Оқ-қорани ажратиш палласига қадам қўйган чоғлариданоқ шахсий “ҳаётий дастур” тузиб, унинг илк бандига “узоқ умр кўриш” моддасини киритган ва ҳануз ўз маслак-ғояларидан оғишмай, қинғаймай, жавлон уриб яшаб келаётган Фотиҳ Бурҳонович нафақа ёшидан аллақачон ошган бўлишига қарамай, нуфузли бир корхонанинг ҳайҳотдай биринчи хонасидаги ўзи чинордан махсус ясатиб, буқаламун териси қоплатган оғир, салобатли креслони барқарор, мустаҳкам эгаллаб ўтирар, атрофида яқин ходимлари, халқ ибораси билан айтганда шотирлари гирдикапалак эди…

Қамчибек КЕНЖА
КЎКТОЙ

    Қамчибек Кенжа 1946 йил 15 августда Андижон вилоятининг Избоскан туманидаги Гуркуров қишлоғида туғилган. Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими. ТошДУнинг филология факултетини тугатган (1969). Дастлабки шеърий тўплами — «Соғинч» (1975). Ёзувчининг «Яшил барг» деган биринчи ҳикоялар тўплами эса 1977 йилда нашр этилган. «Кўнгил кўчалари» (1979), «Ишқинг тушса» (1981), «Орзумандлар» (1982), «Нотаниш гул» (1986), «Тоғ йўлида бир оқшом» (1987), «Соҳилдаги сув париси» (1993), «Қизил гуллар» (1995), «Сохибжамол аёл сири» (1996), «Кулгибахш умр» (1997), «Бобурийлардан бири» (2000), «Бахт қуши ёки ушалган орзулар» (2001), «Хамир учидан патир ёхуд кулча ҳикоялар» (2005),«Тошқин» (2010), «Кўнгил кечинмалари» (2011) «Палахмон» (2011), «Жасорат» (2012) 2 жилдли «Сайланма» (2006-2007) каби шеърий, насрий ва публицистик китоблари чоп этилган. Сафарномалар ёзган («Хинд сориға», «Буюклар изидан» ва бошқа).А. С. Пушкин, Х. Хейне, Ш. Петефи, В. Брюсов, М. Светлов каби шоирларнинг асарларини ўзбек тилига таржима қилган.

Оқ-қорани ажратиш палласига қадам қўйган чоғлариданоқ шахсий “ҳаётий дастур” тузиб, унинг илк бандига “узоқ умр кўриш” моддасини киритган ва ҳануз ўз маслак-ғояларидан оғишмай, қинғаймай, жавлон уриб яшаб келаётган Фотиҳ Бурҳонович нафақа ёшидан аллақачон ошган бўлишига қарамай, нуфузли бир корхонанинг ҳайҳотдай биринчи хонасидаги ўзи чинордан махсус ясатиб, буқаламун териси қоплатган оғир, салобатли креслони барқарор, мустаҳкам эгаллаб ўтирар, атрофида яқин ходимлари, халқ ибораси билан айтганда шотирлари гирдикапалак эди. Қўлларини қаерга, қаёққа узатса етиб, яна ошиб ҳам қоларди. Серғайрат, соғлом ва бикир эди. Инсон умрининг чегараланганлиги тўғрисида авваллари деярли бош қотирмасди ҳам, илло жуфти билан муросасининг носозлиги гоҳи-гоҳида панд бериб, унинг ҳам оддий жонзот наслидан эканлигини ёдига тушириб қўярди. Ҳузурида мўйловига болта ўтмас не-не забардаст, баҳодир эркаклар қўл қовуштириб, ҳатто айрим ҳолларда титраб турадиган валломат шу бир пачоқ, “кесак қисган” ожизасига ҳукм ўтказолмаганидан қаттиқ изтироб чекарди. Завжаи дилозори унинг тамоман акси – пастаккина, жиккаккина эди, ҳа, шу борада Фотиҳ Бурҳонович ҳаётидаги мутаносибликка хийла жиддий путур етган эди. У аёлини камдан-кам тилга оларди, мабодо у ҳақда гапиришга тўғри келиб қолса, андак мунгли табассум билан “бизнинг читтак хоним…” деган сўзлардан бошларди. Хотин чиндан-да анойи “мўмина”лардан эмас эди: жаҳли қўзиганда жўжаларига туғилган хавф-хатарга қарши жон-жаҳди билан ҳурпайган она товуқ каби энига-ю бўйига “шохлаб”, ваҳимали тусга кирар, кип­рикларию қошлари, ҳатто пир-пир учаётган юбқа лаблари узра сабза уриб, икки чеккага қараб ёнбошлаган олтинранг, майин туклари ҳам хуружга келган тип­ратиконнинг найзаларидек тикка-тикка бўлиб кетарди. Бунақа пайтда муҳтарам Фотиҳ Бурҳонович, кўпинча, рақибидан енгилиб, думини чотига қисганича вангиллаб жуфтакни ростлаган кўппакдай, ичида ғудинглаб, кўча сари йўрғалаб қолишни маъқул кўрарди: оч қорним,тинч қулоғим. Фақат хоним билан ораларида кечадиган даҳанаки жангларнинг авж нуқтасида, сабр косаси тўлиб-тошиб, ғазаб отининг эгаридан учиб кетай, учиб кетай деяётган лаҳзаларда беихтиёр “Ҳаҳ, читтак!..” деб юборарди товушини бир неча парда кўтариб. Балки “беихтиёр” ибораси бу ўринда унча чак босмас, ахир Фотиҳ Бурҳонович бутун заҳрию норизолигини, аламию озурдалигини ўзи ўйлаб топган ва наздида жуда ёпишиб тушган лақаб қатига жойлаб отарди, лекин шу билан бироз хумордан чиқиб, енгил тортгандай бўларди. Бундан нордонроқ, бундан оғирроқ койишни минбаъд лозим кўрмасди (аслида ҳаддиям сиғмасди-я), зеро у ўзини анча маданиятли, зиёлинамо мардумлар сирасидан ҳисоблашларини хоҳларди. Нафсиламрини айтганда, у “дахшанда” билан ширгуручга сариёғ бўлиб кетиши қийинлигига аввал-бошданоқ ақли етган эди, бироқ қўшилгани билан ҳар қандай вазиятда (!) “қўша қариш” талаб этиладиган шўролар даврида ёстиқдош билан унинг инон-ихтиёрисиз ажрашмоқ раҳбар-кадр учун дурустроқ ҳаёт кечиришнинг асосий омили, гарови бўлмиш партия аъзолигидан, мансаб-лавозимидан қўлни ювиб қўлтиққа уриш, ўз келажаги пиллапоялари пойига арра солиш демак эди. Бунча қурбонга рози бўладиган амалдор саҳродаги соядай камдан-кам учрарди. Қолаверса, келинчак ҳам комсомол ходималардан, яъни партия ва ҳукумат жорий этган аёллик ҳақ-ҳуқуқини аъло биладиганлардан эди, бинобарин, ундан тирик қутулишни ўйлашнинг ўзи хомтамаликдан, калтафаҳмликдан ўзга нарса эмаслигини Фотиҳ Бурҳонович жуда яхши англарди. Ахир у эсини емаган-ку, ўз орзусидаги мартаба-мавқега эришгунча не-не қабулхоналарда сарғаймаган, қанчадан-қанча остоналарнинг тупроғини искамаган!

Аммо бот-бот юз берадиган давомли ва қизғин “муҳораба”лар, фикр ва дунёқарашларнинг мудом зид келиши билан боғлиқ эзилиш, руҳий зўриқишлар оқибатида унинг толмас, метин юраги ҳилвирай, ҳил-ҳил жигари эса бандидан узилган чинор япроғидек бужмая бошлаган эди. Омад ҳам, дард ҳам бир келса қўшалоқ келади, дегандай, орада “э” йўқ, “бе” йўқ, зиқнафаслик ҳам илашиб ўтирибди. Буниси касалларнинг ашаддийси, одамни ўлдирмай қийнайдигани экан. Катта ишхонада мажлис ўтказаётганда, баъзан каттаконлар, уятли меҳмонлар даврасида тутиб, авж оларди. Томоғи шағални босгандагидай ғижирлаб, чала бўғизланган хўроздай хириллаб қолганида ўзини ургани тешик тополмай, қизариб, шишиб кетган кўзлари аланг-жаланг қила бошларди. Хос шифокорлари тавсияси билан “Зомин” ва бошқа масканларда даволаниб турарди. Муолажа таъсири икки-уч ойга етиб борардию яна арзимаган бир сабаб билан қайталанаверарди. Бош гаранг – бир ёнда нағмагар “малак”, иккинчи томонда зир-зир юрак, ўртада ширин жон ҳалак. Тонг-саҳарлар кўкка нола учар: “Гуноҳим не эди, эй фалак?” Хулласи калом, жиддийроқ чора ахтармаса чатоқ аҳволи. Ахир ундан имдоду мадад умидворлар бисёр ҳали, ҳали режалар гала-гала – кичик ўғил-қизлари, куёвлари, неваралари, бўлажак невара куёвларининг ўқишлари, иш-амаллари, уй-жойлари чала… Қолаверса, қачонгача олти юз-етти юз чақиримли масофага қатнайди – бир дунё пул, вақт сарфлаб? Бошқа чораси йўқмикин?..

Яна ўзининг некбинлиги, топқирлиги, дангаллиги иш берди. Музофотнинг кун юриш тарафи этагидаги Яшил тоғни эслаб қолди. Ўша тоққа дала ҳовли тарзида кичикроқ бир нима солса қалай бўларкин? Бунинг учун аввал бориб айланиш, ҳавоси ёқадими, самара берадими, йўқми, синаб кўриш керак.

Ўзи ихлос қўйган тиббиёт профессорларига муддаосини айтди. Соғлиқни сақлаш бўйича мамлакатдаги қатор нуфузли комиссиялар, ҳайъатлар аъзоси, кекса невропатолог уни қўллаб-қувватлади:
– Яхши ўйлабсиз. Албатта, тоғларнинг табиати, хусусияти ҳар хил, ўсимликлар, дарахтларнинг тури, кислород миқдорига, тупроқ, ҳаво таркибига, умумий иқлимга ва бошқа омилларга кўп нарса боғлиқ, бундан ташқари мижоз масаласи ҳам бор. Аммо барибир фойда қилса қиладики, зиёни йўқ. Натижа дарров билинмаслиги мумкин, холос.

Демак, фикр тўғри: тоққа ҳижрат қилмоқ керак… Валлоҳи аълам, оиладан – ғавғо уясидан муайян муҳлатларга узоқлашиш “муолажаси”нинг зора барча иллатлар “дояси” бўлмиш дарди бедавога ҳам нафи тегса! Одатда айрилиқ, ҳижрон тош бағирларни юмшатиб, меҳрни кучайтиради-ку (аслида ботинида ақл тиши билан баробар ниш урган яна бир мараз бор эдию, уни ўзи пайқамас, тўғрироғи, аҳамият бермас, ўзига зарарсизлиги учун беғараз ва бехатар бир хасмол деб биларди. Одатда қотиб, қичишмай қўйган ярани ҳам анчагача хол билан адаштириб юрадилар).

* * *

Фотиҳ Бурҳонович ёру биродарларига, шунингдек жамоасига ҳам (торроқ дои­рада) ўз ниятини ошкора этди. Гарчи у ҳал этувчи қарорни ҳамиша ўзи чиқарса-да, баъзида арзимаган масалани ҳам кўпчилик эътиборига, ҳукмига ҳавола қилган бўлиб, уларнинг ёқловчи сўзларини баённомага киритиб қўяр, зеро, машварат хулосаси оиласи ва бошқа тегишли идораларга кўрсатиш учун асосий дас­так, кейинчалик юзага келиши эҳтимолли даъво, таҳдид, ихтилофларда пўлат совут рўлини ўйнайдиган муҳим ҳужжат вазифасини ўтарди. Унинг мансабдор сифатидаги асосий ақидаларидан бири ҳам узоқни кўзлаб иш тутиш, яна бир шиори – “эҳтиёткорлик ош талаб қилмас” эди.

