Саҳифа Ҳазрат Мир Алишер Навоий таваллуд кунига бағишланади

Афсуски, жуда узоқ йиллар шоир қолдирган мерос эшиги берк хазинага айлантирилди. У атрофида одамларни айлантириш билан хазина ҳақида тушунча беришга уринилди. Энг аввало, улуғ шоир ижоди, унинг дунёқараши ва адабий меросини бугун мураккабликлари, фалсафий теранлиги билан тўғри, ҳаққоний ёритиб берувчи калит — Шарқ шеърияти ва фалсафаси қатламларига чуқур илдиз отган тасаавуф таълимотисиз олиб борилди. Бу олимларнинг эмас, тузумнинг қаттол иродаси, унинг қатағони эди.

Хуршид Даврон
ТУРКИСТОН ДАҲОСИ

Бир донишманд хитоб қилганидек, тарих, бу бўлиб ўтган воқеалар эмас, у, энг аввало, ўша олисда қолган хилқатлардан хотирамизда, демак ҳаётимизда сақланиб қолган тажриба ва ҳикматлардир. Ёки яна бир Шарқ донишманди насиҳат қилганидек, тарихда кечган шахслардан кейинги авлодларга ибрат қолади.

Айни шу икки мулоҳаза асосида бугунги ҳаётимизга назар ташласак, ўзбек миллий турмушида давом этаётган тажрибалар, миллий хотирамиздаги ҳикматларнинг тагзамини Ҳазрат Мир Алишер Навоий мероси бўлиб келаётганини кўрамиз. Гап, устоз шоир шеърида эътироф этилганидек, ҳар икки боламизнинг бири Алишер эканлигида эмас. Гап бизни бошқа миллату қавмлардан фарқимизни кўрсатувчи хослигимизда, руҳий ва маънавий ақидаларимизда.

* * *

Бундан беш ярим аср аввал — ҳижрий саккиз юз қирқ тўртинчи йил рамазон ойининг ўн еттинчисида, мелодий 1441 йилнинг 9 февралида  Хуросон мулкининг дорулсалтанати бўлмиш Ҳиротда  Ғиёсиддин Кичкина оиласида келажакда туркча адабиётнинг олий устуни сифатида оламга танилган  гўдак  туғилди.  Бола Алишер  темурийлар сулоласи билан туташган оила фарзанди эди. Атоқли муаррих Мирхонд ўзининг «Равзатус-сафо» асарида: «Амир Алишернинг бобоси Амир Темурнинг ўғли Умаршайх билан кўкалдош эди», — деб ёзади.

Навоийнинг ватани   кўҳна  Туркистон заминидир.  Амударёнинг ҳар икки қирғоғида жойлашган, бола Алишер  туғилишидан бор-йўғи бир неча ўн йил аввал бир бутунни ташкил этган ва бир ҳукмдор томонидан идора этилган  икки мулк: Хуросон ва   Мовароуннаҳр,  уларнинг машҳур шаҳарлари — Ҳирот билан Самарқанд шоир ижодининг беқиёс тимсолига айланди ва унинг ҳаёт йўлини белгилаб берди.

Алишер Навоий  Шарқ маданияти тарихида ўчмас из қолдирган шоиру  фузало Лутфий, Абдураҳмон Жомий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур, Давлатшоҳ Самарқандий, Мирхонд, Хондамир, Султон Ҳусайн Бойқаро,  Мавлоно Музаҳҳиб, Камолиддин Беҳзод билан ҳамнафас замондош эди. У ўзидан олдинги донгдор  улуғлардан Фаридуддин Аттор, Хусрав Деҳлавий, Низомий ва Хожа Аҳмад Яссавийларни ўз устози деб атади ва улар изидан юриб, ўз йўлига чиқди.

Болалигидан  шеърият дарди билан нафас ола бошлаган Навоий ижоди тириклигидаёқ Ислом ўлкаларида машҳур бўлди, унинг илк девони тузилган кундан бошланган қизиқиш то шу бугунгача давом этмоқда. Улуғ шоир ижоди  мазмунан  соддалиги-ю, фикран теранлиги билан мафтункор эди. Унинг дафтаридаги сиру синоатлар замондошлари, кейинги наслллар диққатини нечоғли банд этган бўлса, ишончим комилки,  ҳали   биз англамаган, калитини тополмаган сирларни ҳали неча-неча келажак авлодлар очадилар.  Шу маънода мутафаккир бобомизни биздан яхшироқ биладиган келажак одамларига ҳавас қиламан.

Олис асрлардаёқ шоир шеърларини ўрганиш учун муҳим «Бадоеул-луғат», «Навоий луғати», «Абушқа» сингари манбалар яратилгани  туркча адабиёт бўстони боғбони ижодига бўлган диққату эътибордан далолатдир.  Ҳазратнинг ўзи қаламининг шон-шуҳрати туркий халқлар яшаган  «Хитойдан то Хуросонгача»  бўлган ўлкалар ҳудудидан четга чиққанини фахр билан қайд этади.

