Ушбу адабий ҳодиса, бир томонидан, Навоий ижодий салоҳиятининг бемисл қудрати, унинг асарлари қадру қимматини, Навоий билан Жомий орасидаги зеҳну заковат, адабий маслак ва қалб яқинлигини ифодаласа, иккинчи тарафдан, бу икки буюк адибнинг давр подшоси, «шоҳу дарвешлик»ни ўзида мужассам этган нозиктабъ шоир Ҳусайн Бойқарога муносабатини ҳам белгилаб турибди ёки, бошқача айтсак, Ҳусайн Бойқаронинг адабий ҳаётга фаол иштироки, Навоий ва Жомийга бўлган чуқур ҳурмати, улар истеъдоди меваларини кўпайтириш сари қилган ҳаракатлари намунасини кўрамиз.

Нажмиддин Комилов
АДАБИЁТ ВА УЧ БУЮК ЗОТ

    Эътиборга лойиқ бўлган бадиий етук асарларга жавобия айтиш ёки татаббуъ битиш мумтоз адабиётимизда анъанага айланган ҳодиса эди. Бу ўзига хос ижодий мусобақа бир қанча тенг қимматли ранг-баранг асарларнинг пайдо бўлишига сабаб бўлди. Алишер Навоий ва Жомий орасида ҳам ана шундай ижодий ҳамкорлик, бир-бирининг асарларидан илҳомланиш бўлганини биламиз. Аммо тадқиқотчиларимиз аксар ҳолларда Навоийнинг Жомий ижодидан таъсирлангани ҳақида фикр юритадилар. Ваҳоланки, Абдураҳмон Жомий ҳазратлари ҳам Навоий асарларидан таъсирланиб, татаббуълар ёзган. Жумладан, Алишер Навоийнинг форс тилида яратган «Туҳфат ул-афкор» қасидаси Ҳирот адиблари орасида кенг шуҳрат қозонади. Аслида бу қасида Хусрав Деҳлавийнинг «Дарёйи аброр» қасидасига жавоб тарзида ёзилган бўлиб, Жомийга бағишланган эди. Навоий ушбу қасидани Марвда якунлаб, Ҳиротга — Жомийга юборади. Жомий асарни ўқиб, таҳсин ва туҳфалар билан Навоийга мактуб йўллайди. Бундан ташқари, «Баҳористон» асарида «Туҳфат ул-афкор» қасидасини форсий шеърнинг мумтоз намунаси сифатида алоҳида қайд этиб, унинг матлаини келтиради:

Оташин лаъле, ки тожи хусравонро зевар аст,
Ахгаре баҳри хаёли хом пухтан дар сар аст.

(Подшолар тожини безаган оловдай қизил лаъл бошдаги хом хаёлларни пиширадиган чўғдир.)

«Туҳфат ул-афкор» қасидасиинг «йигирмадан ортуғроқ байти муаммо тариқи ва истилоҳи била» (Навоий) ёзилган эди. Бу Жомийни янада тўлқинлантиради ва бошдан-охиригача муаммо тариқида бир қасида яратадики, унинг матлаъи қуйидагича:

Жоҳ дорй жоҳилосо дар сар, эй комил, мудом,
Жоҳилат хонам, на комил, чун туро жоҳ аст ком.

(Эй ўзини комил ҳисоблаган одам, жоҳиллар каби бошингда мансаб (жоҳ) ғами бор. Сени комил эмас, жоҳил дейман, чунки мақсадинг мансабдир.)

Алишер Навоий Жомийга бағишлаган «Хамсат ул-мутаҳаййирин» асарида буни фахр билан қайд этади.

«Хамсат ул-мутаҳаййирин» асарида шунга ўхшаш яна бир муҳим маълумот келтирилган. Навоий ёзади: «Бир қатла бу фақирнинг туркча бу матлаиким:

Очмағай эрдинг жамоли оламоро кошки,
Солмағай эрдинг бори оламға ғавғо кошки —

эл орасида шуҳрат тутуб эрди ва подшоҳ ҳазратларининг (Ҳусайн Бойқаронинг — Н.К.) суҳбатларида дағи ўқилур эрди. Шуюъ (овоза) ва шуҳрати ул ерга еттиким, ҳазрати Махдумға дағи масмуъ бўлуб (эшитилиб), аларға ҳам дағдаға улким, бу баҳру қофия ва радифда шеър дегайлар. Бу доия (ният) пайдо бўлуб, чун туркча алфоз била назмға илтифот қилмас эрдилар, бир форсий ғазал айттиларким, матлаи будур:

Дидаме дидори он дилдори раъно кошки,
Дида равшан қардаме з-он рўйи зебо кошки.

