Тўққиз байтли бу ғазал рамали мусаммани маҳзуф баҳрида ёзилгап (фоилотун, фоилотун, фоилотун, фоилун). Мазмунига кўра ошиқона, яъни ошиқнинг ҳижрондаги изтиробларини, кечинма-ҳисларини ифодалайди. Шу жиҳатдан уни шарҳи ҳол усулида ёзилган асарлари сирасига киритиш мумкин.
Нажмиддин Комилов
«АХТАРИН АШК ЭТТИЮ СОВУҚ НАФАСНИ ОҲ СУБҲ»
Ахтарин ашк эттию совуғ нафасни оҳ субҳ,
Бўлди гўё шоми ҳажрим ҳолидин огоҳ субҳ.
Ғам туни муҳлик ғамим англаб ёқа чок айлади,
Тонг елидин ҳар нафас ҳолимға тортиб оҳ субҳ.
Тийра ҳижрондин чу йўқтур фарқ субҳу шомима,
Хоҳ шом ўлсун қорарған рўзгорим, хоҳ субҳ.
Дуди оҳимдин қорарғай ҳажр шомидин батар,
Бўлса ҳижрон қатъида бир кун манга ҳамроҳ субҳ.
Тийра шомим дафъ қилди меҳр зоҳир айлабон,
Яхши борди меҳрибонлиғларда шайъ-улоҳ субҳ
Хуштурур жоми сабуҳ, эй шайх, сен ҳам ичкасен,
Тутса май соқий бўлуб бир меҳр юзлуг моҳ субҳ.
Ғам туни кўҳ балосидин магар бўлмиш халос
Ким, менингдек кўргузур рухсоре чун коҳ субҳ
Субҳдам бедору гирён бўл, агар файз истасанг
Ким, сенинг уйқунгға хандон бўлмасун ногоҳ субҳ.
Эй Навоий, ул қуёшнинг муждайи васлин бериб,
Қилса неткай, шоми ҳажрим меҳнатин кўтоҳ субҳ.
Тўққиз байтли бу ғазал рамали мусаммани маҳзуф баҳрида ёзилгап (фоилотун, фоилотун, фоилотун, фоилун). Мазмунига кўра ошиқона, яъни ошиқнинг ҳижрондаги изтиробларини, кечинма-ҳисларини ифодалайди. Шу жиҳатдан уни шарҳи ҳол усулида ёзилган асарлари сирасига киритиш мумкин. Аммо зоҳирий маънолари билап ошиқона бўлиб кўринган ушбу газалда орифона (тасаввуфий) маънолар ҳам ифода этилади, умуман, Алишер Навоийнинг аксар ғазалларида зоҳирий ва ботиний маъно, «дунёвий» ишқ билан «илоҳий ишқ», бошқача айтганда, «мажозий» маънолар билан «ҳақиқий» маъио бирга қўшилиб, бири иккинчисини тақозо этиб келади. Икки маънолилик, икки йўналишли тасвир мазкур ғазалга ҳам хос, шунинг учун унинг шарҳи ҳам ана шу икки жиҳатии очиб беришга хизмат қилиши керак. Ғазалда бошдан охиригача иккита образ — тонг ва тун (ёки шом) тимсоли қарама-қарши қўйилиб, қиёсланиб борилади, ташбиҳ ва истиоралар шу йкки тимсол — образ атрофига уюштирилган. Ошиқнинг ҳижрони, айрилиқдаги ҳолати — тун, висол дамлари — тонг, ёруглик. Ошиқ инсон ҳижрон, айрилик тунидан қутулишга ва ёр дийдорига мушарраф бўлиб, фараҳ топишга талпинади, ҳижрондаги азобларидан зорланади, охирида эса тонг отиб, васл умиди шуъласи кўринади. Демак, ғазал ягона мавзуга бағишланган, тасвир мантиқи байтлар аро вобаста бўлиб, бир силсилани ташкил этади. Энди байтлар шарҳига ўтамиз.
Ахтарин ашк эттию совуқ нафасни оҳ субҳ,
Бўлди гўё шоми ҳажрим ҳолидин огоҳ субҳ.
Аввало нотаниш сўзларга изоҳ берамиз: ахтар — юлдуз, ашк — кўзёши, еубҳ — тоиг. Матлаъда ҳазрат Навоий ажойиб шоирона тасвир яратган: тонг (субҳ) жонлантирилиб, унга одам хусусияти сингдирилган. Тонг ғира-ширасида юлдузлар кўзёшидай омонат милтиллайди, тонгнинг салқии шамоли эса, дардманд ошиқнинг оҳидай совуқ. Яъни тонг ошиқ аҳволига ачинади, ғамгин бўлади ва кўзёш тўкиб, совуқ оҳ тортади. Лирик қаҳрамон ўз ҳолати билан отаётган тонгни қиёслаб, тонг менинг айрилиқ шомидаги азобларимдан хабар топиб, салқин шабада уфуриб, оҳ чекди, дейди. Эрталабки салқин шабада дард зўридан оҳу нола қилган одамнинг нафасига ўхшатилган, совуқ оҳ эса бу ўринда афсус ва ачиниш, ожизлик нишонаси. Байтнинг насрий мазмуни: «Тонг гўё менинг ҳижрон тунидаги аҳволимдан хабар топгандай, юлдузларни кўзёши қилиб, совуқ шамоли билан оҳ уриб етиб келди».
