Ушбу саҳифада Ҳазрат Алишер Навоий «Хамса»сидаги биринчи достон “Ҳайрату-л-аброр” («Яхши кишиларнинг ҳайратланиши»)нинг аслияти билан насрий баёни ва илк марта тақдим этилаётган Абдуҳамид Пардаев томонидан амалга оширилган достоннинг шеърий табдили билан танишишингиз, уларни мутолаа қилишингиз мумкин. Дилнавоз Юсупованинг достонининг ғоявий-бадиий хусусиятларига бағишланган мақоласи эса сизга кўмакчи бўлишига ишонамиз.

Дилнавоз ЮСУПОВА
“ҲАЙРАТ -УЛ-АБРОР” ҲАҚИДА
Достонининг ғоявий-бадиий хусусиятлари

Алишер Навоий “Хамса”сидаги биринчи достон “Ҳайрату-л-аброр” («Яхши кишиларнинг ҳайратланиши») 1483 йилда яратилган эди. Достон 3988 байтдан иборат бўлиб, 63 боб, 20 мақолат ва 20 ҳикоятдан ташкил топган. Шундан Кириш (муқаддима) 21 бобни ўз ичига олади.

Достоннинг биринчи боби Қуръони каримдаги бош илоҳий жумла “Бисмиллоҳир раҳмонир раҳим” (“Меҳрибон ва раҳмли Оллоҳ номи билан бошлайман”)нинг поэтик шарҳига бағишланган. Бу боб нафақат “Ҳайрату-л- аброр” учун, балки умуман “Хамса” учун ҳам кириш вазифасини ўтайди, чунки кейинги достонларда биз бу илоҳий жумлани учратмаймиз. Ҳазрат Навоий бу жумлани икки нуқтаи назардан таҳлил қилади, яъни қабул қилувчилар ва рад этувчилар. Бунда ушбу жумладаги ҳар бир ҳарфга алоҳида маъно юклатилади. Дастлаб рад этувчиларга тўхталинар экан, ушбу жумладаги ҳар бир ҳарфнинг бу тоифа кишиларини жазолантиришга хизмат қилдирилганлигини кўрамиз. Хусусан, “ﺱ” – “син” ҳарфи ҳақида гапирилганда, унинг шакли наҳанг балиғининг умуртқа суягидаги аррадек бўлиб, рад этувчилар учун офатдек; “ﻢ” – “мим” ҳарфи илон нафасидек ўт сочиб, йўл бошида оғзини очган ҳолда ётади деган ташбеҳлардан фойдаланилади. Шу тариқа Навоий ушбу жумладаги қолган ҳарфларни ҳам ушбу мақсадга хизмат қилдиради ва китобот (ҳарф) санъатининг бетакрор намунасини яратади.

Иккинчи тоифа, яъни қабул қилувчиларга тўхталинганда энди бу ҳарфларнинг ижобий маъно касб этишини кузатамиз. Хусусан, “ﺱ” “син” ҳарфи энди саломатлик йўлининг зинасига ўхшатилса, “ﻢ” – “мим” ҳарфининг мақсад манзилидаги булоқ бошига нисбат берилганлигини кўрамиз. Буларнинг барчасида Навоийнинг юксак бадиий салоҳияти намоён бўлади.
Достоннинг иккинчи боби Холиқ, яъни Оллоҳ ҳамдига бағишланади. Мазкур бобда шоир ҳамма нарсани яратган Холиқнинг осмон ва қуёшдан тортиб ҳар бир заррани, бутун ўсимликлар ва ҳайвонот оламини, кишилик жамиятини бир-бирига боғлаб ҳаракатлантириб туришини чексиз ҳайрат билан тасвирлайди. Алишер Навоий “Унинг зоти лутф ва сафодан иборат, лекин вафо иси унга бегона” деган фикрларни илгари сурар экан, бу ўринда тасаввуф таълимоти асосида фикр юритилаётганлиги маълум бўлади.

Достоннинг 3-6 боблари (тўрт боб) муножотларни ўз ичига олади. Муножотларда дунёдаги барча мавжудотлар ўз яратганига доим сажда қилиши зарур, Худонинг қаҳри келса, “кўк бир этак кул” каби совурилиб кетиши ҳеч гап эмаслиги таъкидланади. Шунинг учун инсонлар ўйлаб иш қилиши, гуноҳ қилишга йўл қўймаслиги, қиёмат кунини унутмаслиги, ҳар бир гуноҳ учун қиёмат куни жазо олажагини эсда тутиши, ислом дини қоидаларига тўла риоя қилиши зарурлиги уқтирилади. Навоий охирги муножотда Худога мурожаат қилиб, гуноҳларини кечиришини сўрайди:

Гарчи гунаҳнинг ҳаду поёни йўқ,
Айламасанг раҳм ҳам имкони йўқ.

Адабий анъанага кўра муножотдан сўнг пайғамбар мадҳига, яъни наътга ўтилади. Достонда 5 та наът келтирилган. Биринчи наътда тасаввуф таълимотидаги “Нури Муҳаммадия” назариясига тўхталинар экан, ушбу назариядаги “Одам Ато унга ҳам ўғил, ҳам ота” деган тушунча таърифи берилади. “Нури Муҳаммадия”га кўра Аллоҳ барча оламларни яратишдан олдин Муҳаммад нурини яратган бўлиб, шу нур туфайли оламни ва одамни яратган. Демак, Одам Ато ҳам Муҳаммад нуридан бино қилинган. Шунинг учун ҳазрати Муҳаммад (с.а.в) Одам Атога ҳам ота, ҳам ўғилдир:

Бўлди санга Одами сабқатнамо,
Аввал ўғул, сўнгра гар ўлса Ато.

Кейинги наътларда пайғамбарнинг болалиги, пайғамбарлик давридаги фаолияти, ноёб инсоний хусусиятлари, меърож туни таърифлари келтирилади.

Достоннинг 12-боби улуғ салафлар Низомий Ганжавий ва Амир Хусрав Деҳлавий мадҳига бағишланган. Дастлаб Низомийга таъриф берилар экан, унинг исмидаги ҳарфлар абжад ҳисобига кўра 1001 сонига тенг келиши жиҳатидан Худонинг 1001 исмига ҳамоҳанг эканлиги айтилади. Иштиқоқ (ўзакдош сўзларни келтириш) ва ийҳом (байтни икки хил маънони қўллаш) санъатлари воситасида у яратган хазина (“Хамса”)га таъриф берилади:

Ганжа ватан, кўнгли анинг ганжхез,
Хотири ганжуру тили ганжрез.

Хусрав Деҳлавий мадҳи келтирилганда эса унинг исмидаги “хусрав” сўзининг подшо маъносини билдириши Деҳлавийнинг сўз подшоси сифатида ҳинд мулкини обод қилганлиги, унинг ҳар бир достони Ҳиндистоннинг бир ўлкасига тенг эканлиги билан изоҳланади:

Назми саводи аро ҳар достон,
Ўйлаки, бир кишвари Ҳиндустон.

13-боб Нуриддин Абдураҳмон Жомий мадҳини ўз ичига олади. Навоий Низомий ва Деҳлавийни бир бобда таърифлагани ҳолда устози ва дўсти Абдураҳмон Жомийга алоҳида боб бағишлайди. Уни ўша даврнинг “қутби тариқати” деб атар экан, ўзининг унга нисбатан ожиз ва муҳтожлигини ғоят камтарлик билан баён қилса, Жомийнинг янги ёзган бирор асарини ўзидан олдин ҳеч ким кўрмаслигини фахр билан келтириб ўтади:

Номағаким роқим этиб хомасин,
Кўрмади мен кўрмайин эл номасин.

“Ҳайрату-л- аброр” достонининг ёзилишида айнан Жомийнинг “Туҳфату-л-аҳрор” достони туртки бўлганлигини айтилади:

Боштин-аёқ гавҳари шаҳвор эди,
Қайси гуҳар, “Туҳфату-л-аҳрор” эди…

Чун ўқимоқ замзамаси бўлди бас,
Кўнглум аро дағдаға солди ҳавас.

Ким бу йўл ичраки алар солди гом,
Бир неча гом ўлса манга ҳам хиром.

Достоннинг 14-15-боблари сўз таърифига бағишланган. Ҳазрат Навоий сўзнинг буюклигини “кун” (ярал) сўзининг олам ва одамни яратишда восита бўлганлиги билан далиллайди:

Даҳр муқайяд била озодаси,
Борча эрур “коф” ила “нун” зодаси.

Зодасидин зода бўлуб беадад,
Зодага ҳам волид ўлуб, ҳам валад.

Алишер Навоий бу ўринда сўзнинг маҳсули бўлган адабий турлар ҳақида ҳам тўхталар экан, назм ва насрга алоҳида таъриф беради, назмни насрдан устун қўйиб, гулшанда гулларнинг саф тортиб туришини назмга, сочилиб, тўкилиб ерда ётишини насрга ўхшатади. Шоирнинг эътирофича, назм бу қадар эъзозланмаса, Тангри сўзида шеър бўлмас эди:

Бўлмаса эъжоз мақомида назм,
Бўлмас эди Тенгри каломида назм.

Шунингдек, Навоий ушбу бобда туркий тилда шеър айтишга кучли иштиёқ сезишини ва бу йўлда анча юқори даражага эришганини фахр билан баён қилади.

Достоннинг 16-боби замона султони Ҳусайн Бойқаро мадҳини ўз ичига олади. Алишер Навоий бу бобда талмеҳ санъати воситасида Ҳусайн Бойқарони куч-қудратда Фирдавсий қаҳрамони Рустамга, адолат ва фазлу камолда Эроннинг афсонавий подшоси Жамшидга ўхшатади.

17-боб “Кўнгул таърифида” деб номланади. Бу бобда Навоий қудратли деҳқон (Худо) илк тонгда инсонни яратгандан кейин унга кўнгул ато этганини баён қилар экан, кўнгулни юрак билан адаштирмасликка чақиради. Шоирнинг фикрича, юрак савдогарда ҳам бор, лекин унинг бутун фикри-ёди савдода. Яратганнинг ёди билан яшайдиган инсондагина ҳақиқий кўнгул бўлади ва угина “аҳли дил” саналиши мумкин. Шунингдек, Навоий кўнгулни олами кубро, Каъбадан-да улуғ жой деб атайди.

Муқаддиманинг қолган уч боби (18-20 боблар) ҳайрат таърифига бағишланган. Бу бобларда Хожа, яъни кўнгулнинг аввал мулк (нарсалар) оламига, кейин малакут (фаришталар) оламига ва ниҳоят сўнгида “ажойиб бир шаҳар” (инсон танаси)га саёҳати баёни келтирилади ва бу саёҳат кўнгулнинг ўзлигини таниб, инсон танасига киргани тасвири билан якунланади. Алишер Навоий бу ўринда “ўзлигини билган Худони ҳам билади” ғоясини илгари суради:

Нафсға чун ориф ўлуб мў-бамў
Фойиз ўлуб “қад арафа раббаҳу”.

Муқаддиманинг сўнгги 21-боби Хожа Баҳоуддин Нақшбанд ва унинг халифаси Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор мадҳига бағишланган. Алишер Навоийнинг муқаддимадаги сўнгги бобни айнан шу шайхларга бағишлаши шоирнинг нақшбандия сулуки вакили эканлигига ишора эди. Боб ўз ичида икки қисмга ажратилади, биринчи қисм 15 байтдан иборат бўлиб, унинг деярли ҳар бир байтида нақш сўзининг турли ҳолат ва шаклларда иштиқоқ (ўзакдош сўзларни келтириш) ва таносуб (маъно ва моҳият жиҳатидан бир-бирига яқин сўзларни келтириш) санъатлари воситасида қўлланилганлигини кўрамиз. Навоий Баҳоуддин Нақшбандни юксак мартабали наққошга, унинг таълимотини муҳташам ва дилкаш нақшга ўхшатади:

Хожаки наққоши сипеҳри баланд,
Бўлғали ҳар сафҳасиға нақшбанд.

Айлади авроқ мунаққаш басе,
Нақш рақам айлади дилкаш басе.

Бобнинг иккинчи қисми нақшбандия тариқатининг ўша даврдаги машҳур пирларидан бири Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор мадҳига бағишланган. Навоий уни муршиди офоқ (йўлбошловчи пир) деб улуғлар экан, шоҳлар унга қуллуқ қилишга ўзлари келадилар, ҳатто ҳақиқат сирларидан огоҳлар ҳам унинг ҳузурида ҳушларидан жудо бўладилар деб ёзади:

Юз қўюбон қуллуғиға шоҳлар,
Базмида бехуд ўлуб огоҳлар.

Алишер Навоий бобни улуғ шайх фаолиятига юксаклик тилаш ва унинг ҳимматидан баҳрамандлик умиди билан якунлайди ва бу умид бевосита муқаддимага ҳам якун ясайди:

Қўймасун айвони жаҳонни тиҳи,
Дабдабаи кўси Убайдуллаҳи.

Ҳимматидин бизни ҳам этсун Худой,
Фақр йўлида ғани, имонға бой.

