1938 йили шоир аксилсовет фаолиятда айбланиб, қамоққа ташланди. У 1946 йилга қадар Сибирь, Узоқ Шарқ ва Қозоғистондаги лагерларда сақланди. Озодликка чиққан шоирнинг нашр этила бошланган тўпламларидаги табиат мавзуси, инсон руҳоний оламининг ранг-баранглиги акс этган шеърлар янада юксак, яна ҳам теран мазмун касб этди. Шоирнинг «Хотин», «Омадсиз одам», «Хунук қизалоқ», «Кекса актриса» ва бошқа кўп шеърлари ХХ аср рус шеъриятининг олтин хазинасидан ўрин олди.
Николай Заболоцкий
ШЕЪРЛАР
Хуршид Даврон таржималари
Ўзига хос тимсолий ва фалсафий шеърлари билан танилган рус шоири Николай Алексеевич Заболоцкий 1903 йилнинг 24 апрелида Қозон шаҳри яқинида дунёга келган. Жуда эрта шеър ёзишга қизиққан, мактабнинг бошланғич синфлардаёқ журнал ташкил қилиб, ўзининг илк шеърларини эълон қила бошлаган. Дастлаб Москва университетининг медицина факультетида таҳсил олган, аммо кейинчалик Петрограддаги педагогика институтида ўқий бошлаган. Ўқишни якунлагач ҳарбий хизматни ўтаган. Айни ўша йиллари шоир ижодида фақат унга хос бўлган шеърий усул шаклланди. 1927 йили унинг илк шеъри матбуотда эълон қилинди. 1929 йили эса шоирнинг илк тўплами – «Столбцы» («Устунлар») нашр этилди. Тўпламдаги шеърларда Николай Заболоцкийнинг дастлабки тажрибалари билан бирга унинг кейинги ижодида тобора ёрқинлашган мавзу: инсон ва табиат билан боғлиқ фалсафий ғоялар намоён бўлди.
1938 йили шоир аксилсовет фаолиятда айбланиб, қамоққа ташланди. У 1946 йилга қадар Сибирь, Узоқ Шарқ ва Қозоғистондаги лагерларда сақланди. Озодликка чиққан шоирнинг нашр этила бошланган тўпламларидаги табиат мавзуси, инсон руҳоний оламининг ранг-баранглиги акс этган шеърлар янада юксак, яна ҳам теран мазмун касб этди. Шоирнинг «Хотин», «Омадсиз одам», «Хунук қизалоқ», «Кекса актриса» ва бошқа кўп шеърлари ХХ аср рус шеъриятининг олтин хазинасидан ўрин олди. У 1958 йилнинг 14 октябрида Москва шаҳрида вафот этди.
■ ТУНГИ БОҒ
О, тунги боғ, о, тунги боғ, сеҳрли чолғу,
Виолончелу сонсиз узун карнай макони.
О, тунги боғ, о, тунги боғ, сақов болуту
Ҳаракатсиз арчаларнинг ғамгин карвони.
У кунбўйи елиб толди, гувлади ҳорғин,
Болут — муҳораба, терак — ғалаён эди.
Юз минг япроқ худди юз минг тилла танадек,
Кеч кузакнинг ҳавосида бирлашиб кетди.
Темир август ойи узун қўнжли этикда
Олисларда турарди ов ўлжасин ушлаб.
Ўқ садоси янграр эди қир-сайҳонликда,
Ҳаволарда учар эди қорайиб қушлар.
Ва боғ тинди, ногоҳ ҳилол топди йўлини,
Ерга узун соялар ҳам тўшалди ўнлаб.
Арғувонлар тўда-тўда чўзди қўлини,
Қушчаларни сўнг яширди шохларга ўраб
О, тунги боғ, о, тунги боғ, ғамгин тунги боғ,
О, мавжудот, қучоқлаган қора уйқуни!
О, бошларнинг нақ устида порлаган бодроқ,
Чарақлаган юлдузнинг бир оний учқуни.
■ БОЛАЛИК
Қўғирчоқ кўзидек катта-катта
Дийдаси термилар тиниб нафаси,
Ёнар ишонч билан киприк остида
Гўдак қорачиғин қора ҳалқаси.
Нимага термилар? Бу ҳовли, бу боғ
Ё унда янграган қадимий қўшиқ,
Ўт юлган, тўқиган тинчимас одам —
Буларнинг барчасин нимаси қизиқ?
Олишар жуфт ориқ хўроз деворда,
Чирмовиқ зинани чирмар беҳайё.
Қизалоқ термилар — ойдин нигоҳда
Сўнгги нуқта қадар жойлашар дунё.
Бу ажиб, эртакдай сирли мавжудот
Қизчани сеҳрлар илк бор ўша он
Ва кўксига тирик суҳбатдош каби
Жо бўлар бу ҳовли, бу боғ, бу ўрмон.
Кўп кунлар ўтажак. Қалб оғриқ туяр,
Бахтни ҳам кўражак.
Ёр, она бўлар.
Бу оний лаҳзанинг эзгу мазмунин
Унутмас сочларн оқарган қадар.
* * *
Айт, ким менга овоз берди бу ўрмон аро?
Қари эман қарағайга шивирларми ё,
Ёки аста ғижирларми олисда милаш,
Ёки тўрғай сурнайи таратди шўх сас,
Қадрдоним, миттигина тоғчумчуғи ё
Шом ботарда чорловимга қайтарди садо?
Айт, ким менга овоз берди бу ўрмон аро?
Ёки сенми қайтди дея баҳорий рўё
Эслаб бирга кечган олис йилларимизни,
Ташвиш аро қайғу чеккан дилларимизни,
Олис юртда кечмишимиз — ғам ичра яёв —
Овоз бердинг, эй қалбимни ёндирган олов.
Айт, ким менга овоз берди яшил ўрмонда?