Бу — байтнинг «дунёвий», ошиқона шарҳи. Байтнинг ботиний, орифона маъносини тушуниб олишимиз керак. Чунончи, тонг (субҳ) — «ваҳдат нурининг таралиши» («Шарҳи Гулшани роз», 583-бет), илоҳиёт тажаллиси; у олами ғайбдан нузул этиб, таайюнот (аён нарсалар дунё ғоялари) зулумотини ошиқ кўнгли саҳифаларидан сидириб ташлайди. Оҳ — ишқ ғулғуласининг тил билан ифодалаб бўлмайдиган авж лаҳзаси. Шом — ваҳдатга қарама-қарши касрат (кўплик) мартабалари, таайюнот пардаси. Нафас — кўигилнинг маънавият гулзоридан эсган лутфидан тозаланиши (Саййид Жаъфар Сажжодий, Мусталаҳоти урафо, 405-бет), ғайб латофатига, маҳбуб талабига интилиш. Нафас, шунингдек, вақтни, лаҳзалик ҳолни, оний ўзгариш ва ёришишларни ҳам билдиради. Ҳижрон — ҳақдан, илоҳдан бошқага юз ўгириш, кўнгилнинг вақтинча ўзга фикр-ташвишлар билан банд бўлиши, парда орқасида қолиши.
Ана шу маъноларига кўра, матлаънинг орифона мазмуни бундай бўлади: «Менинг дунё ишлари — касрат билан машғуллигимни, ҳақдан бошқа нарсаларга эътибор қилиб, ундан узоқда қийналишимни кўриб, илоҳий ваҳдат нури дилим саҳифасини тозалаш, ўз ҳолимга қайтариш учун етиб келди». Воқеан, орзудаги неъмат — гўзалликка мунтазир одамнинг қалби тонгда ёришиб, фараҳ топиши табиий. Кўнгил мусаффо бўлади, яйраб нафас оласан киши. Тонг орифона шеъриятда кўп қўлланилади. У — илоҳий файзият тимсоли, нуроний одам даракчиси. Илоҳий ёр дийдорига толиб одам бу нурга етишиш учун кўпдан-кўп руҳий қийноқлар, ҳижрон азобларини бошидан ўтказиши керак.
Шарҳланаётган ғазалда солик (йўловчи)нинг яна шу аҳволи руҳияси тасвирланади, ташвишли талпинишлари кўрсатилади.
Иккинчи байт:
Ғам туни муҳлик ғамим англаб яқо чок айлади,
Тонг елидин ҳар нафас ҳолимга тортиб оҳ субҳ.
Мазкур байтда матлаъда ифода этилган мазмун давом эттирилган. Тонг матлаъдагидай бечора ошиқ ҳолига ачиниб, кўз ёши тўкиш, оҳ уриш баробарида, ғам тунидаги ҳалокатли (муҳлик — ҳалокатли демак) аҳволни кўриб, ёқасини йиртади. «Ёқа йиртиш» — тонгнинг отишини англатувчи истиорадир, чунки ёқа йиртилганда одамнинг кўкраги кўринганидай, тун пардаси йиртилганда тонг намоён бўлади, яъни илоҳиёт жамоли кўрина бошлайди. Навоийнинг Самарқандда гадодан сотиб олган байтининг биринчи мисраси: «Кўкрагимдур субҳнинг пироҳанидин чокроқ», яъни: Кўкрагим тонгнинг куйлагидан чокроқ. Бу ерда субҳнинг пироҳани — тонг пардаси, ҳарир бир нимқоронғилик хаёл саҳифасида яралгаи топгнинг отиши, ёқанинг йиртилиши эмас, балки кўкракнинг чок-чок бўлишига ташбиҳ қилинган. Аммо ҳар икки байтдаги тасвирнинг чиройида муштарак жозиба бор. Иккинчи байтдаги «тонг ели», «оҳ», «нафас» сўзлари такрор бўлса-да, аммо ҳолатга аниқлик бериш, таъкидлашга хизмат қилган. Тун — асл маъносидан ташқари, олами имкон — борлиқ, ғайб сиру асрорини, мазкур байтда жабаррут олами (илоҳ ва фаришталар орасидаги олам)ни ҳам англатади. Шунингдек, тонг елиии илоҳий неъмат файзи, илоҳиёт ёди маъноларида ҳам тушунсак, байтнинг орифона мазмуни бундай бўлади: «Ғайб асрорини англашдаги ҳалокатли интилишларим, қўрқинчли аҳволимни кўриб, тонг ёқасини чок этди, яъни отди. Иштиёқу изтиробим эвазига илоҳий иурдан нишона кўрдим».
Учинчи байт:
Тийра ҳижрондин чу йўқтур фарқ субҳу шомима,
Хоҳ шом ўлсун қоронгу рўзгорим, хоҳ субҳ.
Бу байтда яна бир фавқулодда тоза истиора қўлланилган: тийра ҳижрон. Қоп-қора айрилиқ — бу ошиқиинг қил сиғмаган қалби, мотамзада ҳолати. Ҳижрон туни, ҳажр шоми иборалар ёнида мазкур истиора тасвирнинг латифлигини оширади, рангни қуюқлаштиради, лирик қаҳрамон кечинмаларининг шиддатини бўрттириб кўрсатяшга хизмат этади. Қолган сўз ва иборалар тушунарли, шу боис байтнинг зоҳирий мазмунини қуйидагича шарҳлаш мумкин: «Айрилиқ ғамидин ҳаётим, руҳиятим шундай қоронғики, тонг билан шомим, кеча ва кундузим орасида фарқ йўқ. Хоҳ тонг бўлсин, хоҳ шом — сезмасман, бари қоп-қора тунга айланган». Байтнинг ботиний, маърифий маъноси: «Илоҳий ёр ёдини фаромуш этиб, нафсоний дунёга берилиб қолганим учун тонг билан шомнинг фарқи билинмай қолди, шом бўлса ҳам, тонг отса ҳам кўнглимга ҳеч нарса сиғмайди, чунки қоронғу рўзғор — дунё ташвишидан қутулиш ғоят мушкул, у мани ўз домида занжирбанд этган». Солик ўз иродасини батамом пир қўлига топшириб, тариқат мақомидан зинама-зина кўтарилса, нафс қутқуси ва дунё истакларидан бутунлай қутулсагина, кўнгилни узил-кесил тажаллиёт зиёсига рўбарў эта олади, «тийра ҳижрондан» қутулади.