Достоннинг 22-бобидан асосий қисм бошланади. Асосий қисм мақолат ва ҳикоятлардан ташкил топган 40 бобни ўз ичига олади. Мақолатлар муайян бир ахлоқий-фалсафий мавзуга бағишланган бўлиб, шоир дастлаб ушбу мавзуга муносабат билдиради, мавзу юзасидан ўз фикр- мулоҳазаларини баён қилади, сўнгра шу мавзуга мос ибратли ҳикоя келтиради. Шу тариқа асосий қисм 20 мақолат ва унга илова тарзида келтирилган ҳикоятлар баёни тарзида давом этади. Буни қуйидаги жадвалда кўриш мумкин:

Энг аввалги мақолат иймон шарҳига бағишланади. Бу бежиз эмас, зеро достоннинг бош ғояси комил инсон тимсолини васф этишдир, комилликнинг бош белгиси эса иймондир:

Кимки жаҳон аҳлида инсон эрур,
Билки нишони анга иймон эрур.

Алишер Навоий “Кимдаки иймоннинг уч белгиси бўлса, у ҳақиқий инсондир” дейди ва бу белгилар сифатида сабр, шукр ва ҳаёни кўрсатиб ўтади:

Бас ани инсон атағил бериё,
Ким ишидур сабр ила шукру ҳаё.

Комил инсон таърифидан кейин иймон шарҳига тўхталиб ўтилади. Ҳазрат Навоий иймоннинг 6 шарти сифатида қуйидагиларни келтириб ўтади:

1) Ҳақнинг борлигига иймон келтириш;
2) фаришталарга иймон;
3) Аллоҳнинг сўзлари бўлган муқаддас китобларга иймон;
4) Пайғамбарларга иймон;
5) қиёмат кунига иймон;
6) тақдири азалга иймон.

Ушбу фикрлардан сўнг Шайх Боязид Бистомий ва унинг муриди ҳақидаги ҳикоят келтирилади. Ҳикоятда бир куни Шайх Боязид Бистомийдан ғамгинлик сабабини сўраган муридига шайх бу дунёда ҳақиқий инсонлар камайиб кетганлигидан хафаман деб жавоб беради. Шунда муриди шайхни ҳақиқий инсонлар сафида деб ҳисоблашини айтганида, шайх ўзини ҳам юз минг сарсон-саргардонлар қаторида санашини, агар бу дунёдан иймон билан кетмас экан, инсон саналмаслигини айтади. Ҳикоятда диний мазмундан ташқари тасаввуфий қарашлар ҳам мавжуд бўлиб, бунда тариқатдаги хавф мақоми ҳақида сўз боради, деб айтиш мумкин. Н.Комиловнинг “Тасаввуф” китобида ёзилишича, хавф тариқатнинг 6-мақоми бўлиб, бунда соликнинг нафс макридан қўрқиши, шайтон найрангининг кўнгилга хавф солиши назарда тутилади. Нафс шундай кучли душманки, солик тариқатдаги тавба, вараъ, зуҳд, фақр, сабр каби мақомларни эгаллаган бўлишига қарамай, нафснинг иймонга дахл қилиши мумкинлигидан доим хавфда бўлади.

Алишер Навоий кейинги мақолатларда ҳам биринчи мақолатда келтирилган бош мавзу – комил инсонга хос сифатлар баёнини давом эттиради. Хусусан, 5- мақолат карам ва саховат, 6- мақолат адаб, 7-мақолат қаноат, 8-мақолат вафо, 10-мақолат ростгўйлик таърифидадир. Бу мақолатлар орасида 7-мақолат бадиий тимсолларга бойлиги билан алоҳида ажралиб туради. Навоийнинг фикрича, кимки қаноатни ўзига касб қилган бўлса, у энг бой инсондир. Олтин, кумуш ва зебу зийнатларни бойлик деб билмаслик керак, балки ҳақиқий бойлик қаноат хазинасидир:

Кимгаки иш бўлди қаноат фани,
Билки, ани қилди қаноат ғани.

Ганжи тажаммулни ғино билмагил,
Балки ғино ганжи қаноатни бил.

Мазкур мақолатда қаноат тушунчаси чиройли ташбеҳлар ва тамсиллар воситасида ифодалаб берилганлигини кўрамиз. Масалан, осмон қанчалик катта бўлмасин, у битта кулча, яъни қуёш билан кун кечиради. Кўз доим шунинг учун равшанки, у меҳроб остида туриб, иккита бодом билан озиқланади. Шундай экан, инсонлар қаноат бобида осмон ва кўз сингари бўлишлари керак. Мақолатда китобот (ҳарф) санъатининг ҳам етакчилик қилишини кузатиш мумкин:

Қушлар аро шоҳки, анқо дурур,
Нуктае бу амрда пайдо дурур.

Бордур агар фикр ила топсанг вуқуф,
Қониъю анқоға мувофиқ ҳуруф.

Қушларнинг ичида анқо шоҳ ҳисобланади. Бунда маълум бир маъно бор. Агар фикр билан воқиф бўлишни истасанг, “қониъ” ва “анқо” сўзларининг ёзилишида ҳарфлар бир-бирига мувофиқдир. Ёки

Шоҳ бошининг шарафи тож эмас,
Англа ани шоҳки, муҳтож эмас.

Шоҳ агар ул бўлсаки, муҳтождур,
Ҳарф ила муҳтожда ҳам тождур.

Шоҳ бошининг шарофати тождан эмас, кимки муҳтож бўлмаса, ўшани шоҳ деб тушун. Муҳтожни ҳам шоҳ деб аташ мумкин бўлса, ҳарф нуқтаи назаридан “муҳтож” сўзида ҳам “тож” бор-ку!

Мақолатга “Қаноатли ва қаноатсиз икки дўст” ҳақидаги ҳикоят илова тарзида келтирилган. Ҳикоятда келтирилишича, икки дўст Форс мулкидан Чин мамлакати томон йўлга тушадилар. Бири тақдир берганига қаноатли инсон бўлиб, иккинчиси очкўз, тамаъгир эди. Йўлда кетаётиб, бир тошга кўзлари тушади. Унинг ярми ер остида бўлиб, ярми ер юзасига чиқиб турарди. Тош устида: “Кимки меҳнат қилиб тошни айлантириб қўйса, остидаги афсонада вайрона тагида бекитиб қўйилган хазина ҳақида ёзиб қўйилган. Кимки бу машаққат, азоб уқубатларни хоҳламаса, унинг учун сабру қаноат ҳаммасидан яхшироқдир” деган ёзув битилган эди. Очкўз йигит ёзувни ўқигач, хазина илинжида тош остини қазишга тушиб кетади. Қаноатли одам эса бепарво тарзда шаҳар томон йўл олади. Шаҳарга кирадиган бир неча дарвоза бўлиб, у шаҳарга биринчи бўлиб киради. Шаҳар аҳолисининг одатига кўра, мамлакат подшоси қазо қилса, дарвозадан биринчи кирган одамни подшоҳ қилиб кўтарар эканлар. Шу тариқа бу дўст ўз қаноати туфайли мамлакатга подшоҳ бўлади. Унинг тош остини қазиётган дўсти эса оғир меҳнатни бажариб бўлгач, тошни ағдариб қараса, “Хом тамаъ бу дунёда алам чекади” деб ёзиб қўйилган экан. Хулоса шуки, қаноатли инсон ўз сабру қаноати туфайли шоҳ мартабасига эришади, қаноатсиз инсон эса тамаъ илинжида хору зор бўлади.

“Ҳайрату-л-аброр” достонида хотима ҳам ўзига хос ўринга эга. Достоннинг 62-63-боблари ҳазрат Навоийнинг хулоса ва якуний фикрларини ўз ичига олади. 62-бобда Навоий достонни яратиш орзусидан бошлаб уни тугатгунича бўлган жараён ҳақида ёзар экан, достонни ёзиш хаёли унга тинчлик бермагани, элу юрт хизмати, халқ арз-додини тинглаш уни асосий мақсаддан чалғитса-да, Худонинг ўзи унга марҳамат кўрсатиб, ниҳоят бу улуғ муддаони поёнига етказганини бетакрор ташбеҳлар воситасида баён қилиб беради. Боб сўнгида Навоий ғоят назокат ва камтарлик билан агар ёзганлари элга манзур бўлмаса, уни афв этишларини сўраб, Аллоҳга илтижо қилади:

Жилва бер эл кўзига ҳам хўб ани,
Қилғил улус кўнглига марғуб ани.

Ҳар нечаким, журмум эрур печ-печ,
Лекин эрур раҳматинг олинда ҳеч.

63-бобда оёғи тойиб кетиб, косадаги ошни шоҳнинг бошига тўкиб юборган ва олижаноб шоҳнинг хижолатдан ўлар ҳолатга етган бу қулни афв этгани ҳақидаги ҳикоят берилади ва бу ҳикоят бевосита 62-бобга ҳамоҳанг тарзда, унга иловадек келтирилади. Навоий Аллоҳни олижаноб шоҳга, ўзини оёғи тойиб кетган қулга ўхшатар экан, шундай ёзади:

Ҳар неча кўп бўлса гуноҳим менинг,
Шукрки, бор сендек илоҳим менинг.

Хижлат ила қолмади худ жом манга,
Ери дурур айласанг эҳсон манга.

“Ҳайрату-л-аброр” достонида кун тартибига қўйилган масалалар бевосита “Хамса”нинг кейинги достонларида ҳам давом этади, хусусан, комил инсонга хос адаб, қаноат, карам ва саховат, футувват, ростлик, вафо каби хислатлар билан боғлиқ масалалар “Фарҳод ва Ширин” достони, “Сабъаи сайёр” таркибидаги ҳикоятлар, “Садди Искандарий” достонларида янгича талқин топганлигини кўрамиз.

Достон аруз тизимининг сариъ баҳри – сариъи мусаддаси матвийи макшуф (рукнлари ва тақтиъи: муфтаилун муфтаилун фоилун – VV – / – V V – / – V – ) вазнида ёзилган. Бу вазн панду насиҳат мазмунидаги фикрларни баён қилишга ниҳоятда қулай бўлганлиги сабабли достон учун асосий шеърий ўлчов вазифасини ўтаган.

АЛИШЕР НАВОИЙ
ҲАЙРАТ УЛ-АБРОР
Абдуҳамид Пардаевнинг шеърий табдили

I

Бисмиллоҳ деб сўзим бошларман такрор,
Бисмиллоҳда минг бир теран ҳикмат бор.

Дуру гавҳар каби минг жондан аъло,
Минг жон неки, жумла жаҳондан аъло.

Аълодан ҳам аъло жаҳон риштаси,
Бағоят бебаҳо минг жон риштаси.

Ким мангулик сари чўзар қўлини,
Бисмиллоҳ кенг очар унинг йўлини.

Бисмиллоҳни тилдан қўймаса ҳамон,
Давлату дин насиб этар бегумон.

Сира ҳам ўртанмас армон доғида,
То абад яйрагай жаннат боғида.

Ақбовар қилмас сирли баёт бу,
Минг бир дардга дармон оби ҳаёт бу.

Бамисоли мангу ҳаёт булоғи,
Жаннат каби обод бор сўлу соғи.

Мўъжизалар содир этар сарбасар,
Аллоҳ раҳматига қилар муяссар.

Сира ҳам тенги йўқ иқбол тимсоли,
Арши аъло узра қандил мисоли.

Қандил ичра бийрон булбул яйрайди,
Мангулик қўшиғин тинмай сайрайди.

Саодат қасрига элтар равон йўл,
Фазилати унинг ғоят мўлдан-мўл.

Лекин машаққати жуда зиёда,
Бу йўлдан юролмас ҳар ким дунёда.

Имони бут зотлар толмайди сира,
Имонсизлар юра олмайди сира.

Яратганнинг лутфи гарчи беадад,
Имонсизга сира ҳам бермас мадад.

“Бо”си хитоб қилар фақат ибодан*,
“Ё”си огоҳ этар минг бир балодан.

*Бу ва бундан кейинги мисраларда «Қуръон”нинг бошланишидаги биринчи оят – “Бисмиллоҳ” сўзининг ёзилишига тегишли ҳарфлар изоҳи берилмоқда.

“Син”и гўё наҳанг балиқ арраси,
Юз кема офати ҳар бир парраси.

Минг бир заҳмат “син”у “мим” орасида,
Ўтолмас бу йўлдан ғўр норасида.

“Мим”и гўё илон каби ўт сочар,
Йўл бошида ётиб оғзини очар.

Уч “алиф”, уч “лом”и жуда беомон,
Қилич яланғочлаб келар бегумон.

Қатлга шайланар “ҳо”ларнинг учи,
Бешафқат найзадан қолишмас кучи.

“Ро”лари то зарба учун чоғланар,
Зарба берса ғофил диллар доғланар.

“Ҳо”си ҳамла билан ҳалок ҳам қилар,
Сира шафқат қилмай дилларни тилар.

“Нун”и бамисоли душман яроғи,
Ҳамиша ишга шай деҳқон ўроғи.

“Ё”си ёвга қарши айлагай нидо,
Қошимда жонингни қилгин дер фидо.

Нуқталари гўё йўл узра тошлар,
Тошлар дема, гўё кесилган бошлар.

“Мим”лари тугилган неча бир жойдан,
Ниятлар сарбаланд офтобу ойдан.

Ундош ҳарфлар келар такрор ва такрор,
Сезар дарҳол кимки берса эътибор.

Ҳар негаким нозири мақсуд ўлуб,
Аҳли назар кўзига мардуд ўлуб,

Имон аҳли лекин ўзин чоғласа,
Яхши ният билан белин боғласа,

“Бо”си энг аввало башорат бўлар,
Ичкари киргани ишорат бўлар.

“Син”и саломатлик йўлин зинаси,
Ҳатто бахту иқбол тиниқ ойнаси.

“Мим”и очар мақсад сари катта йўл,
Тоғ чашмаси дегин ҳатто суви мўл.

