’rganadi, lotin tilini mukammal biladi va Injil sahifalarini yoddan o’qiydi, bolaligidan shon-sharaf va tanilishni orzu qiladi, shuningdek, Napoleonga qoyil qoladi. Uning fikriga ko’ra, ruhoniylik kasbi yuqori martabalarga erishish uchun eng ishonchli yo’l edi. Uning xush muomalasi va aqli janob de Renalning fe’l-atvoridan keskin farq qiladi, uning xotini asta-sekin Juliyenga xayrixohlik bilan qaray boshlaydi va natijada u Juliyenni sevib qoladi. Lekin madam de Renalь taqvodor ayol bo’lib, u doimo vijdon azobidan qiynaladi. Kunlarning birida aldangan erga xotini xiyonat qilayotgani to’g’risida ogohlantirish bilan noma’lum xat keladi. Juliyen Madam de Renalь bilan oldindan til biriktirib, xuddi shunga o’xshash xatni go’yoki ayolga ham kelganga o’xshatib yozishadi. Ammo shahar bo’ylab mish-mishlar tarqaladi va Juliyen ketishga majbur bo’ladi. U Bezancondagi diniy seminariya rektori abbat Pirarni o’z bilimi bilan qoyil qoldiradi va shu seminariyaga joylashadi.
Abbat Pirarni diniy qarashlari sabab iste’foga chiqarmoqchi bo’lishadi. Uning do’sti, boy va obro’li Markiz de La Mol abbatni Parijga ko’chib o’tishga taklif qiladi va unga poytaxtdan uzoq bo’lmagan joydan yer beradi. Markiz o’ziga kotib qidirayotganini aytganda Pirar Juliyenni «ham kuchga, ham aqlga ega« inson sifatida taklif qiladi. U Parijda kelganidan juda xursand edi. O’z navbatida, Markiz Juliyenning mehnatkashligi va qobiliyatli ekanligini sezadi va unga eng murakkab ishlarni ishonib topshiradi.
Shuningdek, u dunyoviy jamiyatni ochiqchasiga sog’inadigan Markizning qizi Matilьda bilan uchrashadi. Matilьda erka va xudbin, ammo ahmoq emas va juda chiroyli qiz edi. Qizning mag’rurligi Juliyenning befarqligidan xafa bo’ladi va qiz to’satdan unga oshiq bo’lib qoladi. Juliyen o’zaro ehtirosni his qilmaydi, ammo oqsuyak zodagon xonimchaning e’tibori uni xushnud etadi. Birgalikda o’tkazgan bir kechadan so’ng Matilьda dahshatga tushadi va Juliyen bilan aloqani uzadi. Julenning do’sti, knyazь Korazov, boshqa ayollarga jilmayish orqali Matilьdaning rashkini keltirish kerakligini maslahat beradi va reja kutilmaganda muvaffaqiyatli bo’ladi. Matilьda Juliyenga yana oshiq bo’lib, keyin u farzand kutayotgani va unga turmushga chiqishni istayotgani haqida xabar beradi. Biroq Julenning yorqin rejalari madam de Renalning to’satdan kelgan xati bilan parchalanib ketadi. Ayol yozadi:
Qashshoqlik va ochko’zlik, ikkiyuzlamachilikka qodir bo’lgan bu odamni kuchsiz va baxtsiz ayolni yo’ldan ozdirishga undadi va shu tariqa o’zi uchun o’ziga xos sharoit yaratib, odamlarga qo’shildi… U hech qanday din qonunlarini tan olmaydi. Rostini aytsam, uning muvaffaqiyatga erishish usullaridan biri — u kelgan uylardagi eng katta ta’sirga ega bo’lgan ayollarni yo’ldan ozdirish deb o’ylashga majburman.
Markiz de La Mol Juliyenni ko’rishni istamaydi. Juliyen madam de Renalni oldiga yo’l oladi, yo’lda qurol sotib oladi va cherkovda sobiq sevgilisini otadi. Madam de Renalь jarohatlardan o’lmaydi, ammo Juliyenni hibsga olishadi. Matilьda pul va oilasining ta’siri yordamida Juliyenni har qanday yo’l bilan qutqarishga qaror qiladi, buning uchun u eng obro’li abbat Frilьerdan yordam so’raydi. Abbat esa yepiskoplik rutbasi evaziga hakamlar hay’ati tomonidan Juliyenning oqlanishiga erishmoqchi bo’ladi, bundan tashqari, Renalь xonimning o’zi ham hakamlar hay’atidan muvaffaqiyatsiz bo’lgan o’z qotilini oqlashni so’raydi. Bu katta ommaviy rezonans keltirib chiqargan jarayon ayblanuvchiga to’liq hamdardlik bildiradigan ko’plab tomoshabinlarni jalb qiladi. Sudda hamma narsa Juliyenning foydasiga hal bo’layotgan edi, lekin uning burjua jamiyatini tanqid qilgan nutqidan keyin sud hay’ati bir ovozdan uni o’lim jazosiga hukm qiladi.
Qamoqda u yana madam de Renalь bilan yarashadi va qotillik qilishga uringanligi uchun tavba qiladi. U har doim faqat uni sevganligini tushunadi. Madam de Renalь qamoqxonada uning oldiga keladi va o’sha xatni boshqa odam yozib berganligini, u esa faqat uni ko’chirib yozganligini aytadi. Bu xat orqali uni Matilьdadan ajratish fikri esa faqatgina kuchli rashk tufayli paydo bo’lganini aytadi. Juliyen o’lim jazosiga hukm qilingandan so’ng, u hayotda hamma narsaga erishganligini va o’lim bu yo’lni tugatishini aytib, sudga qayta murojaat qilishdan bosh tortadi. Madam de Renalь Juliyen qatl etilganidan uch kun o’tgach vafot etadi. Matilьda Juliyenning dafn marosimini uyushtiradi.
Tahlil
Stendalning hayoti davomida e’tiboridan mahrum bo’lgan «Qizil va qora« romani keyingi avlodlar ongida qayta uyg’ondi deyish mumkin. Ushbu kitob o’sha davr jamiyati yuziga tutilgan oyna bo’lib, unda o’sha davr Frantsiya aholisi aks etishni xohlamagan. Menimcha, bu afsonaviy asar sahifalariga shafqatsiz haqiqat to’kilgan. Bosh qahramon Juliyen Sorelь va uni telbalarcha sevuvchi ayollar ham sizni bezovta qiladi, g’ashingizni keltiradi, siz ularni yomon ko’rasiz. Haqiqatan ham, uning hissiy notinchliklarini, yosh yigitning otashin tuyg’ularini va ichki mojarolarini kuzatib, tushuna olish juda qiyin.