Тўртинчи байт:
Дуди оҳимдин қорорғай, ҳажр шомидин батар,
Бўлса ҳижрон қатъида бир кун манга ҳамроҳ субҳ.
«Дуди оҳ» ҳам ёр ишқида ёнаётган безовта, бетоқат ошиқ аҳволининг ночорлигини англатувчи муболағали истиоралардан: ошиқ ёр ишқида шундай ўртаниб ёнаяптики, гўё унинг ичидан олов гуриллаб чиқаяпти, бу олов унинг оҳу ноласидирким, тутунидан олам қоронғилашади, ҳатто зиё таратадиган тонг юзи ҳам бу тутундан қора тусга киради. Бу эса ҳажр шомидан ҳам батар. Шоир сўзу гудоз, ёниш-ўртанишнинг, ишқ тортишлари, қийноқлари, руҳий-маънавий талпиниш ва курашларни шундай дардли сатрларда таъриф этади. Хуллас: «Агар тонг ҳижрон пайтида (авжида) мен билан бир кун бирга бўлса, оҳим тутунию ҳажрим шиддатидан ўзи ҳам қора рангга бўялади». Дунё ишлари, моддий олам талабларига қараб юраверсанг — тонгни ҳам сезмайсан, илоҳий нур ҳам қоронғиликни ёриб ўтолмайди.
Бешинчи байт:
Тийра шомим дафъ қилди меҳр зоҳир айлабон,
Яхши борди меҳрибонликларда шайъиллоҳ субҳ.
«Меҳр» билан «меҳрибонлик» сўзлари ўзаро тажнис — сўз ўйинини ташкил этган: меҳрнинг бир маъноси қуёш, яна бир маъноси эса муҳаббат, меҳр. «Шайъиллоҳ» — Аллоҳнинг каромати, неъмати демак. Байтнинг мазмуни: «Худонинг неъмати бўлган тонг меҳрибонлик кўрсатиб, яхши натижа олиб келди, қоронғи шомимни дафъ этиб, қуёшни бошлаб келди». Ва яна: «Ваҳдат нури зиёси — тонг баракатидан касрат — дунё шуғли кўнглимдан кетди, кўнглим тозаланди, илоҳий нур чашмаси — қуёшга етишиш имкони топилди».
Олтинчи байт:
Хушдурур жоми сабуҳ, эй шайх, сен ҳам ичгасен
Тутса май соқий бўлиб бир меҳрюзлик моҳе субҳ.
Бу байтдаги «меҳр» сўзи бошқа маънода, яъни машуқа сифати бўлиб келган. Шоир умумлашма тасвирлардан бир қадар аниқроқ тасвирга кўчади, юзи қуёшдай порлаган соҳибжамол соқий ҳақида ёзади. Лекин бу билан Навоий ғазалнинг орифона, ботиний маъноларини давом эттиришдан воз кечди, дея олмаймиз. Аксинча, анъанавий тамсиллар — соқий, жом, май сўзлари шоир айнан илоҳий муҳаббат ҳақида гапираётганини билдириб туради. Бу байтда яна бир анъанавий образ бор — бу шайх образи. Шайхни шоир бу ўринда тақводор шахс, зоҳид маъносида қўллаган, аслида эса шайх комил инсон, пири муршид маъносида ҳам келади. Машҳур сўфиларнинг кўпи шайх деб эътироф этилган. Навоий ўзларини билимдон ҳисоблаб, орифларнинг ботиний оламидан бехабар, завқу шавқдан маҳрум дунёпараст шайхларни назарда тутган. Шундай қилиб, байтнинг маъноси: «Эй тақводор шайх, тонг пайти комил инсон маънавиётдан сўз бошласа ёки Қуръон тиловат қилса, илоҳий кашф зуҳурроти, мушоҳада сархушлигида муҳаббатга лиммо-лим юрагидан роз айтса, сен ҳам қулоқ сол ва сархуш бўл, чунки тонгги суҳбатнинг сурури ўзгача, лаззатли, бениҳоя ва ёқимли». Нега бундай маъно келиб чиқди? Чунки, тасаввуф талқинида жом — «илоҳий тажаллиёт мавжи ва бепоён нурнинг порлаши» (Миръот-ул ушшоқ»), соқий — «файз манбаиким, вужуд зарротини борлиқнинг бодасидан сархуш қилгандир» («Миръот-ул уш-шоқ»), май — «ғалаботи ишқ» (Сажжоддий, 400), «илоҳий тажаллиёт… («Миръот-ул ушшоқ»), яъни: меҳрюзлик соқий — ориф инсон илоҳиёт тажаллисининг файзидан тонгда бода тутса, эй шайх, сен ҳам ичишинг муқаррар.
Еттинчи байт:
Ғам туни кўҳи балосидин магар бўлмиш халос,
Ким менингдек кўргузур рухсораи чуи коҳ субҳ.
