«Муҳокамат ул-луғатайн»да фақат қиёсий тилшунослик масалаларидан сўз юритилган эмас, балки унда тил тарихи, ўзбек адабиёти тарихи, шеърий жанр ва бадиий санъатлар, форс-тожик адабиёти намояндалари асарлари ва ўзи (Алишер Навоий)нинг ижодига доир қимматбаҳо мулоҳазалар ҳам мавжуд. «Муҳокамат ул-луғатайн» асарини мана бу саҳифада ўқинг.

Ботирхон ВАЛИХЎЖАЕВ
«МУҲОКАМАТ УЛ-ЛУҒАТАЙН» ҲАҚИДА

«Муҳокамат ул-луғатайн» — «Икки тил муҳокамаси» деб номланган бу асар 905 ҳижрий йилнинг жумодиюл аввал ойи- 1499 мелодий йилнинг декабр ойи охирларида чоршанба куни ёзиб тугатилган:

Бу номаки, ёзди қаламим тортиб тил,
Тарихин анинг жумодиюл-аввал бил.
Куннунг рақамини чоршанба қилғил,
Тўққиз юз йилдин ўтуб эрди беш йил.
(МАТ, 20 томлик, 16-том, 40-бет)

«Муҳокамат ул-луғатайн» да туркий-ўзбек ва форс-тожик тилларини қиёсий ўрганиш воситасида туркий-ўзбек тилининг Шарқда машҳур бўлган араб ва форс-тожик тиллари даражасидаги мавқеидан сўз юритилади ҳамда улардан, хусусан форс-тожик тилидан фарқ қилувчи хусусиятлари турли хилдаги кўпгина мисоллар, жумладан «юз лафз» (юзта сўз)ни келтириб, талқин қилиш билан исботланади. Бу маъно Алишер Навоийнинг қуйидагича ёзганларида ҳам ўз ифодасини топган.

«Туркий ва сорт луғати кайфияти ва ҳақиқати шарҳида бу рисолани жамъ қилиб битидим ва анга «Муҳокамат ул-луғатайн» от қўйдум, то турк эли тили фасоҳату диққати ва балоғату вусъати… зоҳир қилдим. Ва хаёлимға мундоқ келурким, турк улуси фасиҳларига улуғ ҳақ собит қилдимки, ўз алфоз ва иборатлари ҳақиқати ва ўз тил ва луғатлари кайфиятидин воқиф бўлдилар». (МАТ, 20 томлик, 16-том, 40-бет).

Шуни эслатиш жоизки, Алишер Навоий туркий тилнинг фазилатлари ҳақида сўз юритганда ўша даврда машҳур бўлган араб, форс-тожик ва ҳинд тилларини камситмайди, аксинча уларнинг ҳар бирига хос бўлган хусусиятларни ҳам эҳтиром билан баён этади.

Бундан кузатилган мақсад туркий тилнинг фасоҳати ва балоғати ҳақида илмий асосланган мулоҳазаларни баён этиш билан бир қаторда «турк нозимлари (шоирлари) ўз алфозлари билан шеърға машғуллуқ қилғайлар ва кўнгул ғунчаси доғидинки, печлар чирманибдур, баҳор насимидек анфос била гулдек очилғайлар». (МАТ, 20 томлик, 16-том, 38-бет).

Демак, Алишер Навоий туркий тилнинг фасоҳати ва луғавий бойлигини далиллар билан исботлаш воситасида туркий тилдаги адабиёт-шеъриятнинг янада равнақ топиши лозимлигини ҳам назарда тутган.
«Муҳокамат ул-луғатайн»да фақат қиёсий тилшунослик масалаларидан сўз юритилган эмас, балки унда тил тарихи, ўзбек адабиёти тарихи, шеърий жанр ва бадиий санъатлар, форс-тожик адабиёти намояндалари асарлари ва ўзи (Алишер Навоий)нинг ижодига доир қимматбаҳо мулоҳазалар ҳам мавжуд.

