21 март — Турк оламининг буюк сиймоси Исмоилбек Гаспирали (Гаспринский таваллуд топган кун  

  Буюк жадид раҳнамоси таваллуд топган кун арафасида Исмоилбек Гаспринский асарлари жамланган «Ҳаёт ва мамот масаласи» сайланмасини, шунингдек, «Исмоилбек Гаспринскийни эслаганда…» тўпламига («Turon zamin ziyo» нашриёти, 2014) кириш ва якуний сўз сифатида ёзилган Зайнобиддин Абдирашидов, Баҳодир Каримов мақолаларини тақдим этмоқдамиз.

ТУРКИСТОН ЖАДИДЛАРИ ВА ГАСПРИНСКИЙ
Зайнобидин АБДИРАШИДОВ
филология фанлари доктори

Маҳмудхўжа Беҳбудий ва барча Туркистон жадидлари Исмоил Гаспринскийни ўзига устоз деб билди. Уларнинг аксарияти Гаспринский билан шахсан кўришмаган бўлса-да, унинг фаолияти, фикрлари билан бевосита “Таржимон” газетаси орқали жуда яхши таниш эдилар. Уларнинг деярли барчалари 1905 йилга қадар дунё аҳволи, мусулмонлар ҳаётига оид хабарлар билан кўпроқ айнан ана шу газета орқали танишдилар. Адабиётшунос Б.Каримов таъкидига кўра, “ХХ аср бошларида вужудга келган янги ўзбек адабиётининг бир авлоди шу газетани ўқиб улғайди, фикри очилди, миллатни таниди, эркни қўмсади”.

Туркистонлик жадидларнинг барчалари, қозоқ маърифатпар- варларидан ташқари, рус мактаби тарбиясини олмай, миллий муҳитда етишди. Улар янги фикрларни Озарбайжон, Туркия, Эрон ва татар нашриётидан, энг кўп, юқорида айтилганидек, Исмоил Гаспринскийнинг “Таржимон”идан олдилар.

Туркистонлик жадидларнинг Гаспринскийга бўлган муносабати унинг ҳаётлигида ҳеч бир манбада очиқ кўзга ташланмайди. Уларнинг барчалари Гаспринский вафоти муносабати билан нашриётда унга нисбатан ўз муносабатларини изҳор этдилар. Туркистонлик зиёлилар орасида фақат шоир Камийгина Гаспринский ҳаётлиги вақтида унга атаб мадҳия ёзди. Бу 1898 йили бўлган эди. Камий ўз шеърини “Таржимон” идорасига юборади ва унда нашр этишни сўради. Лекин Гаспринский “Биродар, жуда гўзал шеър билан бизни ва “Таржимон”ни мадҳ этибсиз. Ташаккур. Муҳаббатномангизни сақлаймиз, лекин газетада нашр қилиш қўлимиздан келмайди. Чунки агар мадҳга лойиқ бўлган бўлсак-да ўз-ўзимизни мадҳ этадиган даражада жасоратимиз йўқ”, деб жавоб берди. Орадан 16 йил ўтиб Камий ушбу шеърини Беҳбудийнинг “Ойна”сида нашр қилди. Камий “Таржимон”ни энг мақбул, барча нарсадан хабар берувчи бир мактаб мисоли деса, ноширини тили ўткир, фасиҳ, ақлли каби сўзлар билан таърифлайди. Гаспринскийнинг вафоти муносабати билан ёзган марсиясида эса, унга нисбатан ҳақиқатгўй, устоди замон, мусулмонлар таянчи, дину миллатга паноҳ каби эпитетларни қўллайди. Беҳбудий каби у ва бошқа туркистонлик зиёлилар Гаспринскийга нисбатан “ҳазрат” эпитетини ҳам ишлатадилар. Гаспринскийга нисбатан бу қадар кўп эпитетлар қўлланилиши унинг Туркистон жадидлари орасидаги аҳамияти ва ўрнини қандай эканлигини очиқроқ кўрсатади.

Самарқандлик шоир Рожий Гаспринскийга нисбатан янада ёрқинроқ эпитет: “мужаддиди фикр”, “фикрда ва дилда (тилда) муттаҳид”ни ишлатади. Немис олимаси Ингеборг Балдауф Гаспринскийнинг Туркистондаги бу издоши қримлик устозига нисбатан “мужаддид” атамасини балки метафорик маънода қўллаган бўлиши мумкин, деган фикрни билдиради. Балдауф Рожий қўллаган “мужаддид” сўзи борасида фикр қилар экан, ХХ аср бошларидаги туркистонликлар “мужаддид”ни асл маъносида тушунганлиги ва айнан шу тушунча Гаспринский билан унинг туркистонлик издошлари қарашларидаги уйғунлик ва қарама-қаршиликларни белгилаш учун бошланғич нуқта бўла олишини айтади.

“Мужаддид” атамасининг луғавий маъноси бирор нарсани янгиловчи, эскиси ўрнига янгисини қўйувчи маъносини берса, шаръий истилоҳ бўйича “(аср) янгиловчиси, яъни Ҳадисга мувофиқ, “Ҳар асрнинг бошида Оллоҳ бир кишини юборади ва унинг авлоди диннинг асл моҳиятини етказади”, дейилади.

XIX асрнинг охирига келиб “мужаддид” атамаси анъанавий шаръий маънода эмас, луғавий маъносида қўллана бошлаганини кузатиш мумкин. Бу даврда “мужаддид” атамаси асл диний янгиланиш эмас, балки унга туртки берувчи омилларни амалга оширувчиларга нисбатан ишлатилди. Бу омил мусулмон давлатини ва халқини ривожланиш йўлига буриш, замонавий илм-фан, саноат, алоқа воситаларини қўллаш, бир сўз билан айтганда, мусулмон давлатида дунёвий ислоҳотларни амалга оширишдан иборат эди. Гаспринский ҳам “мужаддид” атамасини айни шу маънода Эрон шоҳи Насриддинга (Носириддиншоҳ (1831-1896) – Эрондаги Қожар сулоласининг 4-ҳукмдори. 1848-1896 йиллар давомида мамлакатни бошқарган.) нисбатан қўллайди. Уни давр мусулмон ҳукмдорлари орасида энг билимдони ва маълумотлиси, деб ҳисоблайди. Насриддиншоҳ Эронда армияни ислоҳ қилганлиги, бутун мамлакат бўйлаб телеграф тармоқларини яратганлиги, маориф соҳасида бир қанча ислоҳотларни амалга оширганлиги ва мамлакатига 40 йил хизмат қилиб, унга янги ҳаёт берганлиги учун “мужаддиди Эрон” унвони олганлигини кўрсатиб ўтади.

XIX аср охири ХХ аср бошларида Гаспринскийнинг Россия мусулмонлари онгида катта ўзгариш амалга ошира олгани ҳисобга олинса, Рожийнинг унга нисбатан қўллаган “мужаддиди фикр” атамасини ўринли деб айтиш мумкин. Гаспринскийга туркистонлик жадидлар орасида “хурофотга қадам қўя бошлаган… ислом сафларини бошқадан ислоҳ қилиб, бир интизомга киргизмоқ учун… ораларидаги камчиликларни билдириб, …ҳақиқий ҳаёт йўлларини” кўрсатган шахс сифатида қаралди. Унга нисбатан “дину миллатга паноҳ” иборасининг қўлланилиши ҳам юқоридаги фикрларнинг ҳосили сифатида қараш мумкин. Фотиҳ Каримий ҳам Гаспринскийнинг асосий фаолияти диний ишларда эмаслиги, балки адабий соҳада бўлганлигига урғу беради.

Ҳамза Гаспринский фаолиятига нисбатан “интизом” сўзини қўллайди. Бу эса ўз навбатида америкалик олим Лаззерини ва Балдауфнинг бу борадаги фикрлари ва қилган хулосаларининг тасдиқи сифатида кўриш мумкин.

Гаспринский “миллат” тушунчасига ўзига хос талқин берди. У анъанавий исломдаги “миллат”ни бир оз чегаралайди ва “миллатнинг асосини бир тиллик ва бир дин” ташкил этишини айтади. Туркистонлик аксар жадидларнинг қарашларида “миллат” – ислом миллатидир, ҳар бир мусулмон ана шу “миллат”нинг аъзоси. Тошкенлик жадидларнинг йўлбошчиси бўлган Мунавварқори ҳам “миллат” тушунчасини шу маънода талқин қилди. Унинг миллий матбуотдаги илк мақолаларида “ислоҳ” масаласини кўпроқ диний софликка чақириқ сифатида қабул қилиш мумкин. Мунавварқори Туркистон мусулмонларининг ҳақиқий исломдан узоқлашиб кетишларига ваъз ва насиҳат ўрнига маърака қидирган “ноиби Расулуллоҳ” – имомлар, Пайғамбар охирги нафасигача “миллатим”, “умматим” деб қайғуришини ёддан чиқариб “миллат нима, шариат нима” билмаган ва эътибор бермаган маҳаллий ҳукмдорларни айблайди. Мунавварқори ҳақиқий исломга зид бўлган “бидъат” ишларни “шаръан ножоиз эканлигини” халққа билдириши керак бўлган тоифани “уламо” деб белгилайди. Исломни соф ҳолига қайтарадиган “уламо”гина “мусулмонларнинг дин ва дунёларига фойда” келтиришларини таъкидлайди. Мунавварқори “уламо” деганида замон аҳволидан, сиёсатидан, илм-фанидан яхши хабардор бўлган интеллигенцияни назарда тутади. Мунавварқори ўзининг “уламоларимизда ҳукумат йўқки, миллат девори раҳналарини ислоҳ қилсалар” таклифи билан Гаспринскийнинг “диний мухторият”ни Тошкентда ҳам жорий этилиши вақти етиб келганлигини кун тартибига қўяди.

Гаспринскийнинг туркий халқлар учун ягона адабий тил, Балдауф ибораси билан айтганда, “муроса шеваси” яратишга бўлган ҳаракати ҳам айни юқоридаги “миллат” талқинининг маҳсули, деб ҳисоблаш мумкин. Гаспринскийга кўра, “ушбу икки нарсадан бири йўқотилса” миллат ўзлигини йўқотади, инқирозга юз тутади. Гаспринскийнинг тушунчасига кўра, барча миллатларнинг ўтмиши, келажаги дин ва тилга асосланган. Дин бирлиги қанчалик муҳим бўлса, адабий жиҳатдан тил бирлиги ҳам ўша қадар муҳим ва тараққиёт воситаси ҳисобланади. Гаспринский тил бирлигини ўта муҳимлигини кўрсатиш мақсадида, ҳатто уни бошқа барча бирликларнинг боши ва негизи даражасига олиб чиқди.

Бу жиҳатдан олиб қараганда туркистонликлар орасида биринчи бўлиб Беҳбудий Гаспринскийнинг тил бирлиги ғоясини кенг тарғиб қилди ва қувватлади. Беҳбудий ягона тил борасида фикрлар экан, “тил бирлигининг фойдалари жуда яхши маълум. Зеро, тил бирлиги дўстлик, муҳаббат, бир-бирига ёрдам ва жипслашувнинг асоси” деган амалий хулоса қилади. Мавлоно Румийнинг “Маснавийи маънавий” асаридан тил тўғрисидаги байтларидан мисоллар келтиради ва Гаспринскийнинг бу борадаги ҳаракатларига Румийнинг фикрлари шараф беришини ёзди.