Гоҳ тонг, гоҳ шом, гоҳ қаҳратон, гоҳ саратонда,
Эшитилар қулоғимга сокин, унсиз сас
Гўё улуғ муҳаббатим олгандек нафас.
Шу севги деб титраётган шеърлар ичимдан
Қайнаб, учар сенга томон бўш ҳовучимдан… ‘
■ ҚОР ОДАМ
Дейдиларки, Ҳимолай ёқда
Ибтидоий ҳайвон боласи
Яшар эмиш энг юксак тоғда
Юлдузларга етиб ноласи.
У мўминтой, оппоқ ва пахмоқ,
Тушиб тоғдан оқшом паллада,
Рақс тушармиш телбадек қувноқ
Ё қорбўрон ўйнар далада.
Бироқ, Будда хизматкорлари
Карнайини чалгани замон,
У қўрқувдан титраб қўллари
Қочар эмиш чўққиси томон .
Агар бу гап миш-миш бўлмаса,
Демак, яшар, демак барҳаёт
Бу донишманд асрда сўнгги
Ярим ваҳший, ярим одамзот.
Унинг ақл, фаросати паст,
Қоронғидир ғорининг ичи.
У мактабда ўқиган эмас,
Ҳарф танимас бу абжир овчи.
Бекинганча тоғда ғорларда,
У бехабар, у билмас,пастда:
Ўзин инсон деб билган каслар
Бомбаларни яратди қасддан.
Ҳатто ёниб юлдуз мисоли
Учса ҳамки бўшлиқлар томон,
Ҳимолайлик бу ғор фарзанди
Улар сирин ечмас ҳеч қачон.
Бироқ, токи унинг изини
Кўриб лаблар ўқиркан дуо,
Сон-саноқсиз ноғорасини
Чалар экан кўҳна саждагоҳ
Ва минг йиллик Будда киндиги
Сирин ўйлаб бўларкан ҳалак,
Қор одами ғорларда яшар
Хотиржам ва парвойипалак.
Унда балки ёниб кўзлари
Тоғ оҳусин сўяр бешафқат
Ва ҳайқириб айтган сўзлари
Олмошлардан иборат фақат.
■ СЎНГГИ СЕВГИ
(Туркумдан)
1.Қушқўнмас
Келтиришди қушқўнмас гулин
Ва гулдонга қўйишди, ана:
Кўз ўнгимда исён ва ёнғин,
Ўт яратган алвон тантана.
Ҳар тикани учли юлдуздек,
Ё шимолий тонгнинг титроғи,
Ҳар бир гули жарангдор создек,
Ичларида порлар чироғи.
Бу гуллар ҳам мавжудот рамзи,
Шуълалардан тўқилган вужуд.
Тугамаган жанглар овози,
Қиличларда порлаб турган ўт.
Бу нафрату шон минораси,
Унда найза учида найза.
Унда гулнинг қонли дастаси
Юрагимга ботар ҳар лаҳза.
Тушда кўрдим юксак бир зиндон
Ва панжара — худди тунд кеча,
Панжаранинг ортида яшар
Унутилган сеҳрли қушча.
Демак, мен ҳам яшарман бекор,
Беролмасам қушчага зркни.
Шунда тиклаб қушқўнмас девор,
Қувончимдан айирар мени.
Ва кўксимни этиб чароғон
Ёнар бу гул, ёнар сўнгги он.
Унинг ғамгин, дилбар кўзлари
Термулар нур сочиб мен томон.
6.
Нидо этдинг — то ўлим қадар
Сенинг ёринг бўламан деб.
Эсни йиғиб олдик, йил ўтиб
Ақлли бўп қолдик баробар.
Ўзимизга келиб, мунисим,
Англаб қолдик бизлар баробар:
Ёр бўлмоқлик қилмагай насиб
Энди бизга то ўлим қадар.
Чайқалганча оч тўлқинларнинг
Оловида оққуш сузади.
Бироқ у ҳам кўражак ерни —
Оёқлари ерни сезади.
Яна ёлғиз қолади мовий
Тўлқинланиб ётган бу денгиз
Унинг сокин, тинч кўзларига
Термилади тунлари юлдуз.
10. Қарилик
Ғариб, ғамгин, сочлари оппоқ —
Чол ҳасса ушлаган, аёл — соябон.
Улар боғ кезарлар, учган ҳар япроқ
Парвозин кузатиб шомгача шодмон.
Уларнинг суҳбати жуда ҳам қисқа,
Ҳар қараш, ҳар нигоҳ бесўз ҳам аён,
Уларнинг юраги ёруғ, антиқа
Дунёга борлиғин қилгай намоён.
Ҳаётнинг нимхира сўқмоқларида
Уларнинг тақдири кўзга чалинмас.
Қайғунинг ҳаётбахш ёғдуси аста
Уларнинг бошида нур тарар элас.
Ожизликнинг оғир зулми остида
Қийналган сўқиру кар, чўлоқлардек,
Иккисин юраги ҳаёт қасдида
Маҳкам бирлашгандир худди тоғлардек.
Ҳикматнинг бир оний, парча учқуни
Нур сочди умрнинг сўнгида чарчоқ:
Ахир, бизнинг бахт ҳам — шафақнинг нури,
У фақат олисда порлаган чироқ.
У бизга жуда оз нурини сочар,
Нурин эвазига катта бож тилар!
Нақадар тезкор у — ёнару ўчар
Ва мангуга кўзда эриб йўқолар!
■ КЕЧА ЎЛИМ ҲАҚДА ХАЁЛЛАР СУРИБ…
Кеча ўлим ҳақда хаёллар суриб
Ногоҳ юрак қотди, юзим оқарди.
Қайғули кун! Қора ўрмондан туриб
Қадимий табиат менга боқарди.
