Таниқли рус адиби Максим Горький доимий равишда Шарққа, хусусан, фольклорига доир китобларни тўплаб, ўқиб-ўрганган.Унинг шахсий кутубхонасидан ноёб асарлар қаторида ўзбек эртак, афсона, маталлар тўплами,Вамберининг «Бухоро ёхуд Мовароуннаҳр тарихи» Абулғозий Баҳодирхоннинг «Шажараи турк» асарлари, «Записки Восточного отделения императорского археологического общестово» тўпламининг 1895 йилда нашр этилган 9-томи ҳам жой олган эди.Эътиборлиси шундаки, кейинги тўпламда Горькийнинг замондоши Муқимий (1850—1903) қаламига мансуб «Викторбой» деган ҳажвий шеърнинг русча насрий таржимаси ҳам келтирилган.
ГОРЬКИЙНИ ҲАЙРАТЛАНТИРГАН
АБУЛҒОЗИЙХОН
Умид Бекмуҳаммад
1934 йил 15 август.Кремль.Москвада бўлиб ўтаётган ёзувчилар уюшмасининг 1 қурултойида ўша даврнинг энг машҳур адиби Максим Горький нутқ сўзлади.Унинг изидан Ўзбекистонлик ёзувчилар сардори Раҳмат Мажидий ҳам маъруза қилди.Танаффус пайтида ҳар иккала адиб суҳбат қурдилар…
— Шарқ,Ўрта Осиё халқлари оғзаки ижоди, фольклори ғоятда бой мерос.Шуларга эътибор қаратмоқ, ана шу руҳда асарлар яратмоқ лозим,—дея насиҳат қиларкан,Горький сўзининг давомида суҳбатдошидан сўради:
— Ўрток Мажидий! Сиз Ўзбекистоннинг қаеридансиз?
— Хоразмдан, ўртоқ Горький!
—Тасанно.Абулғозихоннинг юртидан экансиз-да, унда?
— Ҳа, ўрток Горький.Кечирасиз-у, Абулғози ҳақида эшитганмисиз?—ийманиб зўрға сўради Мажидий.
— Нималар деяпсиз?!Мен Абулғози китобини 40 йил олдин ўқиганман.Амир Темур ҳақидаям,Самарқанд тўғрисидаям асарлар ёзганман.Наҳот, билмасангиз?..
Ҳа, нафақат 1934 йилда, балки бугун ҳам кўпчилик Горькийнинг шарқ мавзусига мурожаат қилганини, соҳибқирон Амир Темур ҳазратлари, Самарқанд тўғрисида асарлар ёзганини билмайди.
Алексей Максимович Пешков (1868—1936) Нижний Новгородда дурадгор оиласида туғилиб, ота онасидан ёш етим қолган.Болалигидан адабиётга, илмга иштиёқи фавқулодда кучли эди.Айниқса, бувиси таъсирида Шарқ халқлари эртаклари, «Минг бир кеча» ни 12 ёшидаёқ ўқиб чиққанди.
1929 йил «Академия» нашриёти ушбу эртакларни чоп этганида, айнан Горький унга қуйидагича сўзбоши ёзганди: » Шаҳризода эртаклари» халқ оғзаки ижодиётининг энг ажойиб дурдоналаридан, асл маҳобатли ёдгорликдир.Бу эртаклар ажойиб латофати билан халқни ширин хаёлларга ғарқ қилади.Эркин сўз ўйинлари орқали шарқ халқлари—араблар, форслар, ҳиндларнинг гуллаётган ижодий хаёлининг беқиёс кучини тараннум этади.Бу сўз матоси узоқ ўтмишда бунёдга келган, унинг ранг-баранг нозик иплари бутун ер юзини чулғаб, ўзининг ҳайрон қолдирадиган малоҳатли ҳусни билан қоплади.» дея Горький сўзбошида асарга юксак баҳо берганди.
Бундан ташқари, Горький доимий равишда Шарққа, хусусан, фольклорига доир китобларни тўплаб, ўқиб-ўрганган.Унинг шахсий кутубхонасидан ноёб асарлар қаторида ўзбек эртак, афсона, маталлар тўплами,Вамберининг «Бухоро ёхуд Мовароуннаҳр тарихи» Абулғози Баҳодирхоннинг «Шажараи турк» асарлари, «Записки Восточного отделения императорского археологического общестово» тўпламининг 1895 йилда нашр этилган 9-томи ҳам жой олган эди.Эътиборлиси шундаки, кейинги тўпламда Горькийнинг замондоши Муқимий( 1850—1903) қаламига мансуб «Викторбой» деган ҳажвий шеърнинг русча насрий таржимаси ҳам келтирилган.