Кўҳи бало — бало тоғи, рухсора — юз, коҳ — сомон. Ошиқ изтироб чекишдан, бало тоғининг юкини тортишдан ранглари сомондай сарғайган. Бу аҳвол тонгнинг бўзариб оқариши орқасидан қуёш нурларининг олтин (сариқ) рангда кўрина бошлаши билан қиёсланган. Афтидан, тонг ҳам мен каби айрилиқ ғамининг балосидан халос бўлибди, чунки сомондай сарғайган юзини кўрсатмоқда, дейди ошиқ. Тоғ балосидан халос бўлиш қуёшнинг тоғ ортидан чиқиб келишига ишора ҳамда қуёш тунда уфқ ортида, тоғлар кейинида банди бўлади, эрталаб яна қутулиб йўлга чиқади, деган қадимий тасаввурга вобаста тасвир бу. Навоий субҳ (тонг)ни бир шахс сифатида жонлантириб, уни лирик қаҳрамон ҳолати билан қиёслашни давом эттирган.
«Бало» — илоҳнинг имтиҳонлари, солик йўлида учрайдиган қийинчиликлар, «бало тоғи» шунга мувофиқ — тариқат йўлида учрайдиган имтиҳонларнинг энг оғири демак. Мазкур байтда кўҳ ва коҳ (тонг ва сомон) сўзларини зид қўйиш (тазод санъати) ҳам бор. Ошиқ ўзининг дарддан юзи сарғайганини айтиш билан бирга илоҳий қудрат, зоти азалий ва унинг имтиҳон-балоларининг беҳадлиги олдида зарра мисол кичик ва ҳақир эканини ҳам таъкидлайди. Шу тариқа, соликнинг мақомот сари интилишларидаги иккиланишлар, мушкилотлар, имтиҳонлар қийинчилиги ва уларни енгиб ўтиш учун иродани чиниқтириш иштиёқи акс этади бу байтда.
Саккизинчи байт:
Субҳидам бедору гирён бўл, агар файз истасанг,
Ким сенинг уйқунга хандон ўлмасун ногоҳ субҳ.
Ғазалнинг орифона мазмуни бу байтда яна ҳам очиқроқ ифодаланган субҳ илоҳий файз тимсоли эканини шоир ўз тили билан баён этган. Бундай файзга тунлари бедор ўтириб, тоат-ибодат билан шуғулланган, илоҳ ишқида куйган, ўртанган дардли одамларгина эришадилар. Навоий даврида илоҳталаб дарвешлар, ориф солиҳлар дунё роҳатидан воз кечиб, маънавият сирини кашф этиш учун кечалари ухламай, зикр айтиб чиқар, бутун вужудлари, қалб-шуурларини шу мақсадга қаратиб, сидқидилдан мутлақ руҳ сари иитилганлар. Натижада уларнинг кўнгиллари равшанлашиб, завқу сурур топар, зеҳнларида маърифат тонги ёришарди. Маънавият олами ошиқлари Навоий васф этган ҳақиқий ошиқлардир, улар шоирнинг идеал образлари, эзгулик фаришталари эди. Шунинг учун у орифлар ғоясини жону дилдан таргиб этиб, дейдики: агар илоҳий файз истасанг, эрта саҳарда уйқуни тарк эт, худо йўлида бедор ва гирён бўлгин (байтда гирён ва хандон — кулиб ва йиглаш сўзлари зид қўйилган), гафлатда ётма, бўлмаса, файздан бенасиб қоласан — тоиг сеиинг аҳволингга кулади. Камолот истаган одам тонгдай уйғоқ, тонгдай пок бўлиши лозим.
Ва ниҳоят, тўққизинчи байт:
Эй Навоий, ул қуёшнинг муждаи васлин бериб,
Қилса неткай шоми ҳашрим меҳнатни кўтоҳ субҳ.
Ғазалнииг бошидан бошлаб давом этиб келган шом — тонг бадиий зидланиши мақтаъга келиб якунланаяпти. Субҳдан кейин қуёш чиқиши ва туннинг чекиниши муқаррар. Лекин Алишер Навоий иазарда тутган тонг илоҳий тажалли сафоси бўлганлиги сабабли қўёш ҳам пири муршид қалби ёки Мутлақ руҳнинг манбаи тимсолидир. Тонг эса шу манбаъ – нур чашмасининг даракчиси. Ошиқ йўловчи ҳижрон туни, яъни дунёвий талаблар, илоҳиётдан узоқлаштирувчи ишлар-зулмлар зулумоти қийноғидан кейин ниҳоят васл шодмонлиги имконини топади, кўнгил даричаси ёр жамолига қараб очила бошлайди. Мақтаънинг зоҳири маъноси: «Эй Навоий, ул қуёш, яъни ёр васлининг дарагини етказиб, ҳижрон шоми азобини (меҳнат — азоб дегани) қисқартирса кошкийди». Байтнинг орифона ботиний маъноеи эса бундай: «Эй Навойй, ваҳдат нури жилваси — тонг Зоти мутлақ (ёки комил инсон қалби) манбайга етишиш хушхабарини етказиб, илоҳ ёдидан бегоналашув қийноги, касрат зулумоти ичра чекаётган руҳий изтиробу азобларимни қисқартирса нима бўлар экан». Мазкур ғазалда Навоий илоҳий ишқ кечинмаларини реал инсоний кечинмалар тарзида ана шундай тасвиру талқин этади. Зотан, орифларнинг тариқат даражаларини эгаллаш йўлидаги интилиш — ёнишлари нега реал бўлмасин, ахир бу оддий одамларнинг эмас, ўзларини руҳан тайёрлаган, жуда катта вазифани бўйинга олиб, фақат маънавий маърифат сари ўтли шавқ билан интилиш одамларнинг ҳар қандай дунёвий тушунчадаи холи покиза ишқи. Шунинг учун уларнинг қалб кечинмалари юксак ва олийжанобдир. Шу шавқ ва интилишни тор маънода тушунмаслигимиз керак. Бу Навоий каби буюк инсопларнинг дунё ва илоҳ орасида, дунёни севиш ва дунё кишиларидан задалик, дунё ишларидан кўнгил узолмаслик ва дунёда бўлмаган идеалга богланиш, уни севиш ҳислари орасидаги талпиниш-изланишлари, руҳий саргардонлик ва қийноқларнинг рамзий шеърий изҳоридир.