Айрилиқнинг чидаб бўлмас соғинчи
Янгилаган чоғи дил ярасини,
Эшитдим қуриган ўтлар ўтинчин,
Сув нутқин ва тошнинг муз наърасини.
Тирик қолиб кездим далалар бўйлаб
Ўрмонларга кирдим сезмай хавф-хатар.
Ўликларнинг фикри ёруғ минордай
Теграмни қуршади то осмон қадар.
Пушкин сасин туйдим япроқлар узра,
Хлебников* қалбин кўрдим ҳар қушда.
Бир тошни учратдим — турарди музлаб,
Сковорода** юзи балқирди тошда.
Бус-бутун элатлар, бутун хору хас
Тирик эди — барин аниқ кўрардим.
Мен ҳам табиатнинг фарзанди эмас —
Унинг фикри, зийрак идроки эдим.
———-
* Велимир Хлебников — рус шоири
** Григорий Сковорода — украин ва рус файласуфи
■ ЁМҒИР
Хароба булутлар тумани аро
Қаршилаб музаффар саҳар ёғдусин,
У ҳали кўз учун эди бир рўё,
Ҳали олмаганди ҳаётий тусин.
Булут сутларини эмган зурриёд
Ҳаяжонга тўлиб қайнаб юрарди.
У — қувноқ баҳодир, тўсатдан ҳаёт
Торларини чалиб куйлаб юборди.
Ва кетди ёришиб бирдан эманзор
Чақмоқдек ёшларнинг шуъласи аро,
Оппоқ қайинларнинг ҳар шохида зор
Ям-яшил япроқлар чиқарди садо.
Минг-мннглаб толалар тортилди, хира,
Хўмрайган осмону ер ўртасида,
Бостириб кириб сўнг воқеаларга
Бошини хам этиб битди қасида.
Олисдан келади, қия учади
Қари эманзорлар бошига ёмғир,
Босолмай титроғин уни ичади
Замин — бу қудратли бепоён бағир.
■ ДЎСТЛАР БИЛАН ХАЙРЛАШУВ
Гирди кенг шляпа, узун камзулда,
Қўлда эса дафтар ё китобингиз…
Тўкилган настарин япроқларидай
Тупроққа қоришди хок-туробингиз.
Олис ўлкадасиз — унда шакл йўқ,
Унда барча нарса аралаш, тор-мор.
Унда кўк ўрнида бнр уюм тупроқ
Ва қабр устида муаллақ ой бор.
У ерда бегона, ноаниқ тилда
Куйлар ҳашаротлар синклитни бу дам.
Унда кичкина бир чироғи қўлда
Дўртларин олқишлар қўнғизча — одам.
Сиз унда тинчмисиз, азиз дўстларим?
Отирмасми? Ёддан ўчдими бари?
Энди сизга дўстдир — тол илдизлари,
Чумоли, майсалар, чанг тўзонлари.
Энди сизга сингил — алвон чиннигул,
Настарин кўксию чувалчанг ини.
Қудрати етмайди ёдлай деса тил,
Тепада қолган чин дўстнинг номини.
Унга ҳали жой йўқ, барчангиз унсиз
Гирди кенг шляпа, узун камзулда
Қўлтиққа қисганча шеър дафтарингиз
Енгил соялардек сингган ўлкада.
■ ХОТИРА
Етди қариликнинг мудроқ ойлари…
Балки умр ўтди тошқин, югуриб.
Балки тугаб ташвиш, ғам чарчоқлари
Тунги меқмон каби ўтирди кириб.
Ичгиси келдию, лек ёқмас шароб.
Қорин оч — бўғзидан аммо ўтмас нон.
Тинглайди — милашнинг шивирин бехоб,
Тинглайди — саъванинг сайрашин шодмон.
Олис-олис юртда, бўрон яширган,
Оппоқ, кумуш қорнинг остида пинҳон.
Ташландиқ ва ёлғиз дўппайиб турган
Бир қабр ҳақида у куйлар бу он.
Томири музлаган заминни тишлаб
Қайин шивирламас унда ҳеч қачон.
У ерда совуқнинг ҳалқасин ушлаб
Қонга ботган ҳилол сузар паришон,
■ АСЛО ТИНИМ БИЛМАСИН ЮРАК
Асло тиним билмасин юрак!
Ўғирда сув туймаслик учун.
Юрак меҳнат қилмоғи керак
Қеча-кундуз, кечаю кундуз!
Қувгин уни кулбама-кулба,
Етаклаб юр сарҳадма-сарҳад.
Сайхонлигу қия қортепа,
Қора жарлар аро етакла.
Ухламасин оппоқ тўшакда
Тонг юлдузи ёниб турган дам.
Ул танбални терлатиб ишлат,
Ушлаб тургин жиловин маҳкам!
Агар уни қора меҳнатдан
Халос қилиб, айласанг раҳм.
Эгнингдан у юлиб олади
Ҳатто сўнгги кўйлагингни ҳам.
Елкаларин маҳкам қучганча
Ўргат, қийна ҳар он, ҳар пайтда.
Токи сен-ла одамга ўхшаб
Яшамоқни ўргансин қайта.
Юрак — чўри, юрак— малика,
У — хизматкор, у —севимли қиз,
Юрак меҳнат қилмоғи керак
Қеча-кундуз, кечаю кундуз,
■ ШЕЪРЛАР ЎҚИБ
Қизиқарли, ғаройиб, нозик:
Бу шеър шеърга ўхшамас, инон.
Чирилдоғу гўдак шивирин
Шоир шеърда этмиш намоён.
Бу нутқ — эзма маъносизликда
Озми-кўпми маҳорат ҳам бор.
Бироқ инсон орзусин ўйин
Учун қурбон қилмоқ на даркор?
Тафаккурнинг тирик асоси
Бермасин деб унда ҳеч имдод,
Она тилни саъва сасига
Айлантириб бўлурми, наҳот?