Гаспринский билан Мунавварқори орасидаги фикрий боғлиқликни турли соҳаларда маҳаллий халқларга озодлик берган 1905 йил Манифестидан кейинги Туркистон аҳволи масаласида ҳам кузатиш мумкин. Гаспринский Россия императори тарафидан 1905 йил 17 октябрида эълон қилган Манифести юзасидан “Таржимон”да мусулмонлар учун ўз таклифларини берди. Шу билан бир вақтда империя таркибидаги кичик миллатлар ҳам ўз эҳтиёжларини амалга ошириш учун ҳаракат қилган вақтда Туркистон аҳолисининг “жонсизлиги” уни ташвишга солди. Гаспринский Туркистон аҳволини таҳлил қилар экан, ерлик мусулмонларнинг “ҳаракатсиз, истаксиз, матлабсиз жон ва товуш асари чиқармай” туришларининг сабаби “жонсизликдан эмас, ғафлатдан, маорифсизликдан” деган хулосани беради. Унга кўра, Туркистонда биринчи навбатда вақф ишлари, таълим ва шаръий идоралар ислоҳ қилиниши керак. Туркистонликлар ўлка босиб олингандан бери жорий бўлган “ҳарбий идора” усулининг бекор қилинишини талаб қилишлари керак. Мунавварқори Гаспринскийнинг фикрларига ҳамоҳанг тарзда хулоса қилди. Турли миллат вакиллари ўз миллий ҳуқуқларини талаб қилиб, юртларининг “ислоҳи” учун мажлислар ўтказаётган вақтда тошкентликларни “ислоҳи мамлакат хусусида… диний ва дунёвий ҳуқуқлар талаби- да” бирор ариза бермаганликларини танқид қилди. Бу хусусда 1905 йил охири 1906 йил бошларида тошкентликлар бир нечта мажлис қилган бўлсалар ҳам ораларида келишмовчилик сабабидан бирор қарор қабул қилинмаган. Мунавварқорига кўра, мажлисда иштирок этганларнинг ҳар бири ўз шахсий манфаатларини кўзлагани сабабидан иш юришмаган. Гаспринский таъбири билан айтганда, туркистонликлар учун “маълумот керак, маориф керак” эди.

Туркистонлик жадидларнинг деярли барчаси Гаспринский билан бевосита кўришмаган бўлса-да, унинг асарлари билан жуда яхши таниш бўлдилар ва бу асарларнинг маъноларини тўла англадилар. Мирмуҳсин Шермуҳамедов Гаспринский асарларидан миллатпарварлик, миллатни давомли тараққий йўлига солиш фикрларини чиқарса, Ашурали Зоҳирий унинг “Русское мусульманство” брошюрасини таҳлил қилди ва бу Гаспринскийнинг фаолият дастури, қиладиган ишларининг лойиҳаси бўлганлигига урғу берди. Бу китобнинг асосий хулосалари Европа илм ва фикрини мусулмонлар орасига ўз мактаблари ва ўз тиллари орқали олиб кириш, натижада Россия мусулмонларининг ўз адабиётларини вужудга келтириш бўлганлигини ёзди. Туркистонлик жадидларнинг бу сўзлари уларнинг Гаспринский шахсияти ва фаолиятига қизиқишлари катта бўлганлиги ва унинг асарларини муттасил ўқиб борганликларини исботлайди.

Юқоридаги фикрларнинг яна бир далили сифатида Чўлпоннинг илк ижодий даврини мисол қилиш мумкин. Чўлпон ХХ асрнинг 10-йилларида ёш бўлишига қарамай вақтли матбуотни мунтазам ўқиб борди. Ушбу газеталар орқали Гаспринский, Беҳбудийлар тарғиб қилган “умумий тил”ни жуда яхши ўзлаштирди. Гаспринский Чўлпон ёзган мактубини “Таржимон”да берар экан, уни ўзи ёзгандан ҳам яхшироқ тилда ёзганлигига ишора қилади ва мактубни айнан, тилини ўзгартирмай нашр қилгани Туркистонда умумий адабий тил кенг ёйилгани ва унга рағбат кучли бўлганини кўрсатади. Чўлпон Гаспринскийдан янги адабиёт нима ва уни одамларга қандай тушунтириш кераклиги ҳақида сўрайди. Гаспринскийнинг янги адабиёт борасидаги аччиқ ва тушунарли жавоби Чўлпон учун изсиз бўлмади. Унинг 1915 йили эълон қилган “Адабиёт надир?” мақоласи айнан Гаспринскийнинг жавоби таъсирида яратилди. Чўлпоннинг “адабиёт яшаса – миллат яшар. Адабиёти ўлмаган ва адабиёт тараққийси учун ҳаракат қилмаган ва адиблар етиштирмаган миллат охири бир кун ҳиссиётдан, ўйдан, фикрдан маҳрум қолиб секин-секин инқироз бўлур” деган сўзлари Гаспринскийдан олган “дарс”и самараси деб қараш мумкин. Чўлпон Гаспринскийнинг фикрларидан келиб чиқиб, адабиёт миллатни тараққий эттиришнинг воситаларидан бири, унинг маънавиятини таъминлайдиган омил, деган хулоса беради. ХХ аср- нинг иккинчи ўн йиллигида Туркистон матбуотида ҳам адабиёт, тил миллат учун муҳимлиги ҳақида бир бирига муштарак фикрлар кўрина бошлагани туркистонликларнинг ҳам замон жараёнларига тўла интеграциялашганининг бир кўриниши, деб баҳолаш мумкин. Чўлпон ҳам бошқа жадидлар: Васлий Самарқандий, Садриддин Айний, Сиддиқий Ажзий, Абдулла Авлоний, Тавалло, Рожий, Мулла Шамсиддинқори, Муаллим Хатоий, Мир Сарварлар қатори Гаспринский вафотидан қаттиқ изтиробга тушди ва унга атаб “Маорифпарвар бобомиз муҳтарам Исмоил Гаспринский ҳазратлари ҳаққинда таъзияномамиз” номида марсия ёзди. Гаспринскийнинг “Таржимон”и Чўлпонга нима берганлигини эса у 1930 йилларда ёзган “Кеча ва кундуз” номли романи қаҳрамони тилидан сўзлайди. “Таржимон” – жадид газеталарининг отаси Исмоил бобойнинг газетаси. Энг эски газет… “Тилда, ишда, фикрда бирлик!” дейди, яъни биз мусулмонлар, турк халқлари, бир фикрда бўлайлик, бир иш қилайлик дейди. Мундан яхши нима бор?..” Чўлпон ушбу ишларга қўшилган одамлар жадид бўлиши ва номи миллий тарих саҳифаларига ёзилишини ҳам қўшиб ўтади. Чўлпон Гаспринскийнинг фикр ва фаолияти таъсирида бўлганини унинг юқоридаги сўзлари тасдиқлайди.

Гаспринскийнинг адабий асарлари ҳам туркистонлик издошларига айрим мавзуларни ёритишда намуна вазифасини ўтади. Сиддиқий-Ажзийнинг “Анжумани арвоҳ” ва “Миръоти ибрат” каби асарлари Гаспринскийнинг айрим асарлари сюжетлари билан ҳамоҳанглигини кўриш мумкин. Ажзийнинг бу икки асари Туркистон цензураси рухсат бермаганлиги сабабидан 1913 йили Тифлисда, форс тилида нашр қилинди. Бу асарларнинг иккиси ҳам назмда ёзилган.

“Анжумани арвоҳ” сюжет жиҳатидан Гаспринскийнинг “Муколамаи салотин” ҳикоясига яқинроқ туради (Ҳикояни мана бу саҳифада ўқишингиз мумкин). Иккала асарда ҳам ўтмишдаги ҳукмдорлар бир ерга йиғилиб мажлис ўтказади ва замон аҳволи муҳокама қилинади. Ажзийнинг бу асарини ўқиганлар ўша вақтда кофирликда ҳам айбланди. Ажзий ўзини ҳимоя қилиш мақсадида халқнинг ва уни такфир қилганларни нодонликда айблади. “Миръоти ибрат” достонида эса Гаспринскийнинг “Дору-р- Роҳат мусулмонлари” романидаги келажак давлати қандай бўлиши ва техник тараққиёт ҳақидаги қарашларининг садосини кўриш мумкин.

Туркистонлик жадидлар тарафидан Гаспринскийнинг асарлари ҳам таржима қилинди. Унинг “Дору-р-Роҳат мусулмонлари” романини Абдурауф Фитрат 1915 йили форс тилига таржима қилиб нашр этди.

Гаспринскийнинг Туркистон жадидларига таъсири ва туркистонликларнинг унга бўлган муносабатлари ҳақида гапирилганда бир қанча жиҳатларини кўрсатиб ўтиш мумкин. Рус маъмурияти унга ўта ишончсизлик ва сиёсий жиҳатдан ўта хавфли киши деб қаради ва ҳисоблади. Русларга тобе бўлган маҳаллий ҳукмдорларнинг унга бўлган муносабатларида уларнинг иккиланишлари яққол сезилиб туради. Мамлакатлари ҳудудида бирор амалий иш қилишдан ожизликлари туфайли Гаспринскийнинг ташаббуслари расмий тус ололмади. Туркистонлик зиёлилар эса уни энг юқори даражага кўтардилар ва барчалари ўзлари учун устоз деб тан олдилар. Улар Гаспринскийнинг барча ҳаракатларини Туркистон ҳудудида амалий жиҳатдан жорий қилиш учун ҳаракат қилдилар.

ИСМОИЛБЕК ГАСПРИНСКИЙ ЁДИ
Баҳодир КАРИМОВ
филология фанлари доктори

“Миллат Исмоилбей каби қаҳрамонларини унутса, ўз ҳаётини барбод этажакдир”.
Наримон Наримонов

Инсондан дунёда яхши ном, эзгу амаллар мерос қолади. Бу дунёда одамларнинг моддий ва маънавий жиҳатдан бахт-саодатли ҳаёти учун ўз фикри, мол-дунёси ва жони билан хизмат қилган фидойи шахсларнинг хайрли ишлари ҳар доим яхшилик билан эсга олинади. Бугун вафотига юз йил тўлган Исмоилбек Гаспринскийни ёдга олганда шу донишманд маърифатпарварнинг тарих олдида нақадар улкан ишлар бажаргани хаёлдан кечади. Зеро, биргина “Таржимон” газетаси орқали артофга сочган фикрлари, илғор қарашлари, жадидона мулоҳазалари барчанинг юрагидан бирдек ўрин олган эди. Улкан жадидшунос, профессор Бегали Қосимов ўринли таъкидалаганидек, “Уни Қашқардан Лондонгача, Санкт-Петербургдан Бомбейгача билар эдилар”; унга эргашар ва эъзолардилар.