Горький Муқимийнинг ушбу ҳажвиясини ўқиб, унга қойил қолган.Шунингдек,Горькийни энг ҳайратга солган асар Абулғози Баҳодирхоннинг «Шажараи Турк» асари эди.Машҳур адиб Хива хонининг Г.С.Саблуков «Родословная тюркского племени» дея русчага таржима қилган китобини ўқиган, унинг ёзилиш услуби, воқеалар шарҳидан ҳайратланган.Дўсти, машҳур ёзувчи Владимир Галектионович Короленкога 1899 йил 7 августда ёзган хатида шундай деган эди: » Абулғозининг тарихга оид бошқа китобини ҳам менга топиб берсангиз.Жуда қизиқ экан бу асар»
Горький ҳаёти давомида Шарқ, Ўрта Осиё мавзусига мурожаат қилиб турган.Жумладан, «Самарская газета»нинг 1895 йил 77 сонида «Зиёлилар ва рақобат» номли мақола ёзиб,унда Умар Хайём ижодини мисол қилиб келтирган эди.
Бундан ташқари, «Италия ҳақида эртаклар» китоби тўртта қиссадан ташкил топган бўлиб,унга ўзбек фольклорига доир » Самарқанд афсоналари», «Муқанна», Амир Темур ҳақидаги асарлар ҳам киритилганди. Шунингдек, Горький бошқа мақолаларида ҳам бевосита Амир Темур шахсини ибрат намунаси сифатида кўп келтириб ўтади.Мисол учун, «Яна бир бор Карамазовчилик ҳақида», «Эски ва Янги ҳақида» сарлавҳали мақолаларида Амир Темур номини тилга олиб ўтадики, унинг назарида соҳибқирон ҳазратлари ғоят обрўли ҳукмдор ва ҳарбий саркарда эди.
Максим Горький ўз даврининг ижтимоий ҳаётида кечаётган жараённи адиб сифатида кузатиб,Ўрта Осиёга ҳам доимо эътибор қаратган.Кузатишларини эса матбуотда ёритиб борган.Чунончи, » Самарская газета» нинг 1895 йил 58 сонида эълон қилинган «Провинциал филантропия» номли мақоласида Тошкентдаги болалар уйи ҳақида, Яна шу нашрнинг ўша йилги 183 сонидаги «Туркистон ва аёлларнинг олий таълими» сарлавҳали мақоласида ўлкадаги хотин-қизларнинг ўқишга бўлган муносабатини, уларни кўпроқ таълим даргоҳларига жалб этиш кераклигига эътиборини қаратди.
Умуман олганда,Горький ҳаёти ва ижодида шарқ мавзуси алоҳида ўрин тутади.Унинг асарлари Шарққа, хусусан,Туркистонга 19 асрда кириб келиб, ўқувчилар эътиборини торта бошлаганди.Жумладан, 1899 йил 5 март сонида «Русский Туркистон» газетаси илк бор Горький асарини чоп килган бўлса,»Туркестанские ведомости», «Асхабадские вестник», » Среднеазиатская жизнь», «Туркестанская военная газета» каби нашрлар ХХ аср бошларидан машҳур адиб ижодини ўз саҳифаларида тез-тез ёрита бошлаган…
1934 йил,Москва.Ёзувчилар қурултойида Максим Горький Хоразмлик Раҳмат Мажидий билан суҳбатлашар экан, ана шу ўтган кунларни ёдга олди ва ўзбек адибига бу ҳақда сўзлаб берди.
— Сизни Ўзбекистонга,Хоразмга лутфан таклиф қиламан, — дея хайрлашди қурултойдан ватанига қайтаркан Мажидий. — Абулғозихон юртига саёҳат қилиб келардингиз.
— Насиб қилса, шундай орзуйим бор, — оқ йўл тилаб қолди Горький.
Афсуски, Абулғозихон яшаб ўтган диёрга келиш Горькийга армон бўлиб қолди.