Йўқ, шеърият тўсиқлар қўйиб
Бунга асло йўл бермас.
Ижод —
Масхарабоз қалпоғин кийиб
Сўз ўйнаган кимсаларга ёт.
Ким замон-ла яшар ҳамнафас,
Ким ёшликдан шеърга ҳамсуҳбат.
У ўз она тилин ҳаётбахш
Закосига ишонар абад.
* * *
Қаттиққўл табиат, биламан сени,
Шунинг-чун дилимни қучар ҳаяжон.
Пойимда қоқининг момиқ бошини,
Баргизуб қиличин ногоқ сезган он.
Ўсимлик қанчалик оддий ва мўъжаз,
Шунча у кучлироқ қўзғатар ҳайрат,
Навбаҳор тонгида унинг ям-яшил
Биринчи барглари бўртаётган пайт.
Мойчечак юртида, бўғилиб куйлаб
Оққан ирмоқларга ҳамнафас бўлиб
Осмонга тикилиб ётмоқ истайман
Бутун ер ёғдуга кетгунча тўлиб.
Шуълага йўғрилган тўзонга ўхшаб
Япроқлар оралаб оқаркан умр,
Бутазорлар узра ёғдусин тўшаб
Хираранг юлдузлар кўкдан сочар нур.
Мен эсам майсага кўмилиб хушвақт
Тинглаб навбаҳорнинг янгроқ куйини,
Ястаниб олганча ўйладим фақат
Чеки йўқ далалар, боғлар ўйини.
■ ХУНУК ҚИЗЧА
Ўйнаб юрган бошқа болалар аро
Ажралиб туради у — қурбақадек.
Ҳилпирар шамолда юпқа кўйлаги,
Сап-сариқ сачлари тилла ҳалқадек.
Оғзи жуда катта, тишлари сўйлоқ,
Юзи ҳам диққатни тортмайди бироқ.
Унинг тенгдошлари — икки болага
Велосипед этмиш оталар инъом.
Шундан тушликка ҳам шошмай, йўлкага
Сиғмасдан, ўйинга берилиб тамом,
Болалар елишар, эсда йўқ бу қиз,
У эса чопади тинмай изма-из.
Ўзганинг қувончи ўзиникидай
Яйрайди, қувонч сиғмайди ичга.
Қийқириб қулади, қувонар тинмай
Ҳаёт шодлигига қўшилиб қизча.
Ҳасад қилиш нима, бадбинлик нима?—
Ҳали англаганмас бу митти вужуд.
Унга дунёдаги ҳар қайиқ — кема!
Унга ўлганларнинг барчаси мавжуд!
Мен эса ўйлашни истамам, дўстлар,
Кун келиб йиғлашин ўкириб унсиз,
Дугоналар аро ўзин нақадар
Хунук эканини англаган бу қиз.
Инонмоқ истайман: қалб қўғирчоқмас
Ва у ўз-ўзидан ҳеч қачон синмас!
Инонмоқ истайман — қалбининг чексиз
Қаърида порлайди тип-тиниқ ёғду —
Ҳар қандай тошни ҳам эритади у,
Енгади ҳар қандай оғриқни шаксиз!
Майли кўзни тортмас унинг сурати
Ва гўзал орзуга йўқ сира имкон —
Бироқ, гўзалликнинг пинҳон сийрати
Унинг ҳар сўзида бўлар намоён.
Шундай экан, айтинг, гўзаллик нима,
Нечун одамларга илоҳият у?
Гўзаллик — ичи бўш шишами ёхуд
Шишанинг ичида порлаган ёғду?
■ БОЛЕРО *
Болеро рақсини бошлаймиз, Равель!
Оҳангни қаламга алишмаган дил
Бахтига бор эрур бу байрам, бу тўй —
Сивизға таратган сокин, ғамгин куй
Ва олам титраши — эрлар рақсидан…
Испания! Сен билан мен тағин мастман!
Илоҳий орзулар гулин эркалаб,
Виқорли Пиреней қирраларида
Сенинг сиймонг яна турибди порлаб.
Афсус, ҳаёт тинди Мадрид бағрида,
Тинди у бўронлар гирдоби аро,
Долорес Ибаррури унда йўқ,аммо
Тирик халқ қўшиғи! Омондир боши!
Рақс эт, Равель!
Бошла, қудратли рақсинг,
Рақс эт, Равель!
Рақс эт, эй испан дўстим!
Сен ҳам айлан, тарих — тегирмон тоши.
Тегирмончи бўлгин шундай вақтда сен!
О, болеро, қутлуғ жангларнинг рақси!
* Болеро (исп. Bolero) — таниқли француз композитори Морис Равель (1875 — 1937) томонидан 1928 йили катта оркестрга мўлжаллаб ёзилган, икки асосий оҳангнинг қайта-қайта такрорланиши, ҳар сафар янги чолғулар қўшилиши туфайли эшитувчини ром этадиган сеҳрга эга ва ижро маромидан келиб чиқиб 15-18 дақиқа давом этадиган ўта шиддатли мусиқий асарнинг номи.
■ ҲАЛИ ҚИШЛОҚ УЗРА ОҚАРМАДИ ТОНГ
Ҳали қишлоқ узра оқармади тонг,
Ҳали боғда ухлар шохлар сояси,
Ҳали ой остида чўмилар бу он
Музлаган дарахтлар, ўтлар дунёси.
Жуда эрта тушди янгроқ қиш бунда,
Шаффоф нур қўйнида эди чорбоғлар, —
Ақлдан оздию шамоллар тунда,
Қор тушиб, оқарди яна япроқлар.
Боқаман ўйларга чўмиб, дарчадан
Қўшни маҳалланинг томлари томон.
Тип-тиниқ гулханга ўраниб олган
Қуёш чиқиб келар эринчоқ, бежон,
Кекса қайинларнинг қора шохларин
Оппоқ шоҳиларга ўрайди қорлар.