Демак, Абдураҳмон Жомий туркий тилни яхши билган, бу тилда яратилган асарларни ўқиб завқланган. Шунинг учун у Навоийнинг фақат достонларинигина эмас, балки лирик асарларини ҳам мутолаа қилиб, юксак баҳолаган, Навоийни улуғ ижодий ишларга руҳлантириб турган. Навоийнинг сўзларидан шу нарса маълум бўладики, Жомий улуғ ўзбек шоирининг форсий шеърларига ҳам, туркий асарларига ҳам жавобия айтган, бироқ туркий шеърга туркий тилда эмас, балки форсий тилда татаббуъ битган. Бу ўзига хос нодир адабий ҳодиса, икки халқ ҳамкорлиги, руҳий яқинлигининг ифодаси эди.

Бироқ муҳими яна шундаки, Жомийнинг татаббуъ тариқида ёзган ғазали ҳам эл орасида шуҳрат топиб, Ҳусайн Бойқаро эътиборини қозонади ва подшоҳ Навоийга ушбу форсий ғазалга мусаддас боғлашни (ҳар бир байтни олти мисралик бандга айлантириш) амр этади. Ҳазрат Навоий бу амрни бажарадилар — яна янги бир ажойиб асар вужудга келади. Мусаддас бундай бошланади:

Кардаме дар хоки кўйи дўст маъво кошки,
Судаме рухсори худ бар хоки он по кошки,

Омади берун зи кўй он сарви боло кошки,
Бурқаъ афканди зи рўйи оламоро кошки,

Дидаме дидори он дилдори раъно кошки,
Дида равшан кардаме з-он рўйи зебо кошки*.

(Дўст кўчаси тупроғида макон-маъво тутсайдим, ул оёқлар тупроғига юзимни суртсам қани эди, у сарв қоматли ёр кўчасидан чиқсайди кошки, оламни ёритувчи юзидан ниқобини олсайди, у раъно дилдорнинг дийдорини кўрсайдим, кўзимни ўша зебо юздан равшан қилсайдим кошки.)

Алишер Навоий ушбу мусаддасни форсий шеърлар тўплами — «Девони Фоний»га киритган.

Бу ўринда шуни айтиш керакки, Алишер Навоий «кошки» радифи билан учта ғазал ва бир мухаммас ёзган. Чунончи, «Бадоеъ ул-бидоя» девонида иккита «кошки» радифли ғазал бор. Биринчи ғазал матлаи:

Сиҳатим озурда жононимда бўлғай кошки,
Дарди онинг тинмағур жонимда бўлғай кошки.

Иккинчи ғазали матлаи:

Бўлғой эрди юз туман, минг ранжу меҳнат кошки,
Бўлмағай эрди балову дарди фурқат кошки.

Учинчи ғазал матлаини юқорида келтирдик**. Шуни ҳам қайд этамизки, Навоий ўзининг «эл орасида шуҳрат тутган» бу ғазалига ўзи мухаммас боғлаган ва «Наводир уш-шабоб» девонига киритган. Яъни бу ерда шоир ўзига ўзи татаббуъ қилган, дейиш мумкин. Бундай «тахмис»лар (ғазални мухаммасга айлантириш) Навоийда анча.

Энди Жомий билан Навоийнинг зикр этилган «кошки» радифли ғазалларининг қиёсий таҳлилига ўтамиз. Бунинг учун ҳар икки ғазални қуйида келтирамиз.

Навоий ғазали:

Очмағай эрдинг жамоли олам оро кошки,
Солмағай эрдинг бори оламға ғавғо кошки.

Чун жамолинг жилваси оламға солди рустахез,
Қилмағай эрди кўзум они тамошо кошки.

Бўлмағай эрди кўзум ўтлуқ юзунг кўрган замон,
Ишқинг ўти шуъласи кўнглумда пайдо кошки.

Айлагач ишқинг балоси зор кўнглумни ҳазин,
Қилмағай эрдинг мени маҳзунға парво кошки.

Тушмагай эрди фирибомуз лутфунг билмайин,
Нотавон кўнглумга васлингдин таманно кошки.

Лутф ила васлингдин кўнглумни тамаъгар айлабон,
Қилмағай эрдинг яна зулм ошкоро кошки.

Бевафолиқ англағоч, ишқингни кўнглум тарк этуб,
Қилмағай эрди ўзин оламда расво кошки.

Эмдиким девонаю расвойи олам бўлмишам,
Васл чун мумкин йўқ, ўлтургай бу савдо кошки.

Эй Навоий, бевафодур ёр, бас не фойда
Нечаким десанг агар, ёхуд магар ё кошки.

Жомий ғазали:

Дидаме дидори он дилдори раъно кошки,
Дида равшан кардаме з-он рўи зебо кошки.

Хотир андар сояи туби наёсояд маро,
Соя карди бар сарам он сарви боло кошки.

Гарчи имрўз аз жамоли ў нагаштам баҳраманд,
Ваъдаи ин давлат афтодй ба фардо кошки.

