Набуо менга ўгирилди-да: “Бунча қайғули расм бўлмаса,” деди. Бу сўзларни эшитдим-у, ичимда ғалаён кўтарилгандек бўлди. Нима бўлганда ҳам жигаримдан бундай гапни кутмагандим. “Кўзингни каттароқ оч-да, диққат билан яхшилаб қара, ана ўшанда, ундаги гўзаллик сени мафтун этганига ўзинг ҳам амин бўласан!” – дедим мен ва худди кутганимдай бўлиб чиқди. Унга эртаси куни қуёш ёруғида қарагандим, қора ва кулранг туслар жилва қилмоқда эди. Ўшандан бери ҳар куни қараганим сари у менга яқинроқ бўлиб бораверди, гўёки мен билан гаплашиш учун тилга киргандек. Расм билан бўлган бу суҳбат менга Худонинг инояти эди. Ябуки бунчалик ибратомуз даражада ўзгарар деб ҳеч ўйламовдим.

Ёшико Шибаки
ВАН ГОГНИНГ ҚАБРИ
Русчадан Дилдора Алиева таржимаси

    Атоқли япон адибаси Ёшико Шибаки (Shibaki Yoshiko (yap. 芝木　好子) 1914 йилнинг 7 майида Токиода савдо-сотиқ билан шуғулланадиган оилада туғилган. Дастлаб қизлар мактабида, кейинчалик Суругадаи академиясида инглиз тилини ўрганган. Отаси вафотидан кейин 1939-40 йиллар мобайнида Мицубиши (Mitsubishi) иқтисодий тадқиқотлар марказида ишлаган. Худди ўша йиллар иқдисодий фанлар профессори Киёши Осима билан турмуш қурган. Ёшико Шибакининг дастлабки асарлари 1930-йиллар ўртасидан бошлаб япон журналларида босила бошлайди. 1941 йили япон адабиёти оламида эътиборли саналган Акутагава мукофоти билан тақдирланган. 1946 йили унинг илк романи нашр этилади. 60-йилларнинг бошида унингавтобиографик трилогияси босилиб чиқади ва бир қатор мукофотлар билан тақдирланади. Ёшико Шибаки 1981 йили Япония Санъат академияси аъзолигига сайланади. 1984 йили япон адабиётининг Олий мукофотига сазовор бўлади. 1989 йилнинг май ойида адиба ижоди ва шахсиятида япон маданиятини ифода этган ижодкор ва инсон деб эълон қилинади. Ёшико Шибаки 1991 йил 25 августда вафот этган.

---

асако ҳаётида илк бор самолётдан чет эл аэродромига келиб тушиши эди. У ўзининг ёшгина ҳамроҳи билан божхонадан бир амаллаб қутулди-да, автобусга етиб олди. Ҳамроҳининг ёши йигирма саккизда, ўғли Набуодан сал каттароқ бўлиб, аллақандай савдо уйининг ходими эди. Автобус шиддат билан шаҳарга тезроқ етиб олиш учун эски кўчалар оралаб, айланиб учиб борарди. Ниҳоят узоқдан Эйфел минораси, Сена ҳам кўзга ташланди. Масако тинчиб қолган шаҳарга, унинг кўча ва хиёбонларига кўз югуртирди. Манзилга етиб ҳам келдим, дея хаёлидан ўтказди у. Нималардир кўзига иссиқ кўринарди. Қизиқ, ўзининг тўзиб кетган биноларига олиб чиқувчи ўша торгина Божу майдони қаерда қолдийкин? Қачонлардир Масаконинг эри Ябуки худди шу манзарани ўз расмларида акс эттирганди. Эрининг йироқлашиб кетган руҳи аёлни мусофир юртларига етаклаб келганди. Масако бу ерларга оёқ босишни етти ухлаб тушида ҳам кўрмаганди.

Сайёҳлик агентлиги томонидан ажратилган меҳмонхона ихчам ва шинамгина бўлиб, Монсо хиёбони ёнидаги Зафар аркидан унча узоқ бўлмаган ерда жойлашганди. Сафар иштирокчиларидан йигирма киши шу меҳмонхонага жойлаштирилди. Сайёҳатчиларга шаҳарни ўзлари мустақил айланишлари учун рухсат берилди.
– Вақтни кўнгилхушлик билан ўтказишингизни истайман.
– Ташаккур. Ҳали яна шаҳарда кўришиб қолармиз.

Масако шундай дея ҳамроҳи билан хайрлашди. Унинг хонаси уйнинг тўртинчи қаватида бўлиб, қуёш нуридан баҳраманд гуллаб-яшнаб ётган хиёбондаги дарахтлар у ердан кафтдагидай кўриниб турарди.. Мэтр* Курэда билан қўнғироқлашишни кейинроққа қолдирган Масако бу даражада тинка-мадори қуришини хаёлига ҳам келтирмайгина, каравотга чўкди. Йигирма соатлик парвоз ҳазилми сизга. Мэтр Курэдани йўқлашни эртага қолдириб, ўғли Набуонинг маслаҳатига кўра шаҳарни яёв айланиб чиққиси келди. Етти йиллик умрини оиласидан узоқда, мусофир юртларида ўтказган, ҳаётни беш йил аввал тарк этиб кетган эри Ябукининг руҳи балки Париж кўчаларида у билан бирга сайр қилар.

Масако эри Ябуки Дзёкитининг касали ҳақида ўтган йилнинг қишида хабар топганди. Мэтр Курэда унга узундан-узун мактуб йўллаб, Ябукининг бетоблиги, айни пайтда касалхонада ётгани, яқинда операция бўлиши ва яна юзага келиши мумкин бўлган аллақанча муаммолар тўғрисида куйиб-пишиб ёзганди.

“Ишонасизми-йўқми, билмадим, лекин Сизга бу ҳақда хабар бериш қай даражада ўринсиз эканинини яхши тушунаман. Жаноб Ябуки: “Мен хотинимни, фарзандимни – оиламни ташлаб, бу ерларга келдим. Энди пешонамга қандай кўргуликлар ёзилган бўлса, барига балогардон ўзимман”, дея бир неча бор такрорлаганди. Ябуки ғариблигини биларди. Гап шундаки, унинг моддий аҳволи яхши эмасди, бирин-сирин чиқиб келаётган кети кўринмас муаммолар, касалхона ва жарроҳлик харажатлари дўстлари зиммасида эди. Агар жарроҳликдан сўнг унинг соғайиб кетишига кўзим етганида, сизни безовта қилиб ўтирмасдим. Афсуски, унга ўпка саратони ташхиси берилганди. У касалхонадан чиққанидан кейин ётиб даволаниши, зарур тиббий ёрдамни олиши учун уни жой билан таъминлашга қурбимиз етмайди… Албатта, биз унга бор гапни айтолмадик, у ҳозир тезроқ касалхонадан чиқиб, ижодини давом эттиришни сабрсизлик билан кутиб яшаяпти. Ҳозир Европага қишнинг қаттиқ ёпирилиб келиши кутилмоқда. Биз, унинг дўстлари, аҳволни ўрганиб чиқиб, балки у даволанишни Японияда давом эттиргани дуруст бўлармиди деган хулосага келдик. Бу ҳақда ҳозирча унга айтмадик. Мени тўғри тушунасиз дея умид қиламан ва Сизнинг, ҳурматли оилангизнинг бу тўғридаги фикрини билмоқчи эдим…”

Масако хатни ўқиб чиққач, бунга Набуо нима деркин, дея ўйланиб қолди. Бундан етти йил бурун Ябуки тўсатдан Санъат Университетидаги ишини ташлаб, зудлик билан Францияга жўнаб кетишини маълум қилганида, ўн беш ёшли Набуо эндигина ўрта мактабнинг иккинчи босқичига имтиҳонларни топшириш арафасида эди. Ябукининг ўзи ёшлик пайтларида икки йил Париждаги рангтасвир мактабида таҳсил олганди. Ўшандан бери мартаба борасида ҳам, тақдир борасида ҳам ҳеч бир муаммога дуч келмаганди: университет аспиранти ана-мана профессор унвонини оламан деб турганди. Энди эса худди савдойи одамдек оқибатини ўйлаб-нетиб ўтирмай, ишни ташлаб, боши оққан томонга кетмоқчи бўлиб турибди. Масако бу телбаликнинг сабабини тушунолмай гаранг эди, бу орада Набуонинг ҳам имтиҳонлари бошланай деб қолганди. Масако эридан икки йилгина, ҳеч бўлмаганда яна бир йилгина сабр қилишни сўраганида, Ябуки уни эшитиш у ёқда турсин, аллақачоноқ оилани ташлаб кетиш тараддудини бошлаб юборганди.

– Менинг ким эканим ўзимга аён. Энди рассомликка ярамайман. Агар шу зайлда кетаверса, тамом, қўлим бутунлай чиқиб қолади. Мен, иш бошлаганим аввалги еримга қайтиб борсамгина, бир амаллаб ишлаб кетишим мумкин. Менга эркинлик керак. Сен ҳам мендан холи, ўзингни озод ҳис этиб яшашингни истайман. Умид қиламанки, ўғлимиз қачонлардир буни тушуниб етади. – Ябуки шу гапни такрорлагани-такрорлаган эди.
У ишхонаси билан ҳисоб-китоб қилиб бўлгач, пулини олди-да, Парижга жўнаб кетди. Масако ўзига келганида, бутун алғов-дал-ғовлар тугаб, ўғли билан ёлғиз қолганини билди. Набуонинг эса отасини кўргани кўзи йўқ эди. Бировларни таъна-дашномларга кўмиб ташлаш, ўз яқинлари олдидаги бурчни писанд қилмаслик, ҳаттоки рассомларга хос бўлган худбинликдан ҳам Ябуки бенасиб эмасди. “Санъат” деган сўзнинг ўзи ҳам унда нафрат уйғотарди. Бу санъат дегани ҳар сафар бошидан бошланаверса, унинг қадр-қиммати қаерда қолади?
Она-боланинг шу тахлит сарсон-саргардонликдаги кунлари бошланди. Масако уйида европача усулда кийим бичиш билан шуғулланиб, рўзғорини аранг тебратарди; орадан уч йил ўтди, энди у кўйлакларга ўзига хос безаклар ўйлаб топа бошлади. Кейинчалик аёллар корсажининг кўкрак қисмига ясама гул, келинлар учун гулдасталар тайёрлаш билан шуғулланди. Мана, энди ўша машъум етти йилни ортда қолдириб, гуллар санъати мактабида ўқитувчилик қила бошлади.

Агар Ябукининг касали тўғрисидаги хабар бир йил аввал келганида борми, Набуо ҳеч иккиланмай хатни йиртиб ташлаган бўларди. Набуо кишига руҳан азоб берувчи ҳиссиётларни жиловлашга қодир, жасур инсон бўлиб вояга етганди. Масако ўғлининг хизматга киришида муаммо туғилмасин дея ҳар эҳтимолга қарши Ябукини оилавий рўйхатдан ўчирмай турганди, ўзи ҳам эрининг оилага қайтишидан умидвор эди. Набуо университетни тугатибоқ хизматни бошлаб юборди. Масако ўғлининг талабалик пайтларидаёқ қизлар билан иноқ эканини биларди. Айни пайтда Набуо университет кутубхонасида ишлайдиган ўша қизлардан бири билан ҳар ҳафтада учрашиб турарди. У ҳафта охирини интиқиб кутар, бир қарасанг ўзини эркакларга хос босиқ тутар, бир қарасанг мулойим бўлиб қоларди. Булар барини кўздан қочирмай кузатиб турган Масако ўғлининг энди кўп нарсаларга ақли етадиган бўлиб қолганини билди. Вақт-соати келиб, ҳатто ўғил ҳам ўз онасидан узоқлашишига тўғри келаркан, ўз оиласини ташлаб кетган отасидан бегона бўлиш тўғрисида гапирмаса ҳам бўлади. Хатни ўқиб чиққач, Набуонинг боши гангиб қолди.

– Хўш, онажоним нима қилмоқчилар экан?
– Биласанми, ўғлим, отанг атрофидаги дўсту ёрларини ўз ташвишлари билан безорижон қила-қила, охири итдек ўлиб кетмасайди дейман. Бундан кейин отангнинг дўстларига оғирлиги тушмаслиги учун нимадир қилишимиз керак.
– Мен отамнинг ғамини еяётганим йўқ. У билан ҳатто олди-берди қилгим ҳам йўқ, лекин у, барибир оиламиз аъзоси, отам ҳозир шундай аҳволга тушиб қолганки… Уни бу аҳволда эътиборсиз ташлаб қўёлмаймиз.

Масако ўғлининг бундай жўяли фикр юритишидан хурсанд бўлди.
Она-бола Ябуки билан боғлиқ ишларнинг барига қўл силтаб кетишлари мумкин эди, лекин қондошлик ришталари бундай беписандликка изн бермайди, улар Ябукини Японияга олиб келиб даволатишга қарор қилишди. Ябуки Дзёкити оиласидан, эришганларининг баридан воз кечиб, чет элга жўнаворганди; мана, ҳаш-паш дегунча етти йил ҳам ўтиб кетибди, хўш, у шу пайтгача нимага эришди? Набуо мэтр Курэда билан хат ёзишиб турарди, у навбатдаги меҳнат таътилини олди-ю, Парижга жўнаб кетди.

Бир куни Масако ўғли йўқлигидан фойдаланиб, суратлар саройининг хўжайини Косэга қўнғироқ қилди. Косэ ушбу оиланинг кўп йиллик қадрдони бўлиб, у ҳам Ябукининг бетоблиги ҳақида оиласига хабар берганди. Масако ҳеч иккиланмай:
– Ябукидан ҳеч дарак борми, у сизларни ортиқча ташвишга қўймаяптими? – деб сўради.
– Йўғ-ей, аксинча, Ябуки-сан бир йил деганда битта ё иккита сурат жўнатди, холос. Баъзан мусофир юртларида тирикчилиги қандай ўтаётган экан дея ташвишланиб қоламан. Мен уни бир-икки йил ичида ўз шахсий кўргазмаси билан намойишда қатнашар деб умид қилгандим…

Масако хайр-маъзур қилиб, гўшакни илди. У бу яқин орада эрининг бирон-бир ишга қўл урганини эслолмасди, энди бўлса кўргазма эмиш – бари бекорчи гап. У, арзимас, бефойда ишлар учун ўз оиласидан кечиб кетган Ябукини ўйлаб, ич-ичидан эзиларди. Масако эри жўнаб кетгандан сўнг қанчадан-қанча тунларни бедор, ғам-ҳасратда, уни қўмсаб ўтказди, энди эса худди ораларида ҳеч нима бўлмагандек, унинг ҳали эришиши даргумон ютуқларига илҳақ, оилага қайтишини кутиб, ундан умид узмай яшаши керак экан… Ябукисиз ўтган етти йиллик умри унинг инжа орзусини чилпарчин қилганда ҳам умид узмай, ўша орзуни янгитдан тикламоқчи бўлиб турганида, қарабсизки, ўша омадсиз рассомнинг куни битиб турибди, ахир, бунга қандай қилиб кўз ёш тўкмай бўлади? Буларнинг бари нима билан тугашидан қатъи назар, Ябуки Набуонинг отаси бўлиб қолаверади.
Набуо бу пайтда музлаб ётган қишки Парижнинг янги йил байрами шовқин-суронлари эндигина босилган даҳасида сайр қилиб юрарди. Масако Парижга қисқа куз фаслида келганди, у Монсо хиёбонининг барглари сарғайиб кетган дарахтларига тикиларкан, ўзини аллақандай номаълум қирғоқ томон сузиб кетаётгандек ҳис этарди. Меҳмонхона олдидаги катта кўча йўловчилардан деярли холи бўлиб, ҳаммаёқ сув қуйгандек жим-жит, худди хизматини ўтаган даҳа шу бугун дам олишга чиққандек эди. Аста, шошмай ўтиб борсанг, Зафар аркининг худди ўзидан чиқасан-қоласан. Даҳа муюлишидан бурилсанг – қаршингда гавжум Елисей майдони. Масако бетартиб оломонга қўшилиб кетаркан, Зафар аркининг кўркам олд томонини кўришга шошилиб, бир неча бор ўгирилиб қаради. Бундай серҳашам Париж рамзи яна қаерда бор? Қизиқ, бу гўзал манзарага Ябукининг кўзи тушганида нима дерди?.. Балки у, сийқаси чиққан фикр дея устимдан кулган бўлармиди… Зафар аркига Набуонинг кўзи тушмаган ҳам бўлса керак.