Олислардан келар бўрон лашкари,
Совуқ биллурларга чулғанар боғлар.
Менинг қари итим сергак ва ҳайрон,
Ойнинг шуълалари ялтирар қорда.
Сезаман: юрагим билан совуқ тонг
Ўртасида сирли боғлиқлик бордай.
Қишнинг айни шундай узун кунлари
Музлаётган ўтлар қўйнида ҳар он
Илҳомнинг абадий куч ва қудрати
Бутун эрки билан бўлар намоён.
Nikolay Zabolotskiy
SHE’RLAR
Xurshid Davron tarjimalari
O’ziga xos timsoliy va falsafiy she’rlari bilan tanilgan rus shoiri Nikolay Alekseevich Zabolotskiy 1903 yilning 24 aprelida Qozon shahri yaqinida dunyoga kelgan. Juda erta she’r yozishga qiziqqan, maktabning boshlang’ich sinflardayoq jurnal tashkil qilib, o’zining ilk she’rlarini e’lon qila boshlagan. Dastlab Moskva universitetining meditsina fakul`tetida tahsil olgan, ammo keyinchalik Petrograddagi pedagogika institutida o’qiy boshlagan. O’qishni yakunlagach harbiy xizmatni o’tagan. Ayni o’sha yillari shoir ijodida faqat unga xos bo’lgan she’riy usul shakllandi. 1927 yili uning ilk she’ri matbuotda e’lon qilindi. 1929 yili esa shoirning ilk to’plami – «Stolbtsi» («Ustunlar») nashr etildi. To’plamdagi she’rlarda Nikolay Zabolotskiyning dastlabki tajribalari bilan birga uning keyingi ijodida tobora yorqinlashgan mavzu: inson va tabiat bilan bog’liq falsafiy g’oyalar namoyon bo’ldi.
1938 yili shoir aksilsovet faoliyatda ayblanib, qamoqqa tashlandi. U 1946 yilga qadar Sibir`, Uzoq Sharq va Qozog’istondagi lagerlarda saqlandi. Ozodlikka chiqqan shoirning nashr etila boshlangan to’plamlaridagi tabiat mavzusi, inson ruhoniy olamining rang-barangligi aks etgan she’rlar yanada yuksak, yana ham teran mazmun kasb etdi. Shoirning «Xotin», «Omadsiz odam», «Xunuk qizaloq», «Keksa aktrisa» va boshqa ko’p she’rlari XX asr rus she’riyatining oltin xazinasidan o’rin oldi. U 1958 yilning 14 oktyabrida Moskva shahrida vafot etdi.
■ TUNGI BOG’
O, tungi bog’, o, tungi bog’, sehrli cholg’u,
Violonchelu sonsiz uzun karnay makoni.
O, tungi bog’, o, tungi bog’, saqov bolutu
Harakatsiz archalarning g’amgin karvoni.
U kunbo’yi yelib toldi, guvladi horg’in,
Bolut — muhoraba, terak — g’alayon edi.
Yuz ming yaproq xuddi yuz ming tilla tanadek,
Kech kuzakning havosida birlashib ketdi.
Temir avgust oyi uzun qo’njli etikda
Olislarda turardi ov o’ljasin ushlab.
O’q sadosi yangrar edi qir-sayhonlikda,
Havolarda uchar edi qorayib qushlar.
Va bog’ tindi, nogoh hilol topdi yo’lini,
Yerga uzun soyalar ham to’shaldi o’nlab.
Arg’uvonlar to’da-to’da cho’zdi qo’lini,
Qushchalarni so’ng yashirdi shoxlarga o’rab
O, tungi bog’, o, tungi bog’, g’amgin tungi bog’,
O, mavjudot, quchoqlagan qora uyquni!
O, boshlarning naq ustida porlagan bodroq,
Charaqlagan yulduzning bir oniy uchquni.
■ BOLALIK
Qo’g’irchoq ko’zidek katta-katta
Diydasi termilar tinib nafasi,
Yonar ishonch bilan kiprik ostida
Go’dak qorachig’in qora halqasi.
Nimaga termilar? Bu hovli, bu bog’
YO unda yangragan qadimiy qo’shiq,
O’t yulgan, to’qigan tinchimas odam —
Bularning barchasin nimasi qiziq?
Olishar juft oriq xo’roz devorda,
Chirmoviq zinani chirmar behayyo.
Qizaloq termilar — oydin nigohda
So’nggi nuqta qadar joylashar dunyo.
Bu ajib, ertakday sirli mavjudot
Qizchani sehrlar ilk bor o’sha on
Va ko’ksiga tirik suhbatdosh kabi
Jo bo’lar bu hovli, bu bog’, bu o’rmon.
Ko’p kunlar o’tajak. Qalb og’riq tuyar,
Baxtni ham ko’rajak.
Yor, ona bo’lar.
Bu oniy lahzaning ezgu mazmunin
Unutmas sochlarn oqargan qadar.
* * *
Ayt, kim menga ovoz berdi bu o’rmon aro?
Qari eman qarag’ayga shivirlarmi yo,
Yoki asta g’ijirlarmi olisda milash,
Yoki to’rg’ay surnayi taratdi sho’x sas,
Qadrdonim, mittigina tog’chumchug’i yo
Shom botarda chorlovimga qaytardi sado?
Ayt, kim menga ovoz berdi bu o’rmon aro?
Yoki senmi qaytdi deya bahoriy ro’yo
Eslab birga kechgan olis yillarimizni,
Tashvish aro qayg’u chekkan dillarimizni,
Olis yurtda kechmishimiz — g’am ichra yayov —
Ovoz berding, ey qalbimni yondirgan olov.
Ayt, kim menga ovoz berdi yashil o’rmonda?