Najmiddin Komilov
«AXTARIN ASHK ETTIYU SOVUQ NAFASNI OH SUBH»
Axtarin ashk ettiyu sovug’ nafasni oh subh,
Bo’ldi go’yo shomi hajrim holidin ogoh subh.
G’am tuni muhlik g’amim anglab yoqa chok ayladi,
Tong yelidin har nafas holimg’a tortib oh subh.
Tiyra hijrondin chu yo’qtur farq subhu shomima,
Xoh shom o’lsun qorarg’an ro’zgorim, xoh subh.
Dudi ohimdin qorarg’ay hajr shomidin batar,
Bo’lsa hijron qat’ida bir kun manga hamroh subh.
Tiyra shomim daf’ qildi mehr zohir aylabon,
Yaxshi bordi mehribonlig’larda shay’-uloh subh
Xushturur jomi sabuh, ey shayx, sen ham ichkasen,
Tutsa may soqiy bo’lub bir mehr yuzlug moh subh.
G’am tuni ko’h balosidin magar bo’lmish xalos
Kim, meningdek ko’rguzur ruxsore chun koh subh
Subhdam bedoru giryon bo’l, agar fayz istasang
Kim, sening uyqungg’a xandon bo’lmasun nogoh subh.
Ey Navoiy, ul quyoshning mujdayi vaslin berib,
Qilsa netkay, shomi hajrim mehnatin ko’toh subh.
To’qqiz baytli bu g’azal ramali musammani mahzuf bahrida yozilgap (foilotun, foilotun, foilotun, foilun). Mazmuniga ko’ra oshiqona, ya’ni oshiqning hijrondagi iztiroblarini, kechinma-hislarini ifodalaydi. Shu jihatdan uni sharhi hol usulida yozilgan asarlari sirasiga kiritish mumkin. Ammo zohiriy ma’nolari bilap oshiqona bo’lib ko’ringan ushbu gazalda orifona (tasavvufiy) ma’nolar ham ifoda etiladi, umuman, Alisher Navoiyning aksar g’azallarida zohiriy va botiniy ma’no, «dunyoviy» ishq bilan «ilohiy ishq», boshqacha aytganda, «majoziy» ma’nolar bilan «haqiqiy» ma’io birga qo’shilib, biri ikkinchisini taqozo etib keladi. Ikki ma’nolilik, ikki yo’nalishli tasvir mazkur g’azalga ham xos, shuning uchun uning sharhi ham ana shu ikki jihatii ochib berishga xizmat qilishi kerak. G’azalda boshdan oxirigacha ikkita obraz — tong va tun (yoki shom) timsoli qarama-qarshi qo’yilib, qiyoslanib boriladi, tashbih va istioralar shu ykki timsol — obraz atrofiga uyushtirilgan. Oshiqning hijroni, ayriliqdagi holati — tun, visol damlari — tong, yoruglik. Oshiq inson hijron, ayrilik tunidan qutulishga va yor diydoriga musharraf bo’lib, farah topishga talpinadi, hijrondagi azoblaridan zorlanadi, oxirida esa tong otib, vasl umidi shu’lasi ko’rinadi. Demak, g’azal yagona mavzuga bag’ishlangan, tasvir mantiqi baytlar aro vobasta bo’lib, bir silsilani tashkil etadi. Endi baytlar sharhiga o’tamiz.
Axtarin ashk ettiyu sovuq nafasni oh subh,
Bo’ldi go’yo shomi hajrim holidin ogoh subh.
Avvalo notanish so’zlarga izoh beramiz: axtar — yulduz, ashk — ko’zyoshi, yeubh — toig. Matla’da hazrat Navoiy ajoyib shoirona tasvir yaratgan: tong (subh) jonlantirilib, unga odam xususiyati singdirilgan. Tong g’ira-shirasida yulduzlar ko’zyoshiday omonat miltillaydi, tongning salqii shamoli esa, dardmand oshiqning ohiday sovuq. Ya’ni tong oshiq ahvoliga achinadi, g’amgin bo’ladi va ko’zyosh to’kib, sovuq oh tortadi. Lirik qahramon o’z holati bilan otayotgan tongni qiyoslab, tong mening ayriliq shomidagi azoblarimdan xabar topib, salqin shabada ufurib, oh chekdi, deydi. Ertalabki salqin shabada dard zo’ridan ohu nola qilgan odamning nafasiga o’xshatilgan, sovuq oh esa bu o’rinda afsus va achinish, ojizlik nishonasi. Baytning nasriy mazmuni: «Tong go’yo mening hijron tunidagi ahvolimdan xabar topganday, yulduzlarni ko’zyoshi qilib, sovuq shamoli bilan oh urib yetib keldi».