“Алиф”лари ғоят равондан-равон,
Ташна кўнгилларни қилар чароғон.

“Лом”лари бамисли зафар ялови,
Ғолиб кўнгилларнинг оташ-олови.

“Ҳо” билан айлагай минг сирдан огоҳ:
“Аллоҳ шоҳаншоҳлар узра шоҳаншоҳ!”

Жаннат боғларига эшик “ро”лари,
Ваҳдат ғунчасига бешик “ҳо”лари.

“Мим”и топар то “нун” билан ниҳоя,
Ўз бағрини ўртар у бениҳоя.

“Ё” билан “мим” токи бирга қўшилар,
Ҳиммат уммонида бирга эшилар.

Нуқтаю ундошлар мудом чорлайди,
“Алиф”лари юлдуз бўлиб порлайди.

Ҳалқа солар ногоҳ кўнгил бўйнига,
Абадият жойлар жоннинг қўйнига.

Минг бир мадад элни забардаст қилар,
Мақсад сари барча қатъий қасд қилар.

Бағрини кенг очар баъзан ногаҳон,
Теран ўйлаш учун берар у имкон.

Мўминларнинг баҳри дили очилар,
Гардидан атрофга жонлар сочилар.

Бош-оёғи бошдан-оёқ жон бўлар,
Жон демагин ҳатто у жонон бўлар.

Кўнгилларга тушар гар доғ узра доғ,
Ҳар қадамда хурсанд қилар турфа боғ.

Доғ устига тушар доғ қаҳри билан,
Боғ кетидан келар боғ меҳри билан.

Қаҳри билан гарчи барбод айлагай,
Меҳри билан яна обод айлагай.

Эй Навоий, сирли наво истасанг,
Минг битта дардингга даво истасанг,

Йўлни яхши-ёмон дема сира ҳам,
“Бисмиллоҳ” деб дадил қўйгайсан қадам.

Беназир фазилат ҳиммату карам,
Ҳиммат билан бўлар бор эл муҳтарам.

II

Барча яратилган жонли ва жонсиз нарсаларни тасаввур этиш учун қаламининг санъаткорлиги чеҳрасини очган ва ҳикматли қалами жамолини орттириш ҳамда ҳар бир кўнгил ғунчасига бир ҳусн гули томон унинг шавқи занжирига боғлиғликни ва ҳар кўзининг юлдузига бир қоши ҳилол билан муҳаббат ипи орқали пайвасталикни юзага келтирган ул Холиқ ҳамди

Яратган шаънига кабирдан-кабир,
Зарралар ҳам тинмай айтади такбир.

Мисоли мунаввар офтоб ягона,
Атрофида жумла жаҳон парвона.

Жисмлар осмонин масрур қилар у,
Руҳлар дунёсини маъмур қилар у.

Само гулшанини ораста қилган,
Юлдузлардан гўзал гулдаста қилган.

Само ичра гулдай очилар улар,
Ҳар томон гул каби сочилар улар.

Поёни йўқ само мовий пардадай,
Жуфт тахтадан ташкил топган нардадай.

Маъмур бўлсин дея само кун-туни,
Ой ва офтоб билан безаган уни.

Ўн икки бурж тинмай айланар мудом,
Турфа манзил сари шайланар мудом.

Офтоб кезар само узра кун бўйи,
Юлдузлар рақс тушар унда тун бўйи.

Заминда рўй берар гуноҳу савоб,
Самовот қаърида акс этар шитоб.

Тасодиф ва тақдир мисоли ғаним,
Яхши-ёмон ғайрат қилар бетиним.

Тонг оҳиста очар жамолин гулин,
Қирқ кокил айлагай туннинг сунбулин.

Ниҳоят бор жаҳон нур билан тўлар,
Нур билан пайваста ҳур билан тўлар.

Минг турфа ранг билан жаҳонни безар,
Жаҳон ичра мудом бор жонни безар.

Булбул каби бийрон қилиб ҳар тилни,
Ақл нури билан ёритар дилни.

Иноят пилиги унинг риштаси,
Ҳақиқат зиёси ёрқин шуъласи.

Кўнгил бўлар гар бу шамдан чароғон,
Ўчирар ишқ ели уни бегумон.

Ишқ билан гар дилни обод айлагай,
Лекин ақл қасрин барбод айлагай.

Қалбида оташин ишқнинг шарори,
Ошиқларнинг қолмас сабру қарори.

Ақлу тафаккурнинг қолмас нишони,
Бошида чарх урар бало бўрони.

Дарду бало ўти аланга олар,
Ошиқ аҳли минг бир заҳматдан толар.

Юрак-бағрин ўртар минг битта армон,
Фақат ёр висоли дардига дармон.

Ошиқларни жондан ортиқ суйдирар,
Бор жаҳонни офтоб каби куйдирар.

Уни жаннат каби бир бўстон дегин,
Жаннат ичра гўзал гулистон дегин.

Жилваси бахш этар жонга оройиш,
Махзун кўнгилга бахш этар осойиш.

Лутфу сафо ичра гарчи ягона,
Лекин меҳру вафо мангу бегона.

Сира топиб бўлмас вафодан нишон,
Вафодорлар бағрин ўртар беомон.

Вафо бўлса кимнинг содиқ йўлдоши,
Кўзидан тўхтамай оқади ёши.

Ким жаҳон аҳлига вафо айлагай,
Жаҳон аҳли жабру жафо айлагай.

Ишқ дардига жонни пайваста қилар,
Висол билан дилни ораста қилар.

Ҳижрон дашти ичра минг битта хатар,
Барча гиёҳлари мисоли наштар.

Лолалари гўё алангали оҳ,
Барча ўт-ўлани заҳарли гиёҳ.

Заҳарли ҳар гиёҳ ҳар жонга офат,
Оташ шамолидан минг бир талофат.

Алангаю оташ биёбон ўти,
Наинки биёбон, бу ҳижрон ўти.

Ҳижрон ўти қай бир жонни куйдирар,
Кулини кўк узра шитоб совурар.

Кимларни кул қилар беомон бало,
Бедаво минг дардга айлар мубтало.

Сира шафқат қилмас муҳаббат дарди,
Ҳатто бас келолмас одамзот марди.

Ўзгача тартиблар тузилмайди ҳеч,
Низомлар риштаси узилмайди ҳеч.

Барбод қила олмас ҳеч бир зизила,
Силсилага пайванд барча силсила.

Само ичра замин азал ягона,
Боши узра минг бир юлдуз парвона.

Уммонлар мавжи гар самога етар,
Тўлқинлари яна заминга қайтар.

Лутфи билан олам мавжуд бўлди,
Қаҳри билан яна нобуд бўлади.

III

БИРИНЧИ МУНОЖОТ

Аллоҳ биринчи бўлиб, ақл унинг иккинчисини билмайди, ҳатто биринчи ва охирги инсонлар кимнидир ёки ниманидир мақтамоқчи бўлсалар, бунда лойиқ бошқаси топилмайди ва дунёдаги бўлиши мумкин бўлган гулшандаги гулларнинг йўқлик кечасидан борлиқ гулистонига келмоғининг сифати ва коинот бозоридаги дурларнинг махфийлик булутидан зоҳирлик денгизига тушганининг таърифати

Ё Раб, ўзинг мангу азалий зотсан,
То абад безавол ҳам барҳаётсан.

Холиқи оламсан якка-ягона,
Ибтидо-интиҳо сенга бегона.

Аввал ҳам ўзингсан, охир ҳам ўзинг,
Ботин ҳам ўзингсан, зоҳир ҳам ўзинг.

Ниҳон эди бир пайт бор жумла жаҳон,
“Ниҳон”нинг ўзи ҳам жаҳондек ниҳон.

На оламга куннинг чиройи аён,
Ва на узун тунлар сеҳри намоён.

На самода алвон шафақ кўринар,
Ва на юлдузлардан шабнамлар инар.

На замину ва на унда бир киши,
Фақат жабру ситам само, ер иши.

На пари пайкарлар оламда пайдо,
На бирон-бир Мажнун, бирон-бир шайдо.

Шам билан мунаввар бир кошона йўқ,
Шам ўтида куяр бир парвона йўқ.

На боғ бору на боғ ичра бордир гул,
На гул узра сайрар бирон-бир булбул.

Наинки юмилган гулларнинг кўзи,
Олам ичра йўқ ҳеч гулларнинг ўзи.

Майхонада катта хумлар очилмас,
Мўминлар хирқасин гаровга қўймас.

Нозу ишва билан соқийлар сарбаст,
Ҳатто тақво аҳлин қилмагай сармаст.

На замону ва на бор эди макон,
Қай бир пучмоқларда ғойиб бор жаҳон.

Ё Раб, фақат ёлғиз ўзинг бор эдинг,
Ўз ҳуснигга ўзинг сен хуштор эдинг.

Кўзгу ичра ҳуснинг билан бетимсол,
Жилва қилар эди сирли бир хаёл.

Шайдо ўзинг эдинг ҳам манзур ўзинг,
Ойдай ҳуснинг билан ҳам мағрур ўзинг.

Ёлғиз ўзинг ҳозир эдинг бегумон,
Ўн саккиз минг олам барчаси ниҳон.

Ниҳон эди қанча сирли илмлар,
Мудрар эди қанча сирли билимлар.

Ва лекин сира ҳам тенги йўқ жамол,
Гўзаллик бобида ғоят баркамол,

Жумла жаҳон ичра порласам дерди,
Ошиқларни мудом чорласам дерди.

Гўзалдан ҳам гўзал жамолинг беҳад,
Кўзгу талаб қилар эди беадад.

Олам пайдо қилдинг сирларга тўла,
Ҳар бир чечак сирли кўзгу бир йўла.

Ойжамолинг ҳар бир гулда акс этар,
Гуллар чаманзорлар ичра рақс этар.

Яратгандай қанча ҳуру малакни,
Яратдинг сен юксак тўққиз фалакни.

Ҳар бирига сайқал ҳам бериб чиқдинг,
Юлдузлар шодасин ҳам териб чиқдинг.

Мунаввар айладинг офтоб юзини,
Нур билан тўлдирдинг оташ кўзини.

Жаннат булоғидан олиб андоза,
Само кўзгусини яратдинг тоза.

Замин ичра минглаб гўзал боғ қилдинг,
Осмонўпар юзлаб баланд тоғ қилдинг.

Боғлар мевалари минг дард дармони,
Тоғлар бағри дуру гавҳарлар кони.

Ёмғир томчиларин сувга қўшарсан,
Шамол билан ипак каби эшарсан.

Еллар қанотида ҳар зарра, ғубор,
Олам узра парвоз қилар беғубор.

Лолу ҳайрон қилар ҳар бир аъмолинг,
Олам ичра жилва қилар жамолинг.

Илоҳий хазинанинг гар обод эди,
Барчасидан мақсад одамзот эди.

Теран англар барча каломинг сирин,
Барча сирларингни сақлар яширин.

Инсон қалбин қилдинг сирлар макони,
Макони не, минг бир асрорнинг кони.

Одамзотга қилдинг беадад карам,
Олам ичра қилдинг ғоят муҳтарам.

Жумла жаҳон ичра уни шоҳ қилдинг,
Ғаройиб сирлардан ҳам огоҳ қилдинг.

Олимлар белини боғладинг ўзинг,
Эзгу ишлар сари чоғладинг ўзинг.

Ё Раб, одам аҳлин оқил айладинг,
Минг бир сир-асрорга дохил айладинг.

Навоийни кўнгли тоза одам қил,
Илоҳий гулшанинг ичра маҳрам қил.

Барча сирларингга мени ёр айла,
Икки олам ичра бахтиёр айла.

IV

ИККИНЧИ МУНОЖОТ

Аллоҳ яратган гўзал нарсаларнинг жилвалари зуҳури ҳақида – лекин бундан ўша ашёларни яратганнинг ўзининг улуғ даргоҳига бирон фойда етмайди ва у мавжуд гўзаллар билан боғлиқ бузуғлиқ ҳодисалари тўғрисида бўлиб, бундан доноларнинг Ягонаси саройига бирон кимса зарар етказишни хаёлига ҳам келтирмайди

Илоҳий нурларинг, ё Раб, таратдинг,
Бор оламни ҳиммат билан яратдинг.

Олам ичра барча асил, ноасил,
Сенга бари сажда қилар муттасил.

Саждага бош қўйган эл масжидисан,
Қиблага юзланган эл маъбудисан.

Сайёралар кезиб юрар самода,
Замин ҳам муаллақ гўё ҳавода.

Хоҳласанг барчасин обод қиларсан,
Хоҳласанг бир зумда барбод қиларсан.

Юлдузларни михдай қоқиб қўйгансан,
Офтобни чироқдай ёқиб қўйгансан.

Сиру асрорларинг элни лол қилар,
Донолар қаддини ҳатто дол қилар.

Бағри бўлса ҳамки само каби кенг,
Сен билан ҳеч бир зот бўла олмас тенг.

Барчасини қилай десанг гар яксон,
Қаҳринг яксон қилар барин бегумон.

Ҳовуч тупроқдан бор жаҳон қилмас фарқ,
Қаҳринг гирдобида бари бўлар ғарқ.

Қиёматдан фарқи йўқ бу манзара,
Тоғлар ҳам туядай тортади наъра.

Само ҳам соврилар этак кул каби,
Қўзғалар юлдузлар даста гул каби.

Зуҳал ақлу ҳушин буткул унутар,
Дафъатан у завол сари юз тутар.