Дам олиш куни у барвақт турди-да, Яшил тоғ сари йўл олди. Машриқдан мағрибга қараб ястаниб ётган тоғни ёнлаб ўтган ўнқир-чўнқир, бир ёни пахтазор илон изи сўқмоқдан юриб, анча ичкарига борди-да, машинадан тушиб, юқорига тикилди. Олисдан бир қадар пакана, одми кўринган ҳар қандай бўйдор нарсанинг салобати унга яқин борганда билинади-ку. Аксарият тоғлар каби тепа тарафи суйри Яшил тоғ ҳам жуда юксак, ваҳимали бўлмаса-да, ҳар ҳолда маҳобатли, энг аҳамиятлиси – шимол тоғлари каби қалин қор кўрпасига ўранмаган, жанубдаги жинсдош-қариндошлари сингари гиёҳ унмас тош қатламларидан иборат эмас эди. Аксинча, ҳарорат мўътадил (албатта, шаҳарга нисбатан бирмунча салқин ва шунинг учун ҳам оромбахш), қоятошлар бўртиб, туртиб чиққан анча-мунча яйдоқ жойларини инобатга олмаганда, арча, ёввойи жийда, дўлана, ирғай, юлғун ва бошқа дарахтлар, буталар, чимдай анвойи ўт-ўлан билан бурканган яшил ва кулранг омухта бир дунё эди. Пойиданоқ тоғ ҳавосининг тоза, енгил ва ҳузурбахшлиги сезилиб турарди. Қаҳрамонимиз инқиллаб-синқиллаб ўн-ўн беш қадам тепага чиқди, у ёқ-бу ёқни хийла кузатиб тургач, жой мўлжаллай бошлади, яна беш-ўн қадам баландроқдаги икки-уч сўтихча нисбатан текисроқ, ўнғайроқ ёнбағирни кўз остига олиб, қайтди. Таниш-билишлар, шотирларини ишга солиб, оғирроқ, мушкулроқ юмушларга мардикор ёллаб, бир ой деганда тоғ қўйнида мўъжазгина бошпана қурди. Узоқ йиллар катта лавозимларда ишлагани, масъул маҳкамалар билан алоқани ҳамон узмаганлиги туфайли мазкур жойда иморат кўтаришга ижозат олиш, кадастрдан ўтказиш масалалари оғзининг ели билан ҳал этилди.

Тўғриси, Фотиҳ Бурҳонович аввалига қурилишнинг боришидан наридан-бери хабар олиб турувди, ўша ерда жисман ва руҳан енгил тортаётганини туйгач, астойдил бўлиб қолди. Бошда ишонмаганиданми, унча парво қилмаган “читтак хоним” эса, ҳа, деса “тоққа кетдим” деган истеҳзо аралаш ғолибона оҳангдаги гапни эшитавергач, баттар ҳурпайиб юрди. Макон битгач, раҳбар хотини, фарзандлари, куёвлари иштирокида оилавий кенгаш чақирди ва кечки пайт бир сид­ра кўрпа-тўшакни машинага ортиб, ўн бир ёшли набираси Санжарбекни ёнига олиб, тоққа чиқиб кетди.

* * *

Дастлабки кечалар хийла ички безовталик билан ўтди. Гарчи, сир бой бермасликка уринишаётган набира билан бобонинг кўзлари бир-бирларининг оғзидаю, хаёллари, қулоқлари ташқарида эди: ҳализамон қандайдир увиллаш, ириллаш эшитилиб қоладигандай… Ахир нотаниш, бунинг устига тоғлик, хилват ерлар… Ҳар нарса бўлиши мумкин-да. Читтак хонимнинг заҳарханда-пичинглари: “Билганингизча дуо-пуо ўқиб ётинг, тағин, жин-пин чалиб, бу кунингиз ҳам ҳолва бўлиб қолмасин. Ўзингиз майли-ю, болага бир зиён етмасин-да…” Лекин уларнинг паноҳгоҳидан хийла нарида, тоғнинг тепароқ қисмларида милтиллаб кўринган яккам-дуккам чироқлар уларга таскин берди. Барибир, бирмунча муддат Фотиҳ Бурҳоновичнинг ўзига эриш кўриниб юрди бу тутуми. Одамлар нима деб ўйлашяптийкин? Аҳмад Яссавийга ўхшаб узлатга чекиниб, тарки дунё қилмоқчи шекилли, дейишмаяптимикин?

Лекин кун бўйи шовқин-сурондан, машина баллонлари, асфальт йўллардан, панароқ-чеккароқдаги уюм-уюм ахлатлардан буруқсаган димиқтирувчи ҳидлар, газ исларидан карахт димоғи, ачишган бурун катаклари, кўзлари, тани-жонининг яйраши олдида оғзига кучи етмаганларнинг “миш-миш”лари чикора! Зеро, томоғидаги ғижирлаш, ўпкасидаги “хир-хир”лар пасайиб, нафас олишининг хийла равонлашгани, кўкрагидаги санчиқларнинг пайсал топаётгани аниқ сезила бошлаган эди.

Фотиҳ Бурҳонович лўлаболишга ёнбошлаб, Санжарбек чўк тушганича шам, хитой қўл чироғи ёруғида дарс тайёрлашар, бир-бирига эртак, топишмоқлар айтиб, “шаҳар” олди-берди қилишар, сўнгра батареяли радиоприёмникни паст қўйишганча пинакка кетишарди. Кейин аккумулятор билан “элжи” телевизоридан олиб чиқишди. Раҳбарни-ку, куни бўйи қўшиқ, мусиқа сассиқкекиртак қилиб юборарди (ишхонасига тушган янги, икки қаватли “Элита” ошхонасининг замонавий ғарб эстрадаси ишқибози, қишда ҳам рангли кўзойнак тақиб, боғичи муштдай қизил ё сафсар галстугини доим оқ кўйлагига тўқноғич билан қистириб юрадиган тақа мўйлов, дароз шефи ундан ҳам зўрроқ чиқиб қолди), аммо мульт­фильмга муккасидан кетган боласи тушмагур тумтайиб, минғирлаб, қўймади.

Эрталаб хизмат машинасида уйга бориб нонушта қилишгач, бобо набирани мактабга ташлаб, ишга ўтиб кетар, кечки пайт барвақтроқ овқатланишарди-да, янги масканга – “Ором қасри”га жўнашар ва афсонавий, романтик ҳаёт оғушига шўнғишарди. Сўқмоқ ҳам кенгайтирилиб, шағал ётқизилиб, анча эпақага келтирилган – дўқир-дўқирдан безилламай бемалол юриш мумкин эди.

Чинакам роҳатга кириб қолган эди Фотиҳ Бурҳонович. Энди тоғ пойида машинадан тушиши биланоқ ўзини тетик, бардам ҳис қила бошлар, табиатнинг бутун ҳусну малоҳатини ўзида мужассам этган тоғ манзарасининг, яшил бахмал ўт-ўланларнинг беғубор ва ёқимлилиги кўзларини яшнатиб, баҳри-дилини очиб юборарди. Бу ернинг намозгар паллалари, айниқса, тунларининг латофати таърифига сўз топиш маҳол эди: ой яқин ва йирик, доғларининг шакли шамойилигача яққол кўзга ташланар, чанг, тутун пардаларидан ҳоли оловранг-пушти юлдузлар ниҳоятда тиниқ, равшан чарақларди. Бу ҳолат, бу нафосат, бу мусаффолик қаҳрамонимизнинг руҳиятини янада яйратиб, кучига-куч, шижоатига-шижоат қўшарди. Ёруғ оламнинг шунча гўзаллиги, нашъу намосидан бебаҳра юрган бир ғофил эканлигидан афсусланар, қанча оқшом, кечаларни “читтак” билан арзимаган (!), ўткинчи нарсаларни талашиб-тортишиб, бўғилиб, беҳуда сарф қилганига ачинарди. Ҳаммасидан ҳам уйдаги ғалва-ғишавалардан, Маликаи Турандотнинг юракни заҳарланган ўқ каби ўйиб, илжиратиб ўтадиган кесатма-қоқитмаларидан қулоғи тинчиб қолганига хурсанд эди. Бу борада ҳам жиддий ўзгаришлар юз бера бошлаганди. “Яна тоққа кетасизми?”, “Бугун биз билан қола қолмайсизми?” каби журъатсизлик, ишончсизлик ва андак илтижо йўсинида айтилган бу гаплар қулоғига эриш эшитилар, ҳатто иззат-нафси ором оларди.

Соф ҳаво билан тўла сокин маъвода Алпомишдай қотиб ухларди. Азон палласидаги саҳарҳез булбул, қорақуш, қорашақшақ ва бошқа нотаниш паррандаларнинг ранго-ранг дилрабо хонишлари дилнинг роҳати, хафақоннинг малҳами эди. Чигирткаларнинг чириллаши ҳам асабларни аллаларди гўё.

Кейин-кейин Фотиҳ Бурҳонович дам олиш кунлари шу ерда қолиб, тоғни айланиб юришни одат қилди. Ўз ҳужрасидан юқорироққа – тоғнинг тахминан қоқ белига кўтарилиб, дурбинда анча паст ва нари шаҳардаги ари уясини эслатувчи ҳаётни (тўғрироғи, вазиятларни) кузатаркан, кўнглида васвасанамо ҳиссиёту иштиёқ пайдо бўлди. Ҳамонки, тоғда мазгил қурар экансан, иложи борича юксакроқ ерни танлаш керак экан, деган фикр қулоғи ичига кириб олган суваракдай тинчини, оромини бузди ва у янги жой чамалашга тушди. Метин қоялар камлиги, юза қисмининг оддий қора, сариқ тупроқдан иборатлиги Яшил тоғнинг асосий фазилати эди. Майдароқ бўлса-да, дов-дарахт кўп, ўт-ўлан қалин, кун кам тушганидан улар узоқ яшарди ҳам. Энг муҳими, тоғнинг ёнини шилиб, кесиб, саҳн, майдон яратиш, хийла машаққат туғдирса-да, ҳар ҳолда мумкин эди. Лекин шунча баландга қурилиш ашёларини кўтариб чиқиш муаммоси-чи? Одам боласи елкасида ташиб удда қилишини тасаввур этиш қийин. Аввало, бу ергача зина – йўл солиш керак…

* * *

– Йўл солиш-ку “но проблем”, шеф, – деди қурилиш бўйича кўп йиллик малакага эга, анча уқувли ва шу боис норасмий маслаҳатчи рутбасини эгаллаган ходим мўлжалдаги паккани кўздан кечириб, азмойиш оларкан. У кўп жиҳатдан раҳбарнинг ишончини қозонган шотирлардан, фақат бир қусури бор эди – баъзи исм ва сўзларга тили келишмай, кўпинча ноқулай аҳволга тушиб қоларди. Масалан, “Фотиҳ”ни – “Фатҳ”, “Бурҳонович”даги “р” билан “х”нинг ўрнини нуқул алмаштириб – айрим ҳудудларда “тутлар” сўзини “тултар”, “йигитлар”ни “йигилтар” тарзида талаффуз этишгандай – қовун тушириб, ён-атрофдагиларнинг “пиқ-пиқ” кулгисига, шефнинг манглайи тиришишига сабабчи бўлар ва шоша-пиша узрхонлик қилиб, ялтоқлана бошларди. Лекин раҳнамонинг олижаноблиги, кечиримлилигини мудом суиистеъмол қилавериш ҳам инсофдан эмас-ку. Маслаҳатчи “хўжайин”, “шеф” дея мурожаат қилишга ўтди. Унга таассубан бошқалар ҳам… Дастлаб Фотиҳ Бурҳоновичнинг энсаси қотиб, ғаши келганнамо юрди, кейин-кейин мослашиб кетди. Мана энди ана шу атамалар қулоғига камроқ чалинса хавотирга тушадиган бўлиб қолган.

– Аммо, бу ерга ашёларни фақат эшакда олиб чиқиш мумкин, – давом этди мулозим хўжайиннинг ўзгара бошлаган авзойига эътибор бермай. – Мардикор, усталар ҳам хизмат ҳақини баландроқ сўрашади. Шунча юқорига тушиб-чиқиш осонмас. Нимжонроқ одамнинг бир кўтарилишда силласи қурийди.

– Эшакда? – сўради ифлос жойни босиб олгандай афти бужмайиб кетган шеф.

Эшак деган жонзотни унинг иқи суймасди. Номи ёқимсиз, афти-ангори ҳам келишимсиз бу ҳайвоннинг хусусан вақт-бевақт бор овозда фаросатсизларча ҳанграши, одам бор-йўқ демай, жартиллатиб “дам” қўйиб юбориши ва яна бошқа айрим шармсизликларини кўрса таъби тирриқ бўлиб, юзини шартта тес­кари ўгириб оларди.

– Ҳа, эшакда. Ҳам жуда арзонга тушади, – бошлиқнинг ўтидан кириб, кулидан чиқадиган маслаҳатчига унинг феъл-атворидаги айрича жиҳатлар беш қўлдай аён эди. – Унга ем берилса, бас. Иккита хонага кетадиган ашё-ю, ашқол-дашқоллар одам кучи ё бошқа йўл билан ташиладиган бўлса, хонумонингиз совурилади.

– Ҳмм… От-чи, от бўлмайдими? – сўради ҳамон энсаси юмшамаган Фотиҳ Бурҳонович.