Алишер Навоийнинг лирик асарлари жам этилган ва халқ орасида «Чордевон» номи билан машҳур бўлган «Хазойинул маоний» девонида икки ярим мингдан ортик ғазал бор. «Шарқ адабиётида, деб ёзган эди  зукко навоийшунос  Нажмиддин Комилов, бирор шоирга бунчалик кўп ғазал ёзиш насиб бўлмаган, Лекин гап сонда эмас, Буюк шоир яратган ғазалларнинг ҳар бири такрорланмас санъат намунаси ва теран тафаккур мўъжизасидир. Бу мўъжизалар қудрати инсоннинг қалбини чирмаб олган, унинг камолотини чеклаган ички қуллик ва жаҳолатга, дил ва тафаккур қанотларини қайирган олтин қафасларни синдиришга қаратилган эди.  Алишер Навоий   шеъриятининг мураккаблиги унинг шахс сифатида мураккаб бўлганлиги билан изоҳланади. Мана шу мураккаб қалб ҳайратларини сиғдиролмаган ғазал қолипи чок-чокидан сўкилар, яъни шаклан ўзгарарди.Бу иши билан буюк шоир келажак шоирларига Шарк шеъриятига қолип сифатида эмас, балки ҳудудсиз орзу аа тафаккур манбаи сифатида қарашни ўргатди.

Алишер Навоийнинг буюк жасорати шундаки, у икки дарё теварагида яшаган халқларнинг она тили бўлмиш туркча  Шарқ шеъриятининг асосий тиллари арабча ва форсча билан баҳс қилиши мумкинлигини исботлади.  Заҳириддин Муҳаммад Бобур «Туркий тил била то шеър айтибдурлар, ҳеч ким онча кўп ва хўб айтқон эмас», — деб ёзса, Ҳусайн Бойқаро » Мир Алишер турк тилининг ўлик жасадиға Масиҳ нафаси ила жон ато этди» деб таъкидлайди.

Афсуски, жуда узоқ йиллар шоир қолдирган мерос    эшиги берк хазинага айлантирилди. У  атрофида одамларни айлантириш билан  хазина ҳақида тушунча беришга уринилди.  Энг аввало, улуғ шоир ижоди, унинг дунёқараши ва адабий меросини бугун мураккабликлари, фалсафий теранлиги билан тўғри, ҳаққоний ёритиб берувчи калит — Шарқ шеърияти ва фалсафаси қатламларига чуқур илдиз отган тасаавуф таълимотисиз олиб борилди.  Бу олимларнинг эмас, тузумнинг қаттол иродаси, унинг қатағони эди.

Кейинги йилларда  жамиятимизда кечган  янгиланиш жараёни навоийшунослик соҳасида ҳам ўзини намоён эта бошлади. Олдинги даврларда Навоий ижоди жиддий ўрганилмадими, деган сўроқни ҳадеб такрорламасдан, қолаверса, ўша даврлардаям мутафаккир ижодини ўрганишда  филойилик қилган  устоз олимлар меҳнатига муносиб  ҳурматимизни изҳор қилган ҳолда янги жиддий тадқиқотлар  устида фикр юритишимиз даркор.

Янги давр Ҳазрат Навоий ижоди яхлит бир адабий воқелик, бебаҳо қадрият эканини англаш, унинг меросини чала- чулпа талқин этиб, китобхонларни чалғитишга барҳам бериш имкониятини берди. Шоир асарларини тўлиқ нашр этиш, Навоий қомусини яратиш, унинг тафаккур меваларини англашга кўмак берадиган турлича луғатлар яратиш бош режага айланиши ва  изчил давом этиши керак. Бу ишларга бош- қош бўладиган Навоий жамиятини ташкил қилишни жиддий  ўйлаб кўриш керак.

Буюк мутафаккир ҳаётини ўрганишга қўл урган ҳар бир инсон — у хоҳ олим, хоҳ мутаржим, хоҳ ёзувчи бўлсин, жуда эҳтиёт бўлмоғи керак. Навоий ҳаётида содир бўлган ҳар воқеага, унинг фаолияти билан боғлиқ ҳар бир тадбирга ўша олис давр қадриятлари ва ақидаларидан келиб чиқиб назар солиш ва баҳо бериш ҳар бир тадқиқот, ҳар бир асар мезони бўлмоғи лозим.

Навоий замондоши ва шогирди Хондамир «Макоримул-аxлоқ» китобида ёзади: » Хитой аа Хўтан мамлакатларининг чегараларидан бошлаб то Рус ва Мағрибзамин мамлакатларининг охиригача шоҳ ва гадо, ёш ва қари, мусулмон ва кофир, яхши ва ёмон оғзида ул Ҳазратнинг гўзал назмлари машҳур ва бутун халқ оммаси ва айрим табақаларнинг кўнгил саҳифаларида ва қалб дафтарларида муборак шеърлари нақшлангандир».

Туркистон даҳоси қалами бундан беш аср илгариёқ жаҳонни забт этишга киришганидан гувоҳлик берувчи  бу ҳакқоний сўзларнинг қадри ҳозир ҳам заррача камайган эмас.

1990 (2016)

Хуршид Даврон
АЛИШЕР НАВОИЙГА БАҒИШЛОВЛАР

АЛИШЕР НАВОИЙ

Қўлга қалам олган олис кун,
шеър ёзишни бошлаган ондан,
қабрингизга бош эгмоқ учун
боргим келар Ўзбекистондан.
Самарқанддан чиқсам мен йўлга,
кўкда қуёш ҳали қизармай,
суҳбатимиз қизисин дея
олай бобом чордоғидан май.