Набуо отасини кўргани келганида ўзини шундай тутдики, унинг касалидан худди Парижга келиб хабар топгандек. Мэтр Курэда бемордан ўз меҳрибончилигини аямади. Ўғли келганини кўрган Ябуки ўзига келолмай, унга тикилганча қотиб қолганди. Набуо отасидан ётсирарди, Ябуки эса вақтнинг шиддатидан лолу ҳайрон, ўғлининг аслзода бўлиб вояга етганини кўриб, унга қараб тўймасди. Ота-бола узоқ ўтириб дардлашишди. Ябуки жарроҳликдан яхши чиққанини, ҳозир аҳволи дурустлигини ва хавотирга ўрин йўқлигини айтиб, уни хотиржам қилди. Ябукига тинчлик бермай, уни бирин-кетин туғилаётган ғоялар келгусидаги ишларни давом эттиришга ундарди. У тезроқ тузалиб, касалхонадан чиқиш пайига тушиб қолганди. Яна у, жарроҳликдан сўнг хотиржам тортганини, оёққа туриши биланоқ Набуога ўша Париж атрофидаги ўзи бир вақтлар аслиятга қараб расм ишлаган ерларини унга жон-жон деб кўрсатишини айтди. У жойларга кетаверишда, йўлда ажойиб ўрмон, ҳозирда сотишга мўлжаллаб қўйилган қадимги қаср бор. Роса арзон, борди-ю, яшаш ниятинг бўлса, таъмирталаб, агар барча қулайликларни кўнглинг тусаса, унда чув тушишинг аниқ, шу боисдан ҳам юрак ютиб, у ерларга ҳеч ким боришга ботинолмайди. Баъзан шундай оёғингиз тагидан буғу чиқиб қолиши ҳам мумкин, лекин у сизга зиён етказмайди. Ўрмон қалин, агар қуёш ботишига тўғри келиб қолсангиз борми, у ердан чиқиб бўпсиз, хуллас, ижод учун роса боп жой-да. У кулиб қўйди. Набуо гапирмай, отасини эшитди. Уази водийсини айтмайсанми, худди жаннатнинг ўзи. Тўғри, бундай ерларда ижодкор юзакиликка берилиб кетиши ҳеч гап эмас. Сислей манзараси эсингдадир. Уазидан унча узоқ бўлмаган ерда Дюпр ёдгорлиги, қишлоқдан сал нарида эса бир уйча бор, — уни сенга албатта кўрсатаман, — унда Домье яшаган. Бу уйни унга Коро топиб берган ва шу ерда вақтинча яшашни таклиф этганида, у узоқ ўйлаб ўтирмай кўчиб ўтгандан сўнг шу ерларда яшаб, яна шу ерларда вафот этганди. Бир куни сени у ерга ҳам олиб бораман. Яна ҳар йили ўзим билан мольбертни олволиб, табиат қўйнига чиққанимда, қўшни қишлоққа ҳам ўтаман, кейин ўз пейзажларимни ўша жойда яратаман. Бу Ван Гогнинг қабридан унча узоқ бўлмаган ер. У ерларнинг манзараси жуда гўзал. Қани энди, ўлганимда мени ҳам ўша ерларга дафн этишса. У ерда мозор бор. Айтганча, Набуо бу ерларда яна қанча қолмоқчи?

Отаси билан бўлган бу суҳбат Набуони ҳанг-манг қилиб қўйганди. Унинг бу ҳолати, худди ота-бола ўртасида ҳеч бир гап ўтмагандек, отасининг унга бўлган самимий муносабатидан ҳайратланишми ёки Ябукининг ўз ижодига бўлган эҳтироми ҳали сўнмаганини кўриб лолу ҳайрон қолганиданмикан? Балки бу унинг сўнгги уринишидир? Унга одамнинг раҳми келади – бечора, соғайишини қанчалик сабрсизлик билан кутиб яшаяпти. Буларнинг барини ўз кўзи билан кўрган Набуо бутунлай ўзини йўқотиб қўйганди.

Набуо Парижда жуда оз фурсат бўлган бўлса-да, деярли бутун вақтини отаси билан касалхонада ўтказди. Ябуки ўғли билан кўришганидан сўнг ўзини анча енгил ҳис эта бошлади. “Ота, балки Японияга қайтарсиз?”— деб сўрамоқчи бўлди-ю, лекин Набуо тилини тишлаб қолди. Қандай йўл тутишни унинг ўзи ҳам билмасди, отасини ўзи билан олиб кетсамикан? Отаси Франция табиатига шунчалик шайдо экан, балки, умрбод шу ерларда қолгани маъқулдир. Бироқ, унинг бу қароридан яна атрофидаги дўстлари азият чекиши мумкин. Набуо ўз бурчини бажариб бўлганди. Отаси билан хайр-хўш қилди-да, Японияга жўнаб кетди. Нима бўлганда ҳам она юрти Япониянинг шабадаси Ябуки қалбини бир сийпалаб ўтган, ўғли Набуонинг ташрифи эса унга ўз таъсирини ўтказган бўлса, не ажаб. Набуо келиб-кетганидан сўнг Ябуки дўстларининг Японияга жўнаб кетиш ҳақида қилган таклифга индамай рози бўлди. Японияда соғайиб, ўзига келганидан сўнг яна қайтиб келиши мумкинлигини айтиб, дўстлари уни ишонтиришганди. Ябукининг ўзи ҳам касални ёлғизликда енгиб ўтиш мушкуллигини бошидан ўтказгани учун ҳам буни яхши тушунарди.

Ябукини касалхонадан самолётгача “тез ёрдам” машинасида олиб боришди ва юқориги ўриндиққа олиб чиқиб қўйишди. Нарсалари ҳам унчалик кўп эмасди. Ўзи билан олиб келгани бир дона сурат ва палатасида осиғлиқ турган бўзга чизилган манзара бор эди, холос. Яна қолган майда-чуйдаларни алоҳида жўнатишларини сўраганди.

Парижга етиб келган Масако эрига қайтиб келиш насиб этмаган шаҳар кўчаларида бемақсад, шунчаки сайр қилиб юрарди. Елисей майдонидаги йўлкалар, айвон ва қаҳвахоналар кайфи чоғ оломон билан гавжум эди. Масако Париж кўчаларида адашиб қолмаслик учун ўғли Набуо чизиб берган харитага қараб айланарди, лекин юрагида оддий қизиқишдан бўлак ҳеч вақо йўқ эди. Елисей майдони тахминан Гиндзага ўхшаб, 9-даҳагача чўзилган бўлиб, бу йўлни Масако кўз очиб-юмгунча босиб ўтди. Фавворалар билан безатилган Рон-Пуэн майдонидан у ёғига чинорли хиёбон давом этарди. Масако ўткинчилар онда-сонда сайр қиладиган бу хиёбонни чизган япон рассомини эслади. У “Тотувлик” майдонига яқинлашганда, ҳолдан тойиб, юқорироқдаги тош зиналардан бирига ўтириб дам олишга қарор қилди. Манзара, ҳойнаҳой, бу ердан ҳам гўзал кўринса керак. Зинадан унга пешвоз чиққан ёш япон қиз ва йигитлар тушиб келишарди.
– Бу ерда нима бор?
– Бу ер импрессионистлар** музейи.

Улар тезда кўздан ғойиб бўлишди. Масако нафасини ростлаш учун юқорироқдаги зина майдончасига кўтарилди-да, ўсиб кетган майсалар ёнида тўхтаб, ёшлигини, эри унга кўрсатган расмларни эсга олди. Бу қандай бедодликки, қаёққа қарама – расм. У яна қаерга ҳам борсин. Зина тепасида туриб энди ётоққа қандай қайтишни ўйлади. Зафар арки кўчанинг охиридан қўққайиб кўриниб турарди. Меҳмонхона унга олисдек туюлди. Бир ўзи таксига ўтиргиси келмади. Мусофир юртининг ҳатто кўчалари ҳам сенга бегона, у бирдан бемақсад, шунчаки сайр қилиб юрганини англаб қолди.

Мэтр Курэданинг устахонаси Парижнинг 14-даҳасида жойлашганди.

Масако меҳмонхона дарбонидан такси топиб беришини сўради, ҳайдовчига манзилни айтганди, у ҳам пайсалга солмай, тўппа-тўғри Курэданинг уйига элтиб қўя қолди. Темир эшик, унинг ортидаги ҳовлида эса икки қаватли уй қад кўтарганди, уйнинг олд томони ўйилиб, ичкарига расмхона қурилганди. Мэтрнинг хотини унга пешвоз чиқиб кутиб олди, сўнг хонадан Курэданинг ўзи бошини чиқариб қаради. Масако Ябукидан беш-олти ёш катта бўлган Курэдани кўриб, вақт оқар сувдек қанчалар тез ўтиб кетганини хаёлидан ўтказди. Курэданинг сочларига оқ оралаган, лекин юзи, бўй-басти ўша-ўша эди.
– Устоз, сиз ўзгармабсиз.
– Ҳа, энди ёш эмасмиз-у, лекин ҳали кучдан қолганимизча ҳам йўқ. Қисқаси, мўйсафид бўлиб қолдик. Энди қадам қўядиган ўн йиллигимдан хавотирдаман…

У хушмуомала, тўғри сўз, иродали, айни замонда олижаноб инсон ҳам эди. Бундайлар ёлғон гапиришни билмайди. Унинг ижоди иқтидор маҳсули дея тан олинганди. Бундай одамнинг олдида Ябуки ўзини бехавотир сезгани аниқ, дея хаёлидан ўтказди Масако. Курэданинг хотини японча чой дамлади. Эр-хотин Курэдалар шунча узоқ йўл босиб келган Масакодан миннатдор бўлишди ва Ябукининг вафоти муносабати билан унга билдиришган таъзиялари бошқаларникидан кўра қаттиқроқ ботди.

– Уни Де Голл аэропортидан самолётга ўтқазиб кузатаётганимда, ростини айтсам, менинг бунга ҳеч юрагим чопмади. Сал аввалроқ бунинг акси бўлганди, яъни уни тезроқ жўнатиб юборишга ошиқиб, эсон-омон самолётга етказиб боришни ўйлаб, роса ташвишлангандим, одамнинг феъл-атворига ҳам ишониб бўлмас экан. Бедаво дардга чалинган одам кўзларингга мўлтиллаб сендан нажот кутиб турса, бунга қандай чидай оласан.
Шуларнинг барини бафуржа ўйлаб кўрдик-да, уни уйига, ўз яқинлари ёнига жўнатиб юборишга қарор қилдик. Жарроҳлик амалиётидан сўнг у аста-секин тузала бошлади, ўз-ўзидан умид ҳам уйғонди, бундай пайтларда қандай қилиб жўнаш ҳақида оғиз очиш мумкин? Хуллас, бир амаллаб уни жўнаб кетишга кўндирдик. Кетиш олдидан эса худди бурчимизни қойилмақом қилиб бажаргандек ўзимизни енгил ҳис этдик, лекин юракдаги хижиллик бизга тинчлик бермасди. Баъзан, Ябукини Парижда олиб қололмай, унинг сўнгги тилагини адо этолмаганимиз биз учун бир умрлик армонга айланиб қолмасайди, деб ўйлайман, — деди самимий оҳангда Курэда.

– Наҳотки Ябуки Японияга қайтишни сира истамаган бўлса?
– Йўқ, ундай эмас, менимча, у ўғлини кўрганидан кейин ўзини қўярга жой тополмай қолганди, тағин ўзи билади.
– У Японияда даволаниб, оёққа турганидан сўнг Парижга қайтмоқчи эди. Ёнимда ўзини яхши ҳис этаётгандек туюларди. Нима қилсам чурқ этмасди, менга ўзининг навбатдаги ҳамширасидек қарарди. Баъзан менга ўз иши. Париждаги таваккалчиликда ўтган ҳаёти ҳақида гапириб берарди, вақт ўтиши билан ҳатто ўша кўнгилга урган хотиралар унга ардоқли бўлиб қолганди. Вақт ўтган сайин аҳволи оғирлашди, хаёли паришон бўла бошлади, Японияни Париждан ажратолмай, ўзича французчалаб нималарнидир ғўлдираб қўярди. Гоҳида ўзини палата деворига осиғлиқ манзара-расм ичига кириб кетгудек бўлиб тикиларди. Умрининг сўнгги дамигача унинг ёнида бўлганимиз яхши бўлди деб ўйлайман. Агар ғариб ва мусофирликда ўлиб кетганида, унда ўзини бутунлай биздан ажралиб қолгандек ҳис этган бўларди.

Мэтр Курэданинг ҳаяжони юзидан билиниб турарди. Бир куни Ябукининг кўнгли япон миллий таомларидан суюққина гуруч бўтқасини тусаб қолганида, Курэданинг хотини унга ўша бўтқани тайёрлаб берганини мириқиб сўзлаб берди. Етти йил Францияда яшаб қўйган бўлса ҳам барибир кўнгли ўз юртининг таомларини қўмсаб қоларди. Тобим қочса мен ҳам, шўрва эмас, айнан ўзимизнинг япон бўтқасини хоҳлаб қоламан..
Жаноб Ябукининг ўшанда мендан биринчи маротаба ниманидир илтимос қилиши эди. Менимча, у пешонасига битилган қисматни ўз хоҳиши билан ўзгартирганидан пушаймонлиги ҳақида ўйлаган.

Курэданинг хотини Масаконинг кўнглидагини гапирганди. Бир куни кечки пайт Ябукининг бирдан нафаси бўғилиб, бир оздан сўнг яна ўзига келди, лекин бу воқеадан икки-уч кун аввал у Набуони зориқиб кутганди ва сабри чидамай Масакодан ўғлига телефон қилишни сўраганди. Набуо келганида ўз расмлари ҳақида тўлиб-тошиб гапириб берганди.
– Қай томондан қараманг, ўз умрини яшаб бўлган, одоб-ахлоқ доирасидан чиқмай ишланган расмлардан мен воз кечдим. Энди эркин ижод қилмоқчиман. Қандай истасам, шундай ишлайман. Қурбим етганча хўб ишладим. Энди ўз услубимни топгандекман. Нима бўлганда ҳам мен тезда жўнаб кетишим зарур. Бўлмаса, расмларим мени унутиб юбориши мумкин. Тезроқ жўнасак бўлмайдими? Мен қачон учиб кета оламан?
– Шу ерда ҳам ишласа бўлади-ку. Балки ўша расмларни шу ерга олиб келармиз?

– Унда аслиятни нима қиламиз? Уазини бу ерга олиб келиб бўлмайди-ку… У ўзини ўлдирмоқчи бўлган ўша далани кўролмаймиз. – Оташ бўлиб ёнаётган Ябуки кўзларини зўрға очди. Набуо ундан:
– У деганингиз ким? – деб сўради.
– Келаси сафар сени у ерга олиб бораман.—Ёшлигимда Вламинкдан*** таҳсил олган Ноаи менга расмдан устозлик қилган. Ноаи Ван Гогга топинарди, уни ўз отасидан ҳам кўпроқ яхши кўришини айтарди. Бу сўзлар кейинчалик тарих зарварақларига муҳрланиб қолди. Хуллас, у Францияда ўз отасидан кўра кўпроқ яхши кўрадиган рассом вафот этган қишлоқ бор. У ерларнинг табиати оддий, дабдабасиз, тинч ва осойишта. Ўша ерларга сен билан бирга борайлик-а, ўғлим. Қани энди ҳокимлик томонидан ўша томонларда биронта тадбир уюштирилса, унда боришимиз осонроқ бўларди. У ерда ўрта аср охирларига оид ажойиб черков бор. Бу черков не-не талотўпларга гувоҳ бўлмади, дейсан. Устоз дафн маросимини ўтказиб, черков эшигидан чиқиб келаётган одамларга дуч келиб қолган ва менинг ҳам кун-соатим битибди, деб хаёлидан ўтказган-да, черков ташқарисидаги далага чиқиб ўзини отиб қўйган.