Bu — baytning «dunyoviy», oshiqona sharhi. Baytning botiniy, orifona ma’nosini tushunib olishimiz kerak. Chunonchi, tong (subh) — «vahdat nurining taralishi» («Sharhi Gulshani roz», 583-bet), ilohiyot tajallisi; u olami g’aybdan nuzul etib, taayyunot (ayon narsalar dunyo g’oyalari) zulumotini oshiq ko’ngli sahifalaridan sidirib tashlaydi. Oh — ishq g’ulg’ulasining til bilan ifodalab bo’lmaydigan avj lahzasi. Shom — vahdatga qarama-qarshi kasrat (ko’plik) martabalari, taayyunot pardasi. Nafas — ko’igilning ma’naviyat gulzoridan esgan lutfidan tozalanishi (Sayyid Ja’far Sajjodiy, Mustalahoti urafo, 405-bet), g’ayb latofatiga, mahbub talabiga intilish. Nafas, shuningdek, vaqtni, lahzalik holni, oniy o’zgarish va yorishishlarni ham bildiradi. Hijron — haqdan, ilohdan boshqaga yuz o’girish, ko’ngilning vaqtincha o’zga fikr-tashvishlar bilan band bo’lishi, parda orqasida qolishi.
Ana shu ma’nolariga ko’ra, matla’ning orifona mazmuni bunday bo’ladi: «Mening dunyo ishlari — kasrat bilan mashg’ulligimni, haqdan boshqa narsalarga e’tibor qilib, undan uzoqda qiynalishimni ko’rib, ilohiy vahdat nuri dilim sahifasini tozalash, o’z holimga qaytarish uchun yetib keldi». Voqean, orzudagi ne’mat — go’zallikka muntazir odamning qalbi tongda yorishib, farah topishi tabiiy. Ko’ngil musaffo bo’ladi, yayrab nafas olasan kishi. Tong orifona she’riyatda ko’p qo’llaniladi. U — ilohiy fayziyat timsoli, nuroniy odam darakchisi. Ilohiy yor diydoriga tolib odam bu nurga yetishish uchun ko’pdan-ko’p ruhiy qiynoqlar, hijron azoblarini boshidan o’tkazishi kerak.
Sharhlanayotgan g’azalda solik (yo’lovchi)ning yana shu ahvoli ruhiyasi tasvirlanadi, tashvishli talpinishlari ko’rsatiladi.
Ikkinchi bayt:
G’am tuni muhlik g’amim anglab yaqo chok ayladi,
Tong yelidin har nafas holimga tortib oh subh.
Mazkur baytda matla’da ifoda etilgan mazmun davom ettirilgan. Tong matla’dagiday bechora oshiq holiga achinib, ko’z yoshi to’kish, oh urish barobarida, g’am tunidagi halokatli (muhlik — halokatli demak) ahvolni ko’rib, yoqasini yirtadi. «Yoqa yirtish» — tongning otishini anglatuvchi istioradir, chunki yoqa yirtilganda odamning ko’kragi ko’ringaniday, tun pardasi yirtilganda tong namoyon bo’ladi, ya’ni ilohiyot jamoli ko’rina boshlaydi. Navoiyning Samarqandda gadodan sotib olgan baytining birinchi misrasi: «Ko’kragimdur subhning pirohanidin chokroq», ya’ni: Ko’kragim tongning kuylagidan chokroq. Bu yerda subhning pirohani — tong pardasi, harir bir nimqorong’ilik xayol sahifasida yaralgai topgning otishi, yoqaning yirtilishi emas, balki ko’krakning chok-chok bo’lishiga tashbih qilingan. Ammo har ikki baytdagi tasvirning chiroyida mushtarak joziba bor. Ikkinchi baytdagi «tong yeli», «oh», «nafas» so’zlari takror bo’lsa-da, ammo holatga aniqlik berish, ta’kidlashga xizmat qilgan. Tun — asl ma’nosidan tashqari, olami imkon — borliq, g’ayb siru asrorini, mazkur baytda jabarrut olami (iloh va farishtalar orasidagi olam)ni ham anglatadi. Shuningdek, tong yeliii ilohiy ne’mat fayzi, ilohiyot yodi ma’nolarida ham tushunsak, baytning orifona mazmuni bunday bo’ladi: «G’ayb asrorini anglashdagi halokatli intilishlarim, qo’rqinchli ahvolimni ko’rib, tong yoqasini chok etdi,
ya’ni otdi. Ishtiyoqu iztirobim evaziga ilohiy iurdan nishona ko’rdim».
Uchinchi bayt:
Tiyra hijrondin chu yo’qtur farq subhu shomima,
Xoh shom o’lsun qorongu ro’zgorim, xoh subh.
Bu baytda yana bir favqulodda toza istiora qo’llanilgan: tiyra hijron. Qop-qora ayriliq — bu oshiqiing qil sig’magan qalbi, motamzada holati. Hijron tuni, hajr shomi iboralar yonida mazkur istiora tasvirning latifligini oshiradi, rangni quyuqlashtiradi, lirik qahramon kechinmalarining shiddatini bo’rttirib ko’rsatyashga xizmat etadi. Qolgan so’z va iboralar tushunarli, shu bois baytning zohiriy mazmunini quyidagicha sharhlash mumkin: «Ayriliq g’amidin hayotim, ruhiyatim shunday qorong’iki, tong bilan shomim, kecha va kunduzim orasida farq yo’q. Xoh tong bo’lsin, xoh shom — sezmasman, bari qop-qora tunga aylangan». Baytning botiniy, ma’rifiy ma’nosi: «Ilohiy yor yodini faromush etib, nafsoniy dunyoga berilib qolganim uchun tong bilan shomning farqi bilinmay qoldi, shom bo’lsa ham, tong otsa ham ko’nglimga hech narsa sig’maydi, chunki qorong’u ro’zg’or — dunyo tashvishidan qutulish g’oyat mushkul, u mani o’z domida zanjirband etgan». Solik o’z irodasini batamom pir qo’liga topshirib, tariqat maqomidan zinama-zina ko’tarilsa, nafs qutqusi va dunyo istaklaridan butunlay qutulsagina, ko’ngilni uzil-kesil tajalliyot ziyosiga ro’baro’ eta oladi, «tiyra hijrondan» qutuladi.