Алишер Навоийнинг қайд қилишича, туркий тил ва туркий тилдаги адабиёт тарихи ўзаро чамбарчас боғлидир. Шунинг учун асарда Ҳулокухон, Амир Темур, Шоҳрух мирзо ҳамда Султон Ҳусайн Бойқаро замонларида туркий тилнинг ривожлангани туфайли туркий шеъриятнинг мавлоно Саккокий, Ҳайдар Хоразмий, Атойи, Муқимий, Амирий, Яқиний, Гадойи, мавлоно Лутфий, Ҳусайний ва ўзи (Алишер Навоий) каби забардаст сиймолари майдонга келганларини алоҳида қониқиш билан уқтириб ўтади. Шунинг билан бирга бу жараённинг Султон Ҳусайн Бойқаро-Ҳусайний томонидан қўллаб-қуватлаши туфайли янада ривожлангани таъкидланади.

«Муҳокамат ул-луғатайн»да шеърий жанр (туюқ), бадиий санъатлар (ийҳом, тажнис, тарсеъ) ҳақида туркий шеъриятдаги ўзига хос хусусиятлари жиҳатидан маълумот берилади. Фикрнинг исботи учун мисолга мурожаат қилайлик:
«Шеърда барча табъ аҳли қошида равшан ва мажмуъи фусаҳо оллида1 мубарҳандурки, тажнис ва ийҳом бағоят куллийдир. Ва бу фархунда иборот ва хужаста алфоз ва ишоротда форсийдин кўпрак тажнисомез лафз ва ийҳомангез нукта борки, назмга мужиби зебу зийнат ва боиси такаллуфу санъатдур. Масалан: от лафзики, бир маъноси аламдур2, яна бир маъниси маркабдур3 ва яна бир маъниси амрдурким, тошни ё ўқни от, деб буюрғайлар. Бу тажнисда мундоқ дейилибдурким,

Байт:

Чун парию ҳурдур отинг, бегим,
Суръат ичра дев эрур отинг, бегим.
Ҳар хадангеким, улус андин қочар,
Нотавон жоним сари отинг, бегим.»
(МАТ, 20 томлик, 16-том, 17-бет).

Эслатилганидек, «Муҳокамат ул-луғатайн» да форс-тожик адабиётининг Хоқоний, Анварий, Фирдавсий, Низомий, Саъдий, Хусрав Деҳлавий, Салмон Соважий, Хожуи Кирмоний, Ашраф, Абдураҳмон Жомий каби машҳур намояндаларининг асарлари, уларнинг турли жанрлар соҳасидаги хизматлари мухтасар тарзда бўлса-да, адабиётшунос сифатида баҳоланган ва хулосавий фикрлар баён этилган. Жумладан, форсий тилда қасида жанрининг мукаммал намуналарини яратган Хоқоний, Анварий, Заҳир, Салмонлар; маснавий-достон соҳасида «устози фан Фирдавсий ва нодири замон Шайх Низомий»(16-том, 35-бет); ғазал жанри соҳасида мухтареъ Шайх Саъдий ва Ҳофиз Шерозийлар эканликлари ҳақидаги хулосавий фикрлар ҳозирги адабиётшунослар томонидан фақат эътироф этилиб қолмасдан, балки улар илмий жиҳатдан ҳам исботланган.

Бундан ташқари Алишер Навоий араб шеъриятининг забардаст намояндалари ҳақида ҳам мухтасар, аммо ҳозирги кунда араб адабиётшунослари томонидан маъқулланган мулоҳазаларни баён этади. Жумладан: «То мулк араб хулафоси ва салотинида эрди, фалак ул вақтда назм дабирига араб тили била жилва берди, андоқки, Ҳассон Собитдек ва Лахитдек малик ул-калом сухангузорлар ва маъниофарин фасоҳатшиорлар пайдо бўлдилар ва ўз тиллари била назм адосининг додини бердилар».
(МАТ, 20 томлик, 16-том, 35-бет).