Goh tong, goh shom, goh qahraton, goh saratonda,
Eshitilar qulog’imga sokin, unsiz sas
Go’yo ulug’ muhabbatim olgandek nafas.
Shu sevgi deb titrayotgan she’rlar ichimdan
Qaynab, uchar senga tomon bo’sh hovuchimdan… ‘
■ QOR ODAM
Deydilarki, Himolay yoqda
Ibtidoiy hayvon bolasi
Yashar emish eng yuksak tog’da
Yulduzlarga yetib nolasi.
U mo’mintoy, oppoq va paxmoq,
Tushib tog’dan oqshom pallada,
Raqs tusharmish telbadek quvnoq
YO qorbo’ron o’ynar dalada.
Biroq, Budda xizmatkorlari
Karnayini chalgani zamon,
U qo’rquvdan titrab qo’llari
Qochar emish cho’qqisi tomon .
Agar bu gap mish-mish bo’lmasa,
Demak, yashar, demak barhayot
Bu donishmand asrda so’nggi
Yarim vahshiy, yarim odamzot.
Uning aql, farosati past,
Qorong’idir g’orining ichi.
U maktabda o’qigan emas,
Harf tanimas bu abjir ovchi.
Bekingancha tog’da g’orlarda,
U bexabar, u bilmas,pastda:
O’zin inson deb bilgan kaslar
Bombalarni yaratdi qasddan.
Hatto yonib yulduz misoli
Uchsa hamki bo’shliqlar tomon,
Himolaylik bu g’or farzandi
Ular sirin yechmas hech qachon.
Biroq, toki uning izini
Ko’rib lablar o’qirkan duo,
Son-sanoqsiz nog’orasini
Chalar ekan ko’hna sajdagoh
Va ming yillik Budda kindigi
Sirin o’ylab bo’larkan halak,
Qor odami g’orlarda yashar
Xotirjam va parvoyipalak.
Unda balki yonib ko’zlari
Tog’ ohusin so’yar beshafqat
Va hayqirib aytgan so’zlari
Olmoshlardan iborat faqat.
■ SO’NGGI SEVGI
(Turkumdan)
1.Qushqo’nmas
Keltirishdi qushqo’nmas gulin
Va guldonga qo’yishdi, ana:
Ko’z o’ngimda isyon va yong’in,
O’t yaratgan alvon tantana.
Har tikani uchli yulduzdek,
YO shimoliy tongning titrog’i,
Har bir guli jarangdor sozdek,
Ichlarida porlar chirog’i.
Bu gullar ham mavjudot ramzi,
Shu’lalardan to’qilgan vujud.
Tugamagan janglar ovozi,
Qilichlarda porlab turgan o’t.
Bu nafratu shon minorasi,
Unda nayza uchida nayza.
Unda gulning qonli dastasi
Yuragimga botar har lahza.
Tushda ko’rdim yuksak bir zindon
Va panjara — xuddi tund kecha,
Panjaraning ortida yashar
Unutilgan sehrli qushcha.
Demak, men ham yasharman bekor,
Berolmasam qushchaga zrkni.
Shunda tiklab qushqo’nmas devor,
Quvonchimdan ayirar meni.
Va ko’ksimni etib charog’on
Yonar bu gul, yonar so’nggi on.
Uning g’amgin, dilbar ko’zlari
Termular nur sochib men tomon.
6.
Nido etding — to o’lim qadar
Sening yoring bo’laman deb.
Esni yig’ib oldik, yil o’tib
Aqlli bo’p qoldik barobar.
O’zimizga kelib, munisim,
Anglab qoldik bizlar barobar:
Yor bo’lmoqlik qilmagay nasib
Endi bizga to o’lim qadar.
Chayqalgancha och to’lqinlarning
Olovida oqqush suzadi.
Biroq u ham ko’rajak yerni —
Oyoqlari yerni sezadi.
Yana yolg’iz qoladi moviy
To’lqinlanib yotgan bu dengiz
Uning sokin, tinch ko’zlariga
Termiladi tunlari yulduz.
10. Qarilik
G’arib, g’amgin, sochlari oppoq —
Chol hassa ushlagan, ayol — soyabon.
Ular bog’ kezarlar, uchgan har yaproq
Parvozin kuzatib shomgacha shodmon.
Ularning suhbati juda ham qisqa,
Har qarash, har nigoh beso’z ham ayon,
Ularning yuragi yorug’, antiqa
Dunyoga borlig’in qilgay namoyon.
Hayotning nimxira so’qmoqlarida
Ularning taqdiri ko’zga chalinmas.
Qayg’uning hayotbaxsh yog’dusi asta
Ularning boshida nur tarar elas.
Ojizlikning og’ir zulmi ostida
Qiynalgan so’qiru kar, cho’loqlardek,
Ikkisin yuragi hayot qasdida
Mahkam birlashgandir xuddi tog’lardek.
Hikmatning bir oniy, parcha uchquni
Nur sochdi umrning so’ngida charchoq:
Axir, bizning baxt ham — shafaqning nuri,
U faqat olisda porlagan chiroq.
U bizga juda oz nurini sochar,
Nurin evaziga katta boj tilar!
Naqadar tezkor u — yonaru o’char
Va manguga ko’zda erib yo’qolar!
¦ KECHA O’LIM HAQDA XAYOLLAR SURIB…
Kecha o’lim haqda xayollar surib
Nogoh yurak qotdi, yuzim oqardi.
Qayg’uli kun! Qora o’rmondan turib
Qadimiy tabiat menga boqardi.
Ayriliqning chidab bo’lmas sog’inchi
Yangilagan chog’i dil yarasini,
Eshitdim qurigan o’tlar o’tinchin,
Suv nutqin va toshning muz na’rasini.
Tirik qolib kezdim dalalar bo’ylab
O’rmonlarga kirdim sezmay xavf-xatar.
O’liklarning fikri yorug’ minorday
Tegramni qurshadi to osmon qadar.