Умид ришталарин узар Муштарий,
Тахта билан тобут бўлар минбари.

Баҳром* ҳам танг холи учун йиғлагай,
Алам билан юрак-бағрин тиғлагай.

* Б а ҳ р о м – бу ўринда Миррих (Марс) сайёрси кўзда тутилди.

Тўзон ичра жумла жаҳон тораяр,
Офтоб ҳам жез танга каби қораяр.

Зуҳра ҳам синдирар барча созини,
Фарёд солар қўйиб бор овозини.

Аторуд кўнглига сиғмас алами,
Дафъатан қўлидан тушар қалами.

Ойни ҳам бу ҳолат жуда шоширар,
Қиёмат зулматни мудом оширар.

Аланга авжига чиқар беомон,
Олов ичра ёнар юлдузли осмон.

Замин неки, само ҳам барбод бўлар,
Барча иши фиғон ва фарёд бўлар.

Ваҳимага солар уммонлар мавжи,
Булутларга тегар тўлқинлар авжи.

Ўз ўқидан чиқар замин баногоҳ,
Замин узра осмон йиқилар ногоҳ.

Эс-ҳушин бой берар бор аҳли инсон,
Вафо ва карамдан қолмас ном-нишон.

Гоҳида бор замин юксалар кўкка,
Ер қошида само гоҳ тушар чўкка.

Уммон ичра кезар оташ ғаввосдай,
Фалак ичра учар тоғлар раққосдай.

Булутлар кўпириб бўкирар мудом,
Қутурган подадай ўкирар мудом.

Тоғу фалакларда даҳшатли нидо,
Барча алам билан айтар алвидо.

Неча фурсат давом этар бу аҳвол,
Ниҳоят қўзғолар даҳшатли шамол.

Остин-устун бўлар ногоҳ бор гардун,
Дафъатан қиёмат топади якун.

Яна Тангри ўзи ёлғиз қолади,
Ўзга мавжудотлар тез йўқолади.

Замину самонинг йўқу боридан,
Бандалар асрори ё изҳоридан,

На-да қудратига етар бир зиён,
Буюклиги шикаст топмас ҳеч қачон.

Жумла жаҳон мулки қўлига кирар,
Бошин эгиб яна йўлига кирар.

Ё Раб, ўша кунга қилсам гар жазм,
Ё аввалроқ қилсам у томон азм,

Имонимни ҳамроҳ қилгин йўлимда,
Бўлмасин ўзингдан ўзга дилимда.

Навоийни қилиб то абад хурсанд,
Раҳматингдан қилгин мудом баҳраманд.

V

УЧИНЧИ МУНОЖОТ

Олам ва одамни вужуд кошонасидан йўқлик фаромушхонасига солмоқ вужуди мутлақдан ўзга вужуд турмаслиги ҳақида бўлиб, бу маънодаги фикрни вужуд аҳли (моддиюнлар) бошқа вужудга мутлақо яқин келтирмас ва исён зулматида назардан қолганларга Олам якунининг шафоати ёрдам кўрсатур ва ўша – шафоат кўрсатганларга олам ва одамни яратган шафоат тилагай

Ё Раб, қилдинг қаҳр ва лутфни шиор,
Борни йўқ айларсан, барча йўқни бор.

Ҳеч бир зот йўқ эди сен бор айладинг,
Ақл-тафаккурни ҳам ёр айладинг.

Тўққиз фалак барпо қилдинг, эй аъзам,
Заминни ҳам пайдо қилдинг муаззам.

Сайёрадан тортиб ҳар зарра содда,
Барчаси бағоят тенги йўқ модда.

Афсунгарсан ғоят моҳирдан-моҳир,
Сен яратган ҳар бир ашё жавоҳир.

Оби ҳаётни ҳам лазиз айладинг,
Одамзотни ғоят азиз айладинг.

Томчи сувдан чексиз уммонга қадар,
Заррадан қуёшу осмонга қадар,

Барчасини ғоят пайваста қилдинг,
Жаҳонни жаннатдай ораста қилдинг.

Бир-бирига улар бари боғланган,
Бир-бирининг васли сари чоғланган.

Бор жаҳонни барпо қилдинг бетимсол,
Юксак маҳобати қилар элни лол.

Жаннат боғидан ҳам ҳатто саришта,
Йўқ ҳаттоки бирон ортиқча ришта.

Катта очиб дўзах дарчасин ногоҳ,
Барбод қилай десанг барчасин ногоҳ,

Қодир амринг билан дунё тор бўлар,
Барбод бўлиб яна хору зор бўлар.

Жумла жаҳон бўлар дафъатан яксон,
Ҳеч вақодан қолмас сира ҳам нишон.

Денгиз каби жўшар ва лекин меҳринг,
Мўъжизалар содир айлагай сеҳринг.

Вафотидан ўтса ҳамки минг бир йил,
Қолмаган бўлса ҳам бошида бир қил,

Марҳумларга яна жон бахш этарсан,
Кимларга сарбаланд шон бахш этарсан.

Зотан, қабр ичра ҳар не сочилар,
Кўнгил ичра барча сирлар очилар.

Зиёда бошида минг бир ташвиши,
Қавму қариндошдан қочар ҳар киши*.

* Қуръони каримнинг “Абаса” сурасидаги “У Кунда киши ўз оға-инисидан ҳам, онаси ва отасидан ҳам, хотинию, бола-чақасидан ҳам қочур” оятларига ишора.

Бу каби ҳеч бўлмас надомат куни,
Надомат демагин, қиёмат куни.

Қиёматгоҳ аҳли асир бўлади,
Минг бир алам билан басир бўлади.

Кимлар армон билан ҳатто дод солар,
Йиғлай-йиғлай ҳатто дод-фарёд солар.

Қиёмат кунининг даҳшатидир бу,
Азобу уқубат ваҳшатидир бу.

Бор гуноҳ, бор савоб ҳам аён бўлар,
Огоҳ бўлиб элнинг бағри қон бўлар.

Не қилишни билмас юзи қоралар,
Минг бир армон юрак-бағрин поралар.

Она қизга боқмас, ўғилга ота,
Барчанинг тилида оҳ: “Во ҳасрато!”

Гуноҳкорлар минг бир гуруҳ, минг бир тўп,
Уларнинг гуноҳи жуда кўпдан-кўп.

Армон билан юрак-бағри доғланган,
Оёқ-қўли кишан билан боғланган.

Дўзах ўти авжга чиқар тобора,
Даҳшат солиб қилар диларни пора.

Бир томонда гўзал жаннатнинг боғи,
Юракларни ўртар армоннинг доғи.

Қайноқ жазирама қўймас саломат,
Оҳу фиғон тортар аҳли қиёмат.

Қил кўприк ҳам гўё нозик бир хаёл,
Қил кўприкдан ўтиш жуда ҳам маҳол.

Ҳеч кимсани қилмас зинҳор норози,
Савобу гуноҳни ўлчар торози.

Парвардигор ўзи одил ҳукмрон,
Адолатли ҳар бир ҳукми бегумон.

Зулм алангаси авжланар ногоҳ,
Қаҳр гирдоби ҳам мавжланар ногоҳ.

Теран ўйга толар барча авлиё,
Ҳайратда бор набий, барча анбиё.

Муҳаммад Мустафо фақат чарх урар,
“Умматим!” деб мудом хизматда турар.

Сирот узра порлар мисоли чақин,
Гоҳо торозига келар у яқин.

Беҳуда кетмасмин дер ҳеч ҳимматим,
Нажот топсин дейди барча умматим.

Кўксин қалқон қилиб мисоли қоя,
Барча одамларни қилар ҳимоя.

Расул Яратгандан неларни тилар,
Парвардигор бирма-бир қабул қилар.

Барча дардларига даво айлагай,
Барча тилакларин раво айлагай.

Ё Раб, Муҳаммадни бахтиёр қилдинг,
Сен ўзингга ҳабиб қилдинг, ёр қилдинг.

Қиёматдай ғоят оғир ғам куни,
Наинки ғам куни, зўр мотам куни,

Пайғамбарнинг кўксин қалқон айлагин,
Барчанинг дардига дармон айлагин.

Пайғамбар ёлвориб қилганда нидо,
Гуноҳкорлар айбин кечир, эй Худо!

Гар бир қавм келса бисёр гуноҳи,
Улар жойи бўлса жаҳаннам чоҳи,

Қилмаган тайинли бир иш дунёда,
Гуноҳлари бўлса жуда зиёда,

Гар ўртанса юрак-бағри ғам билан,
Фиғон тортса улар гар алам билан,

Истаса гар улар халосини ҳам,
Кечир, ё Раб, мендай бир осийни ҳам.

VI

ТЎРТИНЧИ МУНОЖОТ

Васф карам дарёси ҳақида бўлиб, иноят насими эсгач, мавжга келса, итоатсизлик хас ва хашакларини қирғоқларга чиқариб ташлайди ва гуноҳ тоғидан лангар ташлаганларнинг суст юрадиган кемасини бир дона пат ёки сомон парчасидек мақсад соҳилига етказади

Марҳаматинг қоши узра, ё Аллоҳ,
Ҳатто хасча эмас тоғ каби гуноҳ.

Хирмон-хирмон бўлса ҳамки гар сомон,
Барчасин совурар шамол бегумон.

Жумла жаҳон аҳли хато қилсалар,
Ўз манглайин улар қора қилсалар,

Гуноҳкорлар бағрин қилмасдан пора,
Барчасин авф этиш сенга чикора.

Зулмат билан қоплаб бор оламни тун,
Бани башар бағрин ғоят қилар хун.

Лутфинг билан офтоб гўё барқ бўлар,
Офтоб нури ичра жаҳон ғарқ бўлар.

Ким адоват учун ўзин шайлагай,
Сунбулидан гулни ниҳон айлагай.

Равшан бўлсин дея яқину йироқ,
Кеча ичра ойни қилдинг шамчироқ.

Гуноҳ қилмаса гар бирон-бир мағрур,
Мурувват чироғи ҳеч сочарми нур?

Ҳаддидан ошса гар элнинг ёмони,
Дафъатан тошмасми лутфинг уммони?

Хирқаси токи кир бўлмас ногаҳон,
Сувга муҳтож бўлмас дарвеш ҳеч қачон.

Ким йўқотса шароб ичиб йўлини,
Наҳот ҳеч ким чўзмас ёрдам қўлини?

Эртаю кеч кимки қилар ибодат,
Эвазига тилар бахту саодат.

Жаннат ичра мангу қилай деб сайр,
Бағрикенглик билан қилар ким хайр.

Ким қадаҳга ҳатто теккизмагай лаб,
Кавсар сувин қилар оқибат талаб.

Бир бор қучмаганлар гўзаллар аслин,
Жаннат ичра тилар малаклар васлин.

Хазон қилса умрин ким вайронда,
Жаннатда яшасам дер кошонада.

Олам ичра бир бор ким чекар заҳмат,
Эвазига тилар минг битта раҳмат.

Мўминлар минг эҳсон агар олсалар,
Гуноҳкорлар армон билан қолсалар,

Наҳот гуноҳларин кечирмайсан ҳеч,
Лутфинг шаробидан ичирмайсан ҳеч?!

Лутфинг уммони гар лиммо-лим бўлар,
Наҳот баҳра олмай кимлардир ўлар?

Ташналарга бефарқ қараб турмагин,
Лутфинг уммонидан йироқ сурмагин.

Ёлвораман қўлим кўксимга босиб,
Бу иш эмас ҳеч сен учун муносиб.

Кимки бўлса гар ҳар қанча гуноҳкор,
Марҳамат, лутфингга шунча сазовор.

Яйраса жаннатда бор тақводорлар,
Дўзах ичра куйса бор гуноҳкорлар.

Жаннат ичра қолмай улар армони,
Дўзах ичра ёнса буларнинг жони,

Лутфу карам ганжин, айтгин, нетарсан,
Бу дурларни кимга тортиқ этарсан?

Неча минг муҳтожу асиру гадо,
Гуноҳ қилиб бўлган юзлари қора,

Лутфу карамингдан гар бўлса жудо,
Сенга ярашарми, эй қодир Худо!

Муҳтожларга ёзгин тўкин дстурхон,
Қорни тўқни шартмас қилишинг меҳмон.

Экинлар чанқоғин қилмаса гар дафъ,
Денгиз узра ёққан ёмғирдан не наф?

Нонни бериш керак фақат очларга,
Тўнни бериш керак яланғочларга.

Барча элга мудом қилгайсан карам,
Сендан умидворлар кўнгли хотиржам.

Ё Раб, марҳаматинг уммондай тошса,
Нажот истаб барча осийлар шошса,

Гуноҳларин гарчи ҳеч поёни йўқ,
Раҳм қилмаслигинг ҳеч имкони йўқ.

Лутфинг дарвозасин кенг қилиб очсанг,
Гуноҳкорлар барча айбидан кечсанг,

Барча олам аҳли бўлса муҳтарам,
Маҳрум қилма сира Навоийни ҳам.

Ҳуру жаннатни ҳеч қилмасман ҳавас,
Бандам десанг, ё Раб, шунинг ўзи бас.