Чиқсам шаҳар бағридан сўнгги
хазонларни бирма-бир босиб,
ва кузатсин кун нури сўниб,
Гўри Мирнинг мовий гумбази.
Кечиб ўтсам Амударёни
ҳилол билан бирга баробар,
кечиб ўтсам бешта дунёни
ва Ҳиротга кирсам тонготар…

Уёғини этмам тасаввур,
йиғи қисар кўксимни бирдан.
Яшаяпман қабрингиз бир қур
кўриб ўлмоқ нияти билан
ва сиёҳи қуриб битмаган
шеърларимга туриб юзма-юз,
ҳар кун тунда йўлга чиқаман,
ҳар кун тонгда қайтаман маъюс.

1980

АЛИШЕР НАВОИЙ
Сонетлар туркумидан

Дил суви, кўзимни сўқир қилсанг ҳам,
Дилимни кўр қилма, дунёни кўрай.
Саҳродан ўтурман, ташна қилди ғам,
Олисдан бўлсаям дарёни кўрай.

Қачон жаҳонгирнинг муждаси ўлди,
Қачон мушукларга айланди шерлар?
Қачон аламлару дардларга тўлди
Мен ҳали қоғозга битмаган шеърлар?

Шафқат тиладиму, тиғ тутди қўлим!
Жанггоҳга чиқдим ман – ишқ фуқароси,
Кетсин, дедим, юртдан жаҳолат – ўлим.

Тилим, кўзим оқи, кўзим қароси,
Сен белим мадори – ирғай ҳассамсан,
Авлодларга мерос ўтли қиссамсан.

1985

БЕШ АСР – БЕШ ЛАҲЗА

“ХАМСА”нинг 500 йиллигига

Беш аср – беш лаҳза мангулик учун,
Даҳо сўзи вақтга қилмас эътибор.
Ўлимдан олар у ҳаётнинг ўчин,
Бало-ю қазолар унга қилмас кор.

Гар ўзбек умримни қандай яшадим,
Деб кечган йўлига назар ташласа,
Қуёшлар макони Асқартоғдайин
Уфқни тўсганча юксалар “Хамса”.

“Хамса” – бу, Навоий панжаси эрур,
Халқини зулматдан тўсиб тургувчи,
“Хамса” – бу, Навоий кўзидаги нур,
Чўғлари дилларга тушиб тургувчи.

У – Навоий кўкси, халқини хундор,
Қора қисматлардан тўсгувчи қалқон,
“Хамса” сўзларида телба олов бор,
Ўқисанг, кўксингда жўшади вулқон.

Беш аср, ўн аср – мезон эмас Вақт,
Мезон тирикликдир,
Мезон – шу ҳаёт.
Бу қадим сўзлардан қўрққан ёғийлар
Токи тирик экан, “Хамса” барҳаёт.

Ҳамон кўзларимни тиксам қоғозга,
Занжирни узар-да озод бўлар шер.
Менинг ҳасратимга ҳайрат қўшади.
Навоий қалбидан қалқиб чиққан шеър.

Ҳамон ҳаяжонга тўла тунлари
Аччиқ изтиробга беролмасдан дош.
Ўт каби куйдириб ўтар юзимни
Навоий кўзидан қалқиб чиққан ёш.

“Хамса” – бу, бамисли биз тушган кема,
Олисдан-олисга бормоқда сузиб,
У – қўшин, Навоий, келажак дея
Бормоқда сўзлардан беш черик тузиб.

Бугун Навоийнинг меҳрга тўла
Кафти бўлиб силар бошимизни у,
Шу сабаб олдинга юрмоққа далда
Берар у – кўзларни чулғаса қайғу.

Шу сабаб сўзфуруш, юртфурушларга
Қарши одил жангга ҳаёт чорласа,
Тап тортмай чиққан чоқ жанггоҳларга биз,
Ортда қўшиндайин юксалар “Хамса”.

Қаршимда кўраман ёдгорларни ман,
Кўраман макрли ёсуманларни,
Токи сен борсан-ки, “Хамса”, енгаман,
Енгаман жанг чоғи шум душманларни.

Жангда чекинмоқ ёт!
Жангга киргин, шеър!
Бу жангда ғолиб бўл, ё бўлгин қурбон
Ахир, тингла, ортдан эшитилмоқда
Навоий нафаси – толғин, паришон.

Сен ортга қайрилиб қарама, токи
Сени қийнамасин бобомнинг кўзи.
Сен олдга интилгин, олдинда янграр
Мангулик тимсоли – Шоирнинг сўзи!

1985

НАВОИЙ ҚАБРИ

Ҳирот шаҳристони
Узра балқиб тонг,
Шуурга тўлганда чорбоғу  даштлар,
Шаҳар четидаги
Қадим қабристон
Дарвозасидан кирди икки ёш аскар.

Елкаларда милтиқ
Осилган эди,
Бири ўзбек эди, бошқаси – афғон.
Тинч эди, сарин ел
Ғир-ғир эсарди,
Хатарни сезгандек қизир эди қон.