Ябуки худди ўтган ҳаётидан бир парчани ҳикоя қилиб бераётгандек тўхтовсиз гапирарди. Унинг эти суягига ёпишган юзи бужмайиб, қип-қизил бўлиб кетса ҳам гапдан ўзини ҳеч тўхтатолмаётганди.
– Отам учун шунчалик қадрли бўлган ўша жойларни биз ҳам кўрсак бўлармиди…– деди Набуо.
Набуо отасига анча ўрганиб қолганди. Ота-бола бошқа-бошқа дунёда яшасалар-да, Набуо унинг аҳмоқона ишларига бош қўшишни истамасди, лекин борган сари яқинлашиб келаётган ажал сояси бундай лоқайд қараб туришга изн бермасди. Набуо онаси билан ёлғиз қолган кезларида:
– Қани энди, яна бирор ўн кун яшаса…– дерди.
Масако титраб кетди. Бемор ўн кунга ҳам етиб бормади, унинг руҳи аллақачоноқ у тириклигида қўмсаган ерларда кезиб юрарди, кўп ўтмай унинг кўзлари абадий юмилди. Касалхона боғчасидаги олча куртаклари ниш уриб қолганди.
– Вафотидан сўнг ўтказиладиган кўргазма нима бўляпти? – сўради мэтр Курэда.

Эр-хотин Курэдаларнинг жонбозликлари билан Париждан йиғиб олиб, жўнатилган Ябукининг барча ишлари Японияга келиб тушгандан сўнг тўғри Масаконинг торгина уйини бутунлай эгаллади-қўйди. Унинг ўзи бу расмларга ҳали тузукроқ назар солгани ҳам йўқ. Масако расмни очди-да, уни кўриш учун бир оз орқага тисарилган эди, жавонга бориб урилди.. Ябукидан ўнлаб ишлари мерос қолди, лекин унинг ўзи бу меросни кимга ишонган бўларди? Кўргазма тўғрисида Косэ расмлар саройи билан келишиб, кўргазмани шу йилнинг кузида ўтказадиган бўлди. Ябукининг эъзозли устози бўлган мэтр Одзакини кўргазмага таклиф этиб, ўз фикр-мулоҳазаларини ёзиб беришини илтимос қилишмоқчи. Ябукининг ишларига Масаконинг ақли етмасди. У аввал-бошда устозларига ҳавас қилиб уларга эргашди ва ўз йўлини тополмай, қотиб қолган услубда, ишлади, охирги манзараларида майинлик, нафислик, таваккалчилик, ўзига хос ўжарлик билан қоришиб, уйғунлашиб кетганди; умумий жилвадорликнинг кўпи тўқ рангда эди. Масако назарий қарашлари тарафдорларидан бўлган мэтр Одзакининг бунга қандай муносабат билдиришидан хавотирланарди. Ҳар ҳолда Одзаки Ябукининг расмларини кўриб, ўзини тушунгандай қилиб кўрсатганида эди, унинг ижодига бирмунча қизиқиш уйғотиш мумкин бўларди. Балки бўлиб ўтаётган бу воқеалар марҳумнинг истак-хоҳишига зиддир.

Мэтр Курэда:
– Шахсий кўргазма, албатта, ўзига хос услубни талаб қилади…– деди хаёлга чўмиб.
Масако мэтр Курэдани кўргазма манфаати учун сўзга чиқишини хоҳларди. Қани энди мэтр Курэда ўз ролини қойилмақом қилиб бажарганда эди, унда Масако жон-жон деб ишга киришган бўлармиди.
Ҳовлида арча гулига ўхшаш бинафшаранг гуллар очилиб ётарди. Курэданинг хотини бирпасга чиқиб кетганидан фойдаланган Масако гулларга суқланиб тикилди.
– Устоз, илтимос, айтинг-чи… Ябукининг расмларига нима дейсиз? Ҳали расмларни очиб, уни бафуржа кўришга улгуролганим йўқ… Агар кўргазмада унинг ишларини тан олишмаса, унда нима бўлади? Рассомнинг бу тахлит яшаб, ижоди айни қизиган паллада дунёни тарк этишига ачинмай бўладими? Мен уни ҳатто ўз касбидан қизғандим, буларнинг бари унга нисбатан адолатсизлик эмасми. Ябуки севган ишини деб оиласидан воз кечди. Шу қурбонликлар эвазига унинг ижодида биронта илоҳий учқун кўринадими?

Масако мэтр Курэданинг тил учида қилган тасаллисига зор эмасди. Курэда эса буни сезганди.
– У фақат биргина ишида гулларни, яъни оқ гладиолусларни тасвирлаганди. Мен, баъзан мана шу расмдан олган илк таассуротимни эслайман. Ихчамгина гулдонга бир талай гуллар пала-партиш солиб ташланган, гуллар эса идишга сиғмай, бири эгилган, бири синган, баъзилари ер билан битта бўлиб ётарди, бу расмга ўхшамасди, унда жонли нимадир бордек, манзарадан кўз узолмасдингиз. Орқадаги қора ранг оч ҳаво ранг билан қоришиб кетганди. Сап-сариқ гулдондан нур таралиб турибди. “Ван Гогда ҳам худди шундай “Гуллар” деган сурат бор”, — дедим унга бир куни.

– Буни қаранг-а, демак, Ван Гогдек рассом ҳам менга тақлид қилган экан-да,—дея Ябуки беғамгина жавоб қайтарганди.— Яна битта манзара бор. Унда дарё ва кўприк тасвирланганди. Рассом кўприкка чиқиладиган томондан қараб турарди, унга улкан ва бесўнақай тўсинлар қалаб ташланган, кишида худди бу ерни қутурган буқа остин-устин қилиб ташлагандек таассурот уйғотарди. Чапда ва ўнгда эса сокингина оқиб турган сой тасвирланганди. Худди мутаносибликдан бехабар болалар расмидек. Буни кўрдим-у, нафасим бўғзимга тиқилаёзди. Менга, бу ишни у қўли билан эмас, юраги билан бунёд этгандек туюлди. Дарёни тинч ва сокин кўриш мумкин бўлганда, нега энди кўприк устабузармонлик маҳсули бўлиши керак экан. Башарти мен ундан бу ҳақда сўраганимда эди, биламан, у ҳеч иккиланмай: “Кўприк – бу мен”, деб жавоб берган бўларди. Дарё ўз изни билан яшагандек, кўприк ҳам худди шундай, дарё оша ўз ҳаётини яшайверади. Ҳеч разм солганмисиз? – унинг ишларида ўзига хос жозиба бор эди. Масалан, кенг кўприкка ингичка, деярли кўзга чалинмас қизил чизиқ тортилган. Бу ёруғ оламни рассом Ябуки шундай тасаввур этарди. Менимча, у шундай яшаганки, табиатни ўзи истаганча чизиб, яна уни асл қиёфасини бузмаган ҳолда кўра олган ва шу орқали табиатга мос манзара ярата олган.

Мэтр Курэда бу гапларни чин юракдан гапиргани шундоқ билиниб турарди, шу боис шубҳалардан холи бу самимий суҳбат охиригача шундай давом этди.
Масако ўзини енгил ҳис этди.
– Мени ҳам битта расм қизиқтириб қолган. Энг дағал бўзга ишланган бу расмда черков тасвирланганди; диққат билан разм солинса, черков ажал минорасидек виқор билан қад кўтариб турибди гўё. Рассомнинг ўзи эса худди марҳумлар ёки авлиёлар билан суҳбат қураётгандек. Мен ўзимни санъат борасида ҳеч вақога ақлим етмаса керак деб ўйлагандим, лекин энди тушунишимча, расм сени ўз гўзаллиги билан сеҳрлай олмас экан, унда уни расм демаса ҳам бўларкан. Одам кўрганида ҳайратдан ёқа ушлайдиган ёки бўлмаса кўнглингни чўктириб юборадиган асарларни мен тушунмайман.

Набуо менга ўгирилди-да: “Бунча қайғули расм бўлмаса,” деди. Бу сўзларни эшитдим-у, ичимда ғалаён кўтарилгандек бўлди. Нима бўлганда ҳам жигаримдан бундай гапни кутмагандим. “Кўзингни каттароқ оч-да, диққат билан яхшилаб қара, ана ўшанда, ундаги гўзаллик сени мафтун этганига ўзинг ҳам амин бўласан!” – дедим мен ва худди кутганимдай бўлиб чиқди. Унга эртаси куни қуёш ёруғида қарагандим, қора ва кулранг туслар жилва қилмоқда эди. Ўшандан бери ҳар куни қараганим сари у менга яқинроқ бўлиб бораверди, гўёки мен билан гаплашиш учун тилга киргандек. Расм билан бўлган бу суҳбат менга Худонинг инояти эди. Ябуки бунчалик ибратомуз даражада ўзгарар деб ҳеч ўйламовдим.

– Агар Ябуки-куннинг**** хотини уни тушунолган бўлса, бу нур устига аъло нур. Уни томошабин қабул қиладими, йўқми, бу энди бошқа масала.
– Суратда ёвузлик ёки бирон-бир ақл бовар қилмайдиган нимадир бўлса, унда тушунмасликлари турган гап. Балки бу нодир асармасдир, лекин шундай бўлган тақдирда ҳам барибир, мен уни тушуноламан. Ўғлим менга: “Сен учун азиз бўлган киши қаерларни қўмсаганини, қаерларга бориб ижод гаштини суришни хоҳлаганини билмоқчи бўлсанг, яхшиси, бор-да, у ерларни ўз кўзинг билан кўриб кел,” деди ва келиш-кетиш муаммоларини ўз зиммасига олди.

– Эртага мен Ябуки учун қадрли бўлган Уазининг теварак-атрофини сизга кўрсатаман. Рафиқам иккимиз у ерларга қадам ранжида қилмаганимизга ҳам анча бўлган. Сизга жон-жон деб ҳамроҳлик қиламиз. Сайёҳатчиларнинг кўпчилиги Париж деганда Елисей майдонинию, Сент-Онорени тушунишади, йўқ, аслида ундай эмас, шаҳар ташқарисига бир қадам босиб бўлса ҳам чиқиб кўринг-а, ўзингизни худди мўъжизалар ичига тушиб қолгандек ҳис этасиз.

Меҳмон шарафига дастурхон ёзилди, учаловлари ерга солинган дастурхон атрофида тушлик қилишди, бу ердан ичкари ҳовли кафтдагидай кўриниб турарди. Масако қўлига бир бурда нонни ушлаганча, Францияда яшашга шунчалик кўникиб кетган эр-хотин Курэдаларнинг устрицани қийналмай, бемалол еяётганларини кузатаркан, бу меҳмондўст оилада Ябуки ўзини қандай ҳис этгани ҳақида ўйлай кетди. Агар ўғли ҳам оила қуриб, алоҳида яшаса, уйидан файз кетади.
– Парижга биринчи келишингизми дейман? Унда, албатта, сизга ҳамроҳлик қиламан.
– Ҳа, албатта, ҳамроҳлик қиламиз, – дея бош силкиди мэтр Курэда. – Ябуки шаҳар атрофини хуш кўрарди. Мен ишлаган анҳорни кўрганида: “Отни мендан олдин қамчилаб қолибсан-да,” деб ўпкалаганди. У дарёни жуда севарди.
– Унинг азбаройи сувга меҳри тушганидан ёзнинг иссиқ кунлари анҳор ёқалаб қандай сайр қилганини, сувга яқинлашиб боргани са-йин сабри чидамай, пайпоқни улоқтириб, ялангоёқ сувни шалоплатиб кечганини гапириб берганди.
– Бу воқеа ўн тўртинчи июл байрам тантанаси куни содир бўлганди. Кун иссиқ, бу ёз аввалгиларидан бошқача келганди.

Бир куни Ябуки-сан дабдурустдан уйимга кириб келди-да: “Бекажон, желе***** тайёрлашни биласизми?” – деб сўраб қолди. Сўнгра желени қандай тайёрлашни менга ўргатди. Мен у истагандай чиқара олмай, охири ўрнига сиркаланган лўвия угра пишириб бердим. У ҳалимдек юмшоқ одам бўлиб, чивинга ҳам озор бермасди.
У ёдига тушиб қолган воқеаларни сизга жон-жон деб гапириб берарди. Масако беихтиёр Ябукининг бу хонадонда ўтган ҳаёти, яъни аҳён-аҳёнда бўлса-да, унга япон миллий таомларидан татиб кўриш насиб этгани ҳақида ўйлади.

Эртаси куни Масако эр-хотин Курэдаларнинг таклифига кўра, тушдан кейин уларга қўщилиб билан автомобил саёҳатига жўнади. Ҳаво очиқ, эрта бошланган кузнинг ёқимли шабадаси эсиб турарди. Рулда мэтр Курэданинг ўзи ўтирарди. Машина шаҳардан Париж ташқарисига йўл олди. Йўл бўйидаги эски кўчалар муюлишида кичик-кичик қаҳвахоналар кўзга ташланарди. Масако кеча унга кўрсатишган қатор уйларни эслади. Монмартрнинг шу қисмидаги мавзенинг муюлишида ҳам қаҳвахона бўлиб, йўлканинг қоқ ўртасига стол қўйиб ўтириб олиб, ўтган-кетганни бепарволик билан кузатаётган чолни хаёлидан ўтказди.

Уларнинг машинаси дала бўйлаб учиб борарди. Атрофда кўзни толиқтирадиган на бир фабрика, на бир корхона кўринади: шаҳар ташқарисида бирдан дала ва боғлар кўзга ташланди. Масако ўтган кунлари мобайнида унга тинчлик бермай келаётган ўзига номаълум бир туйғу билан ҳозирги саёҳатини орзиқиб кутганди. Ёлғизликда яшаб, кўнгли яримта бўлиб қолган ва аёллик қисматига битилган кунларини ўтказаётган Масако етти йиллик ўтган умри мобайнида эрининг гуноҳларидан ўтишга бир неча бор рози бўлганди. Баъзан оҳиста, ич-ичида уни чақирар, энди эса Ябуки яшаган ҳаётнинг бир бўлагини бўлса-да, кўриш унга ҳам қарз, ҳам фарз эди. Балки Масако ўз иқтидори мезонини билиш кўйида мусофирчилик аламини тотган рассом изидан борсагина уни тушунолган бўлармиди?

Шимолгача чўзилган ҳақиқий ўрмон Париждан бошланиб, қирқ-эллик дақиқалик йўл эди. Ўрмон ичига кириб борганларида, уни ўраб турган ғуж-ғуж дарахтларни кўриб, Масако довдираб қолди. Атрофда зоғ ҳам кўринмасди.
– Худди оёғинг остидан тулкими, буғуми чиқиб келаётгандек туюлаверарди…
– Буғуларга кўзим тушмади, лекин, қуёнлар, сонялар****** у томонда яшашади, — деб қўли билан ишора қилди мэтр Курэда.
– Ябуки яна бир ишида қор босган дарахтзорни тасвирлаганди.
– Менимча, бу худди ўша. У ернинг қишида қор ёғиши билан совуқдан шамдек қотиб қолиш ҳеч гап эмас, Ябуки бу асар устида чамаси беш соатлар ишлагандир-ов. Менга ҳаммадан ҳам қорга таслим бўлмай турган журъатли дарахтлар қиёфаси ёқади.