Pushkin sasin tuydim yaproqlar uzra,
Xlebnikov* qalbin ko’rdim har qushda.
Bir toshni uchratdim — turardi muzlab,
Skovoroda** yuzi balqirdi toshda.
Bus-butun elatlar, butun xoru xas
Tirik edi — barin aniq ko’rardim.
Men ham tabiatning farzandi emas —
Uning fikri, ziyrak idroki edim.
———-
* Velimir Xlebnikov — rus shoiri
** Grigoriy Skovoroda — ukrain va rus faylasufi
■ YOMG’IR
Xaroba bulutlar tumani aro
Qarshilab muzaffar sahar yog’dusin,
U hali ko’z uchun edi bir ro’yo,
Hali olmagandi hayotiy tusin.
Bulut sutlarini emgan zurriyod
Hayajonga to’lib qaynab yurardi.
U — quvnoq bahodir, to’satdan hayot
Torlarini chalib kuylab yubordi.
Va ketdi yorishib birdan emanzor
Chaqmoqdek yoshlarning shu’lasi aro,
Oppoq qayinlarning har shoxida zor
Yam-yashil yaproqlar chiqardi sado.
Ming-mnnglab tolalar tortildi, xira,
Xo’mraygan osmonu yer o’rtasida,
Bostirib kirib so’ng voqealarga
Boshini xam etib bitdi qasida.
Olisdan keladi, qiya uchadi
Qari emanzorlar boshiga yomg’ir,
Bosolmay titrog’in uni ichadi
Zamin — bu qudratli bepoyon bag’ir.
■ DO’STLAR BILAN XAYRLASHUV
Girdi keng shlyapa, uzun kamzulda,
Qo’lda esa daftar yo kitobingiz…
To’kilgan nastarin yaproqlariday
Tuproqqa qorishdi xok-turobingiz.
Olis o’lkadasiz — unda shakl yo’q,
Unda barcha narsa aralash, tor-mor.
Unda ko’k o’rnida bnr uyum tuproq
Va qabr ustida muallaq oy bor.
U yerda begona, noaniq tilda
Kuylar hasharotlar sinklitni bu dam.
Unda kichkina bir chirog’i qo’lda
Do’rtlarin olqishlar qo’ng’izcha — odam.
Siz unda tinchmisiz, aziz do’stlarim?
Otirmasmi? Yoddan o’chdimi bari?
Endi sizga do’stdir — tol ildizlari,
Chumoli, maysalar, chang to’zonlari.
Endi sizga singil — alvon chinnigul,
Nastarin ko’ksiyu chuvalchang ini.
Qudrati yetmaydi yodlay desa til,
Tepada qolgan chin do’stning nomini.
Unga hali joy yo’q, barchangiz unsiz
Girdi keng shlyapa, uzun kamzulda
Qo’ltiqqa qisgancha she’r daftaringiz
Yengil soyalardek singgan o’lkada.
¦ XOTIRA
Yetdi qarilikning mudroq oylari…
Balki umr o’tdi toshqin, yugurib.
Balki tugab tashvish, g’am charchoqlari
Tungi meqmon kabi o’tirdi kirib.
Ichgisi keldiyu, lek yoqmas sharob.
Qorin och — bo’g’zidan ammo o’tmas non.
Tinglaydi — milashning shivirin bexob,
Tinglaydi — sa’vaning sayrashin shodmon.
Olis-olis yurtda, bo’ron yashirgan,
Oppoq, kumush qorning ostida pinhon.
Tashlandiq va yolg’iz do’ppayib turgan
Bir qabr haqida u kuylar bu on.
Tomiri muzlagan zaminni tishlab
Qayin shivirlamas unda hech qachon.
U yerda sovuqning halqasin ushlab
Qonga botgan hilol suzar parishon,
■ ASLO TINIM BILMASIN YURAK
Aslo tinim bilmasin yurak!
O’g’irda suv tuymaslik uchun.
Yurak mehnat qilmog’i kerak
Qecha-kunduz, kechayu kunduz!
Quvgin uni kulbama-kulba,
Yetaklab yur sarhadma-sarhad.
Sayxonligu qiya qortepa,
Qora jarlar aro yetakla.
Uxlamasin oppoq to’shakda
Tong yulduzi yonib turgan dam.
Ul tanbalni terlatib ishlat,
Ushlab turgin jilovin mahkam!
Agar uni qora mehnatdan
Xalos qilib, aylasang rahm.
Egningdan u yulib oladi
Hatto so’nggi ko’ylagingni ham.
Yelkalarin mahkam quchgancha
O’rgat, qiyna har on, har paytda.
Toki sen-la odamga o’xshab
Yashamoqni o’rgansin qayta.
Yurak — cho’ri, yurak— malika,
U — xizmatkor, u —sevimli qiz,
Yurak mehnat qilmog’i kerak
Qecha-kunduz, kechayu kunduz,
■ SHE’RLAR O’QIB
Qiziqarli, g’aroyib, nozik:
Bu she’r she’rga o’xshamas, inon.
Chirildog’u go’dak shivirin
Shoir she’rda etmish namoyon.
Bu nutq — ezma ma’nosizlikda
Ozmi-ko’pmi mahorat ham bor.
Biroq inson orzusin o’yin
Uchun qurbon qilmoq na darkor?
Tafakkurning tirik asosi
Bermasin deb unda hech imdod,
Ona tilni sa’va sasiga
Aylantirib bo’lurmi, nahot?
Yo’q, she’riyat to’siqlar qo’yib
Bunga aslo yo’l bermas.
Ijod —
Masxaraboz qalpog’in kiyib
So’z o’ynagan kimsalarga yot.
Kim zamon-la yashar hamnafas,
Kim yoshlikdan she’rga hamsuhbat.
U o’z ona tilin hayotbaxsh
Zakosiga ishonar abad.