Боқчасарой фарзанди, барча жадидлар отаси, машҳур “Таржимон”нинг эгаси Исмоилбек Гаспиринский дорилфанодан дорилбақога рихлат қилганда кўпчилик қалбини маҳзунлик эгаллади. Замондош ва маслакдошлари бу айрилиқ туфайли қайғурган, унинг нақадар ташаббускор ва тиришқоқ инсон бўлганини қайта-қайта таъкидлаган эдилар. “Миллатга, халқ ва жамоатга хизмат этувчилар эҳтимол ҳар вақт бўлиб келгандир, бири илм бирла хизмат этган бўлса, эҳтимолки иккинчилари моллари ва ақллари бирла ёрдам этгандирлар. Лекин Исмоилбекнинг хизмати барокотли ва жуда фойдали бўлди. Исмоилбек бу миллат учун хайрли ва назирсиз бир ходим эди” (1). Бу фикр эгаси Ризоуддин Фахриддин ўзининг “Шўро” журналида Гаспринский фаолиятига назар ташлаб, унинг умрининг охирги лаҳзалари тўғрисида бир қанча қимматли маълумотлар ёзган эди. Маълум бўлишича, Исмоилбек 1914 йил 9 сентябрь куни ўз авлодларини, яқинларини ёнига чақириб: “Сўйлаяжак сўзларимга диққат эдингиз, ҳолим оғир, бунинг натижаси ушбу кунларда англашилади, модомики, туғилдикми, бир кун албатта ўлажакмиз, сўзларимдан мутаассир бўлмангиз, туғилиш табиий бўлғони каби, ўлмак-да табиийдир”, деган мазмунда сўзлаган ва бир қанча васиятлар қилади.

1914 йил 10 сентябрь куни кечга қараб, юзни қибла томонга буриб қўйилади ва то эрталабгача шу зайлда ётади.
1914 йил 11 сентябрь куни эрталаб соат саккизларда жон таслим этади.
1914 йил 12 сентябрь жума куни жанозаси ўқилади ва бу намозда беш-олти минг киши иштирок этади.

Зеро, ҳар бир мусулмон зиёлиси Гаспринский ўлими хабарини эшитган заҳоти аввало: “Инна лиллаҳи ва инна илайҳи рожиъун” калимасини такрорлагани, сўнгра йиғлагани, кўз ёш тўккани шубҳасиздир. Исмоилбекнинг елкадоши Ҳасан Сабрий Айвазов: “Эй устоз! Сен бир қуёш эдинг! Шарқда асрларча жаҳолат зулмати туфайли инқирозга маҳкум қолмиш турк-мусулмон қавмларини танвир (нурли қилиш) учун тулуъ этмиш (чиқмиш) бир қуёш эдинг”, деб ёзди.

Ўзбек жадид адабиётининг дарғалари, хусусан, Маҳмудхўжа Беҳбудийдек етакчи зиёлилар ҳам уни ўзларига маънавий падар, йўлбошчи ва маслакдош санаганлари бежиз эмас. Айниқса, Гаспринский вафоти муносабити билан дунёнинг турли бурчакларидан афсус-надомат, йиғи-йўқлов товушлари эшитилди, айни дамда тақдирга тан берилди. Марҳумнинг яқинларига – Боқчасаройга мусулмонларга хос юксак одоб билан таъзия изҳор қилинган, сабри жамил тиланган мактублар, телеграммалар, хабарлар тинимсиз бориб тургани – буларнинг барчаси тарихий ҳақиқат, албатта.

Ўша даврда дунёнинг кўплаб газета ва журналларида, хусусан, татар матбуотида босилган мақолаларнинг сон-саноғига етиб бўлмайди. Бу гапда муболаға йўқ. Чунки биргина ўзбек матбуотида Гасприн- скийга бағишлаб 1914 йилнинг сентябридан ноябригача бўлган, бор-йўғи икки ой давомида ўнлаб асарлар эълон қилинди. Бу адабий, илмий, ижтимоий руҳдаги манбаларни “Марсия-шеърлар”, “Публицистик мақолалар ва хабарлар” тарзида шартли равишда таснифлаш мумкин. Қўлимизда жамланган манбалар шунга асос беради.

Энди бевосита тўпланган манбалар тафсили ва таҳлилига келадиган бўлсак, гап аввалидаёқ айтиш лозимки, уларнинг умумпафосида бир-бирига уйғунлик, маъно-мундарижаси ва умуммоҳиятида яқинлик мавжуд. Бу умумият негизи ачиниш ва ифтихор, афсусланиш ва орзу-умид каби икки қиррали ҳис-туйғулардан иборат. Шу билан бирга, дунёдаги бирор тирик жон қочиб қутула билмайдиган, бандасининг бошига қачон келиши номаълум ўлимдек сирли ҳодиса Гаспринский феноменини атрофлича идрок этиш учун ҳам ғанимат бир фурсат бўлгандек таассурот қолдиради. Чунки ер учун лангар ўлароқ яратилган тоғлар маҳобати, ҳайбати, улуғворлиги ундан узоқлашган сари кўринади, англанади, ҳис қилинади, идрок этилади. Замондошлари, маслакдошлари Исмоилбек Гаспринский вафот этган маҳалининг ўзидаёқ бу шахсият миллат учун чинакам бир порлаган маёқ бўлганини тан олишди, эътироф этишди. Орадан вақт ўтган сари эса бу улкан шахс баён қилган ўгитлар, ҳикматлар, ҳаёт учун дастурга муносиб қарашлар ўз исботини топди; ўзидан кейингиларга миллий ўзликни англаш борасида муҳташам фикр майдони бўлиб хизмат қилди. Маҳобатга ҳақиқат ва ҳайбат қўшилди.

Ўзбек ижодкорларининг Гаспринскийга бағишланган асарлари, асосан, у зотнинг вафоти муносабати билан майдонга келди. Аммо алоҳида таъкидлаш керакки, бу ўлим ҳодисасидан аввал ҳам айрим ўзбек шоирлари Гаспринский номи ва “Таржимон” газетаси билан боғлиқ бир-икки асар ёзган эди.

Самарқандлик шоир ва маърифатпарвар Сиддиқий Ажзий томонидан ёзилган, Оренбургдаги машҳур “Шўро” журналида босилган “Ташаккур ва рижо” номли шеърда туркий халқларнинг барча таниқли жадид зиёлилари, миллат раҳнамолари – “Анвори иттифоқ, тараққий зиёлари”нинг хизматлари улуғланади, “Юлдуз”, “Улфат”, “Тараққий” каби матбуот нашрлари тилга олинади. Муаллиф ўша миллат ойдинларининг унутилмас хизматларига урғу берар экан, албатта, Гаспринскийни ҳамда унинг “Таржимон” газетасига тўхталиб:

“Ижро эдан вазифасин Оллоҳ лисони ила,
Нашр этди маъвизасин “Таржимон” ила,
Халқ ўлди ошно бу сабаб жаҳон ила,
Ҳал этди мушкулоти фунунинг баён ила” (2),

деган мисраларни ёзади.

Ўзбек матбуотидаги илк асар – тошкентлик шоир Каримбек Камийнинг (1965-1922) “Мўътабар “Таржимон” ва Исмоилбек Ғаспринский жаноблари ҳаққинда” сарлавҳали шеъри “Ойна” журналининг 1914 йил 19 феврал сонида босилади. Гаспралишунос З.Абдирашидов маълумотига кўра, ушбу шеърни Камий 1898 йили ёзган ва “Таржимон”га юборган. Гаспринскийнинг “Тошкандлик шоир Камийга” жавоб мақоласида (“Таржимон” 1898. №41) айтилишича, муҳаррир ўзларига тегишли бўлган бу мақтов шеърни газетада беришга истиҳола қилган (3). Гаспринский вафотидан анча аввал ёзилган бу шеърда “чўқ расо, фикри фасиҳ” деб газета муҳаррири сифатланса, “Таржимон”нинг ўзида эса турфа хил хабарлар, илм-фан, “одобу маош”га доир насиҳатлар, ҳатто инсонни шоду ҳуррам қиладиган латифалар чоп этилиши шеърий йўсинда таъкидланади:

“Ҳар ҳуруфи гул каби, ҳар нуқтаси ғунча мисол,
Хуш тамошо истаянларға гулистон “Таржимон” (4).

“Таржимон” ва газета муҳарририни шу зайлда гулу гулистонга қиёслаган Каримбек Камий у зот вафотига бағишлаб “Ҳақойиқи огоҳ, маорифи дастгоҳ, устози замон, соҳиби “Таржумон”, жаноби Исмоилбек ҳазратларининг руҳи пурфутуҳларина иттиҳоф” деб номланган, узун сарлавҳали таърих-марсиясини ёзади. Зеро, шоирнинг Гаспринскийга муносабати сарлавҳадаёқ акс этгани аниқ: кўпчиликнинг устози, ҳақиқатга ошно, маорифпарвар; сўнгра шеър матнида “фарди замон” экани айтилади.

“Жумлаи ислом элиға раҳбару устоз эди,
Барча шогирдонина эрди атодек меҳрибон.
Эрди ул зоти мукаррам дину миллатга паноҳ,
Эрди ул зоти муаззам муқтадои мўъминон” (5).

Камий фикрича, у зотнинг бундай гўзал сифатлари – “мадҳу авсофи”ни жуда кўп келтириш мумкин. Энг муҳими, мусулмонлар бошига келган бу катта мусибатни енгил ҳам санаб бўлмайди, яъни “Жумлаи ислом элиға бу мусибатдур калон”.

Таъкидлаш керакки, Гаспринский вафотига бағишлаб марсия-таъзиянома руҳида ёзилган шеърларда шоирларнинг одамларга, миллат аҳлига, мусулмонлар жамоасига мурожаат услуби кузатилади:

“Йиғла, миллат қон тўкуб, айлаб наволар йиғлагил,
Исмоилбек руҳина қилғил дуолар, йиғлагил.
Чок-чок айла яқонг, қон тўк кўзингдин тинмайин,
Алиф қаддинг дол этиб, ушлаб асолар, йиғлагил” (6).

Шундай даъват билан бошланган марсия-таърих шеърида шоир Тавалло Исмоилбек Гаспринскийни нур сочиб турган юлдузларга, зулматли тунни ёртигувчи Ойга ўхшатади; олий насабли эканига урғу беради. “Биз жужуқларға қўшул, келғил оталар, йиғлагил”, деб кексаю ёшларнинг маҳзунлигини ифода этади.

Бухоролик Садриддин Айний ўз шеърида устозидан, яъни “Руҳи авлодан жудо, нури мусаффодан жудо” бўлганига фарёдлар қилади:

“Бир ўзунг биз миллати ислома фарёд айладинг,
Банди ғафлатдан заволли халқи озод айладинг,
Сўйладинг, ёздинг, чолишдинг ҳеч маъюс ўлмадинг,
Юрту ер вайроная дўнмишди обод айладинг” (7).

Исмоилбекнинг беқиёс хизматларидан бири вайроналарни обод қилганидир. Умуман, бағишловлардан тазод санъатидан, яъни зул- матни ойдинлатгани, вайронани обод этгани каби ифодалар кўп кўзга ташланади.

Таҳлил қилинган шеърларда баён этилган туйғуларга ҳамоҳанглик андижонлик 16 ёшли талаба Ҳамидийнинг “Маърифатпарвар бобомиз Исмоил Ғаспринский ҳазратлари ҳақинда таъзияномамиз”, Ҳамза Ҳакимзода Ниёзийнинг “Марсия”, Ҳусайнхўжа Саодатий исмли кишининг “Марсия”, Абдулла Авлонийнинг “Адиби шаҳир Исмоилбек руҳина”, самарқандлик шоир Фахриддин Рожийнинг “Исмоилбек ҳазратлариға”, Сиддиқий Ажзий “Исмоилбек ҳазратлари ёдиға”, Васлий Самарқандийнинг “Таърихи риҳлат жаноб мирзо Исмоилбек соҳиби жаридаи “Таржумон” раҳматуллоҳ раҳматан ва асъатан ва удхула фил жинон”, самарқандлик муаллим Хатоийнинг “Исмоилбек ҳазратлари ёдиға”, Мулла Шамсиддин Қори Хоибнинг “Муҳтарам фозили нуктадон ва фаридуз-замон, ношири “Таржумон”, аҳволи замон Исмоилбек Ғаспринский жанобларининг таърихи соли фавтлари” номли таърих-шеърларида ҳам ўз ифодасини топган.