Қабристон оралаб
Айланди улар,
Ўлганлар уйқусин асло бузмасдан.
Анбар исларини
Сочарди гуллар
Уруш даҳшатини, қонни сезмасдан.

Ёш афғон аскари
Тўхтару бирдан,
Бир дам бошин эгиб хаёлга ботар,
Сўнг айтар қандайдир
Бир алам билан:
“Бу мақбарада ҳазрат Навоий ётар…”

Бу сўзни эшитган
Ўзбек боласи
Вужудида кўзин очди муз титроқ.
Бирдан кўз ўнгидан
Ярқ этиб ўтди
Олис-олисдаги қадрдон тупроқ.

У узоқ ўтирди
Мақбар қошида,
Ўз-ўзидан ногоҳ намланди кўзи.
Армонлар бор эди
Кўзин ёшида,
Тилига югурди дилининг сўзи:

“Бобожон, наҳотки,
Шунда ётибсан?
Агар шундай бўлса, берақол садо.
Бу ерга Амудан
Ошиб келганман,
Байналмилал бурчим этай деб адо.

Сенинг хокинг ётган
Бу бадбахт юртга
Қўлда милтиқ билан мен кириб келдим.
Икки йил жанг қилиб,
Фақат шу бугун
Сенинг бу тупроқда ётганинг билдим.

Кўзим кўр, дилим кўр,
Тилим кесилган,
Сенинг неварангман, сенинг болангман.
Бобожон, кечиргин,
Исм-шарифингдан
Бошқа ҳеч нимани яхши билмайман.

Гарчи мен яшаган
Юрт шоирлари
Сенинг номинг билан ичурлар қасам,
Мен қандай ишонай
Бу қасамларга,
Сенинг юрагингни агар билмасам.

Билсам, келармидим,
Ахир, бобожон,
Сен ётган тупроққа милтиқ, тиғ ушлаб…”
Ёш ўзбек ўғлони
Сўзларди нолон,
Аламу ҳасратдан лабини тишлаб.

У узоқ сўзлади
Силқиган дарддан,
У узоқ сўзлади бўлганча адо.
Аммо тонг сукутин
Бузиб мақбардан
Чиқмади барибир бирон бир садо…

1988

БИЙ МУҲИБ ЖАНГИЙ

Қора тунда
Уйғонаман,
Узилган
калланинг
ерга
тушган
зарбидан –
Қора тунда
Сапчиб тураман,
Болишим ёнида
Ётган
қонли
каллани
кўриб…

У менга жилмаяр,
У менга шивирлар:
— Ўлгани йўқ ҳали Бий Жангий!
Қора тунда
Одамлардан бекиниб
Мозорга бораман,
Сўнг унинг қабрини
қучиб
йиғлайман –
Қабрини
қучоқлаб
ухлаб
қоламан…

Уйғониб кетаман
Даҳшатдан бирдан –
Бир чечак
қиличи
бўйнимга
тегиб…

1989

    Иброҳим Ҳаққул ва Хуршид Даврон Алишер Навоийга бағишланган «Оқшом гурунглари» телелойиҳасида. 2 қисмдан иборат адабий суҳбат. «Маданият ва маърифат» телеканали. 2014 йил, феврал /Ibrohim Haqqul va Xurshid Davron Alisher Navoiyga bag’ishlangan «Oqshom gurunglari» teleloyihasida. 2 qismdan iborat adabiy suhbat. «Madaniyat va ma’rifat» telekanali. 2014 yil, fevral

СУҲБАТДОШЛАР ҲАҚИДА МАЪЛУМОТ

Иброҳим Ҳаққул Бухоро вилояти, Шофиркон туманида туғилган. Мумтоз ва замонавий адабият тадқиқига бағишланган «Бадиий сўз шукуҳи», «Занжирбанд шер қошида», «Шеърият – руҳий муносабат», «Абадият фарзандлари», «Тасаввуф ва шеърият», «Тақдир ва тафаккур», «Навоийга қайтиш», «Мерос ва моҳият» ва яна бир қатор мумтоз шеърият, тасаввуфшунослик ва замонавий адабиёт ҳақидаги китоблари чоп этилган. Олимнинг айрим мақола ва китоблари турк, уйғур, озарбайжон, тожик ва рус тилларига таржима қилинган. Кўп йиллардан буён Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институтида фаолият юритади. Филология фанлари доктори.

Хуршид Даврон 1952 йилнинг 20 январида Самарқанд шаҳри яқинидаги Чордара қишлоғида таваллуд топган. Тошкент университетининг журналистика факультетини тугатган (1969). Дастлабки шеърлар тўплами – «Қадрдон қуёш» (1979), «Шаҳардаги олма дарахти» (1979), «Тунги боғлар» (1981), «Учиб бораман қушлар билан» (1983), «Тўмариснинг кўзлари» (1984), «Болаликнинг овози» (1986), «Қақнус» (1987) ва «Баҳордан бир кун олдин» (1997) каби шеърий тўпламлари нашр этилган.