Ҳозир ўрмон тинч, лекин бир оз ваҳимали, холос, бу ерда табиатга уруш очган инсон зотининг арвоҳини ҳам кўрмайсиз. Уларнинг кўз ўнгида ўрмон йўлидаги дарахтлар орасидан тушган ёруғликда қасрга ўхшаш иморат пайдо бўлди; худди япон қасри деворларидек ясси тепаликлар чўзилиб кетган – турган-битгани тарих деяверинг. Шаҳар ва қишлоқларни босиб ўтган машина ниҳоят орзиқиб кутилган Уази воҳасига етиб келди. Узоқдан Масакога таниш сой, ўша анҳор, ўша кўприк кўзга ташланди. Кўприк қутурган буқадек бе-сўнақай бўлса ҳам воҳанинг манзарасини одатдагидек тўлдириб турарди. Сой тип-тиниқ, сувида ўрдаклар сузиб юрарди. Яқин атрофда ресторан бўлиб, эр-хотин Курэдалар уйга бирон нима олиб кетиш мақсадида таомнома кўргани кетишди.

Кўприкдан ўтишгач, Ябуки севган ва ҳар йили чамаси уч ой вақтини ўтказадиган Овёр қишлоғига кириб келишди.
– Кейин Ябуки келиб тушган меҳмонхонага ҳам кириб ўтамизми?
– Бу ерда ҳали меҳмонхона ҳам борми?
– Бўлмасам-чи! Тўғрироғи, меҳмонхона эмас, пансион. У ерда Ван Гог яшаган хона ҳам сақланиб қолган.
Кўзланган манзилга етиб келишгач, Масако безовталана бошлади. Машина қатор уйлар тушган кўчадан ўтиб борди-да, қишлоқ идораси жойлашган ихчамгина майдондан чиқди. Масако майхона олдида машинадан тушди. Майхона тепасидаги “Ван Гог” ресторани деган ёзув ярқ этиб кўзга ташланиб турарди. Бу икки қаватли эски бино бўлиб, хира ёритилган зал бўм-бўш эди.
Мэтр Курэда Масаконинг кўзларидаги саволни дарров уқиб олди.
– Айтишларича, бурун бу ерларда томига туйнук ўрнатилган арзон қаҳвахона бўлганмиш. Ван Гог шу ерда, орқадаги хонанинг чордоғида ўлган.

Масако ҳаёт қуёши ботай-ботай деб турган бир паллада рассомнинг юқоридаги кичкинагина туйнукдан тушиб турган хира нурга маъюс тикилиб турганини кўз олдига келтириб, юраги орзиқиб кетди. Рассомга нисбатан бундай қўполлик – рестораннинг Ван Гогнинг номига қўйилгани нафсониятига тегди. Идора ёнидан туриб қарасангиз, чўққисига ўткир найза қадалган эски черков шундоқ кўриниб турарди, агар нишабликдан тепаликка кўтарилсангиз, у яна ҳам яққолроқ кўринарди.. Ана шу Ябуки чизган черков эди. Бир неча аср аввал чеккароқда бунёд этилган бу черков қандайдир бир хислати билан одамлар томонидан асраб-авайлаб келинаётир. Ўзи ҳам йўллар айрилган ерда жойлашганди. Черковдан ибодат маросими овози эшитилиб турарди.

– Менимча, Ван Гог айнан мана шу черковни чизган бўлса керак. Мен уни Париждаги импрессионистлар музейида кўргандим.
– Ҳа, у шу яқин-атрофга қўйиб чизган. У буни ўзи вафот этган 1890 йили ишлаганди. Манзара – балки ҳалиям ўша-ўша. Ябуки эса айнан шу черковни ён томонидан тасвирлаганди.
– Ван Гогнинг черкови ҳақиқатан бутунлай бошқача эди. Кўкка парвоз қилсин дея атайлаб мовий рангда чизилганди. Ябукиники – мулойим-маъюс, Ван Гогникидан бутунлай фарқ қиларди.

Масако черковнинг тош деворидан юқорига боқди, балки қачонлардир рассом ҳам худди шу ерда турган бўлса, ажабмас. Ябуки бунга бошқа томондан қарагандир, ранглар ҳам унга бошқача товланиб кўрингандир.
Черков атрофини айлана туриб, ёнгинасида Ябукининг оғир хўрсинишини сезгандек бўлди ва бирдан буғдойзорга кўз югуртирди. Пишиб етилган тилларанг бошоқлар вазмин чайқаларди.
– Бу ҳалиги гала-гала қарғалари бор Ван Гогнинг даласими?
– Ҳа, худди ўзи. Йигирма еттинчи июл куни шу ерда у ўзини отиб қўйган. Лекин тирик қолган. Уйига қайтиб келиб, уч кундан кейин вафот этган.
– Ёлғизликда ўлганми?
– Менимча, Тео деган укаси ёнида бўлган.

Масако тилларанг буғдойзорга тикилиб қараркан, энди бу ёғига бардоши етмаслигини тушунди. У яна Ябукининг оғир хўрсинишини ҳис этди.
– Устоз, айтинг-чи, Ябуки ҳам ўз жонига қасд қилгани ростми?

Мэтр Курэда ҳайратдан кўзларини чақчайтирди, саросимадан типирчилаб қолди. Сал нарида дала хризантемаларини узаётган хотини қаддини ростлади.
– Ўтакамни ёрай дедингиз-ку! Бутун ҳаёти афсоналар қуршовида қолган рассомнинг ўтмишини Ябуки-куннинг ҳаёти билан таққослаб бўларканми? Бу гапни қаердан олдингиз? – деди Курэданинг хотини ва бошдан-оёқ унга разм солиб чиқди.

Ябуки ҳам ўша ўзини ўлдирмоқчи бўлган рассомнинг изидан қолмай, уч ойлаб шу ерларда яшаб юрган-ку, ахир. Ким билади, балки ўлимида ҳам унга ўхшагиси келгандир. Шунақаси ҳам бўлади-ку. Балки, ўша тубсизлик уни оҳанрабодек ўзига тортгандир.

Эр-хотин Курэдалар бир-бирларига зимдан қараб қўйдилар-да, сўнг нигоҳларини олтин бошоқларга қаратдилар.
– Ябуки-кун шу ерда бетоб бўлиб қолиб, бизга телеграмма юборганди. Биз оғайним иккимиз етиб келганимизда, бизга пешвоз чиқиб кутиб олди ва учаламиз йўл бўйидаги ресторанлардан бирида тамадди қилдик. У силла қуриш касалига мубтало бўлганди. Қорин тўқ бўлса, калла ҳам яхши ишламайди дерди-да, ҳеч нима емасди ва бу аҳволида дуч келган ерда ҳушидан кетиб йиқилиб қолиши ҳеч гап эмасди. Қулоғимизга, ҳарҳолда, мана шундай гаплар ҳам чалинганди. Эшитганимиз шу, балки чини билан ҳам шундай бўлгандир.

Масако ҳатто ажал ҳам ундан юз ўгириб кетган Ябукини ўйлаганида, ич-ичига сиғмай кетаётган киноя, жирканиш уни адойи тамом қилиб борарди. Эҳтимол, бу черков ана ўша пайтларда ишлангандир. Расмда ҳам черков ўз танҳолигини кўз-кўз қилиб, кўкка бўй чўзганча, ҳаёт оқимини кузатиб турарди.
Ўша вақтдаги ҳақиқий черковдан эса хорал******* овозларигина аранг эшитилиб турарди.
– Дафн маросими бўлса керак. Бу ернинг кунлари узун…

Қош қорайиб, оқшом тушгани билиниб турса-да, буғдойзорлар кундузгидек ёп-ёруғ, мавж уриб турган бошоқлар тўлқини улар узра тўшалган улкан гиламга ўхшаб кўринарди. Даланинг шундай ёнгинасида тош девор билан ўралган катта ер майдони бор эди. Бошида у бу жойнинг нималигига ақли етмади, лекин дарвозадан гул ушлаб бири кириб, бири чиқиб турган бир тўп қариялару болаларни кўриб, гап нимадалигини англади.

Бу ерда мозор бор эди. Курэданинг рафиқаси қишлоқ йўлидан хризантемаларни нима сабабдан узгани энди маълум бўлганди. Биронта дарахт кўринмасди, фақат қабр тошлари қатор тизилиб кетганди, холос. У ер-бу ерда одамлар кўринарди. Масакога бежирим тош девор тагидаги оддийгина қабрни кўрсатишди. Унга қабр тоши ўрнатилган бўлиб, атрофига гуллар экилганди. Тошлардан бирига: Винсент Ван Гог, бошқасига – Теодор Ван Гог деб ёзиб қўйилганди. Икки ака-ука қабрини кўрган Масакони титроқ босди, охиратнинг қанчалик маъносиз ва сукунатга чўмганини у илк бор ҳис этиши эди. Бу ерга уларнинг хокигина дафн этилганди. Ўзи чизган автопортретдагидай озғин юзли, суяклари чиқиб ётган Ван Гог шу қабрга қўйилганди. Дунёга келиб ўз қадрини тополмаган рассомнинг ҳаёти шу қабр тошининг тагида босилиб ётарди. Курэданинг рафиқаси эҳтиром билан унга хризантема гулдастасини қўйди. Масако қабр ёнида турган ёғоч пақирни олиб, гулларга сув қуйгиси келди. Қабрда ётган одам Масаконинг яқин кишиси бўлмаса-да, барибир, уни бегона деб бўлмасди. Вафотига 80 йилдан кўп бўлган рассом ётган ерга ўзингни ташласанг, бу йил дунёдан ўтган япон рассоми ҳам унинг ёнида ётибди-ку, дея кўнглинг таскин топади. Оддийгина бу қишлоқда ўз расмлари билан донг таратган машҳур мусаввир дафн этилган. Ҳаётда қайси йўлдан боришни билмай, узлатда яшаган бу одам ўз расмларида бизларга нималарни сўзлаб бермоқчи бўлганийкин? Ябуки ҳам ўзидан кейин тушуниб бўлмайдиган, ҳали ўз баҳосини топмаган номаълум черков тасвирланган расмни қолдирганди.

Осмонда қарғалар галаси бир кўринди-да, яна кўздан ғойиб бўлди. Масакони бу ерларга эр-хотин Курэдаларнинг оқкўнгилликлари ва Ябукининг руҳи етаклаб келганди. Масако орқа томонида қабр бўлган тош девор ёнига келди-да, уни аста силади ва у ерда ўсган гиёҳдан бир тутам юлиб олди. Сўнг аста юриб, қолган қабрларни зиёрат қилди.

Эндиги келадиганларга бу ерлардан жой топилмаслиги аниқ. Ер тагида ёнма-ён турган тобутлар ҳам сиқилиб қолгандир.
Масакодан сал нарида эр-хотин Курэдалар туришарди.
– Кўряпсанми, сен ҳам рассомсан, лекин черковни, далани чизганлар Овер-Уазидаги мозорда улар билан бирга ётишибди… – пичирлаб деди мэтр Курэданинг хотини.
– Ҳа, тўғри. Улар доктор Гашенинг қўлида тарбия топишган-да.
– Сиз расмини чизган ўша Гаше деганлари ажойиб одам бўлган экан-да. У бир вақтнинг ўзида ҳам тирсагига, ҳам елкасига суянган ҳолда ўтирибди…

– У сенга ёқармиди? Портретига боқсанг, ташла барини, бу ердан бошни олиб кетайлик, деяётгандек.
Мэтрнинг товуши Масакого эрининг овозини эслатиб юборди. Ҳушёр тортган Масако билдики, эр-хотин Курэдалар уни ёлғиз мозор айланиб юрганини кузатиб тургандилар. Улар дарвозадан чиқибоқ тепаликдан қиялаб, юриб кетдилар ва икки юз-уч юз йил бурунги рангини йўқотмаган қатор уйлар ёнидан чиқишди. Масако ўз хаёлларига банд кетаётганди, бирдан мэтр Курэданинг овози унинг диққатини бўлди.
– Мана ўша жой. Ябуки Оверга келганида, албатта, шу ерда тўхтарди.

Меҳмонхона Хонгонинг бошланиш жойида, қизил дарвоза ёнидаги Токио талабалар пансионини эслатувчи “Ван Гог” ресторанининг худди ўзи эди. Масако нима қилишини билмай иккиланиб қолди, лекин анча ичкарига кириб боришгани боис орқага қайтиш имкони қолмаганди. Мэтр эшикни бир итарганди, ихчамгина меҳмонхонанинг иккинчи қаватга олиб чиқувчи зинаси кўринди. Зина ёнида баланд ёзув столи турарди, уларнинг чақириқларига ҳеч ким жавоб бермагач, мэтр столдаги қўнғироқчани олиб жиринглатди. Бир оздан сўнг ичкаридан уй бекаси чиқиб келди. Қадди-қомати келишган баланд бўйли бу аёл аввалдан таниш эр-хотин Курэдалар билан саломлашди ва Курэда бекага Масакони таништирган эди, унинг юзида ҳамдардлик ифодаси зоҳир бўлди.
– Демак, мсье Ябукини худо даргоҳига олган экан-да…Унинг оиласи борлигини билмабман. Ябуки ҳамиша ёлғиз эди, аввал ҳам шундай бўлганига амин бўлдим, энди эса – абадга танҳо…
– Бу ер унга ёқарди…
– У расм чизишдангина завқ оларди, холос.
– У яшаган хонани кўрсак бўладими?
– Йўқ, ҳозир у ерда бир ҳиндистонлик талаба яшаяпти, ноқулай.

Қанчалик ғалати бўлмасин, бу сўзлар Масакога таскин берди. Кичкинагина туйнукдан ёруғ тушиб турадиган чордоқнинг тўридаги мансардани******** кўз олдига келтиргани замон, уни қўрқув ҳисси қамраб оларди. Курэда мажбурламади. Бекага миннатдорчилик билдириб, чойчақа беришди-да, чиқиб кетишди.
— Ябуки яшаган хонани кўриш сизларга насиб этмаганидан жуда афсусдаман. У доим ўша ерда ишларди. Муҳими – чизиш, дерди у. Ҳақиқийсидан фарқли ўлароқ, ғамгин ранглар, мана, янаям оғирлашди, чунки у рангларни шундай қабул қиларди.

Масако ҳақиқатан ҳам ўша фақирона хонани кўргандек руҳи тушиб кетди. У Ябукининг қадами етган ерларнинг ҳаммасида бўлганини кўз олдига келтирди. Бу саёҳат эри билан етти йил айрилиқда яшаган Масаконинг Ябукини яхшироқ билиб олишига ёрдам берганди. Масако меҳмонхона бекасининг сўзларини эслади: “У доим ёлғиз эди, шунинг учун мен уни ҳеч кими бўлмаса керак деб ўйлагандим, энди бўлса, то абад шундайлигича қолади…” Балки Ябуки уни умрининг сўнгги кунларигача ёлғиз қолдиришларини истагандир…

_____________
* М э т р – меҳмонхона соҳиби.
** И м п р е с с и о н и с т – тасвирий санъатда ўзига хос бир оқим тарафдори.
*** Морис де Вламинк (1876-1958) – француз манзарачи рассоми.
**** К у н – устоз.
***** Ж е л е – елимшак (мева шарбатига желатин ва ширавор қўшиб, қуюлтириб тайёрланган ширин егулик, дирилдоқ).
****** С о н я – олмахонга ўхшаш кемирувчи ҳайвон.
******* Х о р а л – хорал (католик, протестант динидагиларнинг диний ашулалари ва шу шаклдаги мусиқали пьеса).
******** М а н с а р д а – шипи қия болохона.