Алишер Навоийнинг араб шоирлари ҳақидаги мухтасар, аммо ҳаққоний мулоҳазалари XX аср араб адабиётшуноси Ҳанна ал-Фохурийнинг «Араб адабиёти тарихи» китобида қўллаб-қувватланган. Масалан, Ҳанна ал-Фохурий VII асрда фаолият кўрсатган Ҳассон ибн Собит (ваф.-54 ҳижрий-674 мелодий йил) ижодининг аҳамияти ҳақида сўз юритиб, уни ислом даври араб адабиётида исломий ва сиёсий шеъриятнинг асосчиси эканлигини алоҳида уқтиради.

Кўринадики, Алишер Навоий Ҳассон ибн Собитни малик ул-калом деб таърифлаган бўлса, Ҳанна ал-Фохурий уни исломий ва сиёсий шеъриятнинг асосчиси тарзида тавсифлайди. Демак, Алишер Навоий XV асрдаёқ бу шоирнинг мавқеини ўша давр адабиётшунослиги мезони асосида «малик ул-калом» ибораси билан тўғри аниқлаган. Келтирилган мулоҳазалар шундан гувоҳлик берадики, Алишер Навоий «Муҳокамат ул-луғатайн»да ўзини фақат тилшунос олим сифатида эмас, балки араб, форс ва туркий адабиёт тарихининг ҳам улкан билимдони – олими эканини намойиш этган.

«Муҳокамат ул-луғатайн»нинг адабиётшунослик соҳасидаги аҳамияти юқорида қайд қилинган фазилатлар билан чекланмайди. Асарда Алишер Навоийнинг туркий ва форсий тилларда яратган асарлари, уларнинг ёзилиш сабаб ва тарихлари, ижодий ҳамкорликлари ҳақида маълумотлар учрайдики, улар улкан шоирнинг ижодий таржимайи ҳолини яратишда қимматбаҳо материал бўлиб хизмат қилади. Бу жиҳатдан «Хазойин ул-маони», «Туҳфат ул-афкор», «Хамса» ва бошқалар ҳақида ёзганлари ардоқлидир.

Бундан ташқари «Муҳокамат ул-луғатайн»нинг адабий аҳамияти яна шу билан ҳам белгиланадики, унда ўша давр насри учун хос услуб – сажъ санъати (насрда оҳангдорлик ва қофия, радиф унсурлари) маҳорат билан ишлатилган ҳамда турли хил шеърий навълардан мисол келтириш билан зийнатланган.

Мисоллар:

Сажъ санъати:
«Такаллум аҳли хирманининг хўшачини ва сўз дурри самини махзанининг амини ва назм гулистонининг андалеби нағмасаройи, яъни Алишер ал-мутахаллис бин Навойи … мундоқ арз қилурким…»
(МАТ, 20 томлик, 16-том, 8-бет).

Яна:
«Умид улким, бу фақирни хайр дуоси била ёд қилғайлар ва руҳумни анинг била шод қилғайлар».
(МАТ, 20 томлик, 16-том, 40-бет).

Шеърий парчалар:

Рубоий:

Эй сўз била қилғон офариниш оғоз,
Инсонни арода айлағон маҳрами роз.
Чун «кун фа якун» сафҳасига бўлди тироз,
Қилғон они нутқ ила боридин мумтоз.
(МАТ, 20 томлик, 16-том, 7-бет)

Шундай қилиб, Алишер Навоийнинг «Муҳокамат ул-луғатайн» илмий асари туркий тилшуносликнинг нодир ёдгорлиги бўлиб, унда туркий тилнинг ўзига хос хусусиятлари, унинг буюк аҳамиятга молик бадиий ёдгорликларни яратишга қодирлиги масаласи илмий асосда ёритилган. Шунинг билан бирга асарнинг мавзу доираси кенг бўлиб, унда умуман адабиётшуносликнинг турли хилдаги муҳим муаммолари тилга олинган ва ўша даврдаги насрнинг ўзига хос хусусиятлари ўз ифодасини топган.