Ошиқонро рухсати гул чидану дидан чи суд,
Буди он гулчеҳраро изни тамошо кошки.

Кошки гўям маро гашти висоли ту насиб,
Бенасибонро насибе нест илло кошки.

Бовужуди ақлу дин сомон нагирад кори ишқ,
Дар ҳужуми ин шуди он ҳар ду яғмо кошки.

Назми Жомиро, ки шуд дар васфи лутфи ў чу дур,
Жо набуди ғайри гўши шоҳи воло кошки.

Шоҳ Абулғози, ки мегўяд шаҳи анжум зи дур,
Будиям дар силки наздикону ў жо кошки.

Ҳар чи хоҳад бод ҳосил дар ҳарими базми ў,
В-аз ҳарими базми ў сад сола раҳ то кошки.

(Мазмуни: Кошки ўшал раъноқадли дилдорнинг дийдорини кўрсайдим, (ўшанда) кўзларимни у зебо юз нуридан равшан қилардим. Менинг хотирим жаннатдаги туби дарахти соясида тинчланмайди, кошки ул баланд сарв бошимга соя солсайди. Агар бугун унинг жамолидан баҳраманд бўлмасам-да, бу давлатга эришиш ваъдаси тонг-ла кунга қолдирилсайди. Ошиқларга гул териш ва кўришга рухсатдан нима фойда, ул гулчеҳрани томоша қилишга изн берилса эди кошки. Кошки, сенинг висолинг менга насиб этди деб айтсам эди, бенасибларга «илло» (йўқ)дан бошқа насиб бўлсайди кошки. Ишқнинг иши ақл ва дин билан ривожланмайди, ишқ ҳужуми туфайли бу иккиси барбод бўлсайди кошки. Шоҳ васфига дур каби тизилган Жомий назми улуғ подшоҳ қулоғидан бошқа ерда жой олмас эди кошки. Шоҳ Абулғозики, юлдузлар (осмон) шоҳи узоқдан: «Унинг яқинлари қаторида бўлсайдим кошки», дейди. Унинг базми ҳарими (маҳрами)да неки бўлса ҳосил бўлсин, аммо шуниси борки унинг базми маҳрамлигидан «кошки»га қадар юз йиллик йўл бор.)

Ҳар икки ғазал ҳам тўққиз байтдан иборат. Жомий, Навоий айтганидек, «баҳр ва қофия ва радиф»ни сақлаган. Аммо диққат қилиб қиёслаганда, икки ғазал орасида маъно ва мазмун нуқтаи назаридан сезиларли фарқ борлигини кўрамиз. Бу фарқ нималарда кўринади?

Биринчидан, Навоий ғазалида афсус, пушаймонлик, содир бўлган воқеадан задалик, озурдалик ҳисси акс этган. Яъни шоир тасвирига кўра, Ёр жамолининг жилваланиб зоҳир бўлиши (бу Аллоҳ тажаллиси ҳам, ердаги маҳбуб ҳуснининг кўриниши ҳам бўлиши мумкин) ошиқ дилини изтироб ва қийноқларга солади, ошиқ «қани эди сени кўрмасам, бу балолар ҳам бошимга тушмас эди, ишқ домига тушмаган бўлардим», қабилида нола чекади. Шу боис Навоий ғазалида инкор маъносидаги сўзлар кўп. Чунончи: «очмағай эрдинг», «солмағай эрдинг», «қилмағай эрди», «бўлмағай эрди», «тушмагай эрди» ва ҳоказо. Бироқ шуниси борки, мана шу инкор, афсуслар замирида тасдиқ ва таслим ғояси ётади. Бошқача айтганда, ишқ, бу — тақдири азал, бу ошиқ учун марҳамат, ҳусн пайдо бўлдими, Ишқ ҳам пайдо бўлади — кўнгил ақлга бўйсунмайди.

Жомий ғазалида эса, бунинг акси ўлароқ, афсус-надомат эмас, балки талаб ва қумсаш маъноси ифодаланган. Шоирнинг лирик қаҳрамони Ёр юзини кўришга муштоқ: қани эди у раъно юзни кўрсам, дийдоридан тўйиб, кўзумни равшан қилсам, дейди.

Умуман, «кошки» сўзи қани эди, агар, агарда, шундай бўлсайди ёки шундай бўлмасайди каби маъноларни англатиб келади. Абдураҳмон Жомий Ёрга интизорлик, садоқат изҳорини ифодаласа, Навоий ишққа гирифтор кўнгилнинг изтиробларини тасвирлаган.