Yoshiko Shibaki
VAN GOGNING QABRI
Ruschadan Dildora Alieva tarjimasi

Atoqli yapon adibasi Yoshiko Shibaki (Shibaki Yoshiko (yap. 芝木　好子) 1914 yilning 7 mayida Tokioda savdo-sotiq bilan shug’ullanadigan oilada tug’ilgan. Dastlab qizlar maktabida, keyinchalik Surugadai akademiyasida ingliz tilini o’rgangan. Otasi vafotidan keyin 1939-40 yillar mobaynida Mitsubishi (Mitsubishi) iqtisodiy tadqiqotlar markazida ishlagan. Xuddi o’sha yillar iqdisodiy fanlar professori Kiyoshi Osima bilan turmush qurgan.Yoshiko Shibakining dastlabki asarlari 1930-yillar o’rtasidan boshlab yapon jurnallarida bosila boshlaydi. 1941 yili yapon adabiyoti olamida e’tiborli sanalgan Akutagava mukofoti bilan taqdirlangan. 1946 yili uning ilk romani nashr etiladi. 60-yillarning boshida uningavtobiografik trilogiyasi bosilib chiqadi va bir qator mukofotlar bilan taqdirlanadi. Yoshiko Shibaki 1981 yili Yaponiya San’at akademiyasi a’zoligiga saylanadi. 1984 yili yapon adabiyotining Oliy mukofotiga sazovor bo’ladi. 1989 yilning may oyida adiba ijodi va shaxsiyatida yapon madaniyatini ifoda etgan ijodkor va inson deb e’lon qilinadi. Yoshiko Shibaki 1991 yil 25 avgustda vafot etgan.

---

asako hayotida ilk bor samolyotdan chet el aerodromiga kelib tushishi edi. U o’zining yoshgina hamrohi bilan bojxonadan bir amallab qutuldi-da, avtobusga yetib oldi. Hamrohining yoshi yigirma sakkizda, o’g’li Nabuodan sal kattaroq bo’lib, allaqanday savdo uyining xodimi edi. Avtobus shiddat bilan shaharga tezroq yetib olish uchun eski ko’chalar oralab, aylanib uchib borardi. Nihoyat uzoqdan Eyfel minorasi, Sena ham ko’zga tashlandi. Masako tinchib qolgan shaharga, uning ko’cha va xiyobonlariga ko’z yugurtirdi. Manzilga yetib ham keldim, deya xayolidan o’tkazdi u. Nimalardir ko’ziga issiq ko’rinardi. Qiziq, o’zining to’zib ketgan binolariga olib chiquvchi o’sha torgina Boju maydoni qaerda qoldiykin? Qachonlardir Masakoning eri Yabuki xuddi shu manzarani o’z rasmlarida aks ettirgandi. Erining yiroqlashib ketgan ruhi ayolni musofir yurtlariga yetaklab kelgandi. Masako bu yerlarga oyoq bosishni yetti uxlab tushida ham ko’rmagandi.

Sayyohlik agentligi tomonidan ajratilgan mehmonxona ixcham va shinamgina bo’lib, Monso xiyoboni yonidagi Zafar arkidan uncha uzoq bo’lmagan yerda joylashgandi. Safar ishtirokchilaridan yigirma kishi shu mehmonxonaga joylashtirildi. Sayyohatchilarga shaharni o’zlari mustaqil aylanishlari uchun ruxsat berildi.
– Vaqtni ko’ngilxushlik bilan o’tkazishingizni istayman.
– Tashakkur. Hali yana shaharda ko’rishib qolarmiz.

Masako shunday deya hamrohi bilan xayrlashdi. Uning xonasi uyning to’rtinchi qavatida bo’lib, quyosh nuridan bahramand gullab-yashnab yotgan xiyobondagi daraxtlar u yerdan kaftdagiday ko’rinib turardi.. Metr* Kureda bilan qo’ng’iroqlashishni keyinroqqa qoldirgan Masako bu darajada tinka-madori qurishini xayoliga ham keltirmaygina, karavotga cho’kdi. Yigirma soatlik parvoz hazilmi sizga. Metr Kuredani yo’qlashni ertaga qoldirib, o’g’li Nabuoning maslahatiga ko’ra shaharni yayov aylanib chiqqisi keldi. Yetti yillik umrini oilasidan uzoqda, musofir yurtlarida o’tkazgan, hayotni besh yil avval tark etib ketgan eri Yabukining ruhi balki Parij ko’chalarida u bilan birga sayr qilar.

Masako eri Yabuki Dzyokitining kasali haqida o’tgan yilning qishida xabar topgandi. Metr Kureda unga uzundan-uzun maktub yo’llab, Yabukining betobligi, ayni paytda kasalxonada yotgani, yaqinda operatsiya bo’lishi va yana yuzaga kelishi mumkin bo’lgan allaqancha muammolar to’g’risida kuyib-pishib yozgandi.

“Ishonasizmi-yo’qmi, bilmadim, lekin Sizga bu haqda xabar berish qay darajada o’rinsiz ekaninini yaxshi tushunaman. Janob Yabuki: “Men xotinimni, farzandimni – oilamni tashlab, bu yerlarga keldim. Endi peshonamga qanday ko’rguliklar yozilgan bo’lsa, bariga balogardon o’zimman”, deya bir necha bor takrorlagandi. Yabuki g’aribligini bilardi. Gap shundaki, uning moddiy ahvoli yaxshi emasdi, birin-sirin chiqib kelayotgan keti ko’rinmas muammolar, kasalxona va jarrohlik xarajatlari do’stlari zimmasida edi. Agar jarrohlikdan so’ng uning sog’ayib ketishiga ko’zim yetganida, sizni bezovta qilib o’tirmasdim. Afsuski, unga o’pka saratoni tashxisi berilgandi. U kasalxonadan chiqqanidan keyin yotib davolanishi, zarur tibbiy yordamni olishi uchun uni joy bilan ta’minlashga qurbimiz yetmaydi… Albatta, biz unga bor gapni aytolmadik, u hozir tezroq kasalxonadan chiqib, ijodini davom ettirishni sabrsizlik bilan kutib yashayapti. Hozir Yevropaga qishning qattiq yopirilib kelishi kutilmoqda. Biz, uning do’stlari, ahvolni o’rganib chiqib, balki u davolanishni Yaponiyada davom ettirgani durust bo’larmidi degan xulosaga keldik. Bu haqda hozircha unga aytmadik. Meni to’g’ri tushunasiz deya umid qilaman va Sizning, hurmatli oilangizning bu to’g’ridagi fikrini bilmoqchi edim…”

Masako xatni o’qib chiqqach, bunga Nabuo nima derkin, deya o’ylanib qoldi. Bundan yetti yil burun Yabuki to’satdan San’at Universitetidagi ishini tashlab, zudlik bilan Frantsiyaga jo’nab ketishini ma’lum qilganida, o’n besh yoshli Nabuo endigina o’rta maktabning ikkinchi bosqichiga imtihonlarni topshirish arafasida edi. Yabukining o’zi yoshlik paytlarida ikki yil Parijdagi rangtasvir maktabida tahsil olgandi. O’shandan beri martaba borasida ham, taqdir borasida ham hech bir muammoga duch kelmagandi: universitet aspiranti ana-mana professor unvonini olaman deb turgandi. Endi esa xuddi savdoyi odamdek oqibatini o’ylab-netib o’tirmay, ishni tashlab, boshi oqqan tomonga ketmoqchi bo’lib turibdi. Masako bu telbalikning sababini tushunolmay garang edi, bu orada Nabuoning ham imtihonlari boshlanay deb qolgandi. Masako eridan ikki yilgina, hech bo’lmaganda yana bir yilgina sabr qilishni so’raganida, Yabuki uni eshitish u yoqda tursin, allaqachonoq oilani tashlab ketish taraddudini boshlab yuborgandi.

– Mening kim ekanim o’zimga ayon. Endi rassomlikka yaramayman. Agar shu zaylda ketaversa, tamom, qo’lim butunlay chiqib qoladi. Men, ish boshlaganim avvalgi yerimga qaytib borsamgina, bir amallab ishlab ketishim mumkin. Menga erkinlik kerak. Sen ham mendan xoli, o’zingni ozod his etib yashashingni istayman. Umid qilamanki, o’g’limiz qachonlardir buni tushunib yetadi. – Yabuki shu gapni takrorlagani-takrorlagan edi.U ishxonasi bilan hisob-kitob qilib bo’lgach, pulini oldi-da, Parijga jo’nab ketdi. Masako o’ziga kelganida, butun alg’ov-dal-g’ovlar tugab, o’g’li bilan yolg’iz qolganini bildi. Nabuoning esa otasini ko’rgani ko’zi yo’q edi. Birovlarni ta’na-dashnomlarga ko’mib tashlash, o’z yaqinlari oldidagi burchni pisand qilmaslik, hattoki rassomlarga xos bo’lgan xudbinlikdan ham Yabuki benasib emasdi. “San’at” degan so’zning o’zi ham unda nafrat uyg’otardi. Bu san’at degani har safar boshidan boshlanaversa, uning qadr-qimmati qaerda qoladi? Ona-bolaning shu taxlit sarson-sargardonlikdagi kunlari boshlandi. Masako uyida yevropacha usulda kiyim bichish bilan shug’ullanib, ro’zg’orini arang tebratardi; oradan uch yil o’tdi, endi u ko’ylaklarga o’ziga xos bezaklar o’ylab topa boshladi. Keyinchalik ayollar korsajining ko’krak qismiga yasama gul, kelinlar uchun guldastalar tayyorlash bilan shug’ullandi. Mana, endi o’sha mash’um yetti yilni ortda qoldirib, gullar san’ati maktabida o’qituvchilik qila boshladi.

Agar Yabukining kasali to’g’risidagi xabar bir yil avval kelganida bormi, Nabuo hech ikkilanmay xatni yirtib tashlagan bo’lardi. Nabuo kishiga ruhan azob beruvchi hissiyotlarni jilovlashga qodir, jasur inson bo’lib voyaga yetgandi. Masako o’g’lining xizmatga kirishida muammo tug’ilmasin deya har ehtimolga qarshi Yabukini oilaviy ro’yxatdan o’chirmay turgandi, o’zi ham erining oilaga qaytishidan umidvor edi. Nabuo universitetni tugatiboq xizmatni boshlab yubordi. Masako o’g’lining talabalik paytlaridayoq qizlar bilan inoq ekanini bilardi. Ayni paytda Nabuo universitet kutubxonasida ishlaydigan o’sha qizlardan biri bilan har haftada uchrashib turardi. U hafta oxirini intiqib kutar, bir qarasang o’zini erkaklarga xos bosiq tutar, bir qarasang muloyim bo’lib qolardi. Bular barini ko’zdan qochirmay kuzatib turgan Masako o’g’lining endi ko’p narsalarga aqli yetadigan bo’lib qolganini bildi. Vaqt-soati kelib, hatto o’g’il ham o’z onasidan uzoqlashishiga to’g’ri kelarkan, o’z oilasini tashlab ketgan otasidan begona bo’lish to’g’risida gapirmasa ham bo’ladi. Xatni o’qib chiqqach, Nabuoning boshi gangib qoldi.

– Xo’sh, onajonim nima qilmoqchilar ekan?
– Bilasanmi, o’g’lim, otang atrofidagi do’stu yorlarini o’z tashvishlari bilan bezorijon qila-qila, oxiri itdek o’lib ketmasaydi deyman. Bundan keyin otangning do’stlariga og’irligi tushmasligi uchun nimadir qilishimiz kerak.
– Men otamning g’amini yeyayotganim yo’q. U bilan hatto oldi-berdi qilgim ham yo’q, lekin u, baribir oilamiz a’zosi, otam hozir shunday ahvolga tushib qolganki…
Uni bu ahvolda e’tiborsiz tashlab qo’yolmaymiz.

Masako o’g’lining bunday jo’yali fikr yuritishidan xursand bo’ldi.
Ona-bola Yabuki bilan bog’liq ishlarning bariga qo’l siltab ketishlari mumkin edi, lekin qondoshlik rishtalari bunday bepisandlikka izn bermaydi, ular Yabukini Yaponiyaga olib kelib davolatishga qaror qilishdi. Yabuki Dzyokiti oilasidan, erishganlarining baridan voz kechib, chet elga jo’navorgandi; mana, hash-pash deguncha yetti yil ham o’tib ketibdi, xo’sh, u shu paytgacha nimaga erishdi? Nabuo metr Kureda bilan xat yozishib turardi, u navbatdagi mehnat ta’tilini oldi-yu, Parijga jo’nab ketdi.

Bir kuni Masako o’g’li yo’qligidan foydalanib, suratlar saroyining xo’jayini Kosega qo’ng’iroq qildi. Kose ushbu oilaning ko’p yillik qadrdoni bo’lib, u ham Yabukining betobligi haqida oilasiga xabar bergandi. Masako hech ikkilanmay:
– Yabukidan hech darak bormi, u sizlarni ortiqcha tashvishga qo’ymayaptimi? – deb so’radi.
– Yo’g’-yey, aksincha, Yabuki-san bir yil deganda bitta yo ikkita surat jo’natdi, xolos. Ba’zan musofir yurtlarida tirikchiligi qanday o’tayotgan ekan deya tashvishlanib qolaman. Men uni bir-ikki yil ichida o’z shaxsiy ko’rgazmasi bilan namoyishda qatnashar deb umid qilgandim…

Masako xayr-ma’zur qilib, go’shakni ildi. U bu yaqin orada erining biron-bir ishga qo’l urganini eslolmasdi, endi bo’lsa ko’rgazma emish – bari bekorchi gap. U, arzimas, befoyda ishlar uchun o’z oilasidan kechib ketgan Yabukini o’ylab, ich-ichidan ezilardi. Masako eri jo’nab ketgandan so’ng qanchadan-qancha tunlarni bedor, g’am-hasratda, uni qo’msab o’tkazdi, endi esa xuddi oralarida hech nima bo’lmagandek, uning hali erishishi dargumon yutuqlariga ilhaq, oilaga qaytishini kutib, undan umid uzmay yashashi kerak ekan… Yabukisiz o’tgan yetti yillik umri uning inja orzusini chilparchin qilganda ham umid uzmay, o’sha orzuni yangitdan tiklamoqchi bo’lib turganida, qarabsizki, o’sha omadsiz rassomning kuni bitib turibdi, axir, bunga qanday qilib ko’z yosh to’kmay bo’ladi? Bularning bari nima bilan tugashidan qat’i nazar, Yabuki Nabuoning otasi bo’lib qolaveradi.Nabuo bu paytda muzlab yotgan qishki Parijning yangi yil bayrami shovqin-suronlari endigina bosilgan dahasida sayr qilib yurardi. Masako Parijga qisqa kuz
faslida kelgandi, u Monso xiyobonining barglari sarg’ayib ketgan daraxtlariga tikilarkan, o’zini allaqanday noma’lum qirg’oq tomon suzib ketayotgandek his etardi. Mehmonxona oldidagi katta ko’cha yo’lovchilardan deyarli xoli bo’lib, hammayoq suv quygandek jim-jit, xuddi xizmatini o’tagan daha shu bugun dam olishga chiqqandek edi. Asta, shoshmay o’tib borsang, Zafar arkining xuddi o’zidan chiqasan-qolasan. Daha muyulishidan burilsang – qarshingda gavjum Yelisey maydoni. Masako betartib olomonga qo’shilib ketarkan, Zafar arkining ko’rkam old tomonini ko’rishga shoshilib, bir necha bor o’girilib qaradi. Bunday serhasham Parij ramzi yana qaerda bor? Qiziq, bu go’zal manzaraga Yabukining ko’zi tushganida nima derdi?.. Balki u, siyqasi chiqqan fikr deya ustimdan kulgan bo’larmidi… Zafar arkiga Nabuoning ko’zi tushmagan ham bo’lsa kerak.