Botirxon VALIXO’JAEV
«MUHOKAMAT UL-LUG’ATAYN» HAQIDA

«Muhokamat ul-lug’atayn» — «Ikki til muhokamasi» deb nomlangan bu asar  905 hijriy yilning jumodiyul avval oyi- 1499 melodiy yilning dekabr oyi oxirlarida chorshanba kuni yozib tugatilgan:

Bu nomaki, yozdi qalamim tortib til,
Tarixin aning jumodiyul-avval bil.
Kunnung raqamini chorshanba qilg’il,
To’qqiz yuz yildin o’tub erdi besh yil.
(MAT, 20 tomlik, 16-tom, 40-bet)

«Muhokamat ul-lug’atayn» da turkiy-o’zbek va fors-tojik tillarini qiyosiy o’rganish vositasida turkiy-o’zbek tilining Sharqda mashhur bo’lgan arab va fors-tojik tillari darajasidagi mavqeidan so’z yuritiladi hamda ulardan, xususan fors-tojik tilidan farq qiluvchi xususiyatlari turli xildagi ko’pgina misollar, jumladan «yuz lafz» (yuzta so’z)ni keltirib, talqin qilish bilan isbotlanadi. Bu ma’no Alisher Navoiyning quyidagicha yozganlarida ham o’z ifodasini topgan.

«Turkiy va sort lug’ati kayfiyati va haqiqati sharhida bu risolani jam’ qilib bitidim va anga «Muhokamat ul-lug’atayn» ot qo’ydum, to turk eli tili fasohatu diqqati va balog’atu vus’ati… zohir qildim. Va xayolimg’a mundoq kelurkim, turk ulusi fasihlariga ulug’ haq sobit qildimki, o’z alfoz va iboratlari haqiqati va o’z til va lug’atlari kayfiyatidin voqif bo’ldilar». (MAT, 20 tomlik, 16-tom, 40-bet).

Shuni eslatish joizki, Alisher Navoiy turkiy tilning fazilatlari haqida so’z yuritganda o’sha davrda mashhur bo’lgan arab, fors-tojik va hind tillarini kamsitmaydi, aksincha ularning har biriga xos bo’lgan xususiyatlarni ham ehtirom bilan bayon etadi.

Bundan kuzatilgan maqsad turkiy tilning fasohati va balog’ati haqida ilmiy asoslangan mulohazalarni bayon etish bilan bir qatorda «turk nozimlari (shoirlari) o’z alfozlari bilan she’rg’a mashg’ulluq qilg’aylar va ko’ngul g’unchasi dog’idinki, pechlar chirmanibdur, bahor nasimidek anfos bila guldek ochilg’aylar». (MAT, 20 tomlik, 16-tom, 38-bet).

Demak, Alisher Navoiy turkiy tilning fasohati va lug’aviy boyligini dalillar bilan isbotlash vositasida turkiy tildagi adabiyot-she’riyatning yanada ravnaq topishi lozimligini ham nazarda tutgan.«Muhokamat ul-lug’atayn»da faqat qiyosiy tilshunoslik masalalaridan so’z yuritilgan emas, balki unda til tarixi, o’zbek adabiyoti tarixi, she’riy janr va badiiy san’atlar, fors-tojik adabiyoti namoyandalari asarlari va o’zi (Alisher Navoiy)ning ijodiga doir qimmatbaho mulohazalar ham mavjud.