Иккинчидан, Навоий ғазалининг ички қурилиши билан Жомий ғазали тузилиши орасида ҳам фарқ бор. Навоийда: биринчи байтда Ёр жамолининг оламда очилиши, иккинчи байтда кўзнинг шу Жамолга тушиши, учинчи байтда ишқ шуъласининг кўнгилда пайдо бўлиши, тўртинчи, бешинчи ва олтинчи байтларда ҳусннинг кўнгилни лутф билан сийлаши, авраши, кейинги байтларда Ёр лутфининг алдамчилиги, бевафолиги тасвирланади, яъни: Жамолни кўз кўради, кўздан кўнгилга ўт тушади, бу ўт аввал роҳат бағишлайди, сўнгра зулм қилиб, фироққа солади, қийнайди. Охири бечора ошиқ бунга кўникади.

Демак, лирик қаҳрамон бошидан ўтган воқеа бир силсила шаклида тасвир этилган. Абдураҳмон Жомий ғазалида бундай воқеабандлик системаси йўқ. Унда соғинган кўнгилнинг орзулари, ишқ тавсифи, ёр ваъдасига умид боғлаш ғоялари ўзаро боғлаб тасвирланади.

Учинчидан шуки, Жомий ғазали султон Ҳусайн Бойқарога бағишланган, шоир шоҳнинг «яқинлари — маҳрамлари қаторида бўлсайдим кошки», деган сўзлар билан асарни якунлаган. Навоий ғазали ҳеч кимга бағишланган эмас.

Тўртинчидан, Навоий анъанага амал қилиб, ўз тахаллусини ғазалнинг охирги байтида келтиради, Жомий эса ўз тахаллусини еттинчи байтда келтирган. Жомийнинг бундан мақсади шоҳга бўлган ҳурматини ифодалаш бўлган, албатта.
Аммо Алишер Навоий Жомий ғазалига мусаддас боғлаганда, тахаллусини келтирмаган. Бу ҳам анъанага зид. Чунки биров ғазалига мухаммас ёки мусаддас боғлаганда ўз тахаллусини қўшиб қўйганлар. Афтидан, бунда Навоий ҳам Жомий ва султон Ҳусайн Бойқарога эҳтиром юзасидан шундай йўл тутган. Аммо Навоий мусаддаси султонга ҳам, Жомийга ҳам маъқул келади ва янги асар сифатида бадиий сўз ихлосмандлари оғзига тушади.

Алишер Навоий мусаддас ёзиш талабларига тўлиқ риоя этган, яъни илова қилинган байтлар ғазал байтлари маъносини ривожлантирган, тўлдирган. Мавжуд мавзу ва мазмундан четга чиқиш кўзга ташланмайди.

Шу тариқа, ушбу адабий ҳодиса, бир томонидан, Навоий ижодий салоҳиятининг бемисл қудрати, унинг асарлари қадру қимматини, Навоий билан Жомий орасидаги зеҳну заковат, адабий маслак ва қалб яқинлигини ифодаласа, иккинчи тарафдан, бу икки буюк адибнинг давр подшоси, «шоҳу дарвешлик»ни ўзида мужассам этган нозиктабъ шоир Ҳусайн Бойқарога муносабатини ҳам белгилаб турибди ёки, бошқача айтсак, Ҳусайн Бойқаронинг адабий ҳаётга фаол иштироки, Навоий ва Жомийга бўлган чуқур ҳурмати, улар истеъдоди меваларини кўпайтириш сари қилган ҳаракатлари намунасини кўрамиз. Бу уч буюк зот XV аср Ҳирот адабий муҳитининг марказида турганлар ва улар сиймосида адабиёт ва халқ, маънавият ва давлат бирлашган эди.

Уларнинг бир-бирини қўллаши, илҳомлантириб туриши улуғвор бир маданиятнинг, сўз санъати намуналари бўлган ўлмас обидаларнинг яратилишига сабаб бўлди.
_________
* Охирги мисра «Хамсат ул-мутаҳаййирин»да «Дийда равшан кардаме аз хоки он по кошки» тарзида келган.
** Аммо шуни айтиш керакки, ушбу матлаъ турли нашрларда турлича. Масалан, «Ҳазоин ул-маоний»нинг 1959 йилги Ҳ.Сулаймон нашрида «Жамолинг олам аро кошки» (II жилд, 629-бет), 20 жилдликнинг 2-жилдида «Жамол олам аро кошки», 4-жилдда «Жамоли олам оро кошки» тарзида келади. Бизнингча, охиргиси тўғрига ўхшайди. Чунки у вазнга ҳам, умумий маънога ҳам мувофиқ келади. «Хамсат ул-мутаҳаййирин»да ҳам шу кўринишда келтирилган.

Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2004-йил 6-сони.