Nabuo otasini ko’rgani kelganida o’zini shunday tutdiki, uning kasalidan xuddi Parijga kelib xabar topgandek. Metr Kureda bemordan o’z mehribonchiligini ayamadi. O’g’li kelganini ko’rgan Yabuki o’ziga kelolmay, unga tikilgancha qotib qolgandi. Nabuo otasidan yotsirardi, Yabuki esa vaqtning shiddatidan lolu hayron, o’g’lining aslzoda bo’lib voyaga yetganini ko’rib, unga qarab to’ymasdi. Ota-bola uzoq o’tirib dardlashishdi. Yabuki jarrohlikdan yaxshi chiqqanini, hozir ahvoli durustligini va xavotirga o’rin yo’qligini aytib, uni xotirjam qildi. Yabukiga tinchlik bermay, uni birin-ketin tug’ilayotgan g’oyalar kelgusidagi ishlarni davom ettirishga undardi. U tezroq tuzalib, kasalxonadan chiqish payiga tushib qolgandi. Yana u, jarrohlikdan so’ng xotirjam tortganini, oyoqqa turishi bilanoq Nabuoga o’sha Parij atrofidagi o’zi bir vaqtlar asliyatga qarab rasm ishlagan yerlarini unga jon-jon deb ko’rsatishini aytdi. U joylarga ketaverishda, yo’lda ajoyib o’rmon, hozirda sotishga mo’ljallab qo’yilgan qadimgi qasr bor. Rosa arzon, bordi-yu, yashash niyating bo’lsa, ta’mirtalab, agar barcha qulayliklarni ko’ngling tusasa, unda chuv tushishing aniq, shu boisdan ham yurak yutib, u yerlarga hech kim borishga botinolmaydi. Ba’zan shunday oyog’ingiz tagidan bug’u chiqib qolishi ham mumkin, lekin u sizga ziyon yetkazmaydi. O’rmon qalin, agar quyosh botishiga to’g’ri kelib qolsangiz bormi, u yerdan chiqib bo’psiz, xullas, ijod uchun rosa bop joy-da. U kulib qo’ydi. Nabuo gapirmay, otasini eshitdi. Uazi vodiysini aytmaysanmi, xuddi jannatning o’zi. To’g’ri, bunday yerlarda ijodkor yuzakilikka berilib ketishi hech gap emas. Sisley manzarasi esingdadir. Uazidan uncha uzoq bo’lmagan yerda Dyupr yodgorligi, qishloqdan sal narida esa bir uycha bor, — uni senga albatta ko’rsataman, — unda Dom`e yashagan. Bu uyni unga Koro topib bergan va shu yerda vaqtincha yashashni taklif etganida, u uzoq o’ylab o’tirmay ko’chib o’tgandan so’ng shu yerlarda yashab, yana shu yerlarda vafot etgandi. Bir kuni seni u yerga ham olib boraman. Yana har yili o’zim bilan mol`bertni olvolib, tabiat qo’yniga chiqqanimda, qo’shni qishloqqa ham o’taman, keyin o’z peyzajlarimni o’sha joyda yarataman. Bu Van Gogning qabridan uncha uzoq bo’lmagan yer. U yerlarning manzarasi juda go’zal. Qani endi, o’lganimda meni ham o’sha yerlarga dafn etishsa. U yerda mozor bor. Aytgancha, Nabuo bu yerlarda yana qancha qolmoqchi?

Otasi bilan bo’lgan bu suhbat Nabuoni hang-mang qilib qo’ygandi. Uning bu holati, xuddi ota-bola o’rtasida hech bir gap o’tmagandek, otasining unga bo’lgan samimiy
munosabatidan hayratlanishmi yoki Yabukining o’z ijodiga bo’lgan ehtiromi hali so’nmaganini ko’rib lolu hayron qolganidanmikan? Balki bu uning so’nggi urinishidir? Unga odamning rahmi keladi – bechora, sog’ayishini qanchalik sabrsizlik bilan kutib yashayapti. Bularning barini o’z ko’zi bilan ko’rgan Nabuo butunlay o’zini yo’qotib qo’ygandi.

Nabuo Parijda juda oz fursat bo’lgan bo’lsa-da, deyarli butun vaqtini otasi bilan kasalxonada o’tkazdi. Yabuki o’g’li bilan ko’rishganidan so’ng o’zini ancha yengil his eta boshladi. “Ota, balki Yaponiyaga qaytarsiz?”— deb so’ramoqchi bo’ldi-yu, lekin Nabuo tilini tishlab qoldi. Qanday yo’l tutishni uning o’zi ham bilmasdi, otasini o’zi bilan olib ketsamikan? Otasi Frantsiya tabiatiga shunchalik shaydo ekan, balki, umrbod shu yerlarda qolgani ma’quldir. Biroq, uning bu qaroridan yana atrofidagi do’stlari aziyat chekishi mumkin. Nabuo o’z burchini bajarib bo’lgandi. Otasi bilan xayr-xo’sh qildi-da, Yaponiyaga jo’nab ketdi. Nima bo’lganda ham ona yurti Yaponiyaning shabadasi Yabuki qalbini bir siypalab o’tgan, o’g’li Nabuoning tashrifi esa unga o’z ta’sirini o’tkazgan bo’lsa, ne ajab. Nabuo kelib-ketganidan so’ng Yabuki do’stlarining Yaponiyaga jo’nab ketish haqida qilgan taklifga indamay rozi bo’ldi. Yaponiyada sog’ayib, o’ziga kelganidan so’ng yana qaytib kelishi mumkinligini aytib, do’stlari uni ishontirishgandi. Yabukining o’zi ham kasalni yolg’izlikda yengib o’tish mushkulligini boshidan o’tkazgani uchun ham buni yaxshi tushunardi.

Yabukini kasalxonadan samolyotgacha “tez yordam” mashinasida olib borishdi va yuqorigi o’rindiqqa olib chiqib qo’yishdi. Narsalari ham unchalik ko’p emasdi. O’zi bilan olib kelgani bir dona surat va palatasida osig’liq turgan bo’zga chizilgan manzara bor edi, xolos. Yana qolgan mayda-chuydalarni alohida jo’natishlarini so’ragandi.

Parijga yetib kelgan Masako eriga qaytib kelish nasib etmagan shahar ko’chalarida bemaqsad, shunchaki sayr qilib yurardi. Yelisey maydonidagi yo’lkalar, ayvon va qahvaxonalar kayfi chog’ olomon bilan gavjum edi. Masako Parij ko’chalarida adashib qolmaslik uchun o’g’li Nabuo chizib bergan xaritaga qarab aylanardi, lekin yuragida oddiy qiziqishdan bo’lak hech vaqo yo’q edi. Yelisey maydoni taxminan Gindzaga o’xshab, 9-dahagacha cho’zilgan bo’lib, bu yo’lni Masako ko’z ochib-yumguncha bosib o’tdi. Favvoralar bilan bezatilgan Ron-Puen maydonidan u yog’iga chinorli xiyobon davom etardi. Masako o’tkinchilar onda-sonda sayr qiladigan bu xiyobonni chizgan yapon rassomini esladi. U “Totuvlik” maydoniga yaqinlashganda, holdan toyib, yuqoriroqdagi tosh zinalardan biriga o’tirib dam olishga qaror qildi. Manzara, hoynahoy, bu yerdan ham go’zal ko’rinsa kerak. Zinadan unga peshvoz chiqqan yosh yapon qiz va yigitlar tushib kelishardi.
– Bu yerda nima bor?
– Bu yer impressionistlar** muzeyi.

Ular tezda ko’zdan g’oyib bo’lishdi. Masako nafasini rostlash uchun yuqoriroqdagi zina maydonchasiga ko’tarildi-da, o’sib ketgan maysalar yonida to’xtab, yoshligini, eri unga ko’rsatgan rasmlarni esga oldi. Bu qanday bedodlikki, qayoqqa qarama – rasm. U yana qaerga ham borsin. Zina tepasida turib endi yotoqqa qanday qaytishni o’yladi. Zafar arki ko’chaning oxiridan qo’qqayib ko’rinib turardi. Mehmonxona unga olisdek tuyuldi. Bir o’zi taksiga o’tirgisi kelmadi. Musofir yurtining hatto ko’chalari ham senga begona, u birdan bemaqsad, shunchaki sayr qilib yurganini anglab qoldi.

Metr Kuredaning ustaxonasi Parijning 14-dahasida joylashgandi.

Masako mehmonxona darbonidan taksi topib berishini so’radi, haydovchiga manzilni aytgandi, u ham paysalga solmay, to’ppa-to’g’ri Kuredaning uyiga eltib qo’ya qoldi. Temir eshik, uning ortidagi hovlida esa ikki qavatli uy qad ko’targandi, uyning old tomoni o’yilib, ichkariga rasmxona qurilgandi. Metrning xotini unga peshvoz chiqib kutib oldi, so’ng xonadan Kuredaning o’zi boshini chiqarib qaradi. Masako Yabukidan besh-olti yosh katta bo’lgan Kuredani ko’rib, vaqt oqar suvdek qanchalar tez o’tib ketganini xayolidan o’tkazdi. Kuredaning sochlariga oq oralagan, lekin yuzi, bo’y-basti o’sha-o’sha edi.
– Ustoz, siz o’zgarmabsiz.
– Ha, endi yosh emasmiz-u, lekin hali kuchdan qolganimizcha ham yo’q. Qisqasi, mo’ysafid bo’lib qoldik. Endi qadam qo’yadigan o’n yilligimdan xavotirdaman…

U xushmuomala, to’g’ri so’z, irodali, ayni zamonda olijanob inson ham edi. Bundaylar yolg’on gapirishni bilmaydi. Uning ijodi iqtidor mahsuli deya tan olingandi. Bunday odamning oldida Yabuki o’zini bexavotir sezgani aniq, deya xayolidan o’tkazdi Masako. Kuredaning xotini yaponcha choy damladi. Er-xotin Kuredalar shuncha uzoq yo’l bosib kelgan Masakodan minnatdor bo’lishdi va Yabukining vafoti munosabati bilan unga bildirishgan ta’ziyalari boshqalarnikidan ko’ra qattiqroq botdi.

– Uni De Goll aeroportidan samolyotga o’tqazib kuzatayotganimda, rostini aytsam, mening bunga hech yuragim chopmadi. Sal avvalroq buning aksi bo’lgandi, ya’ni uni
tezroq jo’natib yuborishga oshiqib, eson-omon samolyotga yetkazib borishni o’ylab, rosa tashvishlangandim, odamning fe’l-atvoriga ham ishonib bo’lmas ekan. Bedavo dardga chalingan odam ko’zlaringga mo’ltillab sendan najot kutib tursa, bunga qanday chiday olasan.Shularning barini bafurja o’ylab ko’rdik-da, uni uyiga, o’z yaqinlari yoniga jo’natib yuborishga qaror qildik. Jarrohlik amaliyotidan so’ng u asta-sekin tuzala boshladi, o’z-o’zidan umid ham uyg’ondi, bunday paytlarda qanday qilib jo’nash haqida og’iz ochish mumkin? Xullas, bir amallab uni jo’nab ketishga ko’ndirdik. Ketish oldidan esa xuddi burchimizni qoyilmaqom qilib bajargandek o’zimizni yengil his etdik, lekin yurakdagi xijillik bizga tinchlik bermasdi. Ba’zan, Yabukini Parijda olib qololmay, uning so’nggi tilagini ado etolmaganimiz biz uchun bir umrlik armonga aylanib qolmasaydi, deb o’ylayman, — dedi samimiy ohangda Kureda.

– Nahotki Yabuki Yaponiyaga qaytishni sira istamagan bo’lsa?
– Yo’q, unday emas, menimcha, u o’g’lini ko’rganidan keyin o’zini qo’yarga joy topolmay qolgandi, tag’in o’zi biladi.
– U Yaponiyada davolanib, oyoqqa turganidan so’ng Parijga qaytmoqchi edi. Yonimda o’zini yaxshi his etayotgandek tuyulardi. Nima qilsam churq etmasdi, menga o’zining navbatdagi hamshirasidek qarardi. Ba’zan menga o’z ishi. Parijdagi tavakkalchilikda o’tgan hayoti haqida gapirib berardi, vaqt o’tishi bilan hatto o’sha ko’ngilga urgan xotiralar unga ardoqli bo’lib qolgandi. Vaqt o’tgan sayin ahvoli og’irlashdi, xayoli parishon bo’la boshladi, Yaponiyani Parijdan ajratolmay, o’zicha frantsuzchalab nimalarnidir g’o’ldirab qo’yardi. Gohida o’zini palata devoriga osig’liq manzara-rasm ichiga kirib ketgudek bo’lib tikilardi. Umrining so’nggi damigacha uning yonida bo’lganimiz yaxshi bo’ldi deb o’ylayman. Agar g’arib va musofirlikda o’lib ketganida, unda o’zini butunlay bizdan ajralib qolgandek his etgan bo’lardi.

Metr Kuredaning hayajoni yuzidan bilinib turardi. Bir kuni Yabukining ko’ngli yapon milliy taomlaridan suyuqqina guruch bo’tqasini tusab qolganida, Kuredaning xotini unga o’sha bo’tqani tayyorlab berganini miriqib so’zlab berdi. Yetti yil Frantsiyada yashab qo’ygan bo’lsa ham baribir ko’ngli o’z yurtining taomlarini qo’msab qolardi. Tobim qochsa men ham, sho’rva emas, aynan o’zimizning yapon bo’tqasini xohlab qolaman..Janob Yabukining o’shanda mendan birinchi marotaba nimanidir iltimos qilishi edi. Menimcha, u peshonasiga bitilgan qismatni o’z xohishi bilan o’zgartirganidan pushaymonligi haqida o’ylagan.

Kuredaning xotini Masakoning ko’nglidagini gapirgandi. Bir kuni kechki payt Yabukining birdan nafasi bo’g’ilib, bir ozdan so’ng yana o’ziga keldi, lekin bu voqeadan ikki-uch kun avval u Nabuoni zoriqib kutgandi va sabri chidamay Masakodan o’g’liga telefon qilishni so’ragandi. Nabuo kelganida o’z rasmlari haqida to’lib-toshib gapirib bergandi.
– Qay tomondan qaramang, o’z umrini yashab bo’lgan, odob-axloq doirasidan chiqmay ishlangan rasmlardan men voz kechdim. Endi erkin ijod qilmoqchiman. Qanday istasam, shunday ishlayman. Qurbim yetgancha xo’b ishladim. Endi o’z uslubimni topgandekman. Nima bo’lganda ham men tezda jo’nab ketishim zarur. Bo’lmasa, rasmlarim meni unutib yuborishi mumkin. Tezroq jo’nasak bo’lmaydimi? Men qachon uchib keta olaman?
– Shu yerda ham ishlasa bo’ladi-ku. Balki o’sha rasmlarni shu yerga olib kelarmiz?

– Unda asliyatni nima qilamiz? Uazini bu yerga olib kelib bo’lmaydi-ku… U o’zini o’ldirmoqchi bo’lgan o’sha dalani ko’rolmaymiz. – Otash bo’lib yonayotgan Yabuki ko’zlarini zo’rg’a ochdi. Nabuo undan:
– U deganingiz kim? – deb so’radi.
– Kelasi safar seni u yerga olib boraman.—Yoshligimda Vlaminkdan*** tahsil olgan Noai menga rasmdan ustozlik qilgan. Noai Van Gogga topinardi, uni o’z otasidan ham ko’proq yaxshi ko’rishini aytardi. Bu so’zlar keyinchalik tarix zarvaraqlariga muhrlanib qoldi. Xullas, u Frantsiyada o’z otasidan ko’ra ko’proq yaxshi ko’radigan rassom vafot etgan qishloq bor. U yerlarning tabiati oddiy, dabdabasiz, tinch va osoyishta. O’sha yerlarga sen bilan birga boraylik-a, o’g’lim. Qani endi hokimlik tomonidan o’sha tomonlarda bironta tadbir uyushtirilsa, unda borishimiz osonroq bo’lardi. U yerda o’rta asr oxirlariga oid ajoyib cherkov bor. Bu cherkov ne-ne taloto’plarga guvoh bo’lmadi, deysan. Ustoz dafn marosimini o’tkazib, cherkov eshigidan chiqib kelayotgan odamlarga duch kelib qolgan va mening ham kun-soatim bitibdi, deb xayolidan o’tkazgan-da, cherkov tashqarisidagi dalaga chiqib o’zini otib qo’ygan.