To’rtinchi bayt:
Dudi ohimdin qororg’ay, hajr shomidin batar,
Bo’lsa hijron qat’ida bir kun manga hamroh subh.
«Dudi oh» ham yor ishqida yonayotgan bezovta, betoqat oshiq ahvolining nochorligini anglatuvchi mubolag’ali istioralardan: oshiq yor ishqida shunday o’rtanib yonayaptiki, go’yo uning ichidan olov gurillab chiqayapti, bu olov uning ohu nolasidirkim, tutunidan olam qorong’ilashadi, hatto ziyo taratadigan tong yuzi ham bu tutundan qora tusga kiradi. Bu esa hajr shomidan ham batar. Shoir so’zu gudoz, yonish-o’rtanishning, ishq tortishlari, qiynoqlari, ruhiy-ma’naviy talpinish va kurashlarni shunday dardli satrlarda ta’rif etadi. Xullas: «Agar tong hijron paytida (avjida) men bilan bir kun birga bo’lsa, ohim tutuniyu hajrim shiddatidan o’zi ham qora rangga bo’yaladi». Dunyo ishlari, moddiy olam talablariga qarab yuraversang — tongni ham sezmaysan, ilohiy nur ham qorong’ilikni yorib o’tolmaydi.
Beshinchi bayt:
Tiyra shomim daf’ qildi mehr zohir aylabon,
Yaxshi bordi mehribonliklarda shay’illoh subh.
«Mehr» bilan «mehribonlik» so’zlari o’zaro tajnis — so’z o’yinini tashkil etgan: mehrning bir ma’nosi quyosh, yana bir ma’nosi esa muhabbat, mehr. «Shay’illoh» — Allohning karomati, ne’mati demak. Baytning mazmuni: «Xudoning ne’mati bo’lgan tong mehribonlik ko’rsatib, yaxshi natija olib keldi, qorong’i shomimni daf’ etib, quyoshni boshlab keldi». Va yana: «Vahdat nuri ziyosi — tong barakatidan kasrat — dunyo shug’li ko’nglimdan ketdi, ko’nglim tozalandi, ilohiy nur chashmasi — quyoshga yetishish imkoni topildi».
Oltinchi bayt:
Xushdurur jomi sabuh, ey shayx, sen ham ichgasen
Tutsa may soqiy bo’lib bir mehryuzlik mohe subh.
Bu baytdagi «mehr» so’zi boshqa ma’noda, ya’ni mashuqa sifati bo’lib kelgan. Shoir umumlashma tasvirlardan bir qadar aniqroq tasvirga ko’chadi, yuzi quyoshday porlagan sohibjamol soqiy haqida yozadi. Lekin bu bilan Navoiy g’azalning orifona, botiniy ma’nolarini davom ettirishdan voz kechdi, deya olmaymiz. Aksincha, an’anaviy tamsillar — soqiy, jom, may so’zlari shoir aynan ilohiy muhabbat haqida gapirayotganini bildirib turadi. Bu baytda yana bir an’anaviy obraz bor — bu shayx obrazi. Shayxni shoir bu o’rinda taqvodor shaxs, zohid ma’nosida qo’llagan, aslida esa shayx komil inson, piri murshid ma’nosida ham keladi. Mashhur so’filarning ko’pi shayx deb e’tirof etilgan. Navoiy o’zlarini bilimdon hisoblab, oriflarning botiniy olamidan bexabar, zavqu shavqdan mahrum dunyoparast shayxlarni nazarda tutgan. Shunday qilib, baytning ma’nosi: «Ey taqvodor shayx, tong payti komil inson ma’naviyotdan so’z boshlasa yoki Qur’on tilovat qilsa, ilohiy kashf zuhurroti, mushohada sarxushligida muhabbatga limmo-lim yuragidan roz aytsa, sen ham quloq sol va sarxush bo’l, chunki tonggi suhbatning sururi o’zgacha, lazzatli, benihoya va yoqimli». Nega bunday ma’no kelib chiqdi? Chunki, tasavvuf talqinida jom — «ilohiy tajalliyot mavji va bepoyon nurning porlashi» (Mir’ot-ul ushshoq»), soqiy — «fayz manbaikim, vujud zarrotini borliqning bodasidan sarxush qilgandir» («Mir’ot-ul ush-shoq»), may — «g’alaboti ishq» (Sajjoddiy, 400), «ilohiy tajalliyot… («Mir’ot-ul ushshoq»), ya’ni: mehryuzlik soqiy — orif inson ilohiyot tajallisining fayzidan tongda boda tutsa, ey shayx, sen ham ichishing muqarrar.
Yettinchi bayt:
G’am tuni ko’hi balosidin magar bo’lmish xalos,
Kim meningdek ko’rguzur ruxsorai chui koh subh.
Ko’hi balo — balo tog’i, ruxsora — yuz, koh — somon. Oshiq iztirob chekishdan, balo tog’ining yukini tortishdan ranglari somonday sarg’aygan. Bu ahvol tongning bo’zarib oqarishi orqasidan quyosh nurlarining oltin (sariq) rangda ko’rina boshlashi bilan qiyoslangan. Aftidan, tong ham men kabi ayriliq g’amining balosidan xalos bo’libdi, chunki somonday sarg’aygan yuzini ko’rsatmoqda, deydi oshiq. Tog’ balosidan xalos bo’lish quyoshning tog’ ortidan chiqib kelishiga ishora hamda quyosh tunda ufq ortida, tog’lar keyinida bandi bo’ladi, ertalab yana qutulib yo’lga chiqadi, degan qadimiy tasavvurga vobasta tasvir bu. Navoiy subh (tong)ni bir shaxs sifatida jonlantirib, uni lirik qahramon holati bilan qiyoslashni davom ettirgan.