ТАБДИЛНИНГ ДАВОМИНИ САҲИФА ПАСТИДА ТЎЛИҚ МУТОЛАА ҚИЛИШИНГИЗ МУМКИН

Ushbu sahifada Hazrat Alisher Navoiy “Xamsa”sidagi birinchi doston “Hayratu-l-abror” (“Yaxshi kishilarning hayratlanishi”)ning asliyati bilan nasriy bayoni va ilk marta taqdim etilayotgan Abduhamid Pardayev tomonidan amalga oshirilgan dostonning she’riy tabdili bilan tanishishingiz, ularni mutolaa qilishingiz mumkin. Dilnavoz Yusupovaning dostonining g‘oyaviy-badiiy xususiyatlariga bag‘ishlangan maqolasi esa sizga ko‘makchi bo‘lishiga ishonamiz.

Dilnavoz YUSUPOVA
“HAYRAT -UL-ABROR” HAQIDA
Dostonining g‘oyaviy-badiiy xususiyatlari

Alisher Navoiy “Xamsa”sidagi birinchi doston “Hayratu-l-abror” (“Yaxshi kishilarning hayratlanishi”) 1483 yilda yaratilgan edi. Doston 3988 baytdan iborat bo‘lib, 63 bob, 20 maqolat va 20 hikoyatdan tashkil topgan. Shundan Kirish (muqaddima) 21 bobni o‘z ichiga oladi.

Dostonning birinchi bobi Qur’oni karimdagi bosh ilohiy jumla “Bismillohir rahmonir rahim” (“Mehribon va rahmli Olloh nomi bilan boshlayman”)ning poetik sharhiga bag‘ishlangan. Bu bob nafaqat “Hayratu-l- abror” uchun, balki umuman “Xamsa” uchun ham kirish vazifasini o‘taydi, chunki keyingi dostonlarda biz bu ilohiy jumlani uchratmaymiz. Hazrat Navoiy bu jumlani ikki nuqtai nazardan tahlil qiladi, ya’ni qabul qiluvchilar va rad etuvchilar. Bunda ushbu jumladagi har bir harfga alohida ma’no yuklatiladi. Dastlab rad etuvchilarga to‘xtalinar ekan, ushbu jumladagi har bir harfning bu toifa kishilarini jazolantirishga xizmat qildirilganligini ko‘ramiz. Xususan, “ﺱ” – “sin” harfi haqida gapirilganda, uning shakli nahang balig‘ining umurtqa suyagidagi arradek bo‘lib, rad etuvchilar uchun ofatdek; “ﻢ” – “mim” harfi ilon nafasidek o‘t sochib, yo‘l boshida og‘zini ochgan holda yotadi degan tashbehlardan foydalaniladi. Shu tariqa Navoiy ushbu jumladagi qolgan harflarni ham ushbu maqsadga xizmat qildiradi va kitobot (harf) san’atining betakror namunasini yaratadi.

Ikkinchi toifa, ya’ni qabul qiluvchilarga to‘xtalinganda endi bu harflarning ijobiy ma’no kasb etishini kuzatamiz. Xususan, “ﺱ” “sin” harfi endi salomatlik yo‘lining zinasiga o‘xshatilsa, “ﻢ” – “mim” harfining maqsad manzilidagi buloq boshiga nisbat berilganligini ko‘ramiz. Bularning barchasida Navoiyning yuksak badiiy salohiyati namoyon bo‘ladi.
Dostonning ikkinchi bobi Xoliq, ya’ni Olloh hamdiga bag‘ishlanadi. Mazkur bobda shoir hamma narsani yaratgan Xoliqning osmon va quyoshdan tortib har bir zarrani, butun o‘simliklar va hayvonot olamini, kishilik jamiyatini bir-biriga bog‘lab harakatlantirib turishini cheksiz hayrat bilan tasvirlaydi. Alisher Navoiy “Uning zoti lutf va safodan iborat, lekin vafo isi unga begona” degan fikrlarni ilgari surar ekan, bu o‘rinda tasavvuf ta’limoti asosida fikr yuritilayotganligi ma’lum bo‘ladi.

Dostonning 3-6 boblari (to‘rt bob) munojotlarni o‘z ichiga oladi. Munojotlarda dunyodagi barcha mavjudotlar o‘z yaratganiga doim sajda qilishi zarur, Xudoning qahri kelsa, “ko‘k bir etak kul” kabi sovurilib ketishi hech gap emasligi ta’kidlanadi. Shuning uchun insonlar o‘ylab ish qilishi, gunoh qilishga yo‘l qo‘ymasligi, qiyomat kunini unutmasligi, har bir gunoh uchun qiyomat kuni jazo olajagini esda tutishi, islom dini qoidalariga to‘la rioya qilishi zarurligi uqtiriladi. Navoiy oxirgi munojotda Xudoga murojaat qilib, gunohlarini kechirishini so‘raydi:

Garchi gunahning hadu poyoni yo‘q,
Aylamasang rahm ham imkoni yo‘q.

Adabiy an’anaga ko‘ra munojotdan so‘ng payg‘ambar madhiga, ya’ni na’tga o‘tiladi. Dostonda 5 ta na’t keltirilgan. Birinchi na’tda tasavvuf ta’limotidagi “Nuri Muhammadiya” nazariyasiga to‘xtalinar ekan, ushbu nazariyadagi “Odam Ato unga ham o‘g‘il, ham ota” degan tushuncha ta’rifi beriladi. “Nuri Muhammadiya”ga ko‘ra Alloh barcha olamlarni yaratishdan oldin Muhammad nurini yaratgan bo‘lib, shu nur tufayli olamni va odamni yaratgan. Demak, Odam Ato ham Muhammad nuridan bino qilingan. Shuning uchun hazrati Muhammad (s.a.v) Odam Atoga ham ota, ham o‘g‘ildir:

Bo‘ldi sanga Odami sabqatnamo,
Avval o‘g‘ul, so‘ngra gar o‘lsa Ato.

Keyingi na’tlarda payg‘ambarning bolaligi, payg‘ambarlik davridagi faoliyati, noyob insoniy xususiyatlari, me’roj tuni ta’riflari keltiriladi.

Dostonning 12-bobi ulug‘ salaflar Nizomiy Ganjaviy va Amir Xusrav Dehlaviy madhiga bag‘ishlangan. Dastlab Nizomiyga ta’rif berilar ekan, uning ismidagi harflar abjad hisobiga ko‘ra 1001 soniga teng kelishi jihatidan Xudoning 1001 ismiga hamohang ekanligi aytiladi. Ishtiqoq (o‘zakdosh so‘zlarni keltirish) va iyhom (baytni ikki xil ma’noni qo‘llash) san’atlari vositasida u yaratgan xazina (“Xamsa”)ga ta’rif beriladi:

Ganja vatan, ko‘ngli aning ganjxez,
Xotiri ganjuru tili ganjrez.

Xusrav Dehlaviy madhi keltirilganda esa uning ismidagi “xusrav” so‘zining podsho ma’nosini bildirishi Dehlaviyning so‘z podshosi sifatida hind mulkini obod qilganligi, uning har bir dostoni Hindistonning bir o‘lkasiga teng ekanligi bilan izohlanadi:

Nazmi savodi aro har doston,
O‘ylaki, bir kishvari Hinduston.

13-bob Nuriddin Abdurahmon Jomiy madhini o‘z ichiga oladi. Navoiy Nizomiy va Dehlaviyni bir bobda ta’riflagani holda ustozi va do‘sti Abdurahmon Jomiyga alohida bob bag‘ishlaydi. Uni o‘sha davrning “qutbi tariqati” deb atar ekan, o‘zining unga nisbatan ojiz va muhtojligini g‘oyat kamtarlik bilan bayon qilsa, Jomiyning yangi yozgan biror asarini o‘zidan oldin hech kim ko‘rmasligini faxr bilan keltirib o‘tadi:

Nomag‘akim roqim etib xomasin,
Ko‘rmadi men ko‘rmayin el nomasin.

“Hayratu-l- abror” dostonining yozilishida aynan Jomiyning “Tuhfatu-l-ahror” dostoni turtki bo‘lganligini aytiladi:

Boshtin-ayoq gavhari shahvor edi,
Qaysi guhar, “Tuhfatu-l-ahror” edi…

Chun o‘qimoq zamzamasi bo‘ldi bas,
Ko‘nglum aro dag‘dag‘a soldi havas.

Kim bu yo‘l ichraki alar soldi gom,
Bir necha gom o‘lsa manga ham xirom.

Dostonning 14-15-boblari so‘z ta’rifiga bag‘ishlangan. Hazrat Navoiy so‘zning buyukligini “kun” (yaral) so‘zining olam va odamni yaratishda vosita bo‘lganligi bilan dalillaydi:

Dahr muqayyad bila ozodasi,
Borcha erur “kof” ila “nun” zodasi.

Zodasidin zoda bo‘lub beadad,
Zodaga ham volid o‘lub, ham valad.

Alisher Navoiy bu o‘rinda so‘zning mahsuli bo‘lgan adabiy turlar haqida ham to‘xtalar ekan, nazm va nasrga alohida ta’rif beradi, nazmni nasrdan ustun qo‘yib, gulshanda gullarning saf tortib turishini nazmga, sochilib, to‘kilib yerda yotishini nasrga o‘xshatadi. Shoirning e’tiroficha, nazm bu qadar e’zozlanmasa, Tangri so‘zida she’r bo‘lmas edi:

Bo‘lmasa e’joz maqomida nazm,
Bo‘lmas edi Tengri kalomida nazm.

Shuningdek, Navoiy ushbu bobda turkiy tilda she’r aytishga kuchli ishtiyoq sezishini va bu yo‘lda ancha yuqori darajaga erishganini faxr bilan bayon qiladi.

Dostonning 16-bobi zamona sultoni Husayn Boyqaro madhini o‘z ichiga oladi. Alisher Navoiy bu bobda talmeh san’ati vositasida Husayn Boyqaroni kuch-qudratda Firdavsiy qahramoni Rustamga, adolat va fazlu kamolda Eronning afsonaviy podshosi Jamshidga o‘xshatadi.

17-bob “Ko‘ngul ta’rifida” deb nomlanadi. Bu bobda Navoiy qudratli dehqon (Xudo) ilk tongda insonni yaratgandan keyin unga ko‘ngul ato etganini bayon qilar ekan, ko‘ngulni yurak bilan adashtirmaslikka chaqiradi. Shoirning fikricha, yurak savdogarda ham bor, lekin uning butun fikri-yodi savdoda. Yaratganning yodi bilan yashaydigan insondagina haqiqiy ko‘ngul bo‘ladi va ugina “ahli dil” sanalishi mumkin. Shuningdek, Navoiy ko‘ngulni olami kubro, Ka’badan-da ulug‘ joy deb ataydi.

Muqaddimaning qolgan uch bobi (18-20 boblar) hayrat ta’rifiga bag‘ishlangan. Bu boblarda Xoja, ya’ni ko‘ngulning avval mulk (narsalar) olamiga, keyin malakut (farishtalar) olamiga va nihoyat so‘ngida “ajoyib bir shahar” (inson tanasi)ga sayohati bayoni keltiriladi va bu sayohat ko‘ngulning o‘zligini tanib, inson tanasiga kirgani tasviri bilan yakunlanadi. Alisher Navoiy bu o‘rinda “o‘zligini bilgan Xudoni ham biladi” g‘oyasini ilgari suradi:

Nafsg‘a chun orif o‘lub mo‘-bamo‘
Foyiz o‘lub “qad arafa rabbahu”.

Muqaddimaning so‘nggi 21-bobi Xoja Bahouddin Naqshband va uning xalifasi Xoja Ubaydulloh Ahror madhiga bag‘ishlangan. Alisher Navoiyning muqaddimadagi so‘nggi bobni aynan shu shayxlarga bag‘ishlashi shoirning naqshbandiya suluki vakili ekanligiga ishora edi. Bob o‘z ichida ikki qismga ajratiladi, birinchi qism 15 baytdan iborat bo‘lib, uning deyarli har bir baytida naqsh so‘zining turli holat va shakllarda ishtiqoq (o‘zakdosh so‘zlarni keltirish) va tanosub (ma’no va mohiyat jihatidan bir-biriga yaqin so‘zlarni keltirish) san’atlari vositasida qo‘llanilganligini ko‘ramiz. Navoiy Bahouddin Naqshbandni yuksak martabali naqqoshga, uning ta’limotini muhtasham va dilkash naqshga o‘xshatadi:

Xojaki naqqoshi sipehri baland,
Bo‘lg‘ali har safhasig‘a naqshband.

Ayladi avroq munaqqash base,
Naqsh raqam ayladi dilkash base.

Bobning ikkinchi qismi naqshbandiya tariqatining o‘sha davrdagi mashhur pirlaridan biri Xoja Ubaydulloh Ahror madhiga bag‘ishlangan. Navoiy uni murshidi ofoq (yo‘lboshlovchi pir) deb ulug‘lar ekan, shohlar unga qulluq qilishga o‘zlari keladilar, hatto haqiqat sirlaridan ogohlar ham uning huzurida hushlaridan judo bo‘ladilar deb yozadi:

Yuz qo‘yubon qullug‘ig‘a shohlar,
Bazmida bexud o‘lub ogohlar.

Alisher Navoiy bobni ulug‘ shayx faoliyatiga yuksaklik tilash va uning himmatidan bahramandlik umidi bilan yakunlaydi va bu umid bevosita muqaddimaga ham yakun yasaydi:

Qo‘ymasun ayvoni jahonni tihi,
Dabdabai ko‘si Ubaydullahi.

Himmatidin bizni ham etsun Xudoy,
Faqr yo‘lida g‘ani, imong‘a boy.