– Йўқ, – иягини тебратди бош шотир. У ишхонада, шефнинг хонадони ва ўғил-қизлариникидаги қурилиш-таъмирлов ишларида, бошқа шахсий, рўзғор юмушларида ҳам фаол қатнашиб юрганидан хожасига фикри, эътирозини нисбатан очиқроқ, эркинроқ билдирар, раҳбар ҳам унинг жўяли маслаҳатларига қулоқ тутарди. – От дегани текис майдонда пойга ё улоқ чопишга, олифтагарчилик учун минишга яхши, лекин у икки дунёдаям эшакнинг вазифасини бажаролмайди, бу ерга юк билан икки марта чиқса, тили қанжиқ итникидай осилиб қолади. Хачир тузукроқ эдию, аммо у йўқ-да бизда.

Шеф столни маром билан чертиб, бир оз сукут сақлади, кейин ўмганини кўтарди.

– Ҳмм… Бўлмаса, ёшроқ, кўркамроғидан топинглар, – тайинлади у.

Фотиҳ Бурҳоновичнинг сохт-сумбати кишида тўпорироқдай тасаввур уйғотса-да, у ўзини нафис дид эгаси, назокатли шахс деб ҳисобларди. Ўрни келса-келмаса: “Итинг ҳам чиройли бўлсин”, деган мақолни бот-бот такрорлаб туришни канда этмасди. Гарчи чирой-ҳусндан бир марта панд еб, бир умрга куйган эса-да, сут билан кирган эътиқодидан чекинолмасди. Маслаҳатчига эса унинг ҳозирги иддаоси бўлакча нашъа қилди.

“Қошига ўсма қўйдириб, термилиб ўтирармикин, – ўйлади у. – Тавба, эшакнинг кўрками бўладими, иш берса ҳисоб-да”. Эсига латифанамо бир ҳангома тушди. Бозорда бир харидор сигирнинг елини пастда қолиб, бошқа аврат жойларини (албатта, бўғоз-қисирлигини аниқлаш мақсадида) астойдил, синчиклаб текшира бошлабди. Мол эгаси шоир одам экан, ғаши келганини сездирмай: “Тақсир, буни ўзи нима хизматга кўзлаяпсиз?” – деб сўрабди. Аскиянинг таг-заминидаги маънони уққан даллоллару оларманнинг ўзи ҳам роса мириқиб кулишган экан. Шотирнинг дилига ҳам шунга яқин бир ажаб савол келдию, юмор туйғуси чалароқ хўжайиннинг тутақиб, шайтонлаб қолишидан чўчиди. Аммо, аймоқи ҳазилкаши бўлганда жуда кетарди-да… У мийиғини бураб, шайтонини жиловлади.

Дарҳақиқат, ҳар қандай давра, мулоқотда Фотиҳ Бурҳоновичнинг юз-кўзини жиддийлик, тундлик асло тарк этмасди. Ўзига қолса, у ҳам очиқ чирой билан, ёзилиб гаплашишни (ўшандайларга жуда ҳаваси келарди) хоҳларди. Лекин қош-қовоғи тепадан бир нарса босаётгандай, беихтиёр осилиб кетаверарди. Орқаворотдан унга “сўхтаси совуқ”, “қовоғидан қор ёғилади” каби “таъриф”ларни ёпиштиришларини ўйлаб, диққати ҳам ошарди, аммо “муаллиф-мусаввирлари” унга шундай турқи-атворни раво кўришган бўлса, бояқишда не иложу не гуноҳ (Бунда, оббахолам, болалигида раҳматли катта бувисининг “кулаверма, бойўғли тишингни санаб қўяди”, деб берган “таълим”ининг ҳам ҳиссаси йўқ эмасдир)!

* * *

Фотиҳ Бурҳонович умрида эшакка иши тушмаганидан уни алимсинмаганди. Ўзининг-ку, икки дунёдаям ачима ҳайвон бозорида шалтоқ мол-қўйлардан авайланиб, якка кифт бўлиб юришини тасаввур қилолмасди, инчунин ўғиллари ҳам ижирғаниб, бош тортишди. Яна шотирларнинг ўзларига инсоф тилашдан ўзга чора қолмади (Шеф улгуржироқ пулли савдо-сотиқларга ходимларнинг фақат ўзларини юбормасди). Лекин одамзот шунча кенг ва жаннатнинг ёруғ дунё­даги нусхаси бўлмиш Заминга қаноат қилмай, минг даражали ҳароратда ҳам эримайдиган тош, қоришма жисмлардан иборат самовий сайёраларга учай-учай деб турган бир замонда хар зотининг озайиб, табаррук бўлиб кетганини (нимага эҳтиёж, ҳожат пасайса, ўша нарса ўз-ўзидан камайиб, йўқолиб бораверади-ку) унга зориққан кишигина билади. Бозорга аҳён-аҳёнда битта-иккита эшак чиқар, улар ҳам қариб, парти кетиб, шарти қолган эди. Бунақа дирдовларнинг тоғ тугул, оддий йўлда ҳам дадил юришига ишонч йўқ.

– Ҳмм… ажабо, битта эшак топиш шунча қийинми, а?! – дея ҳайрон ва жиғибийрон бўларди раҳбар. Тоғнинг ўзи чамалаб қўйган ерига тезроқ болои равоқ солиш иштиёқи, жаҳди унинг ичини қиздирарди. – Қайси депарада кўпроқ бўлади ўзи у қуриб кетгур?

– Афғонистонда, Австралияда…
– Майнавозчилик қилма!

* * *

Ниҳоят, “анқонинг уруғи” топилди: тўрт оёқли, тумшуғи тўмтоқ, қулоқлари елпиғичдай, калта дум, кўзлари мовий, бутун танаси кўкимтир… Бунақасини “кўк эшак” дейишарди. Фотиҳ Бурҳонович болалигида ўртоқлари билан қир-адирларда мол-қўй боққан даврларида тўп-тўп бўлиб, “қувди-қувди” қилиб юрадиган ҳангию мочахарларни кўз олдига келтирди. Кўк эшак уларнинг биронтасигаям ўхшамасди.

– Ҳмм… Жуда қанғил-ку бу, – деди “шеф ноёб топилма”нинг у ёқ-бу ёғини синчилардай назардан ўтказаркан.
– Булар ҳам одамлардақа – қотма, чайири меҳнаткаш, семизлари ишёқмас, тебса-тебранмас бўлади, – уқтирди шотир.

Ўзи ҳақидаги киноялардан ранжиган жонивор озғинлигидан хижолат чеккандай, бошини хам қилиб, рапидадай қулоқлари билан андак шилпиқлашган маъ­юс кўзларини тўсиб турарди.

– Ёшиям бир жойга бориб қолган-ов…

Кўк эшак “унчаликмас” дегандай, калласини журъатсизгина чайқади. Мулозим бу гал қиттак ҳазил гап қотишдан ўзини тиёлмади.
– Бир ҳисобда шунисиям тузук, – деди у маънодор томоқ қириб. – Ёш бўлса, кечалари мочағарини қўмсаб уйқуси қочади, ипини узиб кетиб қолади, ке­йин орқасидан тўрва кўтариб, кўчама-кўча, маҳаллама-маҳалла: “Бизнинг ёрни кўрган борми?” деб истаб юришга тўғри келади.

Жониворнинг ҳамиятига ранж етиб, бошини тиклади. Орият камарини ғилофидан озгина чиқарган ерида синалмаган янги хўжайиннинг жиғига тегиб қўйишдан ҳадиклангандай, тўхтади, камарни жойига қайтарди.

Фотиҳ Бурҳоновичга эса, ростдан ҳам мутойиба ҳайф эди. У одатича “ҳмм…” деб тўнғиллади-да, қўлига калтак олиб, эшакнинг айри ёғочдай туртиб чиққан думғазаси остидан – ичига ботган сағрисидан итариб кўраркан, унинг туёқларини ерга маҳкам тираб, гандиракламасликка ҳаракат қилаётганини пайқаб қолди.

– Хийла иш кўрганга ўхшайди. Ишқилиб, ялқов ё қайсариданмасмикин?

Кўк эшак бошини буларга терс буриб, бир-икки ер тепинди. У афтидан эъти­розини ифодаловчи жиддийроқ хатти-ҳаракатлар содир этишдан тийилиб, ўзини оғирликка солар, зангори қорачиқларидаги норозилик учқунларини ҳам кўрсатмаслик пайида эди.

– Шуниям аранг топдик, лекин ҳали яна анча иш беришига жавоб! Эшак билан итнинг жони савил бўлади, деб бекорга айтишмайди. Бу ҳақиқий тоғ эшаги экан. Ҳар қандай ғўраша ходим сизнинг қўлингизга тушганда ипакдай майин тортиб қолгандай, буям чаққон бўп кетади.

Шефнинг мижжалари, лаб бурчларига табассум инди.
– Ҳай, майли, – деди у тақдирга тан бергандай.

Бошқа истаб кўринглар, дейин деса, тағин вақт йўқотишни мулоҳаза қилди, ортиқ кутишни истамасди.

* * *

Иш бошланди. Эшак “ҳайт!” деса ҳуркиб, сапчиб тушар, кўзини юмиб, тайсаллаб, ортига тисариларди.

– Ана, айтмадимми?! – бўғилди шеф.
– Менимча бу жоҳилроқ одамнинг қўлида таёқ еб безиллаган, яхши гапириш керак.

Фотиҳ Бурҳонович ғижинди.
– Ҳмм… Сизлаймизми?.. “Эшакбой ака” дейликми?

– Эшак зотининг қорни яхши тўйса, бас, ишлайверади, – деди шотир нигоҳини шефдан олиб қочиб, кўк эшакнинг ёли деярли тўкилиб битган бўйнига шапатиларкан. – Ҳа, занғар, ишқилиб, бизни ўсал қилмагин-да! Шалпанг қулоқларингга қуйиб ол: “Яхши бўлсанг, ошингни ейсан, ёмон бўлсанг бошингни”, деган мақол сенларга айтилган.

Бош шотир ҳақ эди. Ростдан ҳам кўк эшак аслида жуда ройиш, итоатгўй экан. “Нафақа” ёшидан ўтиб кетган бўлишига қарамай, шефнинг ўзига ўхшаб, ҳаракатчанлигини айтмайсизми! Тоғ пойига уйилган арава-арава, тонна-тонна семонларни унинг елкасига ортиб ташишга киришдилар. Фотиҳ Бурҳоновичнинг омади чопган эди. Жонивор уқувли, қобил шогирддай, эсли-ҳушлигина экан. Наридан-бери эпланган зина-йўлакдан икки-уч марта етаклаб, ортидан халачўп билан енгил ниқтаб ҳайдаб чиқишгач, кейин қийин-қистовсиз ўзи ҳарсиллаб, тумшуғи ер пуркаб, тепага ўрлайверадиган бўлиб қолди. Пастга тушишда эса кўпинча уни шотир, ишчилардан икки-учтаси миниб олишарди.

Фотиҳ Бурҳоновичнинг юраги эса қувватланиб борарди. Дастлаб бир неча қадам кўтарилса ҳансираб, нафаси оғзига тиқилиб юрди, аммо у тоқатли, чидамли, машаққатларни мардонавор енгиш қобилиятига эга эди. Секин-аста камида юз метрга – янги қурилиш кетаётган жойга илиги, юраги, жигари қалтирамай, илдамроқ чиқа бошлади. Шундан кейин шефни эшак минишга ҳам ўргатишди…

Бир куни ишдан ҳориб, машқи пастроқ келган Фотиҳ Бурҳонович тараддудланиб, кафтини пешонасига соябон қилганича тепага тикилди. Ҳушёр, содиқ шотирлардан яна бири кўк эшакнинг чанг-чунгини қоқиб, тозароқ бир тўшакни икки буклаб тўқими устидан ёпди-да (эгар-жабдуғи йўқ эди): “Ўтиринг, хўжайин”, деди.
– Э, қўйсанг-чи, – қўл силтади раҳбар.

У фақат болалигида тенгқурлари билан эрмакка синашта эшакларни минган эди.
– Нима қипти, минволовринг, қийналмай, бир пасда чиқволасиз.

Бошқалар ҳам сидқидилдан даъват этишгач, азбарои толиқиб турганидан: “Ҳа, майли, буям бир эшак ўйин-да”, деб, шотирлари ариқчасифат ерда жиловидан тутиб туришган ҳанги ёнига иккиланиброқ, сал лапанглаб юриб борди. Қўли билан тиззаси тагидан кўтариб, ўнг болдирини эшак тепасидан қийинчилик билан ошира бошлади. Шотирлардан бири ҳар эҳтимолга қарши эшакнинг нўхтасини жағи остидан маҳкам қисиб турар, бошқалари шефнинг кифтидан суяб, думғазасидан, сонидан ҳимо беришарди. Фотиҳ Бурҳонович не замонлардан бери бирон нарса минмаган, оёғини бу қадар юқори кўтармаган эди. Хаёлида шимининг оғи чокидан сўкилиб кетадигандай туюларди. У йиқилиб-нетса бирон ери лат ейишидан эмас, шотирлари, бегона мардикорларга мазах бўлишдан хавотирланарди.