Gorkiy hayoti va ijodida sharq mavzusi alohida o’rin tutadi.Uning asarlari Sharqqa, xususan,Turkistonga 19 asrda kirib kelib, o’quvchilar e’tiborini torta boshlagandi.Jumladan, 1899 yil 5 mart sonida «Russkiy Turkiston» gazetasi ilk bor Gor`kiy asarini chop kilgan bo’lsa,»Turkestanskie vedomosti», «Asxabadskie vestnik», » Sredneaziatskaya jizn`», «Turkestanskaya voennaya gazeta» kabi nashrlar XX asr boshlaridan mashhur adib ijodini o’z sahifalarida tez-tez yorita boshlagan…
GOR`KIYNI HAYRATLANTIRGAN ABULG’OZIXON
Umid Bekmuhammad
1934 yil 15 avgust. Kreml. Moskvada bo’lib o’tayotgan yozuvchilar uyushmasining 1 qurultoyida o’sha davrning eng mashhur adibi Maksim Gorkiy nutq so’zladi.Uning izidan O’zbekistonlik yozuvchilar sardori Rahmat Majidiy ham ma’ruza qildi.Tanaffus paytida har ikkala adib suhbat qurdilar…
— Sharq,O’rta Osiyo xalqlari og’zaki ijodi, fol`klori g’oyatda boy meros.Shularga e’tibor qaratmoq, ana shu ruhda asarlar yaratmoq lozim,—deya nasihat qilarkan,Gor`kiy so’zining davomida suhbatdoshidan so’radi:
— O’rtok Majidiy! Siz O’zbekistonning qaeridansiz?
— Xorazmdan, o’rtoq Gor`kiy!
—Tasanno.Abulg’ozixonning yurtidan ekansiz-da, unda?
— Ha, o’rtok Gor`kiy.Kechirasiz-u, Abulg’ozi haqida eshitganmisiz?—iymanib zo’rg’a so’radi Majidiy.
— Nimalar deyapsiz?!Men Abulg’ozi kitobini 40 yil oldin o’qiganman.Amir Temur haqidayam,Samarqand to’g’risidayam asarlar yozganman.Nahot, bilmasangiz?..
Ha, nafaqat 1934 yilda, balki bugun ham ko’pchilik Gor`kiyning sharq mavzusiga murojaat qilganini, sohibqiron Amir Temur hazratlari, Samarqand to’g’risida asarlar yozganini bilmaydi.
Aleksey Maksimovich Peshkov (1868—1936) Nijniy Novgorodda duradgor oilasida tug’ilib, ota onasidan yosh yetim qolgan.Bolaligidan adabiyotga, ilmga ishtiyoqi favqulodda kuchli edi.Ayniqsa, buvisi ta’sirida Sharq xalqlari ertaklari, «Ming bir kecha» ni 12 yoshidayoq o’qib chiqqandi.
1929 yil «Akademiya» nashriyoti ushbu ertaklarni chop etganida, aynan Gor`kiy unga quyidagicha so’zboshi yozgandi: » Shahrizoda ertaklari» xalq og’zaki ijodiyotining eng ajoyib durdonalaridan, asl mahobatli yodgorlikdir.Bu ertaklar ajoyib latofati bilan xalqni shirin xayollarga g’arq qiladi.Erkin so’z o’yinlari orqali sharq xalqlari—arablar, forslar, hindlarning gullayotgan ijodiy xayolining beqiyos kuchini tarannum etadi.Bu so’z matosi uzoq o’tmishda bunyodga kelgan, uning rang-barang nozik iplari butun yer yuzini chulg’ab, o’zining hayron qoldiradigan malohatli husni bilan qopladi.» deya Gor`kiy so’zboshida asarga yuksak baho bergandi.
Bundan tashqari, Gor`kiy doimiy ravishda Sharqqa, xususan, fol`kloriga doir kitoblarni to’plab,o’qib -o’rgangan.Uning shaxsiy kutubxonasidan noyob asarlar qatorida o’zbek ertak, afsona, matallar to’plami,Vamberining «Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi» Abulg’ozi Bahodirxonning «Shajarai turk» asarlari, «Zapiski Vostochnogo otdeleniya imperatorskogo arxeologicheskogo obshestovo» to’plamining 1895 yilda nashr etilgan 9-tomi ham joy olgan edi.E’tiborlisi shundaki, keyingi to’plamda Gor`kiyning zamondoshi Muqimiy( 1850—1903) qalamiga mansub «Viktorboy» degan hajviy she’rning ruscha nasriy tarjimasi ham keltirilgan.