Исмоилбек Гаспринский вафотига бағишланган публицистик руҳда ёзилган адабий мақолалар ҳам муаллифларнинг ички туйғулари, маҳзун кайфияти ва айрилиқнинг ҳаяжонли надоматлари билан йўғрилгандир. Масалан Маҳмудхўжа Беҳбудий ўзининг “Саёҳатнома” асарида 1914 йил 20 июнь куни Истанбулнинг Гулхона паркида Исмоилбек Гаспринский билан учрашиб қолгани ва улар якка ҳолда, юзма-юз етти соат давомида суҳбатлашганини ёдлайди. Устоз билан шогирд ўртасида бўлиб ўтган жиддий суҳбатнинг асосий ўринлари шу хотирада берилади. Беҳбудий Гаспринскийнинг ташқи қиёфасига диққат қаратар экан, ундаги бетоблик аломатларига, енгилгина йўталишлари ва анча озиб кетганини ёзади. Ҳатто ҳол-аҳвол сўрашиш пайти “Нима учун бу қадар озиб кетгансиз?” деб савол беради. Суҳбат жуда мароқли бўлиб ўтганини Беҳбудий шундай эслайди: “Устод ҳазратларини Истанбулда кўрмоқ ва суҳбат этмоқ ҳеч хаёлимга келмаган эди. Аллоҳнинг лутфи ила устод ҳазратларининг танҳойи етти соат суҳбатларидан у қадар файз топиб мамнун қолдимки, айтган ила адо этолмайман. Ва ул суҳбатнинг лаззати асло мандан кетмайдур” (8).

Албатта, бу хотирани Беҳбудий устозининг ўлим хабарини эшитгандан кейин ёзган эди. Шу билан бирга, Гаспринский вафоти муносабати билан “Ойна” журналида босилган “Исмоилбек ҳазратлари” номли махсус мақоласида: “Мусулмонларни дунёдан хабардор қилмоқ учун бутун Русияда, Туркия, Миср, Тунис, Жазоирда, Ҳинд ва Африқода, Туркистон ва Бухорода дафъалар ила саёҳат этиб, ҳар ерда мусулмонларни маданияти замонияга, улум ва фунуни асрияға, саноат ва тижорати қаринага ва рус маданиятига даъват ва ташвиқ этгандурлар” (9), деб Гаспринский хизмати ва фаолиятининг географик қамровига жуда ўринли баҳо беради. Беҳбудий ёзишича, “устози муаззамнинг” олимлар, муҳаррирлар, муаллим ва ўқувчилар тоифасига мансуб миллионлаб шогирдлари бор.
Абдурауф Музаффарзода “Марҳум Исмоилбек номиға ёдгор қолдирув масаласи” мақоласида Гаспринский умумфаолиятини туркий миллатлар тарихига қиёслаган ҳолда ёзади. Устозининг таржимаи ҳолига, оилавий муҳитига, бошидан кечирган қийинчиликларига, фикрий салоҳиятига, ижтимоий-сиёсий тафаккури кўлами ва даҳолигига урғу беради: “Исмоилбекда бўлганидек қатъий қарор ва ғояйи хаёлининг қатъий умидларга ўралмоғи ниҳоятда нодир доҳийлардагина кўринади. Истиқболдаги умид ва мақсадларни ва уларга бориб етишнинг ҳақиқий ва тўғри бўлган йўлларни узоқдан кўриб турмак хоссаси турк миллатида Исмоилбекдаги каби ҳеч бир доҳийда кўрилган эмас, десак шояд хато қилмаган бўлармиз”. Шу билан бирга, мақола муаллифи Гаспринский вафоти-иртиҳолидан ҳам қиймат топиб: “Ул олийжаноб орқасидан бизгина эмас, бутун турклик ва бутун ислом дунёси йиғлайдур. Не бахтлидур бу руҳ, не чиройлик ва гўзалдир бу иртиҳол”, деб таъсирли қилиб ёзади (10).

—————————
Исмоилбекда бўлганидек қатъий қарор ва ғояйи хаёлининг қатъий умидларга ўралмоғи ниҳоятда нодир доҳийлардагина кўринади. Истиқболдаги умид ва мақсадларни ва уларга бориб етишнинг ҳақиқий ва тўғри бўлган йўлларни узоқдан кўриб турмак хоссаси турк миллатида Исмоилбекдаги каби ҳеч бир доҳийда кўрилган эмас, десак шояд хато қилмаган бўлармиз…
Маҳмудхўжа Беҳбудий
—————————

Ҳ.Ҳ.Ниёзий айни мавзудаги “Явму-л-вафот” мақоласида Исмоилбекни: “Ўзини инсон эканлигин ҳақиқий кўз билан кўргандан бери бутун Русия мусулмонлари орасида маориф денгизини оқизмоқ ва тошзорларни сабзазор этмоқ муродида қаршидаги “садд” бўлган баъзи нифоқ, ғафлат ва жаҳолат каби ҳисобсиз тизилган энг зўр катта тоғларни ёлғиз ўзи Фарҳод каби ижтиҳод ва ғайрат тешаси билан бузиб текис қилғон зот-да бу марҳум ва мағфур Исмоилбек ҳазратлари эди” (11), дея улуғлади.

Гаспринскийга бағишланган бу йўналишда ёзилган асарлардан биттаси аёл киши қаламига мансуб. Сора Музаффария “Шафқатли отамиздан айрулдук” мақоласида хотин-қизлар номидан таъзия изҳор этади. “Таржимон” газетасига илова ўлароқ “Олами нисвон”ни нашрдан чиқарганини ёдга олиб: “Муҳтарам отамиз Исмоилбек хотун-қиз тоифаси учун ҳам улуғ бир ҳомий эди. Ул доимо бизларни ҳимоя қилуб, илмий ва маданий ҳаракатимиз учун йўллар кўрсатди” (12), деб таъкидлайди.

Юқорида айрим қирралари таҳлил қилинган мақолалардан ташқари ўша даврдаги ўзбек матботи “А.А.З” (Ашурали Зоҳирий) нинг “Марҳум Исмоилбек қандоғ ишлар қилган?”, “К.А.” имзоли муаллифнинг “Исмоилбек ким эди?”, “Қ.Ш.С.” имзоси билан каркилик муаллифнинг “Улуғ бобом қайғуси” номли мақолалари босилади. “Туркистон вилоятининг газети”да эса Гаспринский вафотига оид хабар билан бирга Мирмуҳсин Шермуҳаммад ёзган махсус мақоласи эълон қилинди.

Таъзия кунларида “Таржимон”га дунёнинг тўрт тарафидан таъзия мактублари ва телеграммалари ёғилади. Буларни йўлловчилар орасида туркистонлик муҳаррир ва адиблар ҳам бор эди. “Таржимон”нинг “Таъзия телеграфлари” рукнида Беҳбудий Самарқанддан юборган: “Кадарингиза иштирок эдиёрим. Жаноби Ҳақдан сабр ва таҳлил ниёз эдиёрим”, деган қисқа хабари берилади. Қўқонлик бир гуруҳ муаллим ва ёшлар: “Садойи Фарғона” идорасина севгили Исмоилбекнинг иртихолина доир чекилан хабар бизлари фавқулодда мунгдор этди. Ушбу зиёи олима жумла ила биз-да ағлаёриз. Ҳўқанд генжлари ва муаллимлари марҳумнинг руҳина раҳмат, қолонлара сабр ва таҳмил таманно айлаярак жомеъда дуо этдилар”, деб хабар юборадилар. Хабар газетанинг 1914 йил 5 октябрь сонида босилади. Орадан бир ҳафта ўтиб, газетада “Ойна” муҳаррирларидан Мирзошоҳ Ҳафизов ва Усмон Хўжанинг:“Эски Бухоро мусулмонлари нурландирижи Исмоилнинг вафотидан ўтру кадарларингиза иштирок эдиёриз”, тарзидаги таъзияномаси берилади…

Хулоса қилиб айтганда, ўзбек матбуотида босилган катта ҳажмли шеърий асарлар ва публицистик мақолаларда ҳам, Боқчасаройга йўлланган қисқа сатрли таъзия мактубларида ҳам Исмоилбек Гаспринский феномени, турли хислатлари, юксак инсоний фазилатлари такрор ва такрор ёдга олинади. Зеро, бу “ходимул миллат” шундай ҳурмат-эҳтиромга муносиб, бетакрор тафаккурга эга, бир неча юз йилларда бир марта дунёга келадиган доно ва фидойи шахслардан бири эди. Уни ўзбек адиблари самимият билан эслашди, бағишловларини чин юракдан жуда таъсирли услубда ёзишди. Аслида, Гаспринский ўгитича, ижод аҳли қаламини икки пуллик қуруқ сиёҳдонга ботириб эмас, балки юрагига ботириб, юрак қони билан ёзиши лозим, шунда бошқаларнинг виждонига етиб боради.

“Халқ бирла аралашувингиз шу равишда бўлсинки, ораларида турган вақтингизда улар сизни севсинлар ва айрилгандан сўнг сиз учун йиғласинлар” – Исмоил Гаспринскийнинг бу ҳикмати, фалсафий фикри ўз ҳаёт йўлига ҳам, айрилиқ онларига ҳам бирдек тааллуқлидир.

ИЗОҲЛАР

1 “Шўро” журнали, 1914 йил, ноябрь сони.
2 “Шўро” журнали, 1913 йил, 1 июль.
3 Қаранг: З. Абдирашидов. Исмаил Гаспринский и Туркестан в начале ХХ века: связи–отношения – влияние. Ташкент. “Akademnashr”. 2011. стр. 160.
4 “Ойна” журнали, 1914 йил, 19 февраль (№17).
5 “Садои Туркистон” газетаси, 1914 йил, 7 октябрь.
6 Тўлаган Хўжамёров (Тавалло). Адиби замон, ношири “Таржумон” Исмоилбек Ғаспринский жанобларина таърих // “Садойи Фарғона” газетаси. 1914 йил, 26 сентябрь.
7 Садриддин Айний. “Буюк бобомизнинг мусибатила паришон ўлан хотирдан бир неча паришон шеърлар” // “Садои Туркистон” газетаси. 1914 йил 30, сентябрь.
8 “Ойна” журнали, 1914 йил, 49-сон.
9 “Ойна” журнали, 1914 йил, 50-сон.
10 “Садои Туркистон” газетаси, 1914 йил, 30 сентябарь.
11 “Садойи Фарғона” газетаси, 1914 йил, 24 сентябрь.
12 “Садои Туркистон” газетаси, 1914 йил, 7 октябрь.

Buyuk jadid rahnamosi tavallud topgan kun arafasida (21 mart) Ismoilbek Gasprinskiy asarlari jamlangan “Hayot va mamot masalasi” saylanmasini, shuningdek, “Ismoilbek Gasprinskiyni eslaganda…” to‘plamiga («Turon zamin ziyo» nashriyoti, 2014) kirish va yakuniy so‘z sifatida yozilgan Zaynobiddin Abdirashidov, Bahodir Karimov maqolalarini taqdim etmoqdamiz.