Alisher Navoiyning qayd qilishicha, turkiy til va turkiy tildagi adabiyot tarixi o’zaro chambarchas bog’lidir. Shuning uchun asarda Hulokuxon, Amir Temur, Shohrux mirzo hamda Sulton Husayn Boyqaro zamonlarida turkiy tilning rivojlangani tufayli turkiy she’riyatning mavlono Sakkokiy, Haydar Xorazmiy, Atoyi, Muqimiy, Amiriy, Yaqiniy, Gadoyi, mavlono Lutfiy, Husayniy va o’zi (Alisher Navoiy) kabi zabardast siymolari maydonga kelganlarini alohida qoniqish bilan uqtirib o’tadi. Shuning bilan birga bu jarayonning Sulton Husayn Boyqaro-Husayniy tomonidan qo’llab-quvatlashi tufayli yanada rivojlangani ta’kidlanadi.

«Muhokamat ul-lug’atayn»da she’riy janr (tuyuq), badiiy san’atlar (iyhom, tajnis, tarse’) haqida turkiy she’riyatdagi o’ziga xos xususiyatlari jihatidan ma’lumot beriladi. Fikrning isboti uchun misolga murojaat qilaylik:«She’rda barcha tab’ ahli qoshida ravshan va majmu’i fusaho ollida1 mubarhandurki, tajnis va iyhom bag’oyat kulliydir. Va bu farxunda iborot va xujasta alfoz va ishorotda forsiydin ko’prak tajnisomez lafz va iyhomangez nukta borki, nazmga mujibi zebu ziynat va boisi takallufu san’atdur. Masalan: ot lafziki, bir ma’nosi alamdur2, yana bir ma’nisi markabdur3 va yana bir ma’nisi amrdurkim, toshni yo o’qni ot, deb buyurg’aylar. Bu tajnisda mundoq deyilibdurkim,

Bayt:

Chun pariyu hurdur oting, begim,
Sur’at ichra dev erur oting, begim.
Har xadangekim, ulus andin qochar,
Notavon jonim sari oting, begim.»
(MAT, 20 tomlik, 16-tom, 17-bet).

Eslatilganidek, «Muhokamat ul-lug’atayn» da fors-tojik adabiyotining Xoqoniy, Anvariy, Firdavsiy, Nizomiy, Sa’diy, Xusrav Dehlaviy, Salmon Sovajiy, Xojui Kirmoniy, Ashraf, Abdurahmon Jomiy kabi mashhur namoyandalarining asarlari, ularning turli janrlar sohasidagi xizmatlari muxtasar tarzda bo’lsa-da, adabiyotshunos sifatida baholangan va xulosaviy fikrlar bayon etilgan. Jumladan, forsiy tilda qasida janrining mukammal namunalarini yaratgan Xoqoniy, Anvariy, Zahir, Salmonlar; masnaviy-doston sohasida «ustozi fan Firdavsiy va nodiri zamon Shayx Nizomiy»(16-tom, 35-bet); g’azal janri sohasida muxtare’ Shayx Sa’diy va Hofiz Sheroziylar ekanliklari haqidagi xulosaviy fikrlar hozirgi adabiyotshunoslar tomonidan faqat e’tirof etilib qolmasdan, balki ular ilmiy jihatdan ham isbotlangan.

Bundan tashqari Alisher Navoiy arab she’riyatining zabardast namoyandalari haqida ham muxtasar, ammo hozirgi kunda arab adabiyotshunoslari tomonidan ma’qullangan mulohazalarni bayon etadi. Jumladan: «To mulk arab xulafosi va salotinida erdi, falak ul vaqtda nazm dabiriga arab tili bila jilva berdi, andoqki, Hasson Sobitdek va Laxitdek malik ul-kalom suxanguzorlar va ma’niofarin fasohatshiorlar paydo bo’ldilar va o’z tillari bila nazm adosining dodini berdilar». (MAT, 20 tomlik, 16-tom, 35-bet).