Хуршид Даврон 90-йилларда шеъриятдан кўра насрий жанрларда самарали ижод қилди, «Бибихоним қиссаси ёки тугамаган достон»’ (1990), «Самарқанд хаёли» (1989), «Соҳибқирон набираси» (1995), «Шаҳидлар шоҳи ёки Шайх Кубро тушлари»’ (1998) каби тарихий-маърифий қисса ва эсселари, «Алғул («Мирзо Улуғбекнинг сўнгги кунлари»)’» (1995), «Бобуршоҳ ёхуд Соғинч» (1996) пьесаларини яратди.  Мутаржим сифатида Шарқ ва Ғарб шоирларининг асарларидан иборат «Қирқ бир ошиқ дафтари» (1989) ва япон шоирларининг шеърларидан таркиб топган  «Денгиз япроқлари» (1988) тўпламлари нашр  қилинган.

SUHBATDOSHLAR HAQIDA MA’LUMOT

Ibrohim Haqqul Buxoro viloyati, Shofirkon tumanida tug’ilgan. Mumtoz va zamonaviy adabiyat tadqiqiga bag’ishlangan «Badiiy so’z shukuhi», «Zanjirband sher qoshida», «She’riyat – ruhiy munosabat», «Abadiyat farzandlari», «Tasavvuf va she’riyat», «Taqdir va tafakkur», «Navoiyga qaytish», «Meros va mohiyat» va yana bir qator mumtoz she’riyat, tasavvufshunoslik va zamonaviy adabiyot haqidagi kitoblari chop etilgan. Olimning ayrim maqola va kitoblari turk, uyg’ur, ozarbayjon, tojik va rus tillariga tarjima qilingan. Ko’p yillardan buyon Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutida faoliyat yuritadi.Filologiya fanlari doktori.

Xurshid Davron 1952 yilning 20 yanvarida Samarqand shahri yaqinidagi Chordara qishlog’ida tavallud topgan. Toshkеnt universitetining jurnalistika fakultetini tugatgan (1969). Dastlabki shе’rlar to’plami – ‘Qadrdon quyosh’ (1979), ‘Shahardagi olma daraxti’ (1979). Keyinchalik ‘Tungi bog’lar’ (1981), ‘Uchib boraman qushlar bilan’ (1983), ‘To’marisning ko’zlari’ (1984), ‘Bolalikning ovozi’ (1986), ‘Qaqnus’ (1987) va ‘Bahordan bir kun oldin’ (1997) kabi she’riy to’plamlari nashr etilgan.
Xurshid Davron 90-yillarda shе’riyatdan ko’ra nasriy janrlarda samarali ijod qildi, ‘Bibixonim qissasi yoki tugamagan doston’ (1990), ‘Samarqand xayoli’ (1989), ‘Sohibqiron nabirasi’ (1995), ‘Shahidlar shohi yoki Shayx Kubro tushlari’ (1998) kabi tarixiy-ma’rifiy qissa va ‘Alg’ul’ (1995), ‘Sog’inch’ (1996) pyesalarini yaratdi. Sharq va G’arb shoirlarining asarlaridan iborat ‘Qirq bir oshiq daftari’ (1989) va yapon shoirlarining shе’rlaridan tarkib topgan ‘Dеngiz yaproqlari’ (1988) to’plamlarini o’zbеk tiliga tarjima qilgan.

Xurshid Davron
TURKISTON DAHOSI

Bir donishmand xitob qilganidek, tarix, bu bo’lib o’tgan voqealar emas, u, eng avvalo, o’sha olisda qolgan xilqatlardan xotiramizda, demak hayotimizda saqlanib qolgan tajriba va hikmatlardir. Yoki yana bir Sharq donishmandi nasihat qilganidek, tarixda kechgan shaxslardan keyingi avlodlarga ibrat qoladi.

Ayni shu ikki mulohaza asosida bugungi hayotimizga nazar tashlasak, o’zbek milliy turmushida davom etayotgan tajribalar, milliy xotiramizdagi hikmatlarning tagzamini Hazrat Mir Alisher Navoiy merosi bo’lib kelayotganini ko’ramiz. Gap, ustoz shoir she’rida e’tirof etilganidek, har ikki bolamizning biri Alisher ekanligida emas. Gap bizni boshqa millatu qavmlardan farqimizni ko’rsatuvchi xosligimizda, ruhiy va ma’naviy aqidalarimizda.

* * *

Bundan besh yarim asr avval — hijriy sakkiz yuz qirq to’rtinchi yil ramazon oyining o’n yettinchisida, melodiy 1441 yilning 9 fevralida Xuroson mulkining dorulsaltanati bo’lmish Hirotda G’iyosiddin Kichkina oilasida kelajakda turkcha adabiyotning oliy ustuni sifatida olamga tanilgan go’dak tug’ildi. Bola Alisher temuriylar sulolasi bilan tutashgan oila farzandi edi. Atoqli muarrix Mirxond o’zining «Ravzatus-safo» asarida: «Amir Alisherning bobosi Amir Temurning o’g’li Umarshayx bilan ko’kaldosh edi», — deb yozadi.