TURKISTON JADIDLARI VA GASPRINSKIY
Zaynobidin ABDIRASHIDOV
filologiya fanlari doktori

Mahmudxo‘ja Behbudiy va barcha Turkiston jadidlari Ismoil Gasprinskiyni o‘ziga ustoz deb bildi. Ularning aksariyati Gasprinskiy bilan shaxsan ko‘rishmagan bo‘lsa-da, uning faoliyati, fikrlari bilan bevosita “Tarjimon” gazetasi orqali juda yaxshi tanish edilar. Ularning deyarli barchalari 1905 yilga qadar dunyo ahvoli, musulmonlar hayotiga oid xabarlar bilan ko‘proq aynan ana shu gazeta orqali tanishdilar. Adabiyotshunos B.Karimov ta’kidiga ko‘ra, “XX asr boshlarida vujudga kelgan yangi o‘zbek adabiyotining bir avlodi shu gazetani o‘qib ulg‘aydi, fikri ochildi, millatni tanidi, erkni qo‘msadi”.

Turkistonlik jadidlarning barchalari, qozoq ma’rifatpar- varlaridan tashqari, rus maktabi tarbiyasini olmay, milliy muhitda yetishdi. Ular yangi fikrlarni Ozarbayjon, Turkiya, Eron va tatar nashriyotidan, eng ko‘p, yuqorida aytilganidek, Ismoil Gasprinskiyning “Tarjimon”idan oldilar.

Turkistonlik jadidlarning Gasprinskiyga bo‘lgan munosabati uning hayotligida hech bir manbada ochiq ko‘zga tashlanmaydi. Ularning barchalari Gasprinskiy vafoti munosabati bilan nashriyotda unga nisbatan o‘z munosabatlarini izhor etdilar. Turkistonlik ziyolilar orasida faqat shoir Kamiygina Gasprinskiy hayotligi vaqtida unga atab madhiya yozdi. Bu 1898 yili bo‘lgan edi. Kamiy o‘z she’rini “Tarjimon” idorasiga yuboradi va unda nashr etishni so‘radi. Lekin Gasprinskiy “Birodar, juda go‘zal she’r bilan bizni va “Tarjimon”ni madh etibsiz. Tashakkur. Muhabbatnomangizni saqlaymiz, lekin gazetada nashr qilish qo‘limizdan kelmaydi. Chunki agar madhga loyiq bo‘lgan bo‘lsak-da o‘z-o‘zimizni madh etadigan darajada jasoratimiz yo‘q”, deb javob berdi. Oradan 16 yil o‘tib Kamiy ushbu she’rini Behbudiyning “Oyna”sida nashr qildi. Kamiy “Tarjimon”ni eng maqbul, barcha narsadan xabar beruvchi bir maktab misoli desa, noshirini tili o‘tkir, fasih, aqlli kabi so‘zlar bilan ta’riflaydi. Gasprinskiyning vafoti munosabati bilan yozgan marsiyasida esa, unga nisbatan haqiqatgo‘y, ustodi zamon, musulmonlar tayanchi, dinu millatga panoh kabi epitetlarni qo‘llaydi. Behbudiy kabi u va boshqa turkistonlik ziyolilar Gasprinskiyga nisbatan “hazrat” epitetini ham ishlatadilar. Gasprinskiyga nisbatan bu qadar ko‘p epitetlar qo‘llanilishi uning Turkiston jadidlari orasidagi ahamiyati va o‘rnini qanday ekanligini ochiqroq ko‘rsatadi.

Samarqandlik shoir Rojiy Gasprinskiyga nisbatan yanada yorqinroq epitet: “mujaddidi fikr”, “fikrda va dilda (tilda) muttahid”ni ishlatadi. Nemis olimasi Ingeborg Baldauf Gasprinskiyning Turkistondagi bu izdoshi qrimlik ustoziga nisbatan “mujaddid” atamasini balki metaforik ma’noda qo‘llagan bo‘lishi mumkin, degan fikrni bildiradi. Baldauf Rojiy qo‘llagan “mujaddid” so‘zi borasida fikr qilar ekan, XX asr boshlaridagi turkistonliklar “mujaddid”ni asl ma’nosida tushunganligi va aynan shu tushuncha Gasprinskiy bilan uning turkistonlik izdoshlari qarashlaridagi uyg‘unlik va qarama-qarshiliklarni belgilash uchun boshlang‘ich nuqta bo‘la olishini aytadi.

“Mujaddid” atamasining lug‘aviy ma’nosi biror narsani yangilovchi, eskisi o‘rniga yangisini qo‘yuvchi ma’nosini bersa, shar’iy istiloh bo‘yicha “(asr) yangilovchisi, ya’ni Hadisga muvofiq, “Har asrning boshida Olloh bir kishini yuboradi va uning avlodi dinning asl mohiyatini yetkazadi”, deyiladi.

XIX asrning oxiriga kelib “mujaddid” atamasi an’anaviy shar’iy ma’noda emas, lug‘aviy ma’nosida qo‘llana boshlaganini kuzatish mumkin. Bu davrda “mujaddid” atamasi asl diniy yangilanish emas, balki unga turtki beruvchi omillarni amalga oshiruvchilarga nisbatan ishlatildi. Bu omil musulmon davlatini va xalqini rivojlanish yo‘liga burish, zamonaviy ilm-fan, sanoat, aloqa vositalarini qo‘llash, bir so‘z bilan aytganda, musulmon davlatida dunyoviy islohotlarni amalga oshirishdan iborat edi. Gasprinskiy ham “mujaddid” atamasini ayni shu ma’noda Eron shohi Nasriddinga (Nosiriddinshoh (1831-1896) – Erondagi Qojar sulolasining 4-hukmdori. 1848-1896 yillar davomida mamlakatni boshqargan.) nisbatan qo‘llaydi. Uni davr musulmon hukmdorlari orasida eng bilimdoni va ma’lumotlisi, deb hisoblaydi. Nasriddinshoh Eronda armiyani isloh qilganligi, butun mamlakat bo‘ylab telegraf tarmoqlarini yaratganligi, maorif sohasida bir qancha islohotlarni amalga oshirganligi va mamlakatiga 40 yil xizmat qilib, unga yangi hayot berganligi uchun “mujaddidi Eron” unvoni olganligini ko‘rsatib o‘tadi.

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Gasprinskiyning Rossiya musulmonlari ongida katta o‘zgarish amalga oshira olgani hisobga olinsa, Rojiyning unga nisbatan qo‘llagan “mujaddidi fikr” atamasini o‘rinli deb aytish mumkin. Gasprinskiyga turkistonlik jadidlar orasida “xurofotga qadam qo‘ya boshlagan… islom saflarini boshqadan isloh qilib, bir intizomga kirgizmoq uchun… oralaridagi kamchiliklarni bildirib, …haqiqiy hayot yo‘llarini” ko‘rsatgan shaxs sifatida qaraldi. Unga nisbatan “dinu millatga panoh” iborasining qo‘llanilishi ham yuqoridagi fikrlarning hosili sifatida qarash mumkin. Fotih Karimiy ham Gasprinskiyning asosiy faoliyati diniy ishlarda emasligi, balki adabiy sohada bo‘lganligiga urg‘u beradi.

Hamza Gasprinskiy faoliyatiga nisbatan “intizom” so‘zini qo‘llaydi. Bu esa o‘z navbatida amerikalik olim Lazzerini va Baldaufning bu boradagi fikrlari va qilgan xulosalarining tasdiqi sifatida ko‘rish mumkin.

Gasprinskiy “millat” tushunchasiga o‘ziga xos talqin berdi. U an’anaviy islomdagi “millat”ni bir oz chegaralaydi va “millatning asosini bir tillik va bir din” tashkil etishini aytadi. Turkistonlik aksar jadidlarning qarashlarida “millat” – islom millatidir, har bir musulmon ana shu “millat”ning a’zosi. Toshkenlik jadidlarning yo‘lboshchisi bo‘lgan Munavvarqori ham “millat” tushunchasini shu ma’noda talqin qildi. Uning milliy matbuotdagi ilk maqolalarida “isloh” masalasini ko‘proq diniy soflikka chaqiriq sifatida qabul qilish mumkin. Munavvarqori Turkiston musulmonlarining haqiqiy islomdan uzoqlashib ketishlariga va’z va nasihat o‘rniga ma’raka qidirgan “noibi Rasululloh” – imomlar, Payg‘ambar oxirgi nafasigacha “millatim”, “ummatim” deb qayg‘urishini yoddan chiqarib “millat nima, shariat nima” bilmagan va e’tibor bermagan mahalliy hukmdorlarni ayblaydi. Munavvarqori haqiqiy islomga zid bo‘lgan “bid’at” ishlarni “shar’an nojoiz ekanligini” xalqqa bildirishi kerak bo‘lgan toifani “ulamo” deb belgilaydi. Islomni sof holiga qaytaradigan “ulamo”gina “musulmonlarning din va dunyolariga foyda” keltirishlarini ta’kidlaydi. Munavvarqori “ulamo” deganida zamon ahvolidan, siyosatidan, ilm-fanidan yaxshi xabardor bo‘lgan intelligensiyani nazarda tutadi. Munavvarqori o‘zining “ulamolarimizda hukumat yo‘qki, millat devori rahnalarini isloh qilsalar” taklifi bilan Gasprinskiyning “diniy muxtoriyat”ni Toshkentda ham joriy etilishi vaqti yetib kelganligini kun tartibiga qo‘yadi.

Gasprinskiyning turkiy xalqlar uchun yagona adabiy til, Baldauf iborasi bilan aytganda, “murosa shevasi” yaratishga bo‘lgan harakati ham ayni yuqoridagi “millat” talqinining mahsuli, deb hisoblash mumkin. Gasprinskiyga ko‘ra, “ushbu ikki narsadan biri yo‘qotilsa” millat o‘zligini yo‘qotadi, inqirozga yuz tutadi. Gasprinskiyning tushunchasiga ko‘ra, barcha millatlarning o‘tmishi, kelajagi din va tilga asoslangan. Din birligi qanchalik muhim bo‘lsa, adabiy jihatdan til birligi ham o‘sha qadar muhim va taraqqiyot vositasi hisoblanadi. Gasprinskiy til birligini o‘ta muhimligini ko‘rsatish maqsadida, hatto uni boshqa barcha birliklarning boshi va negizi darajasiga olib chiqdi.

Bu jihatdan olib qaraganda turkistonliklar orasida birinchi bo‘lib Behbudiy Gasprinskiyning til birligi g‘oyasini keng targ‘ib qildi va quvvatladi. Behbudiy yagona til borasida fikrlar ekan, “til birligining foydalari juda yaxshi ma’lum. Zero, til birligi do‘stlik, muhabbat, bir-biriga yordam va jipslashuvning asosi” degan amaliy xulosa qiladi. Mavlono Rumiyning “Masnaviyi ma’naviy” asaridan til to‘g‘risidagi baytlaridan misollar keltiradi va Gasprinskiyning bu boradagi harakatlariga Rumiyning fikrlari sharaf berishini yozdi.