Хуллас, уни кўк эшак устига бир амаллаб, полиздаги қўриқчидай чўнқайтириб ўтқиздилар. Жафокаш жониворнинг бели сал эгилди.

– Мени кўтарадими ўзи бунинг? – деди Фотиҳ Бурҳонович ёнига жиндай ўгирилиб.
– Э, қўрқманг, бу махлуқ сиздақадан иккитасини кўрдим демайди.

Кўк эшакка гапнинг силтама оҳанги хуш келмадими, ё аксинча, керилдими, сўзловчига ер остидан кўзларини ғилайлатиб, думини ликиллатиб қўйди. Бу ишоратларда “сал оширвординг-ку, ошна…” деган мазмун ҳам йўқ эмас эди.

– Олдироққа жилволинг.
– Сал энгашиб ўтиринг, – дейишди ғамхўр мулозимлар нотавон харнинг димоғ-фироғига эътибор беришмай.

Ростданам, центнерлаб юк ташиётган чайир уловга бир давангирнинг тоши нима деган гап! Кўк эшак қулоқларини дингкайтириб, қуйруғини тебратиб, юқорига томон дадил ўрмалаб кетди ва хаш-паш дегунча манзилга етиб чиқди. Эгарсиз уловда ўтириш бир оз ноқулайлигини, бир-икки марта орқага сурилиб тушиб кетаёзганини ҳисобга олмаганда, жони қарийб озор чекмади. Фақат усталар бир-бирига им қоқиб, илжайиб қўйишди.

* * *

Энди кўк эшак кундузи бинокорлик ашёлари, анжомлари ҳамда шотирлар, уста, мардикорларни пастдан юқорига, юқоридан пастга ташир, эрталаб-кечда эса хўжайин билан неварани олиб тушиб, олиб чиқарди.

“Тавба, жудаям беғараз, бечиқим дастёр, тайёр лифт-а, шундай ажойиб нарсани менсимай, бурнимни жийириб юрибман-а”, деб қўярди раҳбар ўзича. Мана, ҳеч ким ҳеч нарса деб гапираётганиям йўқ (ўйлашса ўйлашаётгандир, хўп, нима бўпти?!), хонлигидан, Фотиҳ Бурҳоновичлигидан ҳам тушиб қолгани йўқ. Турган-битгани фойда экан бу баччағарнинг, худди тоза асалдай…

Шундан кейин шефнинг эшакка муносабати, муомаласи бутунлай ўзгариб, унга алоҳида эътибор билан қарай бошлади. Ёмғир-жалаларда (тоғда тез-тез ёғингарчилик бўлиб туради-ку) очиқда қолиб кетарди шумшайиб. Кичикроқ бўлса ҳам, охури билан махсус бостирма тиклатди. Ҳар куни эрталаб шотирларга ўт-емини вақтида бериб туришни тайинлайдиган бўлди. Уни эркалатиб, Кўктой деб номлади. Хожасининг бундай иззат-икроми, марҳаматидан терисига сиғмаган жонивор янада сидқидилдан хизмат қилишга киришди… Афсуски, бошқалар унга бунчалик меҳр-мурувват, илтифот кўрсатиш лозим деб ҳисоблашмасди. Уни ҳамма тушликка ўтирган пайтдагина сув ичиб, хашакланиб олиши учун тўхтатишар, бўлак маҳал тиндиришмасди. Икки ишчи унинг елкасига бир дунё тахта-ёғоч ё шиферни ортиб, маҳкам боғлаб жўнатиб юбориб, ўзлари то у қайтиб тушгунча ажриқда танбалларча олчайиб ётишларини кўрганда Оллоҳ суйиб яратган маҳлуқотнинг худбин, айёр ва раҳмсизлигидан дили оғрир, лекин буни асло сиртига чиқармасди. Илгари қурумсоқ, ночор эгалар қўлида очин-тўқин қолиб юргани, бу ерда меҳнат оғир бўлса-да, ҳар ҳолда емиши тайинлигини юз-хотир қилиб, дамини ичига ютарди. Фақат жуда ҳолдан тойиб, гандираклай бошлагандагина, йиқилиб тушиб кетига таёқ ейиш ё ҳайдалишдан қўрқиб, унга юк ортувчиларга илтижоли мўлтирар, буни пайқаган зийрак шотир унга дам беришни таклиф қиларди. Шунақа кезда Кўктой бориб ўша меҳрибон, олийҳиммат кимсанинг жағи, қулоқларидан ялаб олгиси келарди. Зеро, у сабрли, шукрли ва яхшиликни биладиган эшак эди.

* * *

Қурилиш битгач, Фотиҳ Бурҳонович Кўктойни ўзларига доимий уловликка тайин этди. Эрталаб набира билан пастга миниб тушиб, жиловини бўйнига ташлаб қўйса, бояқиш ўзи индамай тепага чиқиб кетар, кечки пайт Санжарбек бир ҳуштак урса, зинғиллаганича етиб тушарди. Жониворда қайсарликдан асар йўқ, жинсдошларига ўхшаб дайдиб ҳам юрмас, маслаҳатчи айтгандай, эҳтироси қўзиб, бесарамжон бўлмас, хунук ҳаракатлар ҳам қилмасди. Умуман, ҳар замонда ерга ағанаб, тупроқ чангитишини демаганда, ортиқча ножўя қилиғи йўқ эди. Эшакни бефаросат маҳлуқ деганлари унчалар тўғри эмас экан. Кўктойнинг фаҳм-фаросати, эслилиги шу миқёсда эдики, Фотиҳ Бурҳоновичнинг мажлис ё меҳмондорчилиги чўзилиб, кечикишса, тоғ пойида, шу яқин-атрофда ўт чимдиб айланиб юрар ё оёқ-“қўл”ларини узатиб, хўжайин ва хўжайинчани бедор кутиб ётарди.

Кўктой тунлари бамисоли яқин ҳамсоя, бинойидай далда ҳам эди, “қўрқмай, хотиржам ухлайверинглар, мен уйғоқман, ҳушёрман”, дегандай, тепиниб, калта пишқириб турарди. Ҳанграши валинеъматига унча ёқмаслигини сезиб қолганидан кейин азалий, қавмий амали-одатидан ҳам чекинган, кечаси бир-икки марта хуморбосдига астароқ ҳангиллаб қўяр, кундузи вазиятга қараб ҳанграб оларди. Хожаси минганда эса, унинг димоғини булғамаслик учун думини қаттиқ қимтиб юрарди.

Фотиҳ Бурҳонович милтиқ опчиқиб (у овчилар жамиятига, нафақат унга, балки музофотдаги бирон масалада асқотиши мумкин бўлган жамики жамият, уюшмаларга фахрий аъзо эди), эшик ёнидаги девор бурчагига осиб қўйгач, янада хотиржам тортди. У жиддий зарурат ва эҳтиёж туғилмагани боис, деярли ишлатилмаган, қайиш тасмаси ҳам яп-янги қўштиғига бот-бот фахр ва қониқиш билан назар ташлар экан, қичишадиган жойини олдиндан қашиб қўйиш тадбирини ишбилармонлик фаолиятининг асосий йўриғига айлантириб олгани учун ўзидан, ақли-заковатидан мамнун бўлиб (ҳозир бунақа танқис матоҳни қаердан топардию, қандай сотиб оларди?), жилмайди. Шунда (умуман, ҳар доим хурсандлигини ифода этганида) унинг хийла чўзиқ, чеккалари бужмайган лаб-лунжига тансиқ табассум ёйилиб, чилопчиндай тўгарак, кенг, қон ситилиб чиқаман деб турган бетлари баттар тарвайиб, янада тирсиллаб кетганга ўхшарди. Қурол унинг назарида тоғ тепасидаги ёлғиз, хилват уйга узукка кўз қўйгандек ярашиб, қандайдир кемтикни тўлдириб тургандай туюларди.

Энди раҳбар набирасининг орқа томири тортиб қолса, бир ўзи ҳам чиқиб келаверади. Қўрқадиган, хавфсирайдиган бир нарса сезилмасди. Бошида чиябўри, ёввойи чўчқа бормикин, деб ўйловди. Ҳозирча улардан дарак йўқ. Фотиҳ Бурҳонович илондан ўлгудай чўчирди, бу мудҳиш газандани телевизорда кўрса ҳам бир сесканиб тушар ва гўзал аёлларни шу турқи муз маҳлуққа қиёслайдиган японлардан ҳам, хитойлардан ҳам жуда хафа бўлиб кетарди (унинг “читтаги” тоифасидаги хотинлар менгзалса бошқа гап!). Тоғ ҳар хил илонларнинг конимасмикин деб ҳадикланувди, хайриятки, шу чоққача бирон марта уларга рўпара келмади. Нозиктаъб, мўътабар “меҳмон”нинг ўтакасини ёриб, балога қолмайлик, деб ўзларини тортиб юришибди чамаси. Шундай бўлса-да, бозордан туки ўскин йўғон арқондан бир боғламини опкелтириб, ҳужра атрофига айлантириб чуваб чиққан, унинг ёнидан бир сидра кигиз тўшаб қўйган. Якшанба кунлари йигитчалардай ихчам спорт либослари, бутси ё кроссовка кийиб, Санжарбек йўлдошлигида тоғ айланар, каклик, чуғурчиқ, тоғ чумчуғи отиб, қозонга босишар ё сихга тортишарди.

* * *

Бир куни Фотиҳ Бурҳонович боз юқорига – тоғнинг устига чиқди, бу ердан борлиқ-далалар, боғлар, шаҳар янада ғаройиб – ундан анча қуйида ястаниб ётгандай, фуқаро-бандалар чумолидай майда, шунчаки ивирсиб юришгандай кўринарди. Иттифоқо шеф юксакка кўтарилган сари ўзини аввалгидан-да соғ ва қудратлироқ, улуғвор ва устуворроқ, ҳар ишга, ҳар нарсага қодирдай ҳис этаётганини англади, шу жойда умри, амаллари тағин-да безавол, барқарор бўладигандай… Тубандагилар қўллари билан у томонни кўрсатиб, бир нималар дейишаётганга ўхшарди. Сирасини айтганда, олам ва одамларга тепадан энгашиб қарашнинг мароқли ва нашъали эканлиги аввалдан аён эди унга. Юрагининг бир четида замин пастлик қилиб қолаётгандай, ўз даражотидан қаноат ҳосил этмаётгандай бир ҳиссиёт осколка парчасидай аҳён-аҳёнда ғимирлаб қўяр, илло буни сезмаганга оларди. У табиатан ўз ҳис-туйғуларига ортиқча эрк бериб юборадиганлар тоифасидан эмаслиги билан бошқалардан фарқланиб турарди. Ҳар бир иш, тадбирнинг қулай мавриди келишига ишонар ва уни умид-бардош билан кута оларди. Аммо ўзининг бундай яшаш услубини зинҳор-базинҳор мослашувчанлиги ё бир оз шиддатсизлиги ҳосиласи деб билмасди, жилла қурса, ўзгаларда шундай тасаввур уйғотишни истамасди. Касалликлар жараённи тезлаштиришга ёрдам берган эди.

Шеф худди ана шу ерда – тоғнинг қоқ қиршовида қад ростлаяжак ҳужрани кўз олдига келтираркан, ширин энтикди. Магарам, тили мазкур атамага дудуқланиб, оғриниб айланар, бу сўз жўн, одми бир қурилмани – бечораҳоллар кулбасини ифодаламиш ғариб калимадай туюларди, фақат уни Бобурдек шоҳ, улуғ шоир, мутафаккир олим ўзи Барокўҳ тоғида бунёд эттирган меъморий обидасига нисбатанки қўллаганини эслаб, ўзига тасалли берарди.

Энди тажриба, малаканинг етарлилиги, арзон ишчи кучининг муҳайёлиги, энг муҳими, юк ташувчи бебилиска улов – Кўктойнинг борлиги унга қанот бағишламоқда, орзуларини шохлантирмоқда эди.