Navoiyning vatani ko’hna Turkiston zaminidir. Amudaryoning har ikki qirg’og’ida joylashgan, bola Alisher tug’ilishidan bor-yo’g’i bir necha o’n yil avval bir butunni tashkil etgan va bir hukmdor tomonidan idora etilgan ikki mulk: Xuroson va Movarounnahr, ularning mashhur shaharlari — Hirot bilan Samarqand shoir ijodining beqiyos timsoliga aylandi va uning hayot yo’lini belgilab berdi.

Alisher Navoiy Sharq madaniyati tarixida o’chmas iz qoldirgan shoiru fuzalo Lutfiy, Abdurahmon Jomiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Davlatshoh Samarqandiy, Mirxond, Xondamir, Sulton Husayn Boyqaro, Mavlono Muzahhib, Kamoliddin Behzod bilan hamnafas zamondosh edi. U o’zidan oldingi dongdor ulug’lardan Fariduddin Attor, Xusrav Dehlaviy, Nizomiy va Xoja Ahmad Yassaviylarni o’z ustozi deb atadi va ular izidan yurib, o’z yo’liga chiqdi.

Bolaligidan she’riyat dardi bilan nafas ola boshlagan Navoiy ijodi tirikligidayoq Islom o’lkalarida mashhur bo’ldi, uning ilk devoni tuzilgan kundan boshlangan qiziqish to shu bugungacha davom etmoqda. Ulug’ shoir ijodi mazmunan soddaligi-yu, fikran teranligi bilan maftunkor edi. Uning daftaridagi siru sinoatlar zamondoshlari, keyingi naslllar diqqatini nechog’li band etgan bo’lsa, ishonchim komilki, hali biz anglamagan, kalitini topolmagan sirlarni hali necha-necha kelajak avlodlar ochadilar. Shu ma’noda mutafakkir bobomizni bizdan yaxshiroq biladigan kelajak odamlariga havas qilaman.

Olis asrlardayoq shoir she’rlarini o’rganish uchun muhim «Badoeul- lug’at», «Navoiy lug’ati», «Abushqa» singari manbalar yaratilgani turkcha adabiyot bo’stoni  bog’boni ijodiga bo’lgan diqqatu e’tibordan dalolatdir. Hazratning o’zi qalamining shon-shuhrati turkiy xalqlar yashagan «Xitoydan to Xurosongacha» bo’lgan o’lkalar hududidan chetga chiqqanini faxr bilan qayd etadi.

Alisher Navoiyning lirik asarlari jam etilgan va xalq orasida «Chordevon» nomi bilan mashhur bo’lgan «Xazoyinul maoniy» devonida ikki yarim mingdan ortik g’azal bor. «Sharq adabiyotida, deb yozgan edi zukko navoiyshunos Najmiddin Komilov, biror shoirga bunchalik ko’p g’azal yozish nasib bo’lmagan, Lekin gap sonda emas, Buyuk shoir yaratgan g’azallarning har biri takrorlanmas san’at namunasi va teran tafakkur mo»jizasidir. Bu mo»jizalar qudrati insonning qalbini chirmab olgan, uning kamolotini cheklagan ichki qullik va jaholatga, dil va tafakkur qanotlarini qayirgan oltin qafaslarni sindirishga qaratilgan edi. Alisher Navoiy she’riyatining murakkabligi uning shaxs sifatida murakkab bo’lganligi bilan izohlanadi. Mana shu murakkab qalb hayratlarini sig’dirolmagan g’azal qolipi chok-chokidan so’kilar, ya’ni shaklan o’zgarardi.Bu ishi bilan buyuk shoir kelajak shoirlariga Shark she’riyatiga qolip sifatida emas, balki hududsiz orzu aa tafakkur manbai sifatida qarashni o’rgatdi.

Alisher Navoiyning buyuk jasorati shundaki, u ikki daryo tevaragida yashagan xalqlarning ona tili bo’lmish turkcha Sharq she’riyatining asosiy tillari arabcha va forscha bilan bahs qilishi mumkinligini isbotladi. Zahiriddin Muhammad Bobur «Turkiy til bila to she’r aytibdurlar, hech kim oncha ko’p va xo’b aytqon emas», — deb yozsa, Husayn Boyqaro » Mir Alisher turk tilining o’lik jasadig’a Masih nafasi ila jon ato etdi» deb ta’kidlaydi.

Afsuski, juda uzoq yillar shoir qoldirgan meros eshigi berk xazinaga aylantirildi. U atrofida odamlarni aylantirish bilan xazina haqida tushuncha berishga urinildi. Eng avvalo, ulug’ shoir ijodi, uning dunyoqarashi va adabiy merosini bugun murakkabliklari, falsafiy teranligi bilan to’g’ri, haqqoniy yoritib beruvchi kalit — Sharq she’riyati va falsafasi qatlamlariga chuqur ildiz otgan tasaavuf ta’limotisiz olib borildi. Bu olimlarning emas, tuzumning  qattol irodasi, uning qatag’oni edi.

Keyingi yillarda jamiyatimizda kechgan yangilanish jarayoni navoiyshunoslik sohasida ham o’zini namoyon eta boshladi. Oldingi davrlarda Navoiy ijodi jiddiy o’rganilmadimi, degan so’roqni hadeb takrorlamasdan, qolaversa, o’sha davrlardayam mutafakkir ijodini o’rganishda filoyilik qilgan ustoz olimlar mehnatiga munosib hurmatimizni izhor qilgan holda yangi jiddiy tadqiqotlar ustida fikr yuritishimiz darkor.