Gasprinskiy bilan Munavvarqori orasidagi fikriy bog‘liqlikni turli sohalarda mahalliy xalqlarga ozodlik bergan 1905 yil Manifestidan keyingi Turkiston ahvoli masalasida ham kuzatish mumkin. Gasprinskiy Rossiya imperatori tarafidan 1905 yil 17 oktyabrida e’lon qilgan Manifesti yuzasidan “Tarjimon”da musulmonlar uchun o‘z takliflarini berdi. Shu bilan bir vaqtda imperiya tarkibidagi kichik millatlar ham o‘z ehtiyojlarini amalga oshirish uchun harakat qilgan vaqtda Turkiston aholisining “jonsizligi” uni tashvishga soldi. Gasprinskiy Turkiston ahvolini tahlil qilar ekan, yerlik musulmonlarning “harakatsiz, istaksiz, matlabsiz jon va tovush asari chiqarmay” turishlarining sababi “jonsizlikdan emas, g‘aflatdan, maorifsizlikdan” degan xulosani beradi. Unga ko‘ra, Turkistonda birinchi navbatda vaqf ishlari, ta’lim va shar’iy idoralar isloh qilinishi kerak. Turkistonliklar o‘lka bosib olingandan beri joriy bo‘lgan “harbiy idora” usulining bekor qilinishini talab qilishlari kerak. Munavvarqori Gasprinskiyning fikrlariga hamohang tarzda xulosa qildi. Turli millat vakillari o‘z milliy huquqlarini talab qilib, yurtlarining “islohi” uchun majlislar o‘tkazayotgan vaqtda toshkentliklarni “islohi mamlakat xususida… diniy va dunyoviy huquqlar talabi- da” biror ariza bermaganliklarini tanqid qildi. Bu xususda 1905 yil oxiri 1906 yil boshlarida toshkentliklar bir nechta majlis qilgan bo‘lsalar ham oralarida kelishmovchilik sababidan biror qaror qabul qilinmagan. Munavvarqoriga ko‘ra, majlisda ishtirok etganlarning har biri o‘z shaxsiy manfaatlarini ko‘zlagani sababidan ish yurishmagan. Gasprinskiy ta’biri bilan aytganda, turkistonliklar uchun “ma’lumot kerak, maorif kerak” edi.

Turkistonlik jadidlarning deyarli barchasi Gasprinskiy bilan bevosita ko‘rishmagan bo‘lsa-da, uning asarlari bilan juda yaxshi tanish bo‘ldilar va bu asarlarning ma’nolarini to‘la angladilar. Mirmuhsin Shermuhamedov Gasprinskiy asarlaridan millatparvarlik, millatni davomli taraqqiy yo‘liga solish fikrlarini chiqarsa, Ashurali Zohiriy uning “Russkoye musulmanstvo” broshyurasini tahlil qildi va bu Gasprinskiyning faoliyat dasturi, qiladigan ishlarining loyihasi bo‘lganligiga urg‘u berdi. Bu kitobning asosiy xulosalari Yevropa ilm va fikrini musulmonlar orasiga o‘z maktablari va o‘z tillari orqali olib kirish, natijada Rossiya musulmonlarining o‘z adabiyotlarini vujudga keltirish bo‘lganligini yozdi. Turkistonlik jadidlarning bu so‘zlari ularning Gasprinskiy shaxsiyati va faoliyatiga qiziqishlari katta bo‘lganligi va uning asarlarini muttasil o‘qib borganliklarini isbotlaydi.

Yuqoridagi fikrlarning yana bir dalili sifatida Cho‘lponning ilk ijodiy davrini misol qilish mumkin. Cho‘lpon XX asrning 10-yillarida yosh bo‘lishiga qaramay vaqtli matbuotni muntazam o‘qib bordi. Ushbu gazetalar orqali Gasprinskiy, Behbudiylar targ‘ib qilgan “umumiy til”ni juda yaxshi o‘zlashtirdi. Gasprinskiy Cho‘lpon yozgan maktubini “Tarjimon”da berar ekan, uni o‘zi yozgandan ham yaxshiroq tilda yozganligiga ishora qiladi va maktubni aynan, tilini o‘zgartirmay nashr qilgani Turkistonda umumiy adabiy til keng yoyilgani va unga rag‘bat kuchli bo‘lganini ko‘rsatadi. Cho‘lpon Gasprinskiydan yangi adabiyot nima va uni odamlarga qanday tushuntirish kerakligi haqida so‘raydi. Gasprinskiyning yangi adabiyot borasidagi achchiq va tushunarli javobi Cho‘lpon uchun izsiz bo‘lmadi. Uning 1915 yili e’lon qilgan “Adabiyot nadir?” maqolasi aynan Gasprinskiyning javobi ta’sirida yaratildi. Cho‘lponning “adabiyot yashasa – millat yashar. Adabiyoti o‘lmagan va adabiyot taraqqiysi uchun harakat qilmagan va adiblar yetishtirmagan millat oxiri bir kun hissiyotdan, o‘ydan, fikrdan mahrum qolib sekin-sekin inqiroz bo‘lur” degan so‘zlari Gasprinskiydan olgan “dars”i samarasi deb qarash mumkin. Cho‘lpon Gasprinskiyning fikrlaridan kelib chiqib, adabiyot millatni taraqqiy ettirishning vositalaridan biri, uning ma’naviyatini ta’minlaydigan omil, degan xulosa beradi. XX asr- ning ikkinchi o‘n yilligida Turkiston matbuotida ham adabiyot, til millat uchun muhimligi haqida bir biriga mushtarak fikrlar ko‘rina boshlagani turkistonliklarning ham zamon jarayonlariga to‘la integratsiyalashganining bir ko‘rinishi, deb baholash mumkin. Cho‘lpon ham boshqa jadidlar: Vasliy Samarqandiy, Sadriddin Ayniy, Siddiqiy Ajziy, Abdulla Avloniy, Tavallo, Rojiy, Mulla Shamsiddinqori, Muallim Xatoiy, Mir Sarvarlar qatori Gasprinskiy vafotidan qattiq iztirobga tushdi va unga atab “Maorifparvar bobomiz muhtaram Ismoil Gasprinskiy hazratlari haqqinda ta’ziyanomamiz” nomida marsiya yozdi. Gasprinskiyning “Tarjimon”i Cho‘lponga nima berganligini esa u 1930 yillarda yozgan “Kecha va kunduz” nomli romani qahramoni tilidan so‘zlaydi. “Tarjimon” – jadid gazetalarining otasi Ismoil boboyning gazetasi. Eng eski gazet… “Tilda, ishda, fikrda birlik!” deydi, ya’ni biz musulmonlar, turk xalqlari, bir fikrda bo‘laylik, bir ish qilaylik deydi. Mundan yaxshi nima bor?..” Cho‘lpon ushbu ishlarga qo‘shilgan odamlar jadid bo‘lishi va nomi milliy tarix sahifalariga yozilishini ham qo‘shib o‘tadi. Cho‘lpon Gasprinskiyning fikr va faoliyati ta’sirida bo‘lganini uning yuqoridagi so‘zlari tasdiqlaydi.

Gasprinskiyning adabiy asarlari ham turkistonlik izdoshlariga ayrim mavzularni yoritishda namuna vazifasini o‘tadi. Siddiqiy-Ajziyning “Anjumani arvoh” va “Mir’oti ibrat” kabi asarlari Gasprinskiyning ayrim asarlari syujetlari bilan hamohangligini ko‘rish mumkin. Ajziyning bu ikki asari Turkiston senzurasi ruxsat bermaganligi sababidan 1913 yili Tiflisda, fors tilida nashr qilindi. Bu asarlarning ikkisi ham nazmda yozilgan.

“Anjumani arvoh” syujet jihatidan Gasprinskiyning “Mukolamai salotin” hikoyasiga yaqinroq turadi (Hikoyani mana bu sahifada o‘qishingiz mumkin). Ikkala asarda ham o‘tmishdagi hukmdorlar bir yerga yig‘ilib majlis o‘tkazadi va zamon ahvoli muhokama qilinadi. Ajziyning bu asarini o‘qiganlar o‘sha vaqtda kofirlikda ham ayblandi. Ajziy o‘zini himoya qilish maqsadida xalqning va uni takfir qilganlarni nodonlikda aybladi. “Mir’oti ibrat” dostonida esa Gasprinskiyning “Doru-r- Rohat musulmonlari” romanidagi kelajak davlati qanday bo‘lishi va texnik taraqqiyot haqidagi qarashlarining sadosini ko‘rish mumkin.

Turkistonlik jadidlar tarafidan Gasprinskiyning asarlari ham tarjima qilindi. Uning “Doru-r-Rohat musulmonlari” romanini Abdurauf Fitrat 1915 yili fors tiliga tarjima qilib nashr etdi.

Gasprinskiyning Turkiston jadidlariga ta’siri va turkistonliklarning unga bo‘lgan munosabatlari haqida gapirilganda bir qancha jihatlarini ko‘rsatib o‘tish mumkin. Rus ma’muriyati unga o‘ta ishonchsizlik va siyosiy jihatdan o‘ta xavfli kishi deb qaradi va hisobladi. Ruslarga tobe bo‘lgan mahalliy hukmdorlarning unga bo‘lgan munosabatlarida ularning ikkilanishlari yaqqol sezilib turadi. Mamlakatlari hududida biror amaliy ish qilishdan ojizliklari tufayli Gasprinskiyning tashabbuslari rasmiy tus ololmadi. Turkistonlik ziyolilar esa uni eng yuqori darajaga ko‘tardilar va barchalari o‘zlari uchun ustoz deb tan oldilar. Ular Gasprinskiyning barcha harakatlarini Turkiston hududida amaliy jihatdan joriy qilish uchun harakat qildilar.

ISMOILBЕK GASPRINSKIY YODI
Bahodir KARIMOV
filologiya fanlari doktori

“Millat Ismoilbey kabi qahramonlarini unutsa, o‘z hayotini barbod etajakdir”.
Narimon Narimonov

Insondan dunyoda yaxshi nom, ezgu amallar meros qoladi. Bu dunyoda odamlarning moddiy va ma’naviy jihatdan baxt-saodatli hayoti uchun o‘z fikri, mol-dunyosi va joni bilan xizmat qilgan fidoyi shaxslarning xayrli ishlari har doim yaxshilik bilan esga olinadi. Bugun vafotiga yuz yil to‘lgan Ismoilbek Gasprinskiyni yodga olganda shu donishmand ma’rifatparvarning tarix oldida naqadar ulkan ishlar bajargani xayoldan kechadi. Zero, birgina “Tarjimon” gazetasi orqali artofga sochgan fikrlari, ilg‘or qarashlari, jadidona mulohazalari barchaning yuragidan birdek o‘rin olgan edi. Ulkan jadidshunos, professor Begali Qosimov o‘rinli ta’kidalaganidek, “Uni Qashqardan Londongacha, Sankt-Peterburgdan Bombeygacha bilar edilar”; unga ergashar va e’zolardilar.

Boqchasaroy farzandi, barcha jadidlar otasi, mashhur “Tarjimon”ning egasi Ismoilbek Gaspirinskiy dorilfanodan dorilbaqoga rixlat qilganda ko‘pchilik qalbini mahzunlik egalladi. Zamondosh va maslakdoshlari bu ayriliq tufayli qayg‘urgan, uning naqadar tashabbuskor va tirishqoq inson bo‘lganini qayta-qayta ta’kidlagan edilar. “Millatga, xalq va jamoatga xizmat etuvchilar ehtimol har vaqt bo‘lib kelgandir, biri ilm birla xizmat etgan bo‘lsa, ehtimolki ikkinchilari mollari va aqllari birla yordam etgandirlar. Lekin Ismoilbekning xizmati barokotli va juda foydali bo‘ldi. Ismoilbek bu millat uchun xayrli va nazirsiz bir xodim edi” (1). Bu fikr egasi Rizouddin Faxriddin o‘zining “Sho‘ro” jurnalida Gasprinskiy faoliyatiga nazar tashlab, uning umrining oxirgi lahzalari to‘g‘risida bir qancha qimmatli ma’lumotlar yozgan edi. Ma’lum bo‘lishicha, Ismoilbek 1914 yil 9 sentyabr kuni o‘z avlodlarini, yaqinlarini yoniga chaqirib: “So‘ylayajak so‘zlarimga diqqat edingiz, holim og‘ir, buning natijasi ushbu kunlarda anglashiladi, modomiki, tug‘ildikmi, bir kun albatta o‘lajakmiz, so‘zlarimdan mutaassir bo‘lmangiz, tug‘ilish tabiiy bo‘lg‘oni kabi, o‘lmak-da tabiiydir”, degan mazmunda so‘zlagan va bir qancha vasiyatlar qiladi.