* * *

Табиийки, янги бино бурунгиларга қараганда қийинроқ ва узоқроқ муддатда битди, лекин шефнинг ичи янада ёришди. Энди Яшил тоғда унинг бир эмас, учта истиқоматгоҳи мавжуд эди, дарвоқе, уларни “хўтел” деса ҳам бўларкан, чарчаб ё эриниб қолган куни пастки “қават”ларда тунаб қолаверишади. Паноҳгоҳларга “Қуйи хўтел”, “Ўрта хўтел”, “Юқори хўтел” дея от қўйилди. Айвонлари, устунлари, пештоқу шифтлари ёғоч ўймакорлиги санъатининг нақш-гуллари билан ясантирилган ва у безаклар товланувчи зарлар ила оролантирилган мазкур иморатлар замон шевасида “мини қасрча” дейилса ҳам бировнинг ҳақи кетмасди. Хусусан, “Юқори хўтел” янада шинам ва кўркли чиққан эди. Айниқса, лойиҳаси ҳавас ва ҳайратга лойиқ эди. Мўъжазгина пешайвон остидан кириладиган бир жуфт хона, уларнинг иккала ёнбошида энсизроқ, аммо узун соябон бўлиб, бино гўё қанотларини кериб, ўлжани ё ўзининг ҳудудини бир айланиб келишни мўлжаллаб, учишга шайланган, қоядан кўтарилаётган улкан, қудратли бургутнинг тимсоли эди. Бу тарҳни Фотиҳ Бурҳонович қандайдир хорижий журналдан олганди. Ички деворлар тасвирий санъат асарлари билан жиҳозланди. Бир томонга маҳаллий рассомлардан бирининг мойбўёқда ишланган “Куз манзаралари” картинасини, иккинчи тарафга “Мона Лиза” портретидан кўчирилган нусхани илдирди. Сирасини олганда, кўримсизгина, ҳатто тайинли қоши ё алоҳида эътиборни тортадиган жиҳати ҳам йўқ оддий бир аёл тасвирланган бу суратнинг бағоят машҳурлиги сирининг тагига етолмай боши қотарди (бошқалардан сўрагани тортинарди – бунинг сабаби равшан, албатта). Лекин, “Бир балоси бўлмаса, шудгорда қуйруқ на қилур” мақолига ҳам ўзича маъно берадиган Фотиҳ Бурҳонович учун муҳими билиш, моҳият эмас, балки эгалик, мавжудлик ва ўзгалар таассуроти эди.

“Юқори хўтел” анча салқин, ҳатто аёзроқ эди, кўрпа ё адёл ёпинишга тўғри келарди. Аммо дераза дарчасидан кираётган ажойиб шаббода хонани тоза ҳаво, муаттар бўйлар билан тўлдирар, улар орасида, айниқса, жийда гулининг хушбаҳра ифори уззукун техника асрининг хуш-нохуш, ёқимли-ёқимсиз ахборотлари, воқеалар, суҳбатлар тафсилотлари юки билан чўяндай оғирлашган мияга, юракка енгиллик, хушҳоллик бағишлар, янада яқин моҳи мунавварнинг шуъласи эса кишини завқу сурур уммонига ғарқ айларди. Фотиҳ Бурҳонович вужуд-вужудидаги танглик, тарангликларнинг обдан ёғланган теридек тобора юмшаб, бўшашаётгани, чакка ва бўйинларидаги тиришларнинг ёзилаётганини аниқ фаҳмлаб ётар, оёқ-қўлларини ёзиб, ёш боладек мириқиб ухларди. Эрталаб ва оқшомлари, фазо тиниқ, сарин еллар эсиб турган чоғларда “хўтел” саҳнига чиқиб, атрофни томоша қилиш, шаҳарни олисдан кузатиш дилни яшнатиб, танани яйратувчи ҳаловатбахш машғулотга айланди. Шаҳарда, хусусан, Фотиҳ Бурҳоновичлар ҳовлисида қуёш кўкўпар бинолар, дарахтлар панасида терак бўйи юксалгандагина, шунда ҳам чала-ярим, бир қадар рангсизланган, кичрайган тахлитда кўринади. Тоғда эса, тонг ёришгандан салгина фурсат ўтибоқ хуршиди оламнинг аввал оч қизил шафағи уфққа таралиб, сўнг ўзининг илк кўкламда замин бетини ёриб чиқаётган бойчечакдай нозланиб, дам сайин, оҳиста-оҳиста, сезилар-сезилмас кўтарилиб жамол кўрсатишини энтикиб, ҳаяжон билан қарши олиш, ё унинг шом аро самонинг ғарбий четида секин-аста пастлаб, каттариб, қонталаш тусда тоғлар ортига, уммонлар қаърига хомуш шўнғишини очиқ-ойдин, умрнинг бетакрор бир куни билан видолашгандай маҳзун алфозда узатиб қолиш таърифга сиғмас мазкур онлар қадр-қимматини юракдан туядиганлар учун табиатнинг энг гўзал, энг хуш ва энг изтиробли манзараси, илоҳий, ибратли мўъжизаларнинг энг равшани, энг буюгидир. Қаҳрамонимиз шаҳар чироқларининг тунда узоқдан ва хусусан, юқоридан юлдузлардай жозибали нур сочиши, товланишини ҳам шу ерда, дурбин ёрдамида кашф қилди. Куни билан унинг шаштини кесадиган диққинафас муҳит қиёфаси мутлақо ўзга жило касб этишини кўриб ҳайрон-ҳайрон қолди.

Хуллас, тани сиҳат, димоғ чоғ, кайфият соз эди. Ўзини дунёга қайта келгандек туярди. “Бор экан-ку ҳақиқат!”, “Бор экан-ку ҳаёт!”, дея ҳайқирарди болаларча завқ билан. Воажабо, дардларининг давоси, мушкулининг кушоди шундоққина тумшуғининг тагида экан-ку, аҳмоқларча бир дунё пул сарфлаб, қанча арз-дод, машаққатлар билан виза олиб, жонини баттар таҳликага қўйиб, Исроил деган мамлакатларда тентираб юрибди-я! Олдингдан оққан сувнинг қадри йўқ, деганлари шудир-да!

Илгарилари Фотиҳ Бурҳонович тоғу тошларда қўнқайган томларни кўрса, пастдан ер тегмадимикин, чироқсиз, телевизорсиз, ғафлатда қандай кун кечиришаркин, деб таажжубланарди. Ҳолбуки, бундай жойда умргузаронлик қилишнинг гашти бўлакча экан – тиниб ўлмас бандаи бебақо, бесарнинг пешанаси тиришавермай, аксинча, тарс ёрилган юраклар дарзи битар экан. Энди шеф одамзотнинг шундай шароит, имкониятлар туриб (сайёрамизда нима кўп, тоғ кўп!), нуқул диққинафас шаҳарга – шовқин-сурон, ола-ғовурга, чанг-тутунлар ичига ўзини уриши ҳақиқий ғофиллик, гумроҳлик эканига имон келтирган эди. Айни вақтда у мансаб-амалидан кўзи қиймайдиган қанчадан-қанча муҳтарам зотлару, қўли қисқа, ночор ё ношудларнинг умри уникига ўхшаган касалликлар сабаб, ўз жонига ачинмаганлари ё ачиниб удда қололмаганликлари туфайли бевақт завол топаётганини ўйлаб, ўкиниб қўярди. У ўзгаларга ачинишни инсон унвонлиқ мавжудотнинг онглилиги аломати, турдошлик туйғусининг инъикоси деган фикрда эди. Лекин, ўзининг ҳам зарурат бўлмаганда бу ерларга қадам босиш хаёлигаям келмаслигини ўйлашга гоҳ фурсати, гоҳ хоҳиши йўқ эди.

Тўғри, тоғда момақалдироқ даҳшатли қарсиллаганида осмон чок-чокидан ситилиб кетадигандай, чақмоқлар ер юзини ёндириб юборадигандай туюларди, бироқ бу ваҳимали жараённинг кечиши узоқ давом этмас, кейин дарахт япроқларию қат-қат майса-гиёҳларнинг қиёқ-баргларида нуқра томчилар жилоланиб, манзара шунақанги жозибали бўлиб кетар, фалак мовий кўлдай тиниқлашиб, хушҳидлар таралиб, шунақанги осойишта, хушбаҳра палла бошланардики, Фотиҳ Бурҳонович коинотнинг унга дохилу дахлсиз ғам-ташвишларини, ҳатто «читтак хоним»нинг оҳанжамаларини ҳам буткул унутар, оғзини балиқдай каппа-каппа очиб, тозарган ҳавони ҳирс билан, ютоқиб симирар ва кўнглининг қаъридан тилига беихтиёр: “Қани энди шу жойда минг йил яшасанг!” деган нидо отилиб чиқарди.

Мухтасар гап – ҳамма ишлар олий ва аъло эди. Аммо, “ҳар тўкисда бир қусур” мақоли бежиз тўқилмаган экан-да… “Эшакнинг юки енгил бўлса, ётоқ бўлади”, деган гап ҳам рост эканми, ё қарилик охир-оқибат ўзини кўрсатдими, ё номус кучи, жон ҳолатда ишлаш асносида ўзининг бор қувват-лаёқатини сарфлаб юборибмиди, Кўктойнинг шашти-шижоати секин-аста сусая бошлади. Бобо билан набира мингашиб чиқишаётганда, тушишаётганда жонивор ҳарсиллаб, оёқлари майишиб-чалишиб кетаётганга ўхшар, баъзан бир зум-бир зум тўхтаб оларди. Ногаҳонда чўккалаб ҳам қолар, яна, сир бермаслик учун дарҳол қаддини ростлаб, ўзини тетикликка соларди. Зеро, у ҳамон хожасининг ўзи ҳақидаги дастлабки фикрлари (қарилик, ялқовлик, қайсарлик борасида) асоссиз эканлигини исботлашга тиришарди.

“Бирда бўлмаса, бирда қалтис иш кўрсатади-ёв бу ҳароми”, деди Фотиҳ Бурҳонович ўзига ўзи.

Кўктой энди илгаригидай кечки пайт пастга тушиб турмас, ҳуштакка ҳам чопавермас ё уни эшитмасди. Хўжайин койиса, айб қилган боладай ерга қараб, туёқлари билан тупроқ титиб тураверар, авф этинг ожиз қулингизни, дегандай қошу қулоғини чимириб қўярди. Кундузлари у куч-қувват йиғиш мақсадида кўп-кўп ўт ер, дам олиб ётарди. Лекин бояқиш қанча чиранмасин, пушти паноҳининг ундан ихлоси қайтиб, ҳафсаласи совуб бораётганини сезиб эзилар, ўксик, маҳзун кўзларида ёш ғилтилларди.

Энди бу қирчанғини тезда йўқотиш керак, деган қарорга келган эди шеф (у масалани шу сафар истисно тариқасида муҳокамага қўймади, биронтаси фикридан қайтаришга уринишидан ҳадиксиради) – бу унинг биринчи марта яккахонликда, мустақил қарор қабул қилиши эди. Фақат янгисини кўзи кўрмай туриб, эскисидан воз кечса, бутунлай уловсиз қолишарди. Юқори равоққа пиёда чиқиб тушиш анча душвор ва хавфдан холи эмас эди. Баландлик ҳавосидан нафас олиш эса ҳаётий эҳтиёжга, улуғворликнинг янги, қудратли омилига айланган эди.

Фотиҳ Бурҳонович шотирларига зудлик билан ёшроқ, бақувватроқ эшак топиб келтиришни амр этди: “Уруғи қирилиб кетмагандир!”

Янги эшакни қўшни тумандан сотиб олиб келишди. У чиндан ҳам навқирон, тийрак, этликкина, тиззалари дўмбоқ, қорамтир бахмал каби силлиқ юнглари, қуюқ ёли кўркам эди. Хуллас, эшакка анча меҳри тушиб қолган шефга ғоятда маъқул келиб, беихтиёр бир қарсак урди, ҳатто ўйинга тушиб кетаёзди. Унинг ўша пайтдаги алфозини кўрган одам арзанда қизи бола кўрмай юриб-юриб, бир йўла Ҳасан-Ҳусан туғибди шекилли, деб гумонлаши турган гап эди. Азбаройи суюнганидан эшакни топишда жонбозлик кўрсатган икки шотирни ойлик маошларининг олти фоизи миқдоридаги мукофот билан тақдирлаш тўғрисидаги буйруққа ҳам оғринмай имзо чекиб юборди. Бу билан у яхшиликка яхшилик қайтариш, садоқатни муносиб баҳолаш, фидойиликни қадрлаш тарафдори эканлигини амалда исботлади.

– Энди бу азаматга бир муносиб от қўйсак, – маслаҳат солди у шотирларига.
– Қора ғунон деб атасак-чи, ўзига мос, – таклиф киритди маслаҳатчи.

– Қора ғилмон?
– Қора ғунон…
– Қора ғулом, дегин… Ҳмм… Дуруст, дуруст, – калласини ликиллатди шеф. – Яхши…

Бош шотир яна қайта изоҳ беришдан ўзини тия қолди.