Dostonning 22-bobidan asosiy qism boshlanadi. Asosiy qism maqolat va hikoyatlardan tashkil topgan 40 bobni o‘z ichiga oladi. Maqolatlar muayyan bir axloqiy-falsafiy mavzuga bag‘ishlangan bo‘lib, shoir dastlab ushbu mavzuga munosabat bildiradi, mavzu yuzasidan o‘z fikr- mulohazalarini bayon qiladi, so‘ngra shu mavzuga mos ibratli hikoya keltiradi. Shu tariqa asosiy qism 20 maqolat va unga ilova tarzida keltirilgan hikoyatlar bayoni tarzida davom etadi. Buni quyidagi jadvalda ko‘rish mumkin:

Eng avvalgi maqolat iymon sharhiga bag‘ishlanadi. Bu bejiz emas, zero dostonning bosh g‘oyasi komil inson timsolini vasf etishdir, komillikning bosh belgisi esa iymondir:

Kimki jahon ahlida inson erur,
Bilki nishoni anga iymon erur.

Alisher Navoiy “Kimdaki iymonning uch belgisi bo‘lsa, u haqiqiy insondir” deydi va bu belgilar sifatida sabr, shukr va hayoni ko‘rsatib o‘tadi:

Bas ani inson atag‘il beriyo,
Kim ishidur sabr ila shukru hayo.

Komil inson ta’rifidan keyin iymon sharhiga to‘xtalib o‘tiladi. Hazrat Navoiy iymonning 6 sharti sifatida quyidagilarni keltirib o‘tadi:

1) Haqning borligiga iymon keltirish;
2) farishtalarga iymon;
3) Allohning so‘zlari bo‘lgan muqaddas kitoblarga iymon;
4) Payg‘ambarlarga iymon;
5) qiyomat kuniga iymon;
6) taqdiri azalga iymon.

Ushbu fikrlardan so‘ng Shayx Boyazid Bistomiy va uning muridi haqidagi hikoyat keltiriladi. Hikoyatda bir kuni Shayx Boyazid Bistomiydan g‘amginlik sababini so‘ragan muridiga shayx bu dunyoda haqiqiy insonlar kamayib ketganligidan xafaman deb javob beradi. Shunda muridi shayxni haqiqiy insonlar safida deb hisoblashini aytganida, shayx o‘zini ham yuz ming sarson-sargardonlar qatorida sanashini, agar bu dunyodan iymon bilan ketmas ekan, inson sanalmasligini aytadi. Hikoyatda diniy mazmundan tashqari tasavvufiy qarashlar ham mavjud bo‘lib, bunda tariqatdagi xavf maqomi haqida so‘z boradi, deb aytish mumkin. N.Komilovning “Tasavvuf” kitobida yozilishicha, xavf tariqatning 6-maqomi bo‘lib, bunda solikning nafs makridan qo‘rqishi, shayton nayrangining ko‘ngilga xavf solishi nazarda tutiladi. Nafs shunday kuchli dushmanki, solik tariqatdagi tavba, vara’, zuhd, faqr, sabr kabi maqomlarni egallagan bo‘lishiga qaramay, nafsning iymonga daxl qilishi mumkinligidan doim xavfda bo‘ladi.

Alisher Navoiy keyingi maqolatlarda ham birinchi maqolatda keltirilgan bosh mavzu – komil insonga xos sifatlar bayonini davom ettiradi. Xususan, 5- maqolat karam va saxovat, 6- maqolat adab, 7-maqolat qanoat, 8-maqolat vafo, 10-maqolat rostgo‘ylik ta’rifidadir. Bu maqolatlar orasida 7-maqolat badiiy timsollarga boyligi bilan alohida ajralib turadi. Navoiyning fikricha, kimki qanoatni o‘ziga kasb qilgan bo‘lsa, u eng boy insondir. Oltin, kumush va zebu ziynatlarni boylik deb bilmaslik kerak, balki haqiqiy boylik qanoat xazinasidir:

Kimgaki ish bo‘ldi qanoat fani,
Bilki, ani qildi qanoat g‘ani.

Ganji tajammulni g‘ino bilmagil,
Balki g‘ino ganji qanoatni bil.

Mazkur maqolatda qanoat tushunchasi chiroyli tashbehlar va tamsillar vositasida ifodalab berilganligini ko‘ramiz. Masalan, osmon qanchalik katta bo‘lmasin, u bitta kulcha, ya’ni quyosh bilan kun kechiradi. Ko‘z doim shuning uchun ravshanki, u mehrob ostida turib, ikkita bodom bilan oziqlanadi. Shunday ekan, insonlar qanoat bobida osmon va ko‘z singari bo‘lishlari kerak. Maqolatda kitobot (harf) san’atining ham yetakchilik qilishini kuzatish mumkin:

Qushlar aro shohki, anqo durur,
Nuktaye bu amrda paydo durur.

Bordur agar fikr ila topsang vuquf,
Qoni’yu anqog‘a muvofiq huruf.

Qushlarning ichida anqo shoh hisoblanadi. Bunda ma’lum bir ma’no bor. Agar fikr bilan voqif bo‘lishni istasang, “qoni’” va “anqo” so‘zlarining yozilishida harflar bir-biriga muvofiqdir. Yoki

Shoh boshining sharafi toj emas,
Angla ani shohki, muhtoj emas.

Shoh agar ul bo‘lsaki, muhtojdur,
Harf ila muhtojda ham tojdur.

Shoh boshining sharofati tojdan emas, kimki muhtoj bo‘lmasa, o‘shani shoh deb tushun. Muhtojni ham shoh deb atash mumkin bo‘lsa, harf nuqtai nazaridan “muhtoj” so‘zida ham “toj” bor-ku!

Maqolatga “Qanoatli va qanoatsiz ikki do‘st” haqidagi hikoyat ilova tarzida keltirilgan. Hikoyatda keltirilishicha, ikki do‘st Fors mulkidan Chin mamlakati tomon yo‘lga tushadilar. Biri taqdir berganiga qanoatli inson bo‘lib, ikkinchisi ochko‘z, tama’gir edi. Yo‘lda ketayotib, bir toshga ko‘zlari tushadi. Uning yarmi yer ostida bo‘lib, yarmi yer yuzasiga chiqib turardi. Tosh ustida: “Kimki mehnat qilib toshni aylantirib qo‘ysa, ostidagi afsonada vayrona tagida bekitib qo‘yilgan xazina haqida yozib qo‘yilgan. Kimki bu mashaqqat, azob uqubatlarni xohlamasa, uning uchun sabru qanoat hammasidan yaxshiroqdir” degan yozuv bitilgan edi. Ochko‘z yigit yozuvni o‘qigach, xazina ilinjida tosh ostini qazishga tushib ketadi. Qanoatli odam esa beparvo tarzda shahar tomon yo‘l oladi. Shaharga kiradigan bir necha darvoza bo‘lib, u shaharga birinchi bo‘lib kiradi. Shahar aholisining odatiga ko‘ra, mamlakat podshosi qazo qilsa, darvozadan birinchi kirgan odamni podshoh qilib ko‘tarar ekanlar. Shu tariqa bu do‘st o‘z qanoati tufayli mamlakatga podshoh bo‘ladi. Uning tosh ostini qaziyotgan do‘sti esa og‘ir mehnatni bajarib bo‘lgach, toshni ag‘darib qarasa, “Xom tama’ bu dunyoda alam chekadi” deb yozib qo‘yilgan ekan. Xulosa shuki, qanoatli inson o‘z sabru qanoati tufayli shoh martabasiga erishadi, qanoatsiz inson esa tama’ ilinjida xoru zor bo‘ladi.

“Hayratu-l-abror” dostonida xotima ham o‘ziga xos o‘ringa ega. Dostonning 62-63-boblari hazrat Navoiyning xulosa va yakuniy fikrlarini o‘z ichiga oladi. 62-bobda Navoiy dostonni yaratish orzusidan boshlab uni tugatgunicha bo‘lgan jarayon haqida yozar ekan, dostonni yozish xayoli unga tinchlik bermagani, elu yurt xizmati, xalq arz-dodini tinglash uni asosiy maqsaddan chalg‘itsa-da, Xudoning o‘zi unga marhamat ko‘rsatib, nihoyat bu ulug‘ muddaoni poyoniga yetkazganini betakror tashbehlar vositasida bayon qilib beradi. Bob so‘ngida Navoiy g‘oyat nazokat va kamtarlik bilan agar yozganlari elga manzur bo‘lmasa, uni afv etishlarini so‘rab, Allohga iltijo qiladi:

Jilva ber el ko‘ziga ham xo‘b ani,
Qilg‘il ulus ko‘ngliga marg‘ub ani.

Har nechakim, jurmum erur pech-pech,
Lekin erur rahmating olinda hech.

63-bobda oyog‘i toyib ketib, kosadagi oshni shohning boshiga to‘kib yuborgan va olijanob shohning xijolatdan o‘lar holatga yetgan bu qulni afv etgani haqidagi hikoyat beriladi va bu hikoyat bevosita 62-bobga hamohang tarzda, unga ilovadek keltiriladi. Navoiy Allohni olijanob shohga, o‘zini oyog‘i toyib ketgan qulga o‘xshatar ekan, shunday yozadi:

Har necha ko‘p bo‘lsa gunohim mening,
Shukrki, bor sendek ilohim mening.

Xijlat ila qolmadi xud jom manga,
Yeri durur aylasang ehson manga.

“Hayratu-l-abror” dostonida kun tartibiga qo‘yilgan masalalar bevosita “Xamsa”ning keyingi dostonlarida ham davom etadi, xususan, komil insonga xos adab, qanoat, karam va saxovat, futuvvat, rostlik, vafo kabi xislatlar bilan bog‘liq masalalar “Farhod va Shirin” dostoni, “Sab’ai sayyor” tarkibidagi hikoyatlar, “Saddi Iskandariy” dostonlarida yangicha talqin topganligini ko‘ramiz.

Doston aruz tizimining sari’ bahri – sari’i musaddasi matviyi makshuf (ruknlari va taqti’i: muftailun muftailun foilun – VV – / – V V – / – V – ) vaznida yozilgan. Bu vazn pandu nasihat mazmunidagi fikrlarni bayon qilishga nihoyatda qulay bo‘lganligi sababli doston uchun asosiy she’riy o‘lchov vazifasini o‘tagan.

ALISHЕR NAVOIY
HAYRAT UL-ABROR
Abduhamid Pardayevning she’riy tabdili

I

Bismilloh deb so‘zim boshlarman takror,
Bismillohda ming bir teran hikmat bor.

Duru gavhar kabi ming jondan a’lo,
Ming jon neki, jumla jahondan a’lo.

A’lodan ham a’lo jahon rishtasi,
Bag‘oyat bebaho ming jon rishtasi.

Kim mangulik sari cho‘zar qo‘lini,
Bismilloh keng ochar uning yo‘lini.

Bismillohni tildan qo‘ymasa hamon,
Davlatu din nasib etar begumon.

Sira ham o‘rtanmas armon dog‘ida,
To abad yayragay jannat bog‘ida.

Aqbovar qilmas sirli bayot bu,
Ming bir dardga darmon obi hayot bu.

Bamisoli mangu hayot bulog‘i,
Jannat kabi obod bor so‘lu sog‘i.

Mo‘’jizalar sodir etar sarbasar,
Alloh rahmatiga qilar muyassar.

Sira ham tengi yo‘q iqbol timsoli,
Arshi a’lo uzra qandil misoli.

Qandil ichra biyron bulbul yayraydi,
Mangulik qo‘shig‘in tinmay sayraydi.

Saodat qasriga eltar ravon yo‘l,
Fazilati uning g‘oyat mo‘ldan-mo‘l.

Lekin mashaqqati juda ziyoda,
Bu yo‘ldan yurolmas har kim dunyoda.

Imoni but zotlar tolmaydi sira,
Imonsizlar yura olmaydi sira.

Yaratganning lutfi garchi beadad,
Imonsizga sira ham bermas madad.

“Bo”si xitob qilar faqat ibodan*,
“Yo”si ogoh etar ming bir balodan.

*Bu va bundan keyingi misralarda «Qur’on”ning boshlanishidagi birinchi oyat – “Bismilloh” so‘zining yozilishiga tegishli harflar izohi berilmoqda.

“Sin”i go‘yo nahang baliq arrasi,
Yuz kema ofati har bir parrasi.

Ming bir zahmat “sin”u “mim” orasida,
O‘tolmas bu yo‘ldan g‘o‘r norasida.

“Mim”i go‘yo ilon kabi o‘t sochar,
Yo‘l boshida yotib og‘zini ochar.

Uch “alif”, uch “lom”i juda beomon,
Qilich yalang‘ochlab kelar begumon.

Qatlga shaylanar “ho”larning uchi,
Beshafqat nayzadan qolishmas kuchi.

“Ro”lari to zarba uchun chog‘lanar,
Zarba bersa g‘ofil dillar dog‘lanar.

“Ho”si hamla bilan halok ham qilar,
Sira shafqat qilmay dillarni tilar.

“Nun”i bamisoli dushman yarog‘i,
Hamisha ishga shay dehqon o‘rog‘i.

“Yo”si yovga qarshi aylagay nido,
Qoshimda joningni qilgin der fido.

Nuqtalari go‘yo yo‘l uzra toshlar,
Toshlar dema, go‘yo kesilgan boshlar.

“Mim”lari tugilgan necha bir joydan,
Niyatlar sarbaland oftobu oydan.

Undosh harflar kelar takror va takror,
Sezar darhol kimki bersa e’tibor.