Yabuki xuddi o’tgan hayotidan bir parchani hikoya qilib berayotgandek to’xtovsiz gapirardi. Uning eti suyagiga yopishgan yuzi bujmayib, qip-qizil bo’lib ketsa ham gapdan o’zini hech to’xtatolmayotgandi.
– Otam uchun shunchalik qadrli bo’lgan o’sha joylarni biz ham ko’rsak bo’larmidi…– dedi Nabuo.Nabuo otasiga ancha o’rganib qolgandi. Ota-bola boshqa-boshqa dunyoda yashasalar-da, Nabuo uning ahmoqona ishlariga bosh qo’shishni istamasdi, lekin borgan sari yaqinlashib kelayotgan ajal soyasi bunday loqayd qarab turishga izn bermasdi. Nabuo onasi bilan yolg’iz qolgan kezlarida:
– Qani endi, yana biror o’n kun yashasa…– derdi.
Masako titrab ketdi. Bemor o’n kunga ham yetib bormadi, uning ruhi allaqachonoq u tirikligida qo’msagan yerlarda kezib yurardi, ko’p o’tmay uning ko’zlari abadiy yumildi. Kasalxona bog’chasidagi olcha kurtaklari nish urib qolgandi.
– Vafotidan so’ng o’tkaziladigan ko’rgazma nima bo’lyapti? – so’radi metr Kureda.

Er-xotin Kuredalarning jonbozliklari bilan Parijdan yig’ib olib, jo’natilgan Yabukining barcha ishlari Yaponiyaga kelib tushgandan so’ng to’g’ri Masakoning torgina uyini butunlay egalladi-qo’ydi. Uning o’zi bu rasmlarga hali tuzukroq nazar solgani ham yo’q. Masako rasmni ochdi-da, uni ko’rish uchun bir oz orqaga tisarilgan edi, javonga borib urildi.. Yabukidan o’nlab ishlari meros qoldi, lekin uning o’zi bu merosni kimga ishongan bo’lardi? Ko’rgazma to’g’risida Kose rasmlar saroyi bilan kelishib, ko’rgazmani shu yilning kuzida o’tkazadigan bo’ldi. Yabukining e’zozli ustozi bo’lgan metr Odzakini ko’rgazmaga taklif etib, o’z fikr-mulohazalarini yozib berishini iltimos qilishmoqchi. Yabukining ishlariga Masakoning aqli yetmasdi. U avval-boshda ustozlariga havas qilib ularga ergashdi va o’z yo’lini topolmay, qotib qolgan uslubda, ishladi, oxirgi manzaralarida mayinlik, nafislik, tavakkalchilik, o’ziga xos o’jarlik bilan qorishib, uyg’unlashib ketgandi; umumiy jilvadorlikning ko’pi to’q rangda edi. Masako nazariy qarashlari tarafdorlaridan bo’lgan metr Odzakining bunga qanday munosabat bildirishidan xavotirlanardi. Har holda Odzaki Yabukining rasmlarini ko’rib, o’zini tushunganday qilib ko’rsatganida edi, uning ijodiga birmuncha qiziqish uyg’otish mumkin bo’lardi. Balki bo’lib o’tayotgan bu voqealar marhumning istak-xohishiga ziddir.

Metr Kureda:
– Shaxsiy ko’rgazma, albatta, o’ziga xos uslubni talab qiladi…– dedi xayolga cho’mib.
Masako metr Kuredani ko’rgazma manfaati uchun so’zga chiqishini xohlardi. Qani endi metr Kureda o’z rolini qoyilmaqom qilib bajarganda edi, unda Masako jon-jon deb ishga kirishgan bo’larmidi.Hovlida archa guliga o’xshash binafsharang gullar ochilib yotardi. Kuredaning xotini birpasga chiqib ketganidan foydalangan Masako gullarga suqlanib tikildi.
– Ustoz, iltimos, ayting-chi… Yabukining rasmlariga nima deysiz? Hali rasmlarni ochib, uni bafurja ko’rishga ulgurolganim yo’q… Agar ko’rgazmada uning ishlarini tan olishmasa, unda nima bo’ladi? Rassomning bu taxlit yashab, ijodi ayni qizigan pallada dunyoni tark etishiga achinmay bo’ladimi? Men uni hatto o’z kasbidan qizg’andim, bularning bari unga nisbatan adolatsizlik emasmi. Yabuki sevgan ishini deb oilasidan voz kechdi. Shu qurbonliklar evaziga uning ijodida bironta ilohiy uchqun ko’rinadimi?

Masako metr Kuredaning til uchida qilgan tasallisiga zor emasdi. Kureda esa buni sezgandi.
– U faqat birgina ishida gullarni, ya’ni oq gladioluslarni tasvirlagandi. Men, ba’zan mana shu rasmdan olgan ilk taassurotimni eslayman. Ixchamgina guldonga bir talay gullar pala-partish solib tashlangan, gullar esa idishga sig’may, biri egilgan, biri singan, ba’zilari yer bilan bitta bo’lib yotardi, bu rasmga o’xshamasdi, unda jonli nimadir bordek, manzaradan ko’z uzolmasdingiz. Orqadagi qora rang och havo rang bilan qorishib ketgandi. Sap-sariq guldondan nur taralib turibdi. “Van Gogda ham xuddi shunday “Gullar” degan surat bor”, — dedim unga bir kuni.

– Buni qarang-a, demak, Van Gogdek rassom ham menga taqlid qilgan ekan-da,—deya Yabuki beg’amgina javob qaytargandi.— Yana bitta manzara bor. Unda daryo va ko’prik tasvirlangandi. Rassom ko’prikka chiqiladigan tomondan qarab turardi, unga ulkan va beso’naqay to’sinlar qalab tashlangan, kishida xuddi bu yerni quturgan buqa ostin-ustin qilib tashlagandek taassurot uyg’otardi. Chapda va o’ngda esa sokingina oqib turgan soy tasvirlangandi. Xuddi mutanosiblikdan bexabar bolalar rasmidek. Buni ko’rdim-u, nafasim bo’g’zimga tiqilayozdi. Menga, bu ishni u qo’li bilan emas, yuragi bilan bunyod etgandek tuyuldi. Daryoni tinch va sokin ko’rish mumkin bo’lganda, nega endi ko’prik ustabuzarmonlik mahsuli bo’lishi kerak ekan. Basharti men undan bu haqda so’raganimda edi, bilaman, u hech ikkilanmay: “Ko’prik – bu men”, deb javob bergan bo’lardi. Daryo o’z izni bilan yashagandek, ko’prik ham xuddi shunday, daryo osha o’z hayotini yashayveradi. Hech razm solganmisiz? – uning ishlarida o’ziga xos joziba bor edi. Masalan, keng ko’prikka ingichka, deyarli ko’zga chalinmas qizil chiziq tortilgan. Bu yorug’ olamni rassom Yabuki shunday tasavvur etardi. Menimcha, u shunday yashaganki, tabiatni o’zi istagancha chizib, yana uni asl qiyofasini buzmagan holda ko’ra olgan va shu orqali tabiatga mos manzara yarata olgan.

Metr Kureda bu gaplarni chin yurakdan gapirgani shundoq bilinib turardi, shu bois shubhalardan xoli bu samimiy suhbat oxirigacha shunday davom etdi.Masako o’zini yengil his etdi.
– Meni ham bitta rasm qiziqtirib qolgan. Eng dag’al bo’zga ishlangan bu rasmda cherkov tasvirlangandi; diqqat bilan razm solinsa, cherkov ajal minorasidek viqor bilan qad ko’tarib turibdi go’yo. Rassomning o’zi esa xuddi marhumlar yoki avliyolar bilan suhbat qurayotgandek. Men o’zimni san’at borasida hech vaqoga aqlim yetmasa kerak deb o’ylagandim, lekin endi tushunishimcha, rasm seni o’z go’zalligi bilan sehrlay olmas ekan, unda uni rasm demasa ham bo’larkan. Odam ko’rganida hayratdan yoqa ushlaydigan yoki bo’lmasa ko’nglingni cho’ktirib yuboradigan asarlarni men tushunmayman.

Nabuo menga o’girildi-da: “Buncha qayg’uli rasm bo’lmasa,” dedi. Bu so’zlarni eshitdim-u, ichimda g’alayon ko’tarilgandek bo’ldi. Nima bo’lganda ham jigarimdan bunday gapni kutmagandim. “Ko’zingni kattaroq och-da, diqqat bilan yaxshilab qara, ana o’shanda, undagi go’zallik seni maftun etganiga o’zing ham amin bo’lasan!” – dedim men va xuddi kutganimday bo’lib chiqdi. Unga ertasi kuni quyosh yorug’ida qaragandim, qora va kulrang tuslar jilva qilmoqda edi. O’shandan beri har kuni qaraganim sari u menga yaqinroq bo’lib boraverdi, go’yoki men bilan gaplashish uchun tilga kirgandek. Rasm bilan bo’lgan bu suhbat menga Xudoning inoyati edi. Yabuki bunchalik ibratomuz darajada o’zgarar deb hech o’ylamovdim.

– Agar Yabuki-kunning**** xotini uni tushunolgan bo’lsa, bu nur ustiga a’lo nur. Uni tomoshabin qabul qiladimi, yo’qmi, bu endi boshqa masala.
– Suratda yovuzlik yoki biron-bir aql bovar qilmaydigan nimadir bo’lsa, unda tushunmasliklari turgan gap. Balki bu nodir asarmasdir, lekin shunday bo’lgan taqdirda ham baribir, men uni tushunolaman. O’g’lim menga: “Sen uchun aziz bo’lgan kishi qaerlarni qo’msaganini, qaerlarga borib ijod gashtini surishni xohlaganini bilmoqchi bo’lsang, yaxshisi, bor-da, u yerlarni o’z ko’zing bilan ko’rib kel,” dedi va kelish-ketish muammolarini o’z zimmasiga oldi.

– Ertaga men Yabuki uchun qadrli bo’lgan Uazining tevarak-atrofini sizga ko’rsataman. Rafiqam ikkimiz u yerlarga qadam ranjida qilmaganimizga ham ancha bo’lgan. Sizga jon-jon deb hamrohlik qilamiz. Sayyohatchilarning ko’pchiligi Parij deganda Yelisey maydoniniyu, Sent-Onoreni tushunishadi, yo’q, aslida unday emas, shahar tashqarisiga bir qadam bosib bo’lsa ham chiqib ko’ring-a, o’zingizni xuddi mo»jizalar ichiga tushib qolgandek his etasiz.

Mehmon sharafiga dasturxon yozildi, uchalovlari yerga solingan dasturxon atrofida tushlik qilishdi, bu yerdan ichkari hovli kaftdagiday ko’rinib turardi. Masako qo’liga bir burda nonni ushlagancha, Frantsiyada yashashga shunchalik ko’nikib ketgan er-xotin Kuredalarning ustritsani qiynalmay, bemalol yeyayotganlarini kuzatarkan, bu mehmondo’st oilada Yabuki o’zini qanday his etgani haqida o’ylay ketdi. Agar o’g’li ham oila qurib, alohida yashasa, uyidan fayz ketadi.
– Parijga birinchi kelishingizmi deyman? Unda, albatta, sizga hamrohlik qilaman.
– Ha, albatta, hamrohlik qilamiz, – deya bosh silkidi metr Kureda. – Yabuki shahar atrofini xush ko’rardi. Men ishlagan anhorni ko’rganida: “Otni mendan oldin qamchilab qolibsan-da,” deb o’pkalagandi. U daryoni juda sevardi.
– Uning azbaroyi suvga mehri tushganidan yozning issiq kunlari anhor yoqalab qanday sayr qilganini, suvga yaqinlashib borgani sa-yin sabri chidamay, paypoqni uloqtirib, yalangoyoq suvni shaloplatib kechganini gapirib bergandi.
– Bu voqea o’n to’rtinchi iyul bayram tantanasi kuni sodir bo’lgandi. Kun issiq, bu yoz avvalgilaridan boshqacha kelgandi.

Bir kuni Yabuki-san dabdurustdan uyimga kirib keldi-da: “Bekajon, jele***** tayyorlashni bilasizmi?” – deb so’rab qoldi. So’ngra jeleni qanday tayyorlashni menga o’rgatdi. Men u istaganday chiqara olmay, oxiri o’rniga sirkalangan lo’viya ugra pishirib berdim. U halimdek yumshoq odam bo’lib, chivinga ham ozor bermasdi.U yodiga tushib qolgan voqealarni sizga jon-jon deb gapirib berardi. Masako beixtiyor Yabukining bu xonadonda o’tgan hayoti, ya’ni ahyon-ahyonda bo’lsa-da, unga yapon milliy taomlaridan tatib ko’rish nasib etgani haqida o’yladi.

Ertasi kuni Masako er-xotin Kuredalarning taklifiga ko’ra, tushdan keyin ularga qo’shilib bilan avtomobil sayohatiga jo’nadi. Havo ochiq, erta boshlangan kuzning yoqimli shabadasi esib turardi. Rulda metr Kuredaning o’zi o’tirardi. Mashina shahardan Parij tashqarisiga yo’l oldi. Yo’l bo’yidagi eski ko’chalar muyulishida kichik-kichik qahvaxonalar ko’zga tashlanardi. Masako kecha unga ko’rsatishgan qator uylarni esladi. Monmartrning shu qismidagi mavzening muyulishida ham qahvaxona bo’lib, yo’lkaning qoq o’rtasiga stol qo’yib o’tirib olib, o’tgan-ketganni beparvolik bilan kuzatayotgan cholni xayolidan o’tkazdi.

Ularning mashinasi dala bo’ylab uchib borardi. Atrofda ko’zni toliqtiradigan na bir fabrika, na bir korxona ko’rinadi: shahar tashqarisida birdan dala va bog’lar ko’zga tashlandi. Masako o’tgan kunlari mobaynida unga tinchlik bermay kelayotgan o’ziga noma’lum bir tuyg’u bilan hozirgi sayohatini orziqib kutgandi. Yolg’izlikda yashab, ko’ngli yarimta bo’lib qolgan va ayollik qismatiga bitilgan kunlarini o’tkazayotgan Masako yetti yillik o’tgan umri mobaynida erining gunohlaridan o’tishga bir necha bor rozi bo’lgandi. Ba’zan ohista, ich-ichida uni chaqirar, endi esa Yabuki yashagan hayotning bir bo’lagini bo’lsa-da, ko’rish unga ham qarz, ham farz edi. Balki Masako o’z iqtidori mezonini bilish ko’yida musofirchilik alamini totgan rassom izidan borsagina uni tushunolgan bo’larmidi?

Shimolgacha cho’zilgan haqiqiy o’rmon Parijdan boshlanib, qirq-ellik daqiqalik yo’l edi. O’rmon ichiga kirib borganlarida, uni o’rab turgan g’uj-g’uj daraxtlarni ko’rib, Masako dovdirab qoldi. Atrofda zog’ ham ko’rinmasdi.
– Xuddi oyog’ing ostidan tulkimi, bug’umi chiqib kelayotgandek tuyulaverardi…
– Bug’ularga ko’zim tushmadi, lekin, quyonlar, sonyalar****** u tomonda yashashadi, — deb qo’li bilan ishora qildi metr Kureda.
– Yabuki yana bir ishida qor bosgan daraxtzorni tasvirlagandi.
– Menimcha, bu xuddi o’sha. U yerning qishida qor yog’ishi bilan sovuqdan shamdek qotib qolish hech gap emas, Yabuki bu asar ustida chamasi besh soatlar ishlagandir-ov.
Menga hammadan ham qorga taslim bo’lmay turgan jur’atli daraxtlar qiyofasi yoqadi.