Эскисини, энди у бозорга ярамайди, деб, узоқ бир яйловга ташлаб қайтишди.

– Сен озодсан, Кўктой! Тўрт томонинг – қибла, айшингни суриб, туёғингни судраб юравер, – дейишди.

Машаққатли меҳнатда эзилган, мутеликдан безиллаган жонивор шаталоқ отиб, боши оққан ёққа кетади, балки ўз қавмларини топиб, уларга қўшилиб олар, деб ўйлашди. Энди ўз салафининг мансаби, оғилини, охурини эгаллаган Қора ғулом диконглаганича бобо-набираларни қуйига олиб тушар ва “Юқори хўтел”га олиб чиқарди.

Аммо икки кундан кейин Фотиҳ Бурҳонович ярим кечада эшак ҳанграшидан уйғониб кетди, бирмас, иккитаси “ҳанг-ҳанг” қилар, бирининг овози ўткир, чийилдоқ, иккинчисиники лойга ботиб қолган тракторникидек ғўриллаб, узилиб-узилиб чиқарди. Ғазаб билан ташқарига отилган шефнинг кўзи шам еган ойнинг ғира-шира ёруғида Қора ғуломни искалаётган Кўктойга тушди. Шаштидан қайтди чоғи, “ҳай, туриб тураверсин-чи…” деди. Лекин энди ортиқча бир емхўрни бекордан-бекорга боқишга оғринар, икковининг жўрликдаги “оратория”сидан безор эди. Емишдан қисиш керак, шунда ўзи безиб кетади, деган хулоса чиқарди шеф. Охурни ундан иҳоталашди. Аммо Кўктой беришса еб, беришмаса қаноат қилиб (хожасига ўхшаб сабрли-ку), жимгина ётарди. Яна бир неча бор уриб ҳайдадилар. Кўктой кундузлари кўринмай кетар, аммо кечаси оғилда пайдо бўлиб қоларди. Буни Фотиҳ Бурҳонович икковининг “ким ўзди”га ҳанграшидан яққол сезарди. Бу маҳлуқлардан биттасининг чинқиришига чидаш мумкин экану (шунда ҳам ноилож), илло, иккитасиникидан яратганнинг ўзи асрасин экан. “Уйқуни расво қилиб, кайфиятни бузгани бир нави-я, қулоқ пардани тешворадими”, деб безилларди шеф. Кўктой ўзи унча ҳангилламай қўйган эди-я, эшак эшакдан қолса, қулоғини кес, деб, анови мишиқи хўтик ўт-емни қизғонибми, ғашланибми ё ғўрлигиданми, айюҳаннос солса, буникиям тутади шекилли-да. Тағин шунақа дупуратишардики, нақ отлиқ ёв бостириб келаётганга ўхшарди.

– Ҳмм… Э, аттанг, сен нобакорга отлар қўйиб юрибман-а, мен нодон. Барибир эш-шак экансан-да, – дерди шеф куюкиб, бўғилиб ва қўлига кирган нарса билан Кўктойни саваларкан.

Овқатдан тортилганидан жисман ва хўжасининг назаридан қолганидан руҳан сиқилган Кўктой қулоғидан ой кўринадиган даражада озиб кетди. Бироқ ҳали мадори, ғайрати бор эди – бир неча марта ип узди (икковининг дупурлаши, тепишишидан зериккан шеф уни кечаси боғлаб қўярди), бир гал ўралашиб, йиқилиб тушган экан, бўғилиб ҳаром қотаёзганида арқонни кесиб ташлади (бадбахтнинг бўйнига пичоқ тортворай деб хезландию, зилдай жасадни бир ўзи судраб пастга улоқтириб юборишга кўзи етмай, шаштидан қайтди). Энди у таъвиянинг афти-ангори ҳам хунуклашгандай, юнглари қари итникидай ҳурпайиб, тўзиб кўринар, энг чатоғи – қурилиш чоғлари орттирган яғири вақт ўтган сари кенгайиб, чуқурлашиб, ундан сассиқ бўй анқий бошлаганди. Бу ҳид тоғнинг хуш ислари билан сираям келишмас, таъбни хира қиларди. Фотиҳ Бурҳонович асабийлаша бошлади. Унинг шунақа ёқимсиз нарсаларга ҳеч тоб-тоқати йўқ, қизиққонлик қилиш, тутақиш эса зинҳор мумкин эмас эди. Бироқ шефни ўта беҳис, бераҳм ва тошбағир деб бўлмасди. Кўктойнинг мўлтайишини, мижжаларига сизиб чиққан ёшни кўрганида шу жонивордай ювош-мўмин, итоатгўй ва ҳалимдай юмшоқ, боз устига калта бўй, бир қулоғи чиноқ падари бузруквори ёдига тушиб, кўнгли бўшашиб кетар ва эшакдан воз кечиш тўғрисидаги аҳдидан қайтиб қоларди. Бир куни ишхонада иттифоқо ғалати шивир-шивир қулоғига чалиниб, этлари жунжикиб кетди. Нима эмиш, тоғдаги оромгоҳлардан энг машаққатли иккитасининг барпо этилишида энг кўп хизмат қилган, энг катта матонат ва қаҳрамонлик кўрсатган Кўктой эмиш! Ўша иншоотлардан бирига унинг номини қўйиш керак эдиймиш. Ё, алҳазар, шу эшак-а? Мана шу қўтир махлуқ қаҳрамонлик кўрсатибдими? Фотиҳ Бурҳонович-чи, у ўйнабдими? Во, номаъқул бўзакнинг гўштини еганлар-ей. Шунчалигам фаросатсизлик, калтабинлик бўладими! Ҳа, ташаббус кўтарган ким ўзи? Кечалари уйқудан қолиб бош қотирган, югуриб-елган, соатлаб телефонбозлик қилиб қанча ишларни битирган ким? Лойиҳа топган, шунча маблағ сарфлаган, қурилишга ҳамиша бош-қош бўлган-чи? Ўроқда йўқ, машоқда йўқ бир бақироқ ўлимсанги, тиррақи ҳанги шундай ҳурмат-эъзозга лойиқ эмишми? Ҳе, итни боши мистовоққа чиқмай ўлсин. Ҳа, хизмат қилган бўлса ўтини еди, емини еди. Усти ёпиқ бостирмаларда ётди, таги кураб турилди… Бу ходимларга нима жин урган ўзи? Чиндан гапиришяптимикин ё майнавозчилик қилишяптимикин? Наҳотки асосий жонкуяр ташкилотчи шахс билан оддий ҳаммол, яна ҳайвон ҳаммолнинг фарқига боришмаса?! Ишонган тоғда кийик ётмас, деб, келиб-келиб, доим оёғининг остида ўралашиб юрадиган, кўзининг ёғини ялаганлардан шунақа, куракка илашмайдиган фикр чиқса-я?!

“Ҳмм… тушунарли”, деди шеф тишларини уларнинг олтинлиги эсида йўқ ғижирлатиб ва Кўк эшакдан кўз юмиш борасидаги иккиланишларга узил-кесил барҳам беришни дилига маҳкам тугди. Кимдан, нимадан, қандай алам олишни билмай юрувди, Кўктойнинг сўнгги хурмача қилиғи дард устига чипқон бўлди. Бир куни, ем-талашишганми ё аламиданми, навқирон рақибини, хожасининг янги эркатойини тепиб, жағини қийшайтириб юборибди (бояқиш неча кунгача ўт чайнашга қийналди).

– Во лаънати-ей! Во муттаҳам аблаҳ-ей!.. – хуноби ошди тажанг шефнинг. – Ҳа, яхшиликни билмаган, давлатига дам берган хунаса! Ҳайвон! Эш-шак!

Фотиҳ Бурҳонович, шунингдек, виқор, салобат касб этиш мақсадида (ҳар қанча жаҳли чиққан чоғда ҳам!) секин одим ташларди, бир қарашда оёғига ем тушганми, деб ўйлаш ҳам мумкин эди, ҳозирги лўкиллаши эса чўғни босиб олган дакан хўрознинг беўхшов питирлашини эслатарди.

У Кўктойни қуршовга олиб бориб, бир тепиб ағанатиб юборишга чоғландию, яна, ўлмай қолса (бу зорманданинг жони қаттиқ-ку!) ишкал бўлишини ўйлаб иккиланди ва бирдан мияси хитой движогидай ишлаб, тунд чеҳраси ёришиб кетди. Сарғиш мўйлови, калта кузалган кумушранг соқолига сачраган оқ кўпик аралаш тупургиларни артишни ҳам унутиб, ичкаридан қўштиғни кўтариб Санжарбек билан чиқди, қуролни унга тутқазиб, ўзи анча машаққат билан энкайганича пишиллаб-ғудраниб Кўктойни қозиқдан еча бошлади. Шефнинг хатти-ҳаракати, сўкиниши обрў-мартабасига, гавдаси ва ёшига нохос бўлса-да, вазиятга мос эди. Арқонни зарда билан силтаб-силтаб, шўринг қурғурни шоҳсупа чеккасига етак­лаб борди. Қулай йиқилишини чоғлаб, ёнбоши билан турғазди-да, бобосининг хатти-ҳаракатидан ҳайрон, ранги ўчиб турган набирани чорлади.

– Бу ёққа ке, манави бадбахтни ушлаб тур!

Санжарбек иккиланиб, секин қадам ташлади.

– Нима қилмоқчисиз, опоқи, отиб ташлайсизми?
– Ҳа, тез-тез юр.

– Ҳайдаворақолайлик, опоқи…
– Кўряпсану, ҳайдасак қайтиб келяпти. Қариди, барибир, бир куни қийналиб ўлади, кейин бизниям қийнайди. Ҳозир бир ўқ билан осонгина жон беради-қўяди, биз ҳам бу бедаводан қутуламиз. Ана, янгиси гижинглаб турибди.

– Қимирлама, хонассаллот, жилсанг, ўзингдан кўр… Ҳаром ўласан, – милтиқни боладан юлқиб олган Фотиҳ Бурҳонович нишонидан кўз узмай орқасига тисарила бошлади. Кўктой феъли айниган соҳибининг нима қилмоқчилигини англамай, бошини буриб, унга мўлтираб тикилди. Шефга эшакнинг айнан шу ҳолати зарур эди (ичида ундан жуда мамнун бўлди), қурол милини сийрак юнглари кечки шафақда ярқираётган дўнг, товоқдай пешонанинг қоқ ўртасига тўғрилади.

– Маҳкам тутиб тур, силжиб кетмасин, ўзинг орқароққа жилвол, – деб тайинлади шеф набирасига.

Шу пайт бирдан қалбида шафқатсимон бир туйғу ғимирлаб қолди, у иккинчи кўзини ҳам юмиб тепкини босди. Тоғ силкингандай, ўзи ҳам орқасига силтаниб кетгандай бўлди. Санжарбек чинқириб юборди, нимадир гупиллади, нимадир дўпирлади. “Бола қўрқиб кетди”, деб ўйлади Фотиҳ Бурҳонович ва кўзларини аста очди. Кўктой сал нарида оёқларини силтаб-силтаб кетиб борар, ерда эса… елкаси қип-қизил қонга бўялган бола типирчилаб ётарди. Шефнинг ёши ўтиб хира тортган, боз устига юмиб олган кўзлари унга панд берган эди. У шоша-пиша оғилга қаради. Арғамчини узиб қочган Қора ғулом анча нарида ит қувгандай, шаталоқ отганича тоғнинг орқа тарафига чопиб борарди.

Санжарбекни кўтариб, айвондаги кигизга ётқизди. Устунга илинган сочиқни йўлак четида турган кумушранг бидондаги сувга пишиб, неварасининг кифтига босиб кўйди-да, уйдан дори қути олиб чиқди. Бесўнақай бармоқлари қалтираб, боланинг жароҳатини дока билан боғлашга киришди. Юзлари бўғриқиб кетган, чаккаларидан тер қуйилар, пишиллаб-ҳарсилларди. Ярани уқувсизларча боғлагач, биқинидаги телефонга ёпишди. Ҳайдовчига, бош шотирга қўнғироқ қилди.

Боланинг инқиллаши, ҳартугул, пасая бошлади. Фотиҳ Бурҳонович кигизга ўтираркан, нимадир “тирс” этди. Шим чокидан кетган эди.

– Ҳа, лаънати-я!.. – сўкинди у ва оғилхона томонга юзланиб яна ғижинди. – Ҳа, номард!.. Аёлларниям ёши, келишгани вафосиз бўлади ўзи!..