Ushbu adabiy hodisa, bir tomonidan, Navoiy ijodiy salohiyatining bemisl qudrati, uning asarlari qadru qimmatini, Navoiy bilan Jomiy orasidagi zehnu zakovat, adabiy maslak va qalb yaqinligini ifodalasa, ikkinchi tarafdan, bu ikki buyuk adibning davr podshosi, “shohu darveshlik”ni o‘zida mujassam etgan noziktab’ shoir Husayn Boyqaroga munosabatini ham belgilab turibdi yoki, boshqacha aytsak, Husayn Boyqaroning adabiy hayotga faol ishtiroki, Navoiy va Jomiyga bo‘lgan chuqur hurmati, ular iste’dodi mevalarini ko‘paytirish sari qilgan harakatlari namunasini ko‘ramiz.

Najmiddin Komilov
ADABIYOT VA UCH BUYUK ZOT

E’tiborga loyiq bo‘lgan badiiy yetuk asarlarga javobiya aytish yoki tatabbu’ bitish mumtoz adabiyotimizda an’anaga aylangan hodisa edi. Bu o‘ziga xos ijodiy musobaqa bir qancha teng qimmatli rang-barang asarlarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Alisher Navoiy va Jomiy orasida ham ana shunday ijodiy hamkorlik, bir-birining asarlaridan ilhomlanish bo‘lganini bilamiz. Ammo tadqiqotchilarimiz aksar hollarda Navoiyning Jomiy ijodidan ta’sirlangani haqida fikr yuritadilar. Vaholanki, Abdurahmon Jomiy hazratlari ham Navoiy asarlaridan ta’sirlanib, tatabbu’lar yozgan. Jumladan, Alisher Navoiyning fors tilida yaratgan “Tuhfat ul-afkor” qasidasi Hirot adiblari orasida keng shuhrat qozonadi. Aslida bu qasida Xusrav Dehlaviyning “Daryoyi abror” qasidasiga javob tarzida yozilgan bo‘lib, Jomiyga bag‘ishlangan edi. Navoiy ushbu qasidani Marvda yakunlab, Hirotga — Jomiyga yuboradi. Jomiy asarni o‘qib, tahsin va tuhfalar bilan Navoiyga maktub yo‘llaydi. Bundan tashqari, “Bahoriston” asarida “Tuhfat ul-afkor” qasidasini forsiy she’rning mumtoz namunasi sifatida alohida qayd etib, uning matlaini keltiradi:

Otashin la’le, ki toji xusravonro zevar ast,
Axgare bahri xayoli xom puxtan dar sar ast.

(Podsholar tojini bezagan olovday qizil la’l boshdagi xom xayollarni pishiradigan cho‘g‘dir.)

“Tuhfat ul-afkor” qasidasiing “yigirmadan ortug‘roq bayti muammo tariqi va istilohi bila” (Navoiy) yozilgan edi. Bu Jomiyni yanada to‘lqinlantiradi va boshdan-oxirigacha muammo tariqida bir qasida yaratadiki, uning matla’i quyidagicha:

Joh dory johiloso dar sar, ey komil, mudom,
Johilat xonam, na komil, chun turo joh ast kom.

(Ey o‘zini komil hisoblagan odam, johillar kabi boshingda mansab (joh) g‘ami bor. Seni komil emas, johil deyman, chunki maqsading mansabdir.)

Alisher Navoiy Jomiyga bag‘ishlagan “Xamsat ul-mutahayyirin” asarida buni faxr bilan qayd etadi.

“Xamsat ul-mutahayyirin” asarida shunga o‘xshash yana bir muhim ma’lumot keltirilgan. Navoiy yozadi: «Bir qatla bu faqirning turkcha bu matlaikim:

Ochmag‘ay erding jamoli olamoro koshki,
Solmag‘ay erding bori olamg‘a g‘avg‘o koshki —

el orasida shuhrat tutub erdi va podshoh hazratlarining (Husayn Boyqaroning — N.K.) suhbatlarida dag‘i o‘qilur erdi. Shuyu’ (ovoza) va shuhrati ul yerga yettikim, hazrati Maxdumg‘a dag‘i masmu’ bo‘lub (eshitilib), alarg‘a ham dag‘dag‘a ulkim, bu bahru qofiya va radifda she’r degaylar. Bu doiya (niyat) paydo bo‘lub, chun turkcha alfoz bila nazmg‘a iltifot qilmas erdilar, bir forsiy g‘azal ayttilarkim, matlai budur:

Didame didori on dildori ra’no koshki,
Dida ravshan qardame z-on ro‘yi zebo koshki.

Demak, Abdurahmon Jomiy turkiy tilni yaxshi bilgan, bu tilda yaratilgan asarlarni o‘qib zavqlangan. Shuning uchun u Navoiyning faqat dostonlarinigina emas, balki lirik asarlarini ham mutolaa qilib, yuksak baholagan, Navoiyni ulug‘ ijodiy ishlarga ruhlantirib turgan. Navoiyning so‘zlaridan shu narsa ma’lum bo‘ladiki, Jomiy ulug‘ o‘zbek shoirining forsiy she’rlariga ham, turkiy asarlariga ham javobiya aytgan, biroq turkiy she’rga turkiy tilda emas, balki forsiy tilda tatabbu’ bitgan. Bu o‘ziga xos nodir adabiy hodisa, ikki xalq hamkorligi, ruhiy yaqinligining ifodasi edi.