Yangi davr Hazrat Navoiy ijodi yaxlit bir adabiy voqelik, bebaho qadriyat ekanini anglash, uning merosini chala- chulpa talqin etib, kitobxonlarni chalg’itishga barham berish imkoniyatini berdi. Shoir asarlarini to’liq nashr etish, Navoiy qomusini yaratish, uning tafakkur mevalarini anglashga ko’mak beradigan turlicha lug’atlar yaratish bosh rejaga aylanishi va izchil davom etishi kerak. Bu ishlarga bosh- qosh bo’ladigan Navoiy jamiyatini tashkil qilishni jiddiy o’ylab ko’rish kerak.

Buyuk mutafakkir hayotini o’rganishga qo’l urgan har bir inson — u xoh olim, xoh mutarjim, xoh yozuvchi bo’lsin, juda ehtiyot bo’lmog’i kerak. Navoiy hayotida sodir bo’lgan har voqeaga, uning faoliyati bilan bog’liq har bir tadbirga o’sha olis davr qadriyatlari va aqidalaridan kelib chiqib nazar solish va baho berish har bir tadqiqot, har bir asar mezoni bo’lmog’i lozim.

Navoiy zamondoshi va shogirdi Xondamir «Makorimul=axloq» kitobida yozadi: » Xitoy aa Xo’tan mamlakatlarining chegaralaridan boshlab to Rus va Mag’ribzamin mamlakatlarining oxirigacha shoh va gado, yosh va qari, musulmon va kofir, yaxshi va yomon og’zida ul Hazratning go’zal nazmlari mashhur va butun xalq ommasi va ayrim tabaqalarning ko’ngil sahifalarida va qalb daftarlarida muborak she’rlari naqshlangandir».

Turkiston dahosi qalami bundan besh asr ilgariyoq jahonni zabt etishga kirishganidan guvohlik beruvchi bu hakqoniy so’zlarning qadri hozir ham zarracha kamaygan emas.

1990 (2016)

Xurshid Davron
ALISHER NAVOIYGA BAG’ISHLOVLAR

ALISHER NAVOIY

Qo’lga qalam olgan olis kun,
she’r yozishni boshlagan ondan,
qabringizga bosh egmoq uchun
borgim kelar O’zbekistondan.
Samarqanddan chiqsam men yo’lga,
ko’kda quyosh hali qizarmay,
suhbatimiz qizisin deya
olay bobom chordog’idan may.

Chiqsam shahar bag’ridan so’nggi
xazonlarni birma-bir bosib,
va kuzatsin kun nuri so’nib,
Go’ri Mirning moviy gumbazi.
Kechib o’tsam Amudaryoni
hilol bilan birga barobar,
kechib o’tsam beshta dunyoni
va Hirotga kirsam tongotar…

Uyog’ini etmam tasavvur,
yig’i qisar ko’ksimni birdan.
Yashayapman qabringiz bir qur
ko’rib o’lmoq niyati bilan
va siyohi qurib bitmagan
she’rlarimga turib yuzma-yuz,
har kun tunda yo’lga chiqaman,
har kun tongda qaytaman ma’yus.

1980

ALISHER NAVOIY
Sonetlar turkumidan

Dil suvi, ko’zimni so’qir qilsang ham,
Dilimni ko’r qilma, dunyoni ko’ray.
Sahrodan o’turman, tashna qildi g’am,
Olisdan bo’lsayam daryoni ko’ray.

Qachon jahongirning mujdasi o’ldi,
Qachon mushuklarga aylandi sherlar?
Qachon alamlaru dardlarga to’ldi
Men hali qog’ozga bitmagan she’rlar?

Shafqat tiladimu, tig’ tutdi qo’lim!
Janggohga chiqdim man – ishq fuqarosi,
Ketsin, dedim, yurtdan jaholat – o’lim.

Tilim, ko’zim oqi, ko’zim qarosi,
Sen belim madori – irg’ay hassamsan,
Avlodlarga meros o’tli qissamsan.

1985

BESH ASR – BESH LAHZA

“XAMSA”ning 500 yilligiga

Besh asr – besh lahza mangulik uchun,
Daho so’zi vaqtga qilmas e’tibor.
O’limdan olar u hayotning o’chin,
Balo-yu qazolar unga qilmas kor.

Gar o’zbek umrimni qanday yashadim,
Deb kechgan yo’liga nazar tashlasa,
Quyoshlar makoni Asqartog’dayin
Ufqni to’sgancha yuksalar “Xamsa”.

“Xamsa” – bu, Navoiy panjasi erur,
Xalqini zulmatdan to’sib turguvchi,
“Xamsa” – bu, Navoiy ko’zidagi nur,
Cho’g’lari dillarga tushib turguvchi.

U – Navoiy ko’ksi, xalqini xundor,
Qora qismatlardan to’sguvchi qalqon,
“Xamsa” so’zlarida telba olov bor,
O’qisang, ko’ksingda jo’shadi vulqon.

Besh asr, o’n asr – mezon emas Vaqt,
Mezon tiriklikdir,
Mezon – shu hayot.
Bu qadim so’zlardan qo’rqqan yog’iylar
Toki tirik ekan, “Xamsa” barhayot.