Шефнинг ёдига тўсатдан эртага бу ерда эҳсон баҳонасида “уй кўрди” бўлажаги, шаҳардаги казо-казолардан териб (улар орасида катта идораларнинг чўнглари ҳам бор), қатъий рўйхат асосида элликта одам айтгани тушдию, эси оғиб кўзи олайди. Мияси лўқиллаб, чаноқни тешиб чиққудай нуқий бошлади. Так­лиф этилганларнинг ҳар бирига “аломат бир “лифт”им бор, ўшанда чиқасизлар (ахир кўпчилиги икки юз метр тугул, йигирма қадам ҳам кўтарилолмайдиганлар-да!), уни зангори духоба ёпинчиқлари билан ясантириб қўяман”, дея таъкидлаб, мақтанувди. Ўзи ҳам умрида бир мириқиб кулмоқни, кейин “ҳаммангизни ҳангимга миндирганман”, деб аския қилиб юрмоқни дилига туккан эди. Шунингдек, йиғинда ўзи каби ёши ўтиб, ора кунда поликлиникага чопиб, уйига “Тез ёрдам” чақирадиган, табиб, экстрасенс излаб, дуч келганга зорланиб юрадиган дарддошларига тажрибалари, ўзининг айни вақтдаги қирчиллама йигитлардай ҳолати ҳақида сўзлаб беришни, уларга ҳам шундай йўл тутишни тавсия этиб, қаторига чорламоқни ният қилувди, бу борада қандай маслаҳат ё кўмак зарур бўлса, гарданига олажагини билдирмоқчи эди, айримларга гапнинг учини чуваб ҳам қўювди.

У ҳамиша сўзининг устидан чиқиб келган, лафзсизликни ўз мавқеига гўр қазиш билан баробар деб биларди. Энди нима бўлади? Эртагача қаёқдан топишади уруғига ўт тушган бу байтолмонни? Мартабали меҳмонларни шунча баландга қандай олиб чиқишади? Энди унинг ўзи роса таъна-дашномга қоладиган бўлди-да. Таъна-дашном ҳам гапми, шармандаси чиқади, шармандаси!..

– Ҳа, ноинсоф, кўрнамак шайтон, шундай улуғ режани белига тепиб ўтирибди-я!.. Қарға-қузғунларга ем бўл…

Фотиҳ Бурҳоновичнинг бирдан тили тутилди, ўнг қўли билан оёғи увишаётгандай туюлди. Кўзлари бўзрайиб, оғзини хиёл очганича шаҳар ёққа қия тикилиб қолди.

Аксига олиб, бугун тоғда ҳам кун исиб кетган, қилт этган шабада йўқ эди.

Манба: «Шарқ юлдузи» журнали интернет саҳифаси

Qamchibek KЕNJA
KO‘KTOY

    Qamchibek Kenja 1946 yil 15 avgustda Andijon viloyatining Izboskan tumanidagi Gurkurov qishlog‘ida tug‘ilgan. O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimi. ToshDUning filologiya fakultetini tugatgan (1969). Dastlabki she’riy to‘plami — «Sog‘inch» (1975). Yozuvchining «Yashil barg» degan birinchi hikoyalar to‘plami esa 1977 yilda nashr etilgan. «Ko‘ngil ko‘chalari» (1979), «Ishqing tushsa» (1981), «Orzumandlar» (1982), «Notanish gul» (1986), «Tog‘ yo‘lida bir oqshom» (1987), «Sohildagi suv parisi» (1993), «Qizil gullar» (1995), «Soxibjamol ayol siri» (1996), «Kulgibaxsh umr» (1997), «Boburiylardan biri» (2000), «Baxt qushi yoki ushalgan orzular» (2001), «Xamir uchidan patir yoxud kulcha hikoyalar» (2005),«Toshqin» (2010), «Ko‘ngil kechinmalari» (2011) «Palaxmon» (2011), «Jasorat» (2012) 2 jildli «Saylanma» (2006-2007) kabi she’riy, nasriy va publitsistik kitoblari chop etilgan. Safarnomalar yozgan («Xind sorig‘a», «Buyuklar izidan» va boshqa).A. S. Pushkin, X. Xeyne, Sh. Petefi, V. Bryusov, M. Svetlov kabi shoirlarning asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan.

Oq-qorani ajratish pallasiga qadam qo‘ygan chog‘laridanoq shaxsiy “hayotiy dastur” tuzib, uning ilk bandiga “uzoq umr ko‘rish” moddasini kiritgan va hanuz o‘z maslak-g‘oyalaridan og‘ishmay, qing‘aymay, javlon urib yashab kelayotgan Fotih Burhonovich nafaqa yoshidan allaqachon oshgan bo‘lishiga qaramay, nufuzli bir korxonaning hayhotday birinchi xonasidagi o‘zi chinordan maxsus yasatib, buqalamun terisi qoplatgan og‘ir, salobatli kresloni barqaror, mustahkam egallab o‘tirar, atrofida yaqin xodimlari, xalq iborasi bilan aytganda shotirlari girdikapalak edi. Qo‘llarini qayerga, qayoqqa uzatsa yetib, yana oshib ham qolardi. Serg‘ayrat, sog‘lom va bikir edi. Inson umrining chegaralanganligi to‘g‘risida avvallari deyarli bosh qotirmasdi ham, illo jufti bilan murosasining nosozligi gohi-gohida pand berib, uning ham oddiy jonzot naslidan ekanligini yodiga tushirib qo‘yardi. Huzurida mo‘yloviga bolta o‘tmas ne-ne zabardast, bahodir erkaklar qo‘l qovushtirib, hatto ayrim hollarda titrab turadigan vallomat shu bir pachoq, “kesak qisgan” ojizasiga hukm o‘tkazolmaganidan qattiq iztirob chekardi. Zavjai dilozori uning tamoman aksi – pastakkina, jikkakkina edi, ha, shu borada Fotih Burhonovich hayotidagi mutanosiblikka xiyla jiddiy putur yetgan edi. U ayolini kamdan-kam tilga olardi, mabodo u haqda gapirishga to‘g‘ri kelib qolsa, andak mungli tabassum bilan “bizning chittak xonim…” degan so‘zlardan boshlardi. Xotin chindan-da anoyi “mo‘mina”lardan emas edi: jahli qo‘ziganda jo‘jalariga tug‘ilgan xavf-xatarga qarshi jon-jahdi bilan hurpaygan ona tovuq kabi eniga-yu bo‘yiga “shoxlab”, vahimali tusga kirar, kip­riklariyu qoshlari, hatto pir-pir uchayotgan yubqa lablari uzra sabza urib, ikki chekkaga qarab yonboshlagan oltinrang, mayin tuklari ham xurujga kelgan tip­ratikonning nayzalaridek tikka-tikka bo‘lib ketardi. Bunaqa paytda muhtaram Fotih Burhonovich, ko‘pincha, raqibidan yengilib, dumini chotiga qisganicha vangillab juftakni rostlagan ko‘ppakday, ichida g‘udinglab, ko‘cha sari yo‘rg‘alab qolishni ma’qul ko‘rardi: och qornim,tinch qulog‘im. Faqat xonim bilan oralarida kechadigan dahanaki janglarning avj nuqtasida, sabr kosasi to‘lib-toshib, g‘azab otining egaridan uchib ketay, uchib ketay deyayotgan lahzalarda beixtiyor “Hah, chittak!..” deb yuborardi tovushini bir necha parda ko‘tarib. Balki “beixtiyor” iborasi bu o‘rinda uncha chak bosmas, axir Fotih Burhonovich butun zahriyu norizoligini, alamiyu ozurdaligini o‘zi o‘ylab topgan va nazdida juda yopishib tushgan laqab qatiga joylab otardi, lekin shu bilan biroz xumordan chiqib, yengil tortganday bo‘lardi. Bundan nordonroq, bundan og‘irroq koyishni minba’d lozim ko‘rmasdi (aslida haddiyam sig‘masdi-ya), zero u o‘zini ancha madaniyatli, ziyolinamo mardumlar sirasidan hisoblashlarini xohlardi. Nafsilamrini aytganda, u “daxshanda” bilan shirguruchga sariyog‘ bo‘lib ketishi qiyinligiga avval-boshdanoq aqli yetgan edi, biroq qo‘shilgani bilan har qanday vaziyatda (!) “qo‘sha qarish” talab etiladigan sho‘rolar davrida yostiqdosh bilan uning inon-ixtiyorisiz ajrashmoq rahbar-kadr uchun durustroq hayot kechirishning asosiy omili, garovi bo‘lmish partiya a’zoligidan, mansab-lavozimidan qo‘lni yuvib qo‘ltiqqa urish, o‘z kelajagi pillapoyalari poyiga arra solish demak edi. Buncha qurbonga rozi bo‘ladigan amaldor sahrodagi soyaday kamdan-kam uchrardi. Qolaversa, kelinchak ham komsomol xodimalardan, ya’ni partiya va hukumat joriy etgan ayollik haq-huquqini a’lo biladiganlardan edi, binobarin, undan tirik qutulishni o‘ylashning o‘zi xomtamalikdan, kaltafahmlikdan o‘zga narsa emasligini Fotih Burhonovich juda yaxshi anglardi. Axir u esini yemagan-ku, o‘z orzusidagi martaba-mavqega erishguncha ne-ne qabulxonalarda sarg‘aymagan, qanchadan-qancha ostonalarning tuprog‘ini iskamagan!

Ammo bot-bot yuz beradigan davomli va qizg‘in “muhoraba”lar, fikr va dunyoqarashlarning mudom zid kelishi bilan bog‘liq ezilish, ruhiy zo‘riqishlar oqibatida uning tolmas, metin yuragi hilviray, hil-hil jigari esa bandidan uzilgan chinor yaprog‘idek bujmaya boshlagan edi. Omad ham, dard ham bir kelsa qo‘shaloq keladi, deganday, orada “e” yo‘q, “be” yo‘q, ziqnafaslik ham ilashib o‘tiribdi. Bunisi kasallarning ashaddiysi, odamni o‘ldirmay qiynaydigani ekan. Katta ishxonada majlis o‘tkazayotganda, ba’zan kattakonlar, uyatli mehmonlar davrasida tutib, avj olardi. Tomog‘i shag‘alni bosgandagiday g‘ijirlab, chala bo‘g‘izlangan xo‘rozday xirillab qolganida o‘zini urgani teshik topolmay, qizarib, shishib ketgan ko‘zlari alang-jalang qila boshlardi. Xos shifokorlari tavsiyasi bilan “Zomin” va boshqa maskanlarda davolanib turardi. Muolaja ta’siri ikki-uch oyga yetib borardiyu yana arzimagan bir sabab bilan qaytalanaverardi. Bosh garang – bir yonda nag‘magar “malak”, ikkinchi tomonda zir-zir yurak, o‘rtada shirin jon halak. Tong-saharlar ko‘kka nola uchar: “Gunohim ne edi, ey falak?” Xullasi kalom, jiddiyroq chora axtarmasa chatoq ahvoli. Axir undan imdodu madad umidvorlar bisyor hali, hali rejalar gala-gala – kichik o‘g‘il-qizlari, kuyovlari, nevaralari, bo‘lajak nevara kuyovlarining o‘qishlari, ish-amallari, uy-joylari chala… Qolaversa, qachongacha olti yuz-yetti yuz chaqirimli masofaga qatnaydi – bir dunyo pul, vaqt sarflab? Boshqa chorasi yo‘qmikin?..

Yana o‘zining nekbinligi, topqirligi, dangalligi ish berdi. Muzofotning kun yurish tarafi etagidagi Yashil tog‘ni eslab qoldi. O‘sha toqqa dala hovli tarzida kichikroq bir nima solsa qalay bo‘larkin? Buning uchun avval borib aylanish, havosi yoqadimi, samara beradimi, yo‘qmi, sinab ko‘rish kerak.

O‘zi ixlos qo‘ygan tibbiyot professorlariga muddaosini aytdi. Sog‘liqni saqlash bo‘yicha mamlakatdagi qator nufuzli komissiyalar, hay’atlar a’zosi, keksa nevropatolog uni qo‘llab-quvvatladi:
– Yaxshi o‘ylabsiz. Albatta, tog‘larning tabiati, xususiyati har xil, o‘simliklar, daraxtlarning turi, kislorod miqdoriga, tuproq, havo tarkibiga, umumiy iqlimga va boshqa omillarga ko‘p narsa bog‘liq, bundan tashqari mijoz masalasi ham bor. Ammo baribir foyda qilsa qiladiki, ziyoni yo‘q. Natija darrov bilinmasligi mumkin, xolos.