1914 yil 10 sentyabr kuni kechga qarab, yuzni qibla tomonga burib qo‘yiladi va to ertalabgacha shu zaylda yotadi.
1914 yil 11 sentyabr kuni ertalab soat sakkizlarda jon taslim etadi.
1914 yil 12 sentyabr juma kuni janozasi o‘qiladi va bu namozda besh-olti ming kishi ishtirok etadi.

Zero, har bir musulmon ziyolisi Gasprinskiy o‘limi xabarini eshitgan zahoti avvalo: “Inna lillahi va inna ilayhi roji’un” kalimasini takrorlagani, so‘ngra yig‘lagani, ko‘z yosh to‘kkani shubhasizdir. Ismoilbekning yelkadoshi Hasan Sabriy Ayvazov: “Ey ustoz! Sen bir quyosh eding! Sharqda asrlarcha jaholat zulmati tufayli inqirozga mahkum qolmish turk-musulmon qavmlarini tanvir (nurli qilish) uchun tulu’ etmish (chiqmish) bir quyosh eding”, deb yozdi.

O‘zbek jadid adabiyotining darg‘alari, xususan, Mahmudxo‘ja Behbudiydek yetakchi ziyolilar ham uni o‘zlariga ma’naviy padar, yo‘lboshchi va maslakdosh sanaganlari bejiz emas. Ayniqsa, Gasprinskiy vafoti munosabiti bilan dunyoning turli burchaklaridan afsus-nadomat, yig‘i-yo‘qlov tovushlari eshitildi, ayni damda taqdirga tan berildi. Marhumning yaqinlariga – Boqchasaroyga musulmonlarga xos yuksak odob bilan ta’ziya izhor qilingan, sabri jamil tilangan maktublar, telegrammalar, xabarlar tinimsiz borib turgani – bularning barchasi tarixiy haqiqat, albatta.

O‘sha davrda dunyoning ko‘plab gazeta va jurnallarida, xususan, tatar matbuotida bosilgan maqolalarning son-sanog‘iga yetib bo‘lmaydi. Bu gapda mubolag‘a yo‘q. Chunki birgina o‘zbek matbuotida Gasprin- skiyga bag‘ishlab 1914 yilning sentyabridan noyabrigacha bo‘lgan, bor-yo‘g‘i ikki oy davomida o‘nlab asarlar e’lon qilindi. Bu adabiy, ilmiy, ijtimoiy ruhdagi manbalarni “Marsiya-she’rlar”, “Publitsistik maqolalar va xabarlar” tarzida shartli ravishda tasniflash mumkin. Qo‘limizda jamlangan manbalar shunga asos beradi.

Endi bevosita to‘plangan manbalar tafsili va tahliliga keladigan bo‘lsak, gap avvalidayoq aytish lozimki, ularning umumpafosida bir-biriga uyg‘unlik, ma’no-mundarijasi va umummohiyatida yaqinlik mavjud. Bu umumiyat negizi achinish va iftixor, afsuslanish va orzu-umid kabi ikki qirrali his-tuyg‘ulardan iborat. Shu bilan birga, dunyodagi biror tirik jon qochib qutula bilmaydigan, bandasining boshiga qachon kelishi noma’lum o‘limdek sirli hodisa Gasprinskiy fenomenini atroflicha idrok etish uchun ham g‘animat bir fursat bo‘lgandek taassurot qoldiradi. Chunki yer uchun langar o‘laroq yaratilgan tog‘lar mahobati, haybati, ulug‘vorligi undan uzoqlashgan sari ko‘rinadi, anglanadi, his qilinadi, idrok etiladi. Zamondoshlari, maslakdoshlari Ismoilbek Gasprinskiy vafot etgan mahalining o‘zidayoq bu shaxsiyat millat uchun chinakam bir porlagan mayoq bo‘lganini tan olishdi, e’tirof etishdi. Oradan vaqt o‘tgan sari esa bu ulkan shaxs bayon qilgan o‘gitlar, hikmatlar, hayot uchun dasturga munosib qarashlar o‘z isbotini topdi; o‘zidan keyingilarga milliy o‘zlikni anglash borasida muhtasham fikr maydoni bo‘lib xizmat qildi. Mahobatga haqiqat va haybat qo‘shildi.

O‘zbek ijodkorlarining Gasprinskiyga bag‘ishlangan asarlari, asosan, u zotning vafoti munosabati bilan maydonga keldi. Ammo alohida ta’kidlash kerakki, bu o‘lim hodisasidan avval ham ayrim o‘zbek shoirlari Gasprinskiy nomi va “Tarjimon” gazetasi bilan bog‘liq bir-ikki asar yozgan edi.

Samarqandlik shoir va ma’rifatparvar Siddiqiy Ajziy tomonidan yozilgan, Orenburgdagi mashhur “Sho‘ro” jurnalida bosilgan “Tashakkur va rijo” nomli she’rda turkiy xalqlarning barcha taniqli jadid ziyolilari, millat rahnamolari – “Anvori ittifoq, taraqqiy ziyolari”ning xizmatlari ulug‘lanadi, “Yulduz”, “Ulfat”, “Taraqqiy” kabi matbuot nashrlari tilga olinadi. Muallif o‘sha millat oydinlarining unutilmas xizmatlariga urg‘u berar ekan, albatta, Gasprinskiyni hamda uning “Tarjimon” gazetasiga to‘xtalib:

“Ijro edan vazifasin Olloh lisoni ila,
Nashr etdi ma’vizasin “Tarjimon” ila,
Xalq o‘ldi oshno bu sabab jahon ila,
Hal etdi mushkuloti fununing bayon ila” (2),

degan misralarni yozadi.

O‘zbek matbuotidagi ilk asar – toshkentlik shoir Karimbek Kamiyning (1965-1922) “Mo‘’tabar “Tarjimon” va Ismoilbek G‘asprinskiy janoblari haqqinda” sarlavhali she’ri “Oyna” jurnalining 1914 yil 19 fevral sonida bosiladi. Gaspralishunos Z.Abdirashidov ma’lumotiga ko‘ra, ushbu she’rni Kamiy 1898 yili yozgan va “Tarjimon”ga yuborgan. Gasprinskiyning “Toshkandlik shoir Kamiyga” javob maqolasida (“Tarjimon” 1898. №41) aytilishicha, muharrir o‘zlariga tegishli bo‘lgan bu maqtov she’rni gazetada berishga istihola qilgan (3). Gasprinskiy vafotidan ancha avval yozilgan bu she’rda “cho‘q raso, fikri fasih” deb gazeta muharriri sifatlansa, “Tarjimon”ning o‘zida esa turfa xil xabarlar, ilm-fan, “odobu maosh”ga doir nasihatlar, hatto insonni shodu hurram qiladigan latifalar chop etilishi she’riy yo‘sinda ta’kidlanadi:

“Har hurufi gul kabi, har nuqtasi g‘uncha misol,
Xush tamosho istayanlarg‘a guliston “Tarjimon” (4).

“Tarjimon” va gazeta muharririni shu zaylda gulu gulistonga qiyoslagan Karimbek Kamiy u zot vafotiga bag‘ishlab “Haqoyiqi ogoh, maorifi dastgoh, ustozi zamon, sohibi “Tarjumon”, janobi Ismoilbek hazratlarining ruhi purfutuhlarina ittihof” deb nomlangan, uzun sarlavhali ta’rix-marsiyasini yozadi. Zero, shoirning Gasprinskiyga munosabati sarlavhadayoq aks etgani aniq: ko‘pchilikning ustozi, haqiqatga oshno, maorifparvar; so‘ngra she’r matnida “fardi zamon” ekani aytiladi.

“Jumlai islom elig‘a rahbaru ustoz edi,
Barcha shogirdonina erdi atodek mehribon.
Erdi ul zoti mukarram dinu millatga panoh,
Erdi ul zoti muazzam muqtadoi mo‘’minon” (5).

Kamiy fikricha, u zotning bunday go‘zal sifatlari – “madhu avsofi”ni juda ko‘p keltirish mumkin. Eng muhimi, musulmonlar boshiga kelgan bu katta musibatni yengil ham sanab bo‘lmaydi, ya’ni “Jumlai islom elig‘a bu musibatdur kalon”.

Ta’kidlash kerakki, Gasprinskiy vafotiga bag‘ishlab marsiya-ta’ziyanoma ruhida yozilgan she’rlarda shoirlarning odamlarga, millat ahliga, musulmonlar jamoasiga murojaat uslubi kuzatiladi:

“Yig‘la, millat qon to‘kub, aylab navolar yig‘lagil,
Ismoilbek ruhina qilg‘il duolar, yig‘lagil.
Chok-chok ayla yaqong, qon to‘k ko‘zingdin tinmayin,
Alif qadding dol etib, ushlab asolar, yig‘lagil” (6).

Shunday da’vat bilan boshlangan marsiya-ta’rix she’rida shoir Tavallo Ismoilbek Gasprinskiyni nur sochib turgan yulduzlarga, zulmatli tunni yortiguvchi Oyga o‘xshatadi; oliy nasabli ekaniga urg‘u beradi. “Biz jujuqlarg‘a qo‘shul, kelg‘il otalar, yig‘lagil”, deb keksayu yoshlarning mahzunligini ifoda etadi.

Buxorolik Sadriddin Ayniy o‘z she’rida ustozidan, ya’ni “Ruhi avlodan judo, nuri musaffodan judo” bo‘lganiga faryodlar qiladi:

“Bir o‘zung biz millati isloma faryod aylading,
Bandi g‘aflatdan zavolli xalqi ozod aylading,
So‘ylading, yozding, cholishding hech ma’yus o‘lmading,
Yurtu yer vayronaya do‘nmishdi obod aylading” (7).

Ismoilbekning beqiyos xizmatlaridan biri vayronalarni obod qilganidir. Umuman, bag‘ishlovlardan tazod san’atidan, ya’ni zul- matni oydinlatgani, vayronani obod etgani kabi ifodalar ko‘p ko‘zga tashlanadi.

Tahlil qilingan she’rlarda bayon etilgan tuyg‘ularga hamohanglik andijonlik 16 yoshli talaba Hamidiyning “Ma’rifatparvar bobomiz Ismoil G‘asprinskiy hazratlari haqinda ta’ziyanomamiz”, Hamza Hakimzoda Niyoziyning “Marsiya”, Husaynxo‘ja Saodatiy ismli kishining “Marsiya”, Abdulla Avloniyning “Adibi shahir Ismoilbek ruhina”, samarqandlik shoir Faxriddin Rojiyning “Ismoilbek hazratlarig‘a”, Siddiqiy Ajziy “Ismoilbek hazratlari yodig‘a”, Vasliy Samarqandiyning “Ta’rixi rihlat janob mirzo Ismoilbek sohibi jaridai “Tarjumon” rahmatulloh rahmatan va as’atan va udxula fil jinon”, samarqandlik muallim Xatoiyning “Ismoilbek hazratlari yodig‘a”, Mulla Shamsiddin Qori Xoibning “Muhtaram fozili nuktadon va fariduz-zamon, noshiri “Tarjumon”, ahvoli zamon Ismoilbek G‘asprinskiy janoblarining ta’rixi soli favtlari” nomli ta’rix-she’rlarida ham o‘z ifodasini topgan.