Alisher Navoiyning arab shoirlari haqidagi muxtasar, ammo haqqoniy mulohazalari XX asr arab adabiyotshunosi Hanna al-Foxuriyning «Arab adabiyoti tarixi» kitobida qo’llab-quvvatlangan. Masalan, Hanna al-Foxuriy VII asrda faoliyat ko’rsatgan Hasson ibn Sobit (vaf.-54 hijriy-674 melodiy yil) ijodining ahamiyati haqida so’z yuritib, uni islom davri arab adabiyotida islomiy va siyosiy she’riyatning asoschisi ekanligini alohida uqtiradi.

Ko’rinadiki, Alisher Navoiy Hasson ibn Sobitni malik ul-kalom deb ta’riflagan bo’lsa, Hanna al-Foxuriy uni islomiy va siyosiy she’riyatning asoschisi tarzida tavsiflaydi. Demak, Alisher Navoiy XV asrdayoq bu shoirning mavqeini o’sha davr adabiyotshunosligi mezoni asosida «malik ul-kalom» iborasi bilan to’g’ri aniqlagan. Keltirilgan mulohazalar shundan guvohlik beradiki, Alisher Navoiy «Muhokamat ul-lug’atayn»da o’zini faqat tilshunos olim sifatida emas, balki arab, fors va turkiy adabiyot tarixining ham ulkan bilimdoni – olimi ekanini namoyish etgan.

«Muhokamat ul-lug’atayn»ning adabiyotshunoslik sohasidagi ahamiyati yuqorida qayd qilingan fazilatlar bilan cheklanmaydi. Asarda Alisher Navoiyning turkiy va forsiy tillarda yaratgan asarlari, ularning yozilish sabab va tarixlari, ijodiy hamkorliklari haqida ma’lumotlar uchraydiki, ular ulkan shoirning ijodiy tarjimayi holini yaratishda qimmatbaho material bo’lib xizmat qiladi. Bu jihatdan «Xazoyin ul-maoni», «Tuhfat ul-afkor», «Xamsa» va boshqalar haqida yozganlari ardoqlidir.

Bundan tashqari «Muhokamat ul-lug’atayn»ning adabiy ahamiyati yana shu bilan ham belgilanadiki, unda o’sha davr nasri uchun xos uslub – saj’ san’ati (nasrda ohangdorlik va qofiya, radif unsurlari) mahorat bilan ishlatilgan hamda turli xil she’riy nav’lardan misol keltirish bilan ziynatlangan.

Misollar:

Saj’ san’ati:«Takallum ahli xirmanining xo’shachini va so’z durri samini maxzanining amini va nazm gulistonining andalebi nag’masaroyi, ya’ni Alisher al-mutaxallis bin Navoyi … mundoq arz qilurkim…» (MAT, 20 tomlik, 16-tom, 8-bet).

Yana:
«Umid ulkim, bu faqirni xayr duosi bila yod qilg’aylar va ruhumni aning bila shod qilg’aylar».
(MAT, 20 tomlik, 16-tom, 40-bet).

She’riy parchalar:

Ruboiy:

Ey so’z bila qilg’on ofarinish og’oz,
Insonni aroda aylag’on mahrami roz.
Chun «kun fa yakun» safhasiga bo’ldi tiroz,
Qilg’on oni nutq ila boridin mumtoz.
(MAT, 20 tomlik, 16-tom, 7-bet)

Shunday qilib, Alisher Navoiyning «Muhokamat ul-lug’atayn» ilmiy asari turkiy tilshunoslikning nodir yodgorligi bo’lib, unda turkiy tilning o’ziga xos xususiyatlari, uning buyuk ahamiyatga molik badiiy yodgorliklarni yaratishga qodirligi masalasi ilmiy asosda yoritilgan. Shuning bilan birga asarning mavzu doirasi keng bo’lib, unda umuman adabiyotshunoslikning turli xildagi muhim muammolari tilga olingan va o’sha davrdagi nasrning o’ziga xos xususiyatlari o’z ifodasini topgan.