Demak, fikr to‘g‘ri: toqqa hijrat qilmoq kerak… Vallohi a’lam, oiladan – g‘avg‘o uyasidan muayyan muhlatlarga uzoqlashish “muolajasi”ning zora barcha illatlar “doyasi” bo‘lmish dardi bedavoga ham nafi tegsa! Odatda ayriliq, hijron tosh bag‘irlarni yumshatib, mehrni kuchaytiradi-ku (aslida botinida aql tishi bilan barobar nish urgan yana bir maraz bor ediyu, uni o‘zi payqamas, to‘g‘rirog‘i, ahamiyat bermas, o‘ziga zararsizligi uchun beg‘araz va bexatar bir xasmol deb bilardi. Odatda qotib, qichishmay qo‘ygan yarani ham anchagacha xol bilan adashtirib yuradilar).

* * *

Fotih Burhonovich yoru birodarlariga, shuningdek jamoasiga ham (torroq doi­rada) o‘z niyatini oshkora etdi. Garchi u hal etuvchi qarorni hamisha o‘zi chiqarsa-da, ba’zida arzimagan masalani ham ko‘pchilik e’tiboriga, hukmiga havola qilgan bo‘lib, ularning yoqlovchi so‘zlarini bayonnomaga kiritib qo‘yar, zero, mashvarat xulosasi oilasi va boshqa tegishli idoralarga ko‘rsatish uchun asosiy das­tak, keyinchalik yuzaga kelishi ehtimolli da’vo, tahdid, ixtiloflarda po‘lat sovut ro‘lini o‘ynaydigan muhim hujjat vazifasini o‘tardi. Uning mansabdor sifatidagi asosiy aqidalaridan biri ham uzoqni ko‘zlab ish tutish, yana bir shiori – “ehtiyotkorlik osh talab qilmas” edi.

Dam olish kuni u barvaqt turdi-da, Yashil tog‘ sari yo‘l oldi. Mashriqdan mag‘ribga qarab yastanib yotgan tog‘ni yonlab o‘tgan o‘nqir-cho‘nqir, bir yoni paxtazor ilon izi so‘qmoqdan yurib, ancha ichkariga bordi-da, mashinadan tushib, yuqoriga tikildi. Olisdan bir qadar pakana, odmi ko‘ringan har qanday bo‘ydor narsaning salobati unga yaqin borganda bilinadi-ku. Aksariyat tog‘lar kabi tepa tarafi suyri Yashil tog‘ ham juda yuksak, vahimali bo‘lmasa-da, har holda mahobatli, eng ahamiyatlisi – shimol tog‘lari kabi qalin qor ko‘rpasiga o‘ranmagan, janubdagi jinsdosh-qarindoshlari singari giyoh unmas tosh qatlamlaridan iborat emas edi. Aksincha, harorat mo‘’tadil (albatta, shaharga nisbatan birmuncha salqin va shuning uchun ham orombaxsh), qoyatoshlar bo‘rtib, turtib chiqqan ancha-muncha yaydoq joylarini inobatga olmaganda, archa, yovvoyi jiyda, do‘lana, irg‘ay, yulg‘un va boshqa daraxtlar, butalar, chimday anvoyi o‘t-o‘lan bilan burkangan yashil va kulrang omuxta bir dunyo edi. Poyidanoq tog‘ havosining toza, yengil va huzurbaxshligi sezilib turardi. Qahramonimiz inqillab-sinqillab o‘n-o‘n besh qadam tepaga chiqdi, u yoq-bu yoqni xiyla kuzatib turgach, joy mo‘ljallay boshladi, yana besh-o‘n qadam balandroqdagi ikki-uch so‘tixcha nisbatan tekisroq, o‘ng‘ayroq yonbag‘irni ko‘z ostiga olib, qaytdi. Tanish-bilishlar, shotirlarini ishga solib, og‘irroq, mushkulroq yumushlarga mardikor yollab, bir oy deganda tog‘ qo‘ynida mo‘’jazgina boshpana qurdi. Uzoq yillar katta lavozimlarda ishlagani, mas’ul mahkamalar bilan aloqani hamon uzmaganligi tufayli mazkur joyda imorat ko‘tarishga ijozat olish, kadastrdan o‘tkazish masalalari og‘zining yeli bilan hal etildi.

To‘g‘risi, Fotih Burhonovich avvaliga qurilishning borishidan naridan-beri xabar olib turuvdi, o‘sha yerda jisman va ruhan yengil tortayotganini tuygach, astoydil bo‘lib qoldi. Boshda ishonmaganidanmi, uncha parvo qilmagan “chittak xonim” esa, ha, desa “toqqa ketdim” degan istehzo aralash g‘olibona ohangdagi gapni eshitavergach, battar hurpayib yurdi. Makon bitgach, rahbar xotini, farzandlari, kuyovlari ishtirokida oilaviy kengash chaqirdi va kechki payt bir sid­ra ko‘rpa-to‘shakni mashinaga ortib, o‘n bir yoshli nabirasi Sanjarbekni yoniga olib, toqqa chiqib ketdi.

* * *

Dastlabki kechalar xiyla ichki bezovtalik bilan o‘tdi. Garchi, sir boy bermaslikka urinishayotgan nabira bilan boboning ko‘zlari bir-birlarining og‘zidayu, xayollari, quloqlari tashqarida edi: halizamon qandaydir uvillash, irillash eshitilib qoladiganday… Axir notanish, buning ustiga tog‘lik, xilvat yerlar… Har narsa bo‘lishi mumkin-da. Chittak xonimning zaharxanda-pichinglari: “Bilganingizcha duo-puo o‘qib yoting, tag‘in, jin-pin chalib, bu kuningiz ham holva bo‘lib qolmasin. O‘zingiz mayli-yu, bolaga bir ziyon yetmasin-da…” Lekin ularning panohgohidan xiyla narida, tog‘ning teparoq qismlarida miltillab ko‘ringan yakkam-dukkam chiroqlar ularga taskin berdi. Baribir, birmuncha muddat Fotih Burhonovichning o‘ziga erish ko‘rinib yurdi bu tutumi. Odamlar nima deb o‘ylashyaptiykin? Ahmad Yassaviyga o‘xshab uzlatga chekinib, tarki dunyo qilmoqchi shekilli, deyishmayaptimikin?

Lekin kun bo‘yi shovqin-surondan, mashina ballonlari, asfalt yo‘llardan, panaroq-chekkaroqdagi uyum-uyum axlatlardan buruqsagan dimiqtiruvchi hidlar, gaz islaridan karaxt dimog‘i, achishgan burun kataklari, ko‘zlari, tani-jonining yayrashi oldida og‘ziga kuchi yetmaganlarning “mish-mish”lari chikora! Zero, tomog‘idagi g‘ijirlash, o‘pkasidagi “xir-xir”lar pasayib, nafas olishining xiyla ravonlashgani, ko‘kragidagi sanchiqlarning paysal topayotgani aniq sezila boshlagan edi.

Fotih Burhonovich lo‘labolishga yonboshlab, Sanjarbek cho‘k tushganicha sham, xitoy qo‘l chirog‘i yorug‘ida dars tayyorlashar, bir-biriga ertak, topishmoqlar aytib, “shahar” oldi-berdi qilishar, so‘ngra batareyali radiopriyomnikni past qo‘yishgancha pinakka ketishardi. Keyin akkumulyator bilan “elji” televizoridan olib chiqishdi. Rahbarni-ku, kuni bo‘yi qo‘shiq, musiqa sassiqkekirtak qilib yuborardi (ishxonasiga tushgan yangi, ikki qavatli “Elita” oshxonasining zamonaviy g‘arb estradasi ishqibozi, qishda ham rangli ko‘zoynak taqib, bog‘ichi mushtday qizil yo safsar galstugini doim oq ko‘ylagiga to‘qnog‘ich bilan qistirib yuradigan taqa mo‘ylov, daroz shefi undan ham zo‘rroq chiqib qoldi), ammo mult­filmga mukkasidan ketgan bolasi tushmagur tumtayib, ming‘irlab, qo‘ymadi.

Ertalab xizmat mashinasida uyga borib nonushta qilishgach, bobo nabirani maktabga tashlab, ishga o‘tib ketar, kechki payt barvaqtroq ovqatlanishardi-da, yangi maskanga – “Orom qasri”ga jo‘nashar va afsonaviy, romantik hayot og‘ushiga sho‘ng‘ishardi. So‘qmoq ham kengaytirilib, shag‘al yotqizilib, ancha epaqaga keltirilgan – do‘qir-do‘qirdan bezillamay bemalol yurish mumkin edi.

Chinakam rohatga kirib qolgan edi Fotih Burhonovich. Endi tog‘ poyida mashinadan tushishi bilanoq o‘zini tetik, bardam his qila boshlar, tabiatning butun husnu malohatini o‘zida mujassam etgan tog‘ manzarasining, yashil baxmal o‘t-o‘lanlarning beg‘ubor va yoqimliligi ko‘zlarini yashnatib, bahri-dilini ochib yuborardi. Bu yerning namozgar pallalari, ayniqsa, tunlarining latofati ta’rifiga so‘z topish mahol edi: oy yaqin va yirik, dog‘larining shakli shamoyiligacha yaqqol ko‘zga tashlanar, chang, tutun pardalaridan holi olovrang-pushti yulduzlar nihoyatda tiniq, ravshan charaqlardi. Bu holat, bu nafosat, bu musaffolik qahramonimizning ruhiyatini yanada yayratib, kuchiga-kuch, shijoatiga-shijoat qo‘shardi. Yorug‘ olamning shuncha go‘zalligi, nash’u namosidan bebahra yurgan bir g‘ofil ekanligidan afsuslanar, qancha oqshom, kechalarni “chittak” bilan arzimagan (!), o‘tkinchi narsalarni talashib-tortishib, bo‘g‘ilib, behuda sarf qilganiga achinardi. Hammasidan ham uydagi g‘alva-g‘ishavalardan, Malikai Turandotning yurakni zaharlangan o‘q kabi o‘yib, iljiratib o‘tadigan kesatma-qoqitmalaridan qulog‘i tinchib qolganiga xursand edi. Bu borada ham jiddiy o‘zgarishlar yuz bera boshlagandi. “Yana toqqa ketasizmi?”, “Bugun biz bilan qola qolmaysizmi?” kabi jur’atsizlik, ishonchsizlik va andak iltijo yo‘sinida aytilgan bu gaplar qulog‘iga erish eshitilar, hatto izzat-nafsi orom olardi.

Sof havo bilan to‘la sokin ma’voda Alpomishday qotib uxlardi. Azon pallasidagi saharhez bulbul, qoraqush, qorashaqshaq va boshqa notanish parrandalarning rango-rang dilrabo xonishlari dilning rohati, xafaqonning malhami edi. Chigirtkalarning chirillashi ham asablarni allalardi go‘yo.

Keyin-keyin Fotih Burhonovich dam olish kunlari shu yerda qolib, tog‘ni aylanib yurishni odat qildi. O‘z hujrasidan yuqoriroqqa – tog‘ning taxminan qoq beliga ko‘tarilib, durbinda ancha past va nari shahardagi ari uyasini eslatuvchi hayotni (to‘g‘rirog‘i, vaziyatlarni) kuzatarkan, ko‘nglida vasvasanamo hissiyotu ishtiyoq paydo bo‘ldi. Hamonki, tog‘da mazgil qurar ekansan, iloji boricha yuksakroq yerni tanlash kerak ekan, degan fikr qulog‘i ichiga kirib olgan suvarakday tinchini, oromini buzdi va u yangi joy chamalashga tushdi. Metin qoyalar kamligi, yuza qismining oddiy qora, sariq tuproqdan iboratligi Yashil tog‘ning asosiy fazilati edi. Maydaroq bo‘lsa-da, dov-daraxt ko‘p, o‘t-o‘lan qalin, kun kam tushganidan ular uzoq yashardi ham. Eng muhimi, tog‘ning yonini shilib, kesib, sahn, maydon yaratish, xiyla mashaqqat tug‘dirsa-da, har holda mumkin edi. Lekin shuncha balandga qurilish ashyolarini ko‘tarib chiqish muammosi-chi? Odam bolasi yelkasida tashib udda qilishini tasavvur etish qiyin. Avvalo, bu yergacha zina – yo‘l solish kerak…

* * *

– Yo‘l solish-ku “no problem”, shef, – dedi qurilish bo‘yicha ko‘p yillik malakaga ega, ancha uquvli va shu bois norasmiy maslahatchi rutbasini egallagan xodim mo‘ljaldagi pakkani ko‘zdan kechirib, azmoyish olarkan. U ko‘p jihatdan rahbarning ishonchini qozongan shotirlardan, faqat bir qusuri bor edi – ba’zi ism va so‘zlarga tili kelishmay, ko‘pincha noqulay ahvolga tushib qolardi. Masalan, “Fotih”ni – “Fath”, “Burhonovich”dagi “r” bilan “x”ning o‘rnini nuqul almashtirib – ayrim hududlarda “tutlar” so‘zini “tultar”, “yigitlar”ni “yigiltar” tarzida talaffuz etishganday – qovun