Biroq muhimi yana shundaki, Jomiyning tatabbu’ tariqida yozgan g‘azali ham el orasida shuhrat topib, Husayn Boyqaro e’tiborini qozonadi va podshoh Navoiyga ushbu forsiy g‘azalga musaddas bog‘lashni (har bir baytni olti misralik bandga aylantirish) amr etadi. Hazrat Navoiy bu amrni bajaradilar — yana yangi bir ajoyib asar vujudga keladi. Musaddas bunday boshlanadi:

Kardame dar xoki ko‘yi do‘st ma’vo koshki,
Sudame ruxsori xud bar xoki on po koshki,

Omadi berun zi ko‘y on sarvi bolo koshki,
Burqa’ afkandi zi ro‘yi olamoro koshki,

Didame didori on dildori ra’no koshki,
Dida ravshan kardame z-on ro‘yi zebo koshki*.

(Do‘st ko‘chasi tuprog‘ida makon-ma’vo tutsaydim, ul oyoqlar tuprog‘iga yuzimni surtsam qani edi, u sarv qomatli yor ko‘chasidan chiqsaydi koshki, olamni yorituvchi yuzidan niqobini olsaydi, u ra’no dildorning diydorini ko‘rsaydim, ko‘zimni o‘sha zebo yuzdan ravshan qilsaydim koshki.)

Alisher Navoiy ushbu musaddasni forsiy she’rlar to‘plami — “Devoni Foniy”ga kiritgan.

Bu o‘rinda shuni aytish kerakki, Alisher Navoiy “koshki” radifi bilan uchta g‘azal va bir muxammas yozgan. Chunonchi, “Badoe’ ul-bidoya” devonida ikkita “koshki” radifli g‘azal bor. Birinchi g‘azal matlai:

Sihatim ozurda jononimda bo‘lg‘ay koshki,
Dardi oning tinmag‘ur jonimda bo‘lg‘ay koshki.

Ikkinchi g‘azali matlai:

Bo‘lg‘oy erdi yuz tuman, ming ranju mehnat koshki,
Bo‘lmag‘ay erdi balovu dardi furqat koshki.

Uchinchi g‘azal matlaini yuqorida keltirdik**. Shuni ham qayd etamizki, Navoiy o‘zining “el orasida shuhrat tutgan” bu g‘azaliga o‘zi muxammas bog‘lagan va “Navodir ush-shabob” devoniga kiritgan. Ya’ni bu yerda shoir o‘ziga o‘zi tatabbu’ qilgan, deyish mumkin. Bunday “taxmis”lar (g‘azalni muxammasga aylantirish) Navoiyda ancha.

Endi Jomiy bilan Navoiyning zikr etilgan “koshki” radifli g‘azallarining qiyosiy tahliliga o‘tamiz. Buning uchun har ikki g‘azalni quyida keltiramiz.

Navoiy g‘azali:

Ochmag‘ay erding jamoli olam oro koshki,
Solmag‘ay erding bori olamg‘a g‘avg‘o koshki.

Chun jamoling jilvasi olamg‘a soldi rustaxez,
Qilmag‘ay erdi ko‘zum oni tamosho koshki.

Bo‘lmag‘ay erdi ko‘zum o‘tluq yuzung ko‘rgan zamon,
Ishqing o‘ti shu’lasi ko‘nglumda paydo koshki.

Aylagach ishqing balosi zor ko‘nglumni hazin,
Qilmag‘ay erding meni mahzung‘a parvo koshki.

Tushmagay erdi firibomuz lutfung bilmayin,
Notavon ko‘nglumga vaslingdin tamanno koshki.

Lutf ila vaslingdin ko‘nglumni tama’gar aylabon,
Qilmag‘ay erding yana zulm oshkoro koshki.

Bevafoliq anglag‘och, ishqingni ko‘nglum tark etub,
Qilmag‘ay erdi o‘zin olamda rasvo koshki.

Emdikim devonayu rasvoyi olam bo‘lmisham,
Vasl chun mumkin yo‘q, o‘lturgay bu savdo koshki.

Ey Navoiy, bevafodur yor, bas ne foyda
Nechakim desang agar, yoxud magar yo koshki.

Jomiy g‘azali:

Didame didori on dildori ra’no koshki,
Dida ravshan kardame z-on ro‘i zebo koshki.

Xotir andar soyai tubi nayosoyad maro,
Soya kardi bar saram on sarvi bolo koshki.

Garchi imro‘z az jamoli o‘ nagashtam bahramand,
Va’dai in davlat aftody ba fardo koshki.