* * *
Qattiqqo’l tabiat, bilaman seni,
Shuning-chun dilimni quchar hayajon.
Poyimda qoqining momiq boshini,
Bargizub qilichin nogoq sezgan on.
O’simlik qanchalik oddiy va mo»jaz,
Shuncha u kuchliroq qo’zg’atar hayrat,
Navbahor tongida uning yam-yashil
Birinchi barglari bo’rtayotgan payt.
Moychechak yurtida, bo’g’ilib kuylab
Oqqan irmoqlarga hamnafas bo’lib
Osmonga tikilib yotmoq istayman
Butun yer yog’duga ketguncha to’lib.
Shu’laga yo’g’rilgan to’zonga o’xshab
Yaproqlar oralab oqarkan umr,
Butazorlar uzra yog’dusin to’shab
Xirarang yulduzlar ko’kdan sochar nur.
Men esam maysaga ko’milib xushvaqt
Tinglab navbahorning yangroq kuyini,
Yastanib olgancha o’yladim faqat
Cheki yo’q dalalar, bog’lar o’yini.
■ XUNUK QIZCHA
O’ynab yurgan boshqa bolalar aro
Ajralib turadi u — qurbaqadek.
Hilpirar shamolda yupqa ko’ylagi,
Sap-sariq sachlari tilla halqadek.
Og’zi juda katta, tishlari so’yloq,
Yuzi ham diqqatni tortmaydi biroq.
Uning tengdoshlari — ikki bolaga
Velosiped etmish otalar in’om.
Shundan tushlikka ham shoshmay, yo’lkaga
Sig’masdan, o’yinga berilib tamom,
Bolalar yelishar, esda yo’q bu qiz,
U esa chopadi tinmay izma-iz.
O’zganing quvonchi o’zinikiday
Yayraydi, quvonch sig’maydi ichga.
Qiyqirib quladi, quvonar tinmay
Hayot shodligiga qo’shilib qizcha.
Hasad qilish nima, badbinlik nima?—
Hali anglaganmas bu mitti vujud.
Unga dunyodagi har qayiq — kema!
Unga o’lganlarning barchasi mavjud!
Men esa o’ylashni istamam, do’stlar,
Kun kelib yig’lashin o’kirib unsiz,
Dugonalar aro o’zin naqadar
Xunuk ekanini anglagan bu qiz.
Inonmoq istayman: qalb qo’g’irchoqmas
Va u o’z-o’zidan hech qachon sinmas!
Inonmoq istayman — qalbining cheksiz
Qa’rida porlaydi tip-tiniq yog’du —
Har qanday toshni ham eritadi u,
Yengadi har qanday og’riqni shaksiz!
Mayli ko’zni tortmas uning surati
Va go’zal orzuga yo’q sira imkon —
Biroq, go’zallikning pinhon siyrati
Uning har so’zida bo’lar namoyon.
Shunday ekan, ayting, go’zallik nima,
Nechun odamlarga ilohiyat u?
Go’zallik — ichi bo’sh shishami yoxud
Shishaning ichida porlagan yog’du?
■ BOLERO *
Bolero raqsini boshlaymiz, Ravel`!
Ohangni qalamga alishmagan dil
Baxtiga bor erur bu bayram, bu to’y —
Sivizg’a taratgan sokin, g’amgin kuy
Va olam titrashi — erlar raqsidan…
Ispaniya! Sen bilan men tag’in mastman!
Ilohiy orzular gulin erkalab,
Viqorli Pireney qirralarida
Sening siymong yana turibdi porlab.
Afsus, hayot tindi Madrid bag’rida,
Tindi u bo’ronlar girdobi aro,
Dolores Ibarruri unda yo’q,ammo
Tirik xalq qo’shig’i! Omondir boshi!
Raqs et, Ravel`!
Boshla, qudratli raqsing,
Raqs et, Ravel`!
Raqs et, ey ispan do’stim!
Sen ham aylan, tarix — tegirmon toshi.
Tegirmonchi bo’lgin shunday vaqtda sen!
O, bolero, qutlug’ janglarning raqsi!
* Bolero (isp. Bolero) — taniqli frantsuz kompozitori Moris Ravel` (1875 — 1937) tomonidan
1928 yili katta orkestrga mo’ljallab yozilgan, ikki asosiy ohangning qayta-qayta takrorlanishi, har safar yangi cholg’ular qo’shilishi tufayli eshituvchini rom
etadigan sehrga ega va ijro maromidan kelib chiqib 15-18 daqiqa davom etadigan o’ta shiddatli musiqiy asarning nomi.
■ HALI QISHLOQ UZRA OQARMADI TONG
Hali qishloq uzra oqarmadi tong,
Hali bog’da uxlar shoxlar soyasi,
Hali oy ostida cho’milar bu on
Muzlagan daraxtlar, o’tlar dunyosi.
Juda erta tushdi yangroq qish bunda,
Shaffof nur qo’ynida edi chorbog’lar, —
Aqldan ozdiyu shamollar tunda,
Qor tushib, oqardi yana yaproqlar.
Boqaman o’ylarga cho’mib, darchadan
Qo’shni mahallaning tomlari tomon.
Tip-tiniq gulxanga o’ranib olgan
Quyosh chiqib kelar erinchoq, bejon,
Keksa qayinlarning qora shoxlarin
Oppoq shohilarga o’raydi qorlar.
Olislardan kelar bo’ron lashkari,
Sovuq billurlarga chulg’anar bog’lar.
Mening qari itim sergak va hayron,
Oyning shu’lalari yaltirar qorda.
Sezaman: yuragim bilan sovuq tong
O’rtasida sirli bog’liqlik borday.
Qishning ayni shunday uzun kunlari
Muzlayotgan o’tlar qo’ynida har on
Ilhomning abadiy kuch va qudrati
Butun erki bilan bo’lar namoyon.