Gor`kiy Muqimiyning ushbu hajviyasini o’qib, unga qoyil qolgan.Shuningdek,Gor`kiyni eng hayratga solgan asar Abulg’ozi Bahodirxonning «Shajarai Turk» asari edi.Mashhur adib Xiva xonining G.S.Sablukov «Rodoslovnaya tyurkskogo plemeni» deya ruschaga tarjima qilgan kitobini o’qigan, uning yozilish uslubi, voqealar sharhidan hayratlangan.Do’sti, mashhur yozuvchi Vladimir Galektionovich Korolenkoga 1899 yil 7 avgustda yozgan xatida shunday degan edi: » Abulg’ozining tarixga oid boshqa kitobini ham menga topib bersangiz.Juda qiziq ekan bu asar»
Gor`kiy hayoti davomida Sharq, O’rta Osiyo mavzusiga murojaat qilib turgan.Jumladan, «Samarskaya gazeta»ning 1895 yil 77 sonida «Ziyolilar va raqobat» nomli maqola yozib,unda Umar Xayyom ijodini misol qilib keltirgan edi.
Bundan tashqari, «Italiya haqida ertaklar» kitobi to’rtta qissadan tashkil topgan bo’lib,unga o’zbek fol`kloriga doir » Samarqand afsonalari», «Muqanna», Amir Temur haqidagi asarlar ham kiritilgandi.Shuningdek, Gor`kiy boshqa maqolalarida ham bevosita Amir Temur shaxsini ibrat namunasi sifatida ko’p keltirib o’tadi.Misol uchun, «Yana bir bor Karamazovchilik haqida», «Eski va Yangi haqida» sarlavhali maqolalarida Amir Temur nomini tilga olib o’tadiki, uning nazarida sohibqiron hazratlari g’oyat obro’li hukmdor va harbiy sarkarda edi.
Maksim Gor`kiy o’z davrining ijtimoiy hayotida kechayotgan jarayonni adib sifatida kuzatib,O’rta Osiyoga ham doimo e’tibor qaratgan.Kuzatishlarini esa matbuotda yoritib borgan.Chunonchi, » Samarskaya gazeta» ning 1895 yil 58 sonida e’lon qilingan «Provintsial filantropiya» nomli maqolasida Toshkentdagi bolalar uyi haqida, Yana shu nashrning o’sha yilgi 183 sonidagi «Turkiston va ayollarning oliy ta’limi» sarlavhali maqolasida o’lkadagi xotin-qizlarning o’qishga bo’lgan munosabatini, ularni ko’proq ta’lim dargohlariga jalb etish kerakligiga e’tiborini qaratdi.
Umuman olganda, Gor`kiy hayoti va ijodida sharq mavzusi alohida o’rin tutadi.Uning asarlari Sharqqa, xususan,Turkistonga 19 asrda kirib kelib, o’quvchilar e’tiborini torta boshlagandi.Jumladan, 1899 yil 5 mart sonida «Russkiy Turkiston» gazetasi ilk bor Gor`kiy asarini chop kilgan bo’lsa,»Turkestanskie vedomosti», «Asxabadskie vestnik», » Sredneaziatskaya jizn`», «Turkestanskaya voennaya gazeta» kabi nashrlar XX asr boshlaridan mashhur adib ijodini o’z sahifalarida tez-tez yorita boshlagan…
1934 yil,Moskva.Yozuvchilar qurultoyida Maksim Gor`kiy Xorazmlik Rahmat Majidiy bilan suhbatlashar ekan, ana shu o’tgan kunlarni yodga oldi va o’zbek adibiga bu haqda so’zlab berdi.
— Sizni O’zbekistonga,Xorazmga lutfan taklif qilaman, — deya xayrlashdi qurultoydan vataniga qaytarkan Majidiy. — Abulg’ozixon yurtiga sayohat qilib kelardingiz.
— Nasib qilsa, shunday orzuyim bor, — oq yo’l tilab qoldi Gor`kiy.
Afsuski, Abulg’ozixon yashab o’tgan diyorga kelish Gor`kiyga armon bo’lib qoldi.