Oshiqonro ruxsati gul chidanu didan chi sud,
Budi on gulchehraro izni tamosho koshki.

Koshki go‘yam maro gashti visoli tu nasib,
Benasibonro nasibe nest illo koshki.

Bovujudi aqlu din somon nagirad kori ishq,
Dar hujumi in shudi on har du yag‘mo koshki.

Nazmi Jomiro, ki shud dar vasfi lutfi o‘ chu dur,
Jo nabudi g‘ayri go‘shi shohi volo koshki.

Shoh Abulg‘ozi, ki mego‘yad shahi anjum zi dur,
Budiyam dar silki nazdikonu o‘ jo koshki.

Har chi xohad bod hosil dar harimi bazmi o‘,
V-az harimi bazmi o‘ sad sola rah to koshki.

(Mazmuni: Koshki o‘shal ra’noqadli dildorning diydorini ko‘rsaydim, (o‘shanda) ko‘zlarimni u zebo yuz nuridan ravshan qilardim. Mening xotirim jannatdagi tubi daraxti soyasida tinchlanmaydi, koshki ul baland sarv boshimga soya solsaydi. Agar bugun uning jamolidan bahramand bo‘lmasam-da, bu davlatga erishish va’dasi tong-la kunga qoldirilsaydi. Oshiqlarga gul terish va ko‘rishga ruxsatdan nima foyda, ul gulchehrani tomosha qilishga izn berilsa edi koshki. Koshki, sening visoling menga nasib etdi deb aytsam edi, benasiblarga “illo” (yo‘q)dan boshqa nasib bo‘lsaydi koshki. Ishqning ishi aql va din bilan rivojlanmaydi, ishq hujumi tufayli bu ikkisi barbod bo‘lsaydi koshki. Shoh vasfiga dur kabi tizilgan Jomiy nazmi ulug‘ podshoh qulog‘idan boshqa yerda joy olmas edi koshki. Shoh Abulg‘oziki, yulduzlar (osmon) shohi uzoqdan: “Uning yaqinlari qatorida bo‘lsaydim koshki”, deydi. Uning bazmi harimi (mahrami)da neki bo‘lsa hosil bo‘lsin, ammo shunisi borki uning bazmi mahramligidan “koshki”ga qadar yuz yillik yo‘l bor.)

Har ikki g‘azal ham to‘qqiz baytdan iborat. Jomiy, Navoiy aytganidek, “bahr va qofiya va radif”ni saqlagan. Ammo diqqat qilib qiyoslaganda, ikki g‘azal orasida ma’no va mazmun nuqtai nazaridan sezilarli farq borligini ko‘ramiz. Bu farq nimalarda ko‘rinadi?

Birinchidan, Navoiy g‘azalida afsus, pushaymonlik, sodir bo‘lgan voqeadan zadalik, ozurdalik hissi aks etgan. Ya’ni shoir tasviriga ko‘ra, Yor jamolining jilvalanib zohir bo‘lishi (bu Alloh tajallisi ham, yerdagi mahbub husnining ko‘rinishi ham bo‘lishi mumkin) oshiq dilini iztirob va qiynoqlarga soladi, oshiq “qani edi seni ko‘rmasam, bu balolar ham boshimga tushmas edi, ishq domiga tushmagan bo‘lardim”, qabilida nola chekadi. Shu bois Navoiy g‘azalida inkor ma’nosidagi so‘zlar ko‘p. Chunonchi: “ochmag‘ay erding”, “solmag‘ay erding”, “qilmag‘ay erdi”, “bo‘lmag‘ay erdi”, “tushmagay erdi” va hokazo. Biroq shunisi borki, mana shu inkor, afsuslar zamirida tasdiq va taslim g‘oyasi yotadi. Boshqacha aytganda, ishq, bu — taqdiri azal, bu oshiq uchun marhamat, husn paydo bo‘ldimi, Ishq ham paydo bo‘ladi — ko‘ngil aqlga bo‘ysunmaydi.

Jomiy g‘azalida esa, buning aksi o‘laroq, afsus-nadomat emas, balki talab va qumsash ma’nosi ifodalangan. Shoirning lirik qahramoni Yor yuzini ko‘rishga mushtoq: qani edi u ra’no yuzni ko‘rsam, diydoridan to‘yib, ko‘zumni ravshan qilsam, deydi.

Umuman, “koshki” so‘zi qani edi, agar, agarda, shunday bo‘lsaydi yoki shunday bo‘lmasaydi kabi ma’nolarni anglatib keladi. Abdurahmon Jomiy Yorga intizorlik, sadoqat izhorini ifodalasa, Navoiy ishqqa giriftor ko‘ngilning iztiroblarini tasvirlagan.