Har negakim noziri maqsud o‘lub,
Ahli nazar ko‘ziga mardud o‘lub,

Imon ahli lekin o‘zin chog‘lasa,
Yaxshi niyat bilan belin bog‘lasa,

“Bo”si eng avvalo bashorat bo‘lar,
Ichkari kirgani ishorat bo‘lar.

“Sin”i salomatlik yo‘lin zinasi,
Hatto baxtu iqbol tiniq oynasi.

“Mim”i ochar maqsad sari katta yo‘l,
Tog‘ chashmasi degin hatto suvi mo‘l.

“Alif”lari g‘oyat ravondan-ravon,
Tashna ko‘ngillarni qilar charog‘on.

“Lom”lari bamisli zafar yalovi,
G‘olib ko‘ngillarning otash-olovi.

“Ho” bilan aylagay ming sirdan ogoh:
“Alloh shohanshohlar uzra shohanshoh!”

Jannat bog‘lariga eshik “ro”lari,
Vahdat g‘unchasiga beshik “ho”lari.

“Mim”i topar to “nun” bilan nihoya,
O‘z bag‘rini o‘rtar u benihoya.

“Yo” bilan “mim” toki birga qo‘shilar,
Himmat ummonida birga eshilar.

Nuqtayu undoshlar mudom chorlaydi,
“Alif”lari yulduz bo‘lib porlaydi.

Halqa solar nogoh ko‘ngil bo‘yniga,
Abadiyat joylar jonning qo‘yniga.

Ming bir madad elni zabardast qilar,
Maqsad sari barcha qat’iy qasd qilar.

Bag‘rini keng ochar ba’zan nogahon,
Teran o‘ylash uchun berar u imkon.

Mo‘minlarning bahri dili ochilar,
Gardidan atrofga jonlar sochilar.

Bosh-oyog‘i boshdan-oyoq jon bo‘lar,
Jon demagin hatto u jonon bo‘lar.

Ko‘ngillarga tushar gar dog‘ uzra dog‘,
Har qadamda xursand qilar turfa bog‘.

Dog‘ ustiga tushar dog‘ qahri bilan,
Bog‘ ketidan kelar bog‘ mehri bilan.

Qahri bilan garchi barbod aylagay,
Mehri bilan yana obod aylagay.

Ey Navoiy, sirli navo istasang,
Ming bitta dardingga davo istasang,

Yo‘lni yaxshi-yomon dema sira ham,
“Bismilloh” deb dadil qo‘ygaysan qadam.

Benazir fazilat himmatu karam,
Himmat bilan bo‘lar bor el muhtaram.

II

Barcha yaratilgan jonli va jonsiz narsalarni tasavvur etish uchun qalamining san’atkorligi chehrasini ochgan va hikmatli qalami jamolini orttirish hamda har bir ko‘ngil g‘unchasiga bir husn guli tomon uning shavqi zanjiriga bog‘lig‘likni va har ko‘zining yulduziga bir qoshi hilol bilan muhabbat ipi orqali payvastalikni yuzaga keltirgan ul Xoliq hamdi

Yaratgan sha’niga kabirdan-kabir,
Zarralar ham tinmay aytadi takbir.

Misoli munavvar oftob yagona,
Atrofida jumla jahon parvona.

Jismlar osmonin masrur qilar u,
Ruhlar dunyosini ma’mur qilar u.

Samo gulshanini orasta qilgan,
Yulduzlardan go‘zal guldasta qilgan.

Samo ichra gulday ochilar ular,
Har tomon gul kabi sochilar ular.

Poyoni yo‘q samo moviy pardaday,
Juft taxtadan tashkil topgan nardaday.

Ma’mur bo‘lsin deya samo kun-tuni,
Oy va oftob bilan bezagan uni.

O‘n ikki burj tinmay aylanar mudom,
Turfa manzil sari shaylanar mudom.

Oftob kezar samo uzra kun bo‘yi,
Yulduzlar raqs tushar unda tun bo‘yi.

Zaminda ro‘y berar gunohu savob,
Samovot qa’rida aks etar shitob.

Tasodif va taqdir misoli g‘anim,
Yaxshi-yomon g‘ayrat qilar betinim.

Tong ohista ochar jamolin gulin,
Qirq kokil aylagay tunning sunbulin.

Nihoyat bor jahon nur bilan to‘lar,
Nur bilan payvasta hur bilan to‘lar.

Ming turfa rang bilan jahonni bezar,
Jahon ichra mudom bor jonni bezar.

Bulbul kabi biyron qilib har tilni,
Aql nuri bilan yoritar dilni.

Inoyat piligi uning rishtasi,
Haqiqat ziyosi yorqin shu’lasi.

Ko‘ngil bo‘lar gar bu shamdan charog‘on,
O‘chirar ishq yeli uni begumon.

Ishq bilan gar dilni obod aylagay,
Lekin aql qasrin barbod aylagay.

Qalbida otashin ishqning sharori,
Oshiqlarning qolmas sabru qarori.

Aqlu tafakkurning qolmas nishoni,
Boshida charx urar balo bo‘roni.

Dardu balo o‘ti alanga olar,
Oshiq ahli ming bir zahmatdan tolar.

Yurak-bag‘rin o‘rtar ming bitta armon,
Faqat yor visoli dardiga darmon.

Oshiqlarni jondan ortiq suydirar,
Bor jahonni oftob kabi kuydirar.

Uni jannat kabi bir bo‘ston degin,
Jannat ichra go‘zal guliston degin.

Jilvasi baxsh etar jonga oroyish,
Maxzun ko‘ngilga baxsh etar osoyish.

Lutfu safo ichra garchi yagona,
Lekin mehru vafo mangu begona.

Sira topib bo‘lmas vafodan nishon,
Vafodorlar bag‘rin o‘rtar beomon.

Vafo bo‘lsa kimning sodiq yo‘ldoshi,
Ko‘zidan to‘xtamay oqadi yoshi.

Kim jahon ahliga vafo aylagay,
Jahon ahli jabru jafo aylagay.

Ishq dardiga jonni payvasta qilar,
Visol bilan dilni orasta qilar.

Hijron dashti ichra ming bitta xatar,
Barcha giyohlari misoli nashtar.

Lolalari go‘yo alangali oh,
Barcha o‘t-o‘lani zaharli giyoh.

Zaharli har giyoh har jonga ofat,
Otash shamolidan ming bir talofat.

Alangayu otash biyobon o‘ti,
Nainki biyobon, bu hijron o‘ti.

Hijron o‘ti qay bir jonni kuydirar,
Kulini ko‘k uzra shitob sovurar.

Kimlarni kul qilar beomon balo,
Bedavo ming dardga aylar mubtalo.

Sira shafqat qilmas muhabbat dardi,
Hatto bas kelolmas odamzot mardi.

O‘zgacha tartiblar tuzilmaydi hech,
Nizomlar rishtasi uzilmaydi hech.

Barbod qila olmas hech bir zizila,
Silsilaga payvand barcha silsila.

Samo ichra zamin azal yagona,
Boshi uzra ming bir yulduz parvona.

Ummonlar mavji gar samoga yetar,
To‘lqinlari yana zaminga qaytar.

Lutfi bilan olam mavjud bo‘ldi,
Qahri bilan yana nobud bo‘ladi.

III

BIRINCHI MUNOJOT

Alloh birinchi bo‘lib, aql uning ikkinchisini bilmaydi, hatto birinchi va oxirgi insonlar kimnidir yoki nimanidir maqtamoqchi bo‘lsalar, bunda loyiq boshqasi topilmaydi va dunyodagi bo‘lishi mumkin bo‘lgan gulshandagi gullarning yo‘qlik kechasidan borliq gulistoniga kelmog‘ining sifati va koinot bozoridagi durlarning maxfiylik bulutidan zohirlik dengiziga tushganining ta’rifati

Yo Rab, o‘zing mangu azaliy zotsan,
To abad bezavol ham barhayotsan.

Xoliqi olamsan yakka-yagona,
Ibtido-intiho senga begona.

Avval ham o‘zingsan, oxir ham o‘zing,
Botin ham o‘zingsan, zohir ham o‘zing.

Nihon edi bir payt bor jumla jahon,
“Nihon”ning o‘zi ham jahondek nihon.

Na olamga kunning chiroyi ayon,
Va na uzun tunlar sehri namoyon.

Na samoda alvon shafaq ko‘rinar,
Va na yulduzlardan shabnamlar inar.

Na zaminu va na unda bir kishi,
Faqat jabru sitam samo, yer ishi.

Na pari paykarlar olamda paydo,
Na biron-bir Majnun, biron-bir shaydo.

Sham bilan munavvar bir koshona yo‘q,
Sham o‘tida kuyar bir parvona yo‘q.

Na bog‘ boru na bog‘ ichra bordir gul,
Na gul uzra sayrar biron-bir bulbul.

Nainki yumilgan gullarning ko‘zi,
Olam ichra yo‘q hech gullarning o‘zi.

Mayxonada katta xumlar ochilmas,
Mo‘minlar xirqasin garovga qo‘ymas.

Nozu ishva bilan soqiylar sarbast,
Hatto taqvo ahlin qilmagay sarmast.

Na zamonu va na bor edi makon,
Qay bir puchmoqlarda g‘oyib bor jahon.

Yo Rab, faqat yolg‘iz o‘zing bor eding,
O‘z husnigga o‘zing sen xushtor eding.

Ko‘zgu ichra husning bilan betimsol,
Jilva qilar edi sirli bir xayol.

Shaydo o‘zing eding ham manzur o‘zing,
Oyday husning bilan ham mag‘rur o‘zing.

Yolg‘iz o‘zing hozir eding begumon,
O‘n sakkiz ming olam barchasi nihon.

Nihon edi qancha sirli ilmlar,
Mudrar edi qancha sirli bilimlar.

Va lekin sira ham tengi yo‘q jamol,
Go‘zallik bobida g‘oyat barkamol,

Jumla jahon ichra porlasam derdi,
Oshiqlarni mudom chorlasam derdi.

Go‘zaldan ham go‘zal jamoling behad,
Ko‘zgu talab qilar edi beadad.

Olam paydo qilding sirlarga to‘la,
Har bir chechak sirli ko‘zgu bir yo‘la.

Oyjamoling har bir gulda aks etar,
Gullar chamanzorlar ichra raqs etar.

Yaratganday qancha huru malakni,
Yaratding sen yuksak to‘qqiz falakni.

Har biriga sayqal ham berib chiqding,
Yulduzlar shodasin ham terib chiqding.

Munavvar aylading oftob yuzini,
Nur bilan to‘ldirding otash ko‘zini.

Jannat bulog‘idan olib andoza,
Samo ko‘zgusini yaratding toza.

Zamin ichra minglab go‘zal bog‘ qilding,
Osmono‘par yuzlab baland tog‘ qilding.

Bog‘lar mevalari ming dard darmoni,
Tog‘lar bag‘ri duru gavharlar koni.

Yomg‘ir tomchilarin suvga qo‘sharsan,
Shamol bilan ipak kabi esharsan.

Yellar qanotida har zarra, g‘ubor,
Olam uzra parvoz qilar beg‘ubor.

Lolu hayron qilar har bir a’moling,
Olam ichra jilva qilar jamoling.

Ilohiy xazinaning gar obod edi,
Barchasidan maqsad odamzot edi.

Teran anglar barcha kaloming sirin,
Barcha sirlaringni saqlar yashirin.

Inson qalbin qilding sirlar makoni,
Makoni ne, ming bir asrorning koni.

Odamzotga qilding beadad karam,
Olam ichra qilding g‘oyat muhtaram.

Jumla jahon ichra uni shoh qilding,
G‘aroyib sirlardan ham ogoh qilding.

Olimlar belini bog‘lading o‘zing,
Ezgu ishlar sari chog‘lading o‘zing.

Yo Rab, odam ahlin oqil aylading,
Ming bir sir-asrorga doxil aylading.

Navoiyni ko‘ngli toza odam qil,
Ilohiy gulshaning ichra mahram qil.

Barcha sirlaringga meni yor ayla,
Ikki olam ichra baxtiyor ayla.

IV

IKKINCHI MUNOJOT

Alloh yaratgan go‘zal narsalarning jilvalari zuhuri haqida – lekin bundan o‘sha ashyolarni yaratganning o‘zining ulug‘ dargohiga biron foyda yetmaydi va u mavjud go‘zallar bilan bog‘liq buzug‘liq hodisalari to‘g‘risida bo‘lib, bundan donolarning Yagonasi saroyiga biron kimsa zarar yetkazishni xayoliga ham keltirmaydi

Ilohiy nurlaring, yo Rab, taratding,
Bor olamni himmat bilan yaratding.

Olam ichra barcha asil, noasil,
Senga bari sajda qilar muttasil.

Sajdaga bosh qo‘ygan el masjidisan,
Qiblaga yuzlangan el ma’budisan.

Sayyoralar kezib yurar samoda,
Zamin ham muallaq go‘yo havoda.

Xohlasang barchasin obod qilarsan,
Xohlasang bir zumda barbod qilarsan.

Yulduzlarni mixday qoqib qo‘ygansan,
Oftobni chiroqday yoqib qo‘ygansan.

Siru asrorlaring elni lol qilar,
Donolar qaddini hatto dol qilar.

Bag‘ri bo‘lsa hamki samo kabi keng,
Sen bilan hech bir zot bo‘la olmas teng.

Barchasini qilay desang gar yakson,
Qahring yakson qilar barin begumon.

Hovuch tuproqdan bor jahon qilmas farq,
Qahring girdobida bari bo‘lar g‘arq.