Ismoilbek Gasprinskiy vafotiga bag‘ishlangan publitsistik ruhda yozilgan adabiy maqolalar ham mualliflarning ichki tuyg‘ulari, mahzun kayfiyati va ayriliqning hayajonli nadomatlari bilan yo‘g‘rilgandir. Masalan Mahmudxo‘ja Behbudiy o‘zining “Sayohatnoma” asarida 1914 yil 20 iyun kuni Istanbulning Gulxona parkida Ismoilbek Gasprinskiy bilan uchrashib qolgani va ular yakka holda, yuzma-yuz yetti soat davomida suhbatlashganini yodlaydi. Ustoz bilan shogird o‘rtasida bo‘lib o‘tgan jiddiy suhbatning asosiy o‘rinlari shu xotirada beriladi. Behbudiy Gasprinskiyning tashqi qiyofasiga diqqat qaratar ekan, undagi betoblik alomatlariga, yengilgina yo‘talishlari va ancha ozib ketganini yozadi. Hatto hol-ahvol so‘rashish payti “Nima uchun bu qadar ozib ketgansiz?” deb savol beradi. Suhbat juda maroqli bo‘lib o‘tganini Behbudiy shunday eslaydi: “Ustod hazratlarini Istanbulda ko‘rmoq va suhbat etmoq hech xayolimga kelmagan edi. Allohning lutfi ila ustod hazratlarining tanhoyi yetti soat suhbatlaridan u qadar fayz topib mamnun qoldimki, aytgan ila ado etolmayman. Va ul suhbatning lazzati aslo mandan ketmaydur” (8).

Albatta, bu xotirani Behbudiy ustozining o‘lim xabarini eshitgandan keyin yozgan edi. Shu bilan birga, Gasprinskiy vafoti munosabati bilan “Oyna” jurnalida bosilgan “Ismoilbek hazratlari” nomli maxsus maqolasida: “Musulmonlarni dunyodan xabardor qilmoq uchun butun Rusiyada, Turkiya, Misr, Tunis, Jazoirda, Hind va Afriqoda, Turkiston va Buxoroda daf’alar ila sayohat etib, har yerda musulmonlarni madaniyati zamoniyaga, ulum va fununi asriyag‘a, sanoat va tijorati qarinaga va rus madaniyatiga da’vat va tashviq etgandurlar” (9), deb Gasprinskiy xizmati va faoliyatining geografik qamroviga juda o‘rinli baho beradi. Behbudiy yozishicha, “ustozi muazzamning” olimlar, muharrirlar, muallim va o‘quvchilar toifasiga mansub millionlab shogirdlari bor.
Abdurauf Muzaffarzoda “Marhum Ismoilbek nomig‘a yodgor qoldiruv masalasi” maqolasida Gasprinskiy umumfaoliyatini turkiy millatlar tarixiga qiyoslagan holda yozadi. Ustozining tarjimai holiga, oilaviy muhitiga, boshidan kechirgan qiyinchiliklariga, fikriy salohiyatiga, ijtimoiy-siyosiy tafakkuri ko‘lami va daholigiga urg‘u beradi: “Ismoilbekda bo‘lganidek qat’iy qaror va g‘oyayi xayolining qat’iy umidlarga o‘ralmog‘i nihoyatda nodir dohiylardagina ko‘rinadi. Istiqboldagi umid va maqsadlarni va ularga borib yetishning haqiqiy va to‘g‘ri bo‘lgan yo‘llarni uzoqdan ko‘rib turmak xossasi turk millatida Ismoilbekdagi kabi hech bir dohiyda ko‘rilgan emas, desak shoyad xato qilmagan bo‘larmiz”. Shu bilan birga, maqola muallifi Gasprinskiy vafoti-irtiholidan ham qiymat topib: “Ul oliyjanob orqasidan bizgina emas, butun turklik va butun islom dunyosi yig‘laydur. Ne baxtlidur bu ruh, ne chiroylik va go‘zaldir bu irtihol”, deb ta’sirli qilib yozadi (10).

—————————
Ismoilbekda bo‘lganidek qat’iy qaror va g‘oyayi xayolining qat’iy umidlarga o‘ralmog‘i nihoyatda nodir dohiylardagina ko‘rinadi. Istiqboldagi umid va maqsadlarni va ularga borib yetishning haqiqiy va to‘g‘ri bo‘lgan yo‘llarni uzoqdan ko‘rib turmak xossasi turk millatida Ismoilbekdagi kabi hech bir dohiyda ko‘rilgan emas, desak shoyad xato qilmagan bo‘larmiz…
Mahmudxo‘ja Behbudiy
—————————

H.H.Niyoziy ayni mavzudagi “Yavmu-l-vafot” maqolasida Ismoilbekni: “O‘zini inson ekanligin haqiqiy ko‘z bilan ko‘rgandan beri butun Rusiya musulmonlari orasida maorif dengizini oqizmoq va toshzorlarni sabzazor etmoq murodida qarshidagi “sadd” bo‘lgan ba’zi nifoq, g‘aflat va jaholat kabi hisobsiz tizilgan eng zo‘r katta tog‘larni yolg‘iz o‘zi Farhod kabi ijtihod va g‘ayrat teshasi bilan buzib tekis qilg‘on zot-da bu marhum va mag‘fur Ismoilbek hazratlari edi” (11), deya ulug‘ladi.

Gasprinskiyga bag‘ishlangan bu yo‘nalishda yozilgan asarlardan bittasi ayol kishi qalamiga mansub. Sora Muzaffariya “Shafqatli otamizdan ayrulduk” maqolasida xotin-qizlar nomidan ta’ziya izhor etadi. “Tarjimon” gazetasiga ilova o‘laroq “Olami nisvon”ni nashrdan chiqarganini yodga olib: “Muhtaram otamiz Ismoilbek xotun-qiz toifasi uchun ham ulug‘ bir homiy edi. Ul doimo bizlarni himoya qilub, ilmiy va madaniy harakatimiz uchun yo‘llar ko‘rsatdi” (12), deb ta’kidlaydi.

Yuqorida ayrim qirralari tahlil qilingan maqolalardan tashqari o‘sha davrdagi o‘zbek matboti “A.A.Z” (Ashurali Zohiriy) ning “Marhum Ismoilbek qandog‘ ishlar qilgan?”, “K.A.” imzoli muallifning “Ismoilbek kim edi?”, “Q.Sh.S.” imzosi bilan karkilik muallifning “Ulug‘ bobom qayg‘usi” nomli maqolalari bosiladi. “Turkiston viloyatining gazeti”da esa Gasprinskiy vafotiga oid xabar bilan birga Mirmuhsin Shermuhammad yozgan maxsus maqolasi e’lon qilindi.

Ta’ziya kunlarida “Tarjimon”ga dunyoning to‘rt tarafidan ta’ziya maktublari va telegrammalari yog‘iladi. Bularni yo‘llovchilar orasida turkistonlik muharrir va adiblar ham bor edi. “Tarjimon”ning “Ta’ziya telegraflari” ruknida Behbudiy Samarqanddan yuborgan: “Kadaringiza ishtirok ediyorim. Janobi Haqdan sabr va tahlil niyoz ediyorim”, degan qisqa xabari beriladi. Qo‘qonlik bir guruh muallim va yoshlar: “Sadoyi Farg‘ona” idorasina sevgili Ismoilbekning irtixolina doir chekilan xabar bizlari favqulodda mungdor etdi. Ushbu ziyoi olima jumla ila biz-da ag‘layoriz. Ho‘qand genjlari va muallimlari marhumning ruhina rahmat, qolonlara sabr va tahmil tamanno aylayarak jome’da duo etdilar”, deb xabar yuboradilar. Xabar gazetaning 1914 yil 5 oktyabr sonida bosiladi. Oradan bir hafta o‘tib, gazetada “Oyna” muharrirlaridan Mirzoshoh Hafizov va Usmon Xo‘janing:“Eski Buxoro musulmonlari nurlandiriji Ismoilning vafotidan o‘tru kadarlaringiza ishtirok ediyoriz”, tarzidagi ta’ziyanomasi beriladi…

Xulosa qilib aytganda, o‘zbek matbuotida bosilgan katta hajmli she’riy asarlar va publitsistik maqolalarda ham, Boqchasaroyga yo‘llangan qisqa satrli ta’ziya maktublarida ham Ismoilbek Gasprinskiy fenomeni, turli xislatlari, yuksak insoniy fazilatlari takror va takror yodga olinadi. Zero, bu “xodimul millat” shunday hurmat-ehtiromga munosib, betakror tafakkurga ega, bir necha yuz yillarda bir marta dunyoga keladigan dono va fidoyi shaxslardan biri edi. Uni o‘zbek adiblari samimiyat bilan eslashdi, bag‘ishlovlarini chin yurakdan juda ta’sirli uslubda yozishdi. Aslida, Gasprinskiy o‘giticha, ijod ahli qalamini ikki pullik quruq siyohdonga botirib emas, balki yuragiga botirib, yurak qoni bilan yozishi lozim, shunda boshqalarning vijdoniga yetib boradi.

“Xalq birla aralashuvingiz shu ravishda bo‘lsinki, oralarida turgan vaqtingizda ular sizni sevsinlar va ayrilgandan so‘ng siz uchun yig‘lasinlar” – Ismoil Gasprinskiyning bu hikmati, falsafiy fikri o‘z hayot yo‘liga ham, ayriliq onlariga ham birdek taalluqlidir.

IZOHLAR

1 “Sho‘ro” jurnali, 1914 yil, noyabr soni.
2 “Sho‘ro” jurnali, 1913 yil, 1 iyul.
3 Qarang: Z. Abdirashidov. Ismail Gasprinskiy i Turkestan v nachale XX veka: svyazi–otnosheniya – vliyaniye. Tashkent. “Akademnashr”. 2011. str. 160.
4 “Oyna” jurnali, 1914 yil, 19 fevral (№17).
5 “Sadoi Turkiston” gazetasi, 1914 yil, 7 oktyabr.
6 To‘lagan Xo‘jamyorov (Tavallo). Adibi zamon, noshiri “Tarjumon” Ismoilbek G‘asprinskiy janoblarina ta’rix // “Sadoyi Farg‘ona” gazetasi. 1914 yil, 26 sentyabr.
7 Sadriddin Ayniy. “Buyuk bobomizning musibatila parishon o‘lan xotirdan bir necha parishon she’rlar” // “Sadoi Turkiston” gazetasi. 1914 yil 30, sentyabr.
8 “Oyna” jurnali, 1914 yil, 49-son.
9 “Oyna” jurnali, 1914 yil, 50-son.
10 “Sadoi Turkiston” gazetasi, 1914 yil, 30 sentyabar.
11 “Sadoyi Farg‘ona” gazetasi, 1914 yil, 24 sentyabr.
12 “Sadoi Turkiston” gazetasi, 1914 yil, 7 oktyabr.

Ismoilbek Gasprinskiy. Hayot va mamot masalasi by Khurshid Davron on Scribd

Ismoil Gasprinskiyni Eslaganda… Rememb by Khurshid Davron on Scribd