Hamon ko’zlarimni tiksam qog’ozga,
Zanjirni uzar-da ozod bo’lar sher.
Mening hasratimga hayrat qo’shadi.
Navoiy qalbidan qalqib chiqqan she’r.

Hamon hayajonga to’la tunlari
Achchiq iztirobga berolmasdan dosh.
O’t kabi kuydirib o’tar yuzimni
Navoiy ko’zidan qalqib chiqqan yosh.

“Xamsa” – bu, bamisli biz tushgan kema,
Olisdan-olisga bormoqda suzib,
U – qo’shin, Navoiy, kelajak deya
Bormoqda so’zlardan besh cherik tuzib.

Bugun Navoiyning mehrga to’la
Kafti bo’lib silar boshimizni u,
Shu sabab oldinga yurmoqqa dalda
Berar u – ko’zlarni chulg’asa qayg’u.

Shu sabab so’zfurush, yurtfurushlarga
Qarshi odil jangga hayot chorlasa,
Tap tortmay chiqqan choq janggohlarga biz,
Ortda qo’shindayin yuksalar “Xamsa”.

Qarshimda ko’raman yodgorlarni man,
Ko’raman makrli yosumanlarni,
Toki sen borsan-ki, “Xamsa”, yengaman,
Yengaman jang chog’i shum dushmanlarni.

Jangda chekinmoq yot!
Jangga kirgin, she’r!
Bu jangda g’olib bo’l, yo bo’lgin qurbon
Axir, tingla, ortdan eshitilmoqda
Navoiy nafasi – tolg’in, parishon.

Sen ortga qayrilib qarama, toki
Seni qiynamasin bobomning ko’zi.
Sen oldga intilgin, oldinda yangrar
Mangulik timsoli – Shoirning so’zi!

1985

NAVOIY QABRI

Hirot shahristoni
Uzra balqib tong,
Shuurga to’lganda chorbog’u  dashtlar,
Shahar chetidagi
Qadim qabriston
Darvozasidan kirdi ikki yosh askar.

Yelkalarda miltiq
Osilgan edi,
Biri o’zbek edi, boshqasi – afg’on.
Tinch edi, sarin yel
G’ir-g’ir esardi,
Xatarni sezgandek qizir edi qon.

Qabriston oralab
Aylandi ular,
O’lganlar uyqusin aslo buzmasdan.
Anbar islarini
Sochardi gullar
Urush dahshatini, qonni sezmasdan.

Yosh afg’on askari
To’xtaru birdan,
Bir dam boshin egib hayolga botar,
So’ng aytar qandaydir
Bir alam bilan:
“Bu maqbarada hazrat Navoiy yotar…”

Bu so’zni eshitgan
O’zbek bolasi
Vujudida ko’zin ochdi muz titroq.
Birdan ko’z o’ngidan
Yarq etib o’tdi
Olis-olisdagi qadrdon tuproq.

U uzoq o’tirdi
Maqbar qoshida,
O’z-o’zidan nogoh namlandi ko’zi.
Armonlar bor edi
Ko’zin yoshida,
Tiliga yugurdi dilining so’zi:

“Bobojon, nahotki,
Shunda yotibsan?
Agar shunday bo’lsa, beraqol sado.
Bu yerga Amudan
Oshib kelganman,
Baynalmilal burchim etay deb ado.

Sening xoking yotgan
Bu badbaxt yurtga
Qo’lda miltiq bilan men kirib keldim.
Ikki yil jang qilib,
Faqat shu bugun
Sening bu tuproqda yotganing bildim.

Ko’zim ko’r, dilim ko’r,
Tilim kesilgan,
Sening nevarangman, sening bolangman.
Bobojon, kechirgin,
Ism-sharifingdan
Boshqa hech nimani yaxshi bilmayman.

Garchi men yashagan
Yurt shoirlari
Sening noming bilan ichurlar qasam,
Men qanday ishonay
Bu qasamlarga,
Sening yuragingni agar bilmasam.

Bilsam, kelarmidim,
Axir, bobojon,
Sen yotgan tuproqqa miltiq, tig’ ushlab…”
Yosh o’zbek o’g’loni
So’zlardi nolon,
Alamu hasratdan labini tishlab.

U uzoq so’zladi
Silqigan darddan,
U uzoq so’zladi bo’lgancha ado.
Ammo tong sukutin
Buzib maqbardan
Chiqmadi baribir biron bir sado…

1988

BIY MUHIB JANGIY

Qora tunda
Uyg’onaman,
Uzilgan
kallaning
yerga
tushgan
zarbidan –
Qora tunda
Sapchib turaman,
Bolishim yonida
Yotgan
qonli
kallani
ko’rib…

U menga jilmayar,
U menga shivirlar:
— O’lgani yo’q hali Biy Jangiy!
Qora tunda
Odamlardan bekinib
Mozorga boraman,
So’ng uning qabrini
quchib
yig’layman –
Qabrini
quchoqlab
uxlab
qolaman…

Uyg’onib ketaman
Dahshatdan birdan –
Bir chechak
qilichi
bo’ynimga
tegib…

1989