Ikkinchidan, Navoiy g‘azalining ichki qurilishi bilan Jomiy g‘azali tuzilishi orasida ham farq bor. Navoiyda: birinchi baytda Yor jamolining olamda ochilishi, ikkinchi baytda ko‘zning shu Jamolga tushishi, uchinchi baytda ishq shu’lasining ko‘ngilda paydo bo‘lishi, to‘rtinchi, beshinchi va oltinchi baytlarda husnning ko‘ngilni lutf bilan siylashi, avrashi, keyingi baytlarda Yor lutfining aldamchiligi, bevafoligi tasvirlanadi, ya’ni: Jamolni ko‘z ko‘radi, ko‘zdan ko‘ngilga o‘t tushadi, bu o‘t avval rohat bag‘ishlaydi, so‘ngra zulm qilib, firoqqa soladi, qiynaydi. Oxiri bechora oshiq bunga ko‘nikadi.

Demak, lirik qahramon boshidan o‘tgan voqea bir silsila shaklida tasvir etilgan. Abdurahmon Jomiy g‘azalida bunday voqeabandlik sistemasi yo‘q. Unda sog‘ingan ko‘ngilning orzulari, ishq tavsifi, yor va’dasiga umid bog‘lash g‘oyalari o‘zaro bog‘lab tasvirlanadi.

Uchinchidan shuki, Jomiy g‘azali sulton Husayn Boyqaroga bag‘ishlangan, shoir shohning “yaqinlari — mahramlari qatorida bo‘lsaydim koshki”, degan so‘zlar bilan asarni yakunlagan. Navoiy g‘azali hech kimga bag‘ishlangan emas.

To‘rtinchidan, Navoiy an’anaga amal qilib, o‘z taxallusini g‘azalning oxirgi baytida keltiradi, Jomiy esa o‘z taxallusini yettinchi baytda keltirgan. Jomiyning bundan maqsadi shohga bo‘lgan hurmatini ifodalash bo‘lgan, albatta.

Ammo Alisher Navoiy Jomiy g‘azaliga musaddas bog‘laganda, taxallusini keltirmagan. Bu ham an’anaga zid. Chunki birov g‘azaliga muxammas yoki musaddas bog‘laganda o‘z taxallusini qo‘shib qo‘yganlar. Aftidan, bunda Navoiy ham Jomiy va sulton Husayn Boyqaroga ehtirom yuzasidan shunday yo‘l tutgan. Ammo Navoiy musaddasi sultonga ham, Jomiyga ham ma’qul keladi va yangi asar sifatida badiiy so‘z ixlosmandlari og‘ziga tushadi.

Alisher Navoiy musaddas yozish talablariga to‘liq rioya etgan, ya’ni ilova qilingan baytlar g‘azal baytlari ma’nosini rivojlantirgan, to‘ldirgan. Mavjud mavzu va mazmundan chetga chiqish ko‘zga tashlanmaydi.

Shu tariqa, ushbu adabiy hodisa, bir tomonidan, Navoiy ijodiy salohiyatining bemisl qudrati, uning asarlari qadru qimmatini, Navoiy bilan Jomiy orasidagi zehnu zakovat, adabiy maslak va qalb yaqinligini ifodalasa, ikkinchi tarafdan, bu ikki buyuk adibning davr podshosi, “shohu darveshlik”ni o‘zida mujassam etgan noziktab’ shoir Husayn Boyqaroga munosabatini ham belgilab turibdi yoki, boshqacha aytsak, Husayn Boyqaroning adabiy hayotga faol ishtiroki, Navoiy va Jomiyga bo‘lgan chuqur hurmati, ular iste’dodi mevalarini ko‘paytirish sari qilgan harakatlari namunasini ko‘ramiz. Bu uch buyuk zot XV asr Hirot adabiy muhitining markazida turganlar va ular siymosida adabiyot va xalq, ma’naviyat va davlat birlashgan edi.

Ularning bir-birini qo‘llashi, ilhomlantirib turishi ulug‘vor bir madaniyatning, so‘z san’ati namunalari bo‘lgan o‘lmas obidalarning yaratilishiga sabab bo‘ldi.
_________
* Oxirgi misra “Xamsat ul-mutahayyirin”da “Diyda ravshan kardame az xoki on po koshki” tarzida kelgan.
** Ammo shuni aytish kerakki, ushbu matla’ turli nashrlarda turlicha. Masalan, “Hazoin ul-maoniy”ning 1959 yilgi H.Sulaymon nashrida “Jamoling olam aro koshki” (II jild, 629-bet), 20 jildlikning 2-jildida “Jamol olam aro koshki”, 4-jildda “Jamoli olam oro koshki” tarzida keladi. Bizningcha, oxirgisi to‘g‘riga o‘xshaydi. Chunki u vaznga ham, umumiy ma’noga ham muvofiq keladi. “Xamsat ul-mutahayyirin”da ham shu ko‘rinishda keltirilgan.

Manba: “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasining 2004-yil 6-soni.