Hozir o’rmon tinch, lekin bir oz vahimali, xolos, bu yerda tabiatga urush ochgan inson zotining arvohini ham ko’rmaysiz. Ularning ko’z o’ngida o’rmon yo’lidagi daraxtlar orasidan tushgan yorug’likda qasrga o’xshash imorat paydo bo’ldi; xuddi yapon qasri devorlaridek yassi tepaliklar cho’zilib ketgan – turgan-bitgani tarix deyavering. Shahar va qishloqlarni bosib o’tgan mashina nihoyat orziqib kutilgan Uazi vohasiga yetib keldi. Uzoqdan Masakoga tanish soy, o’sha anhor, o’sha ko’prik ko’zga tashlandi. Ko’prik quturgan buqadek be-so’naqay bo’lsa ham vohaning manzarasini odatdagidek to’ldirib turardi. Soy tip-tiniq, suvida o’rdaklar suzib yurardi. Yaqin atrofda restoran bo’lib, er-xotin Kuredalar uyga biron nima olib ketish maqsadida taomnoma ko’rgani ketishdi.

Ko’prikdan o’tishgach, Yabuki sevgan va har yili chamasi uch oy vaqtini o’tkazadigan Ovyor qishlog’iga kirib kelishdi.
– Keyin Yabuki kelib tushgan mehmonxonaga ham kirib o’tamizmi?
– Bu yerda hali mehmonxona ham bormi?
– Bo’lmasam-chi! To’g’rirog’i, mehmonxona emas, pansion. U yerda Van Gog yashagan xona ham saqlanib qolgan.
Ko’zlangan manzilga yetib kelishgach, Masako bezovtalana boshladi. Mashina qator uylar tushgan ko’chadan o’tib bordi-da, qishloq idorasi joylashgan ixchamgina maydondan chiqdi. Masako mayxona oldida mashinadan tushdi. Mayxona tepasidagi “Van Gog” restorani degan yozuv yarq etib ko’zga tashlanib turardi. Bu ikki qavatli eski bino bo’lib, xira yoritilgan zal bo’m-bo’sh edi.
Metr Kureda Masakoning ko’zlaridagi savolni darrov uqib oldi.
– Aytishlaricha, burun bu yerlarda tomiga tuynuk o’rnatilgan arzon qahvaxona bo’lganmish. Van Gog shu yerda, orqadagi xonaning chordog’ida o’lgan.

Masako hayot quyoshi botay-botay deb turgan bir pallada rassomning yuqoridagi kichkinagina tuynukdan tushib turgan xira nurga ma’yus tikilib turganini ko’z oldiga keltirib, yuragi orziqib ketdi. Rassomga nisbatan bunday qo’pollik – restoranning Van Gogning nomiga qo’yilgani nafsoniyatiga tegdi. Idora yonidan turib qarasangiz, cho’qqisiga o’tkir nayza qadalgan eski cherkov shundoq ko’rinib turardi, agar nishablikdan tepalikka ko’tarilsangiz, u yana ham yaqqolroq ko’rinardi.. Ana shu Yabuki chizgan cherkov edi. Bir necha asr avval chekkaroqda bunyod etilgan bu cherkov qandaydir bir xislati bilan odamlar tomonidan asrab-avaylab kelinayotir. O’zi ham yo’llar ayrilgan yerda joylashgandi. Cherkovdan ibodat marosimi ovozi eshitilib turardi.

– Menimcha, Van Gog aynan mana shu cherkovni chizgan bo’lsa kerak. Men uni Parijdagi impressionistlar muzeyida ko’rgandim.
– Ha, u shu yaqin-atrofga qo’yib chizgan. U buni o’zi vafot etgan 1890 yili ishlagandi. Manzara – balki haliyam o’sha-o’sha. Yabuki esa aynan shu cherkovni yon tomonidan tasvirlagandi.
– Van Gogning cherkovi haqiqatan butunlay boshqacha edi. Ko’kka parvoz qilsin deya ataylab moviy rangda chizilgandi. Yabukiniki – muloyim-ma’yus, Van Gognikidan butunlay farq qilardi.

Masako cherkovning tosh devoridan yuqoriga boqdi, balki qachonlardir rassom ham xuddi shu yerda turgan bo’lsa, ajabmas. Yabuki bunga boshqa tomondan qaragandir, ranglar ham unga boshqacha tovlanib ko’ringandir.
Cherkov atrofini aylana turib, yonginasida Yabukining og’ir xo’rsinishini sezgandek bo’ldi va birdan bug’doyzorga ko’z yugurtirdi. Pishib yetilgan tillarang boshoqlar vazmin chayqalardi.
– Bu haligi gala-gala qarg’alari bor Van Gogning dalasimi?
– Ha, xuddi o’zi. Yigirma yettinchi iyul kuni shu yerda u o’zini otib qo’ygan. Lekin tirik qolgan. Uyiga qaytib kelib, uch kundan keyin vafot etgan.
– Yolg’izlikda o’lganmi?
– Menimcha, Teo degan ukasi yonida bo’lgan.

Masako tillarang bug’doyzorga tikilib qararkan, endi bu yog’iga bardoshi yetmasligini tushundi. U yana Yabukining og’ir xo’rsinishini his etdi.
– Ustoz, ayting-chi, Yabuki ham o’z joniga qasd qilgani rostmi?

Metr Kureda hayratdan ko’zlarini chaqchaytirdi, sarosimadan tipirchilab qoldi. Sal narida dala xrizantemalarini uzayotgan xotini qaddini rostladi.
– O’takamni yoray dedingiz-ku! Butun hayoti afsonalar qurshovida qolgan rassomning o’tmishini Yabuki-kunning hayoti bilan taqqoslab bo’larkanmi? Bu gapni qaerdan oldingiz? – dedi Kuredaning xotini va boshdan-oyoq unga razm solib chiqdi.

Yabuki ham o’sha o’zini o’ldirmoqchi bo’lgan rassomning izidan qolmay, uch oylab shu yerlarda yashab yurgan-ku, axir. Kim biladi, balki o’limida ham unga o’xshagisi kelgandir. Shunaqasi ham bo’ladi-ku. Balki, o’sha tubsizlik uni ohanrabodek o’ziga tortgandir.

Er-xotin Kuredalar bir-birlariga zimdan qarab qo’ydilar-da, so’ng nigohlarini oltin boshoqlarga qaratdilar.
– Yabuki-kun shu yerda betob bo’lib qolib, bizga telegramma yuborgandi. Biz og’aynim ikkimiz yetib kelganimizda, bizga peshvoz chiqib kutib oldi va uchalamiz yo’l
bo’yidagi restoranlardan birida tamaddi qildik. U silla qurish kasaliga mubtalo bo’lgandi. Qorin to’q bo’lsa, kalla ham yaxshi ishlamaydi derdi-da, hech nima yemasdi va bu ahvolida duch kelgan yerda hushidan ketib yiqilib qolishi hech gap emasdi. Qulog’imizga, harholda, mana shunday gaplar ham chalingandi. Eshitganimiz shu, balki chini bilan ham shunday bo’lgandir.

Masako hatto ajal ham undan yuz o’girib ketgan Yabukini o’ylaganida, ich-ichiga sig’may ketayotgan kinoya, jirkanish uni adoyi tamom qilib borardi. Ehtimol, bu cherkov ana o’sha paytlarda ishlangandir. Rasmda ham cherkov o’z tanholigini ko’z-ko’z qilib, ko’kka bo’y cho’zgancha, hayot oqimini kuzatib turardi.O’sha vaqtdagi haqiqiy cherkovdan esa xoral******* ovozlarigina arang eshitilib turardi.
– Dafn marosimi bo’lsa kerak. Bu yerning kunlari uzun…

Qosh qorayib, oqshom tushgani bilinib tursa-da, bug’doyzorlar kunduzgidek yop-yorug’, mavj urib turgan boshoqlar to’lqini ular uzra to’shalgan ulkan gilamga o’xshab ko’rinardi. Dalaning shunday yonginasida tosh devor bilan o’ralgan katta yer maydoni bor edi. Boshida u bu joyning nimaligiga aqli yetmadi, lekin darvozadan gul ushlab biri kirib, biri chiqib turgan bir to’p qariyalaru bolalarni ko’rib, gap nimadaligini angladi.
Bu yerda mozor bor edi. Kuredaning rafiqasi qishloq yo’lidan xrizantemalarni nima sababdan uzgani endi ma’lum bo’lgandi. Bironta daraxt ko’rinmasdi, faqat qabr toshlari qator tizilib ketgandi, xolos. U yer-bu yerda odamlar ko’rinardi. Masakoga bejirim tosh devor tagidagi oddiygina qabrni ko’rsatishdi. Unga qabr toshi o’rnatilgan bo’lib, atrofiga gullar ekilgandi. Toshlardan biriga: Vinsent Van Gog, boshqasiga – Teodor Van Gog deb yozib qo’yilgandi. Ikki aka-uka qabrini ko’rgan Masakoni titroq bosdi, oxiratning qanchalik ma’nosiz va sukunatga cho’mganini u ilk bor his etishi edi. Bu yerga ularning xokigina dafn etilgandi. O’zi chizgan avtoportretdagiday ozg’in yuzli, suyaklari chiqib yotgan Van Gog shu qabrga qo’yilgandi. Dunyoga kelib o’z qadrini topolmagan rassomning hayoti shu qabr toshining tagida bosilib yotardi. Kuredaning rafiqasi ehtirom bilan unga xrizantema guldastasini qo’ydi. Masako qabr yonida turgan yog’och paqirni olib, gullarga suv quygisi keldi. Qabrda yotgan odam Masakoning yaqin kishisi bo’lmasa-da, baribir, uni begona deb bo’lmasdi. Vafotiga 80 yildan ko’p bo’lgan rassom yotgan yerga o’zingni tashlasang, bu yil dunyodan o’tgan yapon rassomi ham uning yonida yotibdi-ku, deya ko’ngling taskin topadi. Oddiygina bu qishloqda o’z rasmlari bilan dong taratgan mashhur musavvir dafn etilgan. Hayotda qaysi yo’ldan borishni bilmay, uzlatda yashagan bu odam o’z rasmlarida bizlarga nimalarni so’zlab bermoqchi bo’lganiykin? Yabuki ham o’zidan keyin tushunib bo’lmaydigan, hali o’z bahosini topmagan noma’lum cherkov tasvirlangan rasmni qoldirgandi.

Osmonda qarg’alar galasi bir ko’rindi-da, yana ko’zdan g’oyib bo’ldi. Masakoni bu yerlarga er-xotin Kuredalarning oqko’ngilliklari va Yabukining ruhi yetaklab kelgandi. Masako orqa tomonida qabr bo’lgan tosh devor yoniga keldi-da, uni asta siladi va u yerda o’sgan giyohdan bir tutam yulib oldi. So’ng asta yurib, qolgan qabrlarni ziyorat qildi.

Endigi keladiganlarga bu yerlardan joy topilmasligi aniq. Yer tagida yonma-yon turgan tobutlar ham siqilib qolgandir.Masakodan sal narida er-xotin Kuredalar turishardi.
– Ko’ryapsanmi, sen ham rassomsan, lekin cherkovni, dalani chizganlar Over-Uazidagi mozorda ular bilan birga yotishibdi… – pichirlab dedi metr Kuredaning xotini.
– Ha, to’g’ri. Ular doktor Gashening qo’lida tarbiya topishgan-da.
– Siz rasmini chizgan o’sha Gashe deganlari ajoyib odam bo’lgan ekan-da. U bir vaqtning o’zida ham tirsagiga, ham yelkasiga suyangan holda o’tiribdi…

– U senga yoqarmidi? Portretiga boqsang, tashla barini, bu yerdan boshni olib ketaylik, deyayotgandek.Metrning tovushi Masakogo erining ovozini eslatib yubordi. Hushyor tortgan Masako bildiki, er-xotin Kuredalar uni yolg’iz mozor aylanib yurganini kuzatib turgandilar. Ular darvozadan chiqiboq tepalikdan qiyalab, yurib ketdilar va ikki yuz-uch yuz yil burungi rangini yo’qotmagan qator uylar yonidan chiqishdi. Masako o’z xayollariga band ketayotgandi, birdan metr Kuredaning ovozi uning diqqatini bo’ldi.
– Mana o’sha joy. Yabuki Overga kelganida, albatta, shu yerda to’xtardi.

Mehmonxona Xongoning boshlanish joyida, qizil darvoza yonidagi Tokio talabalar pansionini eslatuvchi “Van Gog” restoranining xuddi o’zi edi. Masako nima qilishini bilmay ikkilanib qoldi, lekin ancha ichkariga kirib borishgani bois orqaga qaytish imkoni qolmagandi. Metr eshikni bir itargandi, ixchamgina mehmonxonaning ikkinchi qavatga olib chiquvchi zinasi ko’rindi. Zina yonida baland yozuv stoli turardi, ularning chaqiriqlariga hech kim javob bermagach, metr stoldagi qo’ng’iroqchani olib jiringlatdi. Bir ozdan so’ng ichkaridan uy bekasi chiqib keldi. Qaddi-qomati kelishgan baland bo’yli bu ayol avvaldan tanish er-xotin Kuredalar bilan salomlashdi va Kureda bekaga Masakoni tanishtirgan edi, uning yuzida hamdardlik ifodasi zohir bo’ldi.
– Demak, ms`e Yabukini xudo dargohiga olgan ekan-da…Uning oilasi borligini bilmabman. Yabuki hamisha yolg’iz edi, avval ham shunday bo’lganiga amin bo’ldim, endi esa – abadga tanho…
– Bu yer unga yoqardi…
– U rasm chizishdangina zavq olardi, xolos.
– U yashagan xonani ko’rsak bo’ladimi?
– Yo’q, hozir u yerda bir hindistonlik talaba yashayapti, noqulay.

Qanchalik g’alati bo’lmasin, bu so’zlar Masakoga taskin berdi. Kichkinagina tuynukdan yorug’ tushib turadigan chordoqning to’ridagi mansardani******** ko’z oldiga keltirgani zamon, uni qo’rquv hissi qamrab olardi. Kureda majburlamadi. Bekaga minnatdorchilik bildirib, choychaqa berishdi-da, chiqib ketishdi.
— Yabuki yashagan xonani ko’rish sizlarga nasib etmaganidan juda afsusdaman. U doim o’sha yerda ishlardi. Muhimi – chizish, derdi u. Haqiqiysidan farqli o’laroq,
g’amgin ranglar, mana, yanayam og’irlashdi, chunki u ranglarni shunday qabul qilardi.

Masako haqiqatan ham o’sha faqirona xonani ko’rgandek ruhi tushib ketdi. U Yabukining qadami yetgan yerlarning hammasida bo’lganini ko’z oldiga keltirdi. Bu sayohat eri bilan yetti yil ayriliqda yashagan Masakoning Yabukini yaxshiroq bilib olishiga yordam bergandi. Masako mehmonxona bekasining so’zlarini esladi: “U doim yolg’iz edi, shuning uchun men uni hech kimi bo’lmasa kerak deb o’ylagandim, endi bo’lsa, to abad shundayligicha qoladi…” Balki Yabuki uni umrining so’nggi kunlarigacha yolg’iz qoldirishlarini istagandir…

_____________
* M e t r – mehmonxona sohibi.
** I m p r ye s s i o n i s t – tasviriy san’atda o’ziga xos bir oqim tarafdori.
*** Moris de Vlamink (1876-1958) – frantsuz manzarachi rassomi.
**** K u n – ustoz.
***** J ye l ye – yelimshak (meva sharbatiga jelatin va shiravor qo’shib, quyultirib tayyorlangan shirin yegulik, dirildoq).
****** S o n ya – olmaxonga o’xshash kemiruvchi hayvon.
******* X o r a l – xoral (katolik, protestant dinidagilarning diniy ashulalari va shu shakldagi musiqali p`esa).
******** M a n s a r d a – shipi qiya boloxona.