«Balo» — ilohning imtihonlari, solik yo’lida uchraydigan qiyinchiliklar, «balo tog’i» shunga muvofiq — tariqat yo’lida uchraydigan imtihonlarning eng og’iri demak. Mazkur baytda ko’h va koh (tong va somon) so’zlarini zid qo’yish (tazod san’ati) ham bor. Oshiq o’zining darddan yuzi sarg’ayganini aytish bilan birga ilohiy qudrat, zoti azaliy va uning imtihon-balolarining behadligi oldida zarra misol kichik va haqir ekanini ham ta’kidlaydi. Shu tariqa, solikning maqomot sari intilishlaridagi ikkilanishlar, mushkilotlar, imtihonlar qiyinchiligi va ularni yengib o’tish uchun irodani chiniqtirish ishtiyoqi aks etadi bu baytda.
Sakkizinchi bayt:
Subhidam bedoru giryon bo’l, agar fayz istasang,
Kim sening uyqunga xandon o’lmasun nogoh subh.
G’azalning orifona mazmuni bu baytda yana ham ochiqroq ifodalangan subh ilohiy fayz timsoli ekanini shoir o’z tili bilan bayon etgan. Bunday fayzga tunlari bedor o’tirib, toat-ibodat bilan shug’ullangan, iloh ishqida kuygan, o’rtangan dardli odamlargina erishadilar. Navoiy davrida ilohtalab darveshlar, orif solihlar dunyo rohatidan voz kechib, ma’naviyat sirini kashf etish uchun kechalari uxlamay, zikr aytib chiqar, butun vujudlari, qalb-shuurlarini shu maqsadga qaratib, sidqidildan mutlaq ruh sari iitilganlar. Natijada ularning ko’ngillari ravshanlashib, zavqu surur topar, zehnlarida ma’rifat tongi yorishardi. Ma’naviyat olami oshiqlari Navoiy vasf etgan haqiqiy oshiqlardir, ular shoirning ideal obrazlari, ezgulik farishtalari edi. Shuning uchun u oriflar g’oyasini jonu dildan targib etib, deydiki: agar ilohiy fayz istasang, erta saharda uyquni tark et, xudo yo’lida bedor va giryon bo’lgin (baytda giryon va xandon — kulib va yiglash so’zlari zid qo’yilgan), gaflatda yotma, bo’lmasa, fayzdan benasib qolasan — toig seiing ahvolingga kuladi. Kamolot istagan odam tongday uyg’oq, tongday pok bo’lishi lozim.
Va nihoyat, to’qqizinchi bayt:
Ey Navoiy, ul quyoshning mujdai vaslin berib,
Qilsa netkay shomi hashrim mehnatni ko’toh subh.
G’azalniig boshidan boshlab davom etib kelgan shom — tong badiiy zidlanishi maqta’ga kelib yakunlanayapti. Subhdan keyin quyosh chiqishi va tunning chekinishi muqarrar. Lekin Alisher Navoiy iazarda tutgan tong ilohiy tajalli safosi bo’lganligi sababli qo’yosh ham piri murshid qalbi yoki Mutlaq ruhning manbai timsolidir. Tong esa shu manba’ – nur chashmasining darakchisi. Oshiq yo’lovchi hijron tuni, ya’ni dunyoviy talablar, ilohiyotdan uzoqlashtiruvchi ishlar-zulmlar zulumoti qiynog’idan keyin nihoyat vasl shodmonligi imkonini topadi, ko’ngil darichasi yor jamoliga qarab ochila boshlaydi. Maqta’ning zohiri ma’nosi: «Ey Navoiy, ul quyosh, ya’ni yor vaslining daragini yetkazib, hijron shomi azobini (mehnat — azob degani) qisqartirsa koshkiydi». Baytning orifona botiniy ma’noei esa bunday: «Ey Navoyy, vahdat nuri jilvasi — tong Zoti mutlaq (yoki komil inson qalbi) manbayga yetishish xushxabarini yetkazib, iloh yodidan begonalashuv qiynogi, kasrat zulumoti ichra chekayotgan ruhiy iztirobu azoblarimni qisqartirsa nima bo’lar ekan». Mazkur g’azalda Navoiy ilohiy ishq kechinmalarini real insoniy kechinmalar tarzida ana shunday tasviru talqin etadi. Zotan, oriflarning tariqat darajalarini egallash yo’lidagi intilish — yonishlari nega real bo’lmasin, axir bu oddiy odamlarning emas, o’zlarini ruhan tayyorlagan, juda katta vazifani bo’yinga olib, faqat ma’naviy ma’rifat sari o’tli shavq bilan intilish odamlarning har qanday dunyoviy tushunchadai xoli pokiza ishqi. Shuning uchun ularning qalb kechinmalari yuksak va oliyjanobdir. Shu shavq va intilishni tor ma’noda tushunmasligimiz kerak. Bu Navoiy kabi buyuk insoplarning dunyo va iloh orasida, dunyoni sevish va dunyo kishilaridan zadalik, dunyo ishlaridan ko’ngil uzolmaslik va dunyoda bo’lmagan idealga boglanish, uni sevish hislari orasidagi talpinish-izlanishlari, ruhiy sargardonlik va qiynoqlarning ramziy she’riy izhoridir.