Qiyomatdan farqi yo‘q bu manzara,
Tog‘lar ham tuyaday tortadi na’ra.

Samo ham sovrilar etak kul kabi,
Qo‘zg‘alar yulduzlar dasta gul kabi.

Zuhal aqlu hushin butkul unutar,
Daf’atan u zavol sari yuz tutar.

Umid rishtalarin uzar Mushtariy,
Taxta bilan tobut bo‘lar minbari.

Bahrom* ham tang xoli uchun yig‘lagay,
Alam bilan yurak-bag‘rin tig‘lagay.

* B a h r o m – bu o‘rinda Mirrix (Mars) sayyorsi ko‘zda tutildi.

To‘zon ichra jumla jahon torayar,
Oftob ham jez tanga kabi qorayar.

Zuhra ham sindirar barcha sozini,
Faryod solar qo‘yib bor ovozini.

Atorud ko‘ngliga sig‘mas alami,
Daf’atan qo‘lidan tushar qalami.

Oyni ham bu holat juda shoshirar,
Qiyomat zulmatni mudom oshirar.

Alanga avjiga chiqar beomon,
Olov ichra yonar yulduzli osmon.

Zamin neki, samo ham barbod bo‘lar,
Barcha ishi fig‘on va faryod bo‘lar.

Vahimaga solar ummonlar mavji,
Bulutlarga tegar to‘lqinlar avji.

O‘z o‘qidan chiqar zamin banogoh,
Zamin uzra osmon yiqilar nogoh.

Es-hushin boy berar bor ahli inson,
Vafo va karamdan qolmas nom-nishon.

Gohida bor zamin yuksalar ko‘kka,
Yer qoshida samo goh tushar cho‘kka.

Ummon ichra kezar otash g‘avvosday,
Falak ichra uchar tog‘lar raqqosday.

Bulutlar ko‘pirib bo‘kirar mudom,
Quturgan podaday o‘kirar mudom.

Tog‘u falaklarda dahshatli nido,
Barcha alam bilan aytar alvido.

Necha fursat davom etar bu ahvol,
Nihoyat qo‘zg‘olar dahshatli shamol.

Ostin-ustun bo‘lar nogoh bor gardun,
Daf’atan qiyomat topadi yakun.

Yana Tangri o‘zi yolg‘iz qoladi,
O‘zga mavjudotlar tez yo‘qoladi.

Zaminu samoning yo‘qu boridan,
Bandalar asrori yo izhoridan,

Na-da qudratiga yetar bir ziyon,
Buyukligi shikast topmas hech qachon.

Jumla jahon mulki qo‘liga kirar,
Boshin egib yana yo‘liga kirar.

Yo Rab, o‘sha kunga qilsam gar jazm,
Yo avvalroq qilsam u tomon azm,

Imonimni hamroh qilgin yo‘limda,
Bo‘lmasin o‘zingdan o‘zga dilimda.

Navoiyni qilib to abad xursand,
Rahmatingdan qilgin mudom bahramand.

V

UCHINCHI MUNOJOT

Olam va odamni vujud koshonasidan yo‘qlik faromushxonasiga solmoq vujudi mutlaqdan o‘zga vujud turmasligi haqida bo‘lib, bu ma’nodagi fikrni vujud ahli (moddiyunlar) boshqa vujudga mutlaqo yaqin keltirmas va isyon zulmatida nazardan qolganlarga Olam yakunining shafoati yordam ko‘rsatur va o‘sha – shafoat ko‘rsatganlarga olam va odamni yaratgan shafoat tilagay

Yo Rab, qilding qahr va lutfni shior,
Borni yo‘q aylarsan, barcha yo‘qni bor.

Hech bir zot yo‘q edi sen bor aylading,
Aql-tafakkurni ham yor aylading.

To‘qqiz falak barpo qilding, ey a’zam,
Zaminni ham paydo qilding muazzam.

Sayyoradan tortib har zarra sodda,
Barchasi bag‘oyat tengi yo‘q modda.

Afsungarsan g‘oyat mohirdan-mohir,
Sen yaratgan har bir ashyo javohir.

Obi hayotni ham laziz aylading,
Odamzotni g‘oyat aziz aylading.

Tomchi suvdan cheksiz ummonga qadar,
Zarradan quyoshu osmonga qadar,

Barchasini g‘oyat payvasta qilding,
Jahonni jannatday orasta qilding.

Bir-biriga ular bari bog‘langan,
Bir-birining vasli sari chog‘langan.

Bor jahonni barpo qilding betimsol,
Yuksak mahobati qilar elni lol.

Jannat bog‘idan ham hatto sarishta,
Yo‘q hattoki biron ortiqcha rishta.

Katta ochib do‘zax darchasin nogoh,
Barbod qilay desang barchasin nogoh,

Qodir amring bilan dunyo tor bo‘lar,
Barbod bo‘lib yana xoru zor bo‘lar.

Jumla jahon bo‘lar daf’atan yakson,
Hech vaqodan qolmas sira ham nishon.

Dengiz kabi jo‘shar va lekin mehring,
Mo‘’jizalar sodir aylagay sehring.

Vafotidan o‘tsa hamki ming bir yil,
Qolmagan bo‘lsa ham boshida bir qil,

Marhumlarga yana jon baxsh etarsan,
Kimlarga sarbaland shon baxsh etarsan.

Zotan, qabr ichra har ne sochilar,
Ko‘ngil ichra barcha sirlar ochilar.

Ziyoda boshida ming bir tashvishi,
Qavmu qarindoshdan qochar har kishi*.

* Qur’oni karimning “Abasa” surasidagi “U Kunda kishi o‘z og‘a-inisidan ham, onasi va otasidan ham, xotiniyu, bola-chaqasidan ham qochur” oyatlariga ishora.

Bu kabi hech bo‘lmas nadomat kuni,
Nadomat demagin, qiyomat kuni.

Qiyomatgoh ahli asir bo‘ladi,
Ming bir alam bilan basir bo‘ladi.

Kimlar armon bilan hatto dod solar,
Yig‘lay-yig‘lay hatto dod-faryod solar.

Qiyomat kunining dahshatidir bu,
Azobu uqubat vahshatidir bu.

Bor gunoh, bor savob ham ayon bo‘lar,
Ogoh bo‘lib elning bag‘ri qon bo‘lar.

Ne qilishni bilmas yuzi qoralar,
Ming bir armon yurak-bag‘rin poralar.

Ona qizga boqmas, o‘g‘ilga ota,
Barchaning tilida oh: “Vo hasrato!”

Gunohkorlar ming bir guruh, ming bir to‘p,
Ularning gunohi juda ko‘pdan-ko‘p.

Armon bilan yurak-bag‘ri dog‘langan,
Oyoq-qo‘li kishan bilan bog‘langan.

Do‘zax o‘ti avjga chiqar tobora,
Dahshat solib qilar dilarni pora.

Bir tomonda go‘zal jannatning bog‘i,
Yuraklarni o‘rtar armonning dog‘i.

Qaynoq jazirama qo‘ymas salomat,
Ohu fig‘on tortar ahli qiyomat.

Qil ko‘prik ham go‘yo nozik bir xayol,
Qil ko‘prikdan o‘tish juda ham mahol.

Hech kimsani qilmas zinhor norozi,
Savobu gunohni o‘lchar torozi.

Parvardigor o‘zi odil hukmron,
Adolatli har bir hukmi begumon.

Zulm alangasi avjlanar nogoh,
Qahr girdobi ham mavjlanar nogoh.

Teran o‘yga tolar barcha avliyo,
Hayratda bor nabiy, barcha anbiyo.

Muhammad Mustafo faqat charx urar,
“Ummatim!” deb mudom xizmatda turar.

Sirot uzra porlar misoli chaqin,
Goho toroziga kelar u yaqin.

Behuda ketmasmin der hech himmatim,
Najot topsin deydi barcha ummatim.

Ko‘ksin qalqon qilib misoli qoya,
Barcha odamlarni qilar himoya.

Rasul Yaratgandan nelarni tilar,
Parvardigor birma-bir qabul qilar.

Barcha dardlariga davo aylagay,
Barcha tilaklarin ravo aylagay.

Yo Rab, Muhammadni baxtiyor qilding,
Sen o‘zingga habib qilding, yor qilding.

Qiyomatday g‘oyat og‘ir g‘am kuni,
Nainki g‘am kuni, zo‘r motam kuni,

Payg‘ambarning ko‘ksin qalqon aylagin,
Barchaning dardiga darmon aylagin.

Payg‘ambar yolvorib qilganda nido,
Gunohkorlar aybin kechir, ey Xudo!

Gar bir qavm kelsa bisyor gunohi,
Ular joyi bo‘lsa jahannam chohi,

Qilmagan tayinli bir ish dunyoda,
Gunohlari bo‘lsa juda ziyoda,

Gar o‘rtansa yurak-bag‘ri g‘am bilan,
Fig‘on tortsa ular gar alam bilan,

Istasa gar ular xalosini ham,
Kechir, yo Rab, menday bir osiyni ham.

VI

TO‘RTINCHI MUNOJOT

Vasf karam daryosi haqida bo‘lib, inoyat nasimi esgach, mavjga kelsa, itoatsizlik xas va xashaklarini qirg‘oqlarga chiqarib tashlaydi va gunoh tog‘idan langar tashlaganlarning sust yuradigan kemasini bir dona pat yoki somon parchasidek maqsad sohiliga yetkazadi

Marhamating qoshi uzra, yo Alloh,
Hatto xascha emas tog‘ kabi gunoh.

Xirmon-xirmon bo‘lsa hamki gar somon,
Barchasin sovurar shamol begumon.

Jumla jahon ahli xato qilsalar,
O‘z manglayin ular qora qilsalar,

Gunohkorlar bag‘rin qilmasdan pora,
Barchasin avf etish senga chikora.

Zulmat bilan qoplab bor olamni tun,
Bani bashar bag‘rin g‘oyat qilar xun.

Lutfing bilan oftob go‘yo barq bo‘lar,
Oftob nuri ichra jahon g‘arq bo‘lar.

Kim adovat uchun o‘zin shaylagay,
Sunbulidan gulni nihon aylagay.

Ravshan bo‘lsin deya yaqinu yiroq,
Kecha ichra oyni qilding shamchiroq.

Gunoh qilmasa gar biron-bir mag‘rur,
Muruvvat chirog‘i hech socharmi nur?

Haddidan oshsa gar elning yomoni,
Daf’atan toshmasmi lutfing ummoni?

Xirqasi toki kir bo‘lmas nogahon,
Suvga muhtoj bo‘lmas darvesh hech qachon.

Kim yo‘qotsa sharob ichib yo‘lini,
Nahot hech kim cho‘zmas yordam qo‘lini?

Ertayu kech kimki qilar ibodat,
Evaziga tilar baxtu saodat.

Jannat ichra mangu qilay deb sayr,
Bag‘rikenglik bilan qilar kim xayr.

Kim qadahga hatto tekkizmagay lab,
Kavsar suvin qilar oqibat talab.

Bir bor quchmaganlar go‘zallar aslin,
Jannat ichra tilar malaklar vaslin.

Xazon qilsa umrin kim vayronda,
Jannatda yashasam der koshonada.

Olam ichra bir bor kim chekar zahmat,
Evaziga tilar ming bitta rahmat.

Mo‘minlar ming ehson agar olsalar,
Gunohkorlar armon bilan qolsalar,

Nahot gunohlarin kechirmaysan hech,
Lutfing sharobidan ichirmaysan hech?!

Lutfing ummoni gar limmo-lim bo‘lar,
Nahot bahra olmay kimlardir o‘lar?

Tashnalarga befarq qarab turmagin,
Lutfing ummonidan yiroq surmagin.

Yolvoraman qo‘lim ko‘ksimga bosib,
Bu ish emas hech sen uchun munosib.

Kimki bo‘lsa gar har qancha gunohkor,
Marhamat, lutfingga shuncha sazovor.

Yayrasa jannatda bor taqvodorlar,
Do‘zax ichra kuysa bor gunohkorlar.

Jannat ichra qolmay ular armoni,
Do‘zax ichra yonsa bularning joni,

Lutfu karam ganjin, aytgin, netarsan,
Bu durlarni kimga tortiq etarsan?

Necha ming muhtoju asiru gado,
Gunoh qilib bo‘lgan yuzlari qora,

Lutfu karamingdan gar bo‘lsa judo,
Senga yarasharmi, ey qodir Xudo!

Muhtojlarga yozgin to‘kin dsturxon,
Qorni to‘qni shartmas qilishing mehmon.

Ekinlar chanqog‘in qilmasa gar daf’,
Dengiz uzra yoqqan yomg‘irdan ne naf?

Nonni berish kerak faqat ochlarga,
To‘nni berish kerak yalang‘ochlarga.

Barcha elga mudom qilgaysan karam,
Sendan umidvorlar ko‘ngli xotirjam.

Yo Rab, marhamating ummonday toshsa,
Najot istab barcha osiylar shoshsa,

Gunohlarin garchi hech poyoni yo‘q,
Rahm qilmasliging hech imkoni yo‘q.

Lutfing darvozasin keng qilib ochsang,
Gunohkorlar barcha aybidan kechsang,

Barcha olam ahli bo‘lsa muhtaram,
Mahrum qilma sira Navoiyni ham.

Huru jannatni hech qilmasman havas,
Bandam desang, yo Rab, shuning o‘zi bas.

She’riy tabdilni Lotin alifbosidagi to’liq matnini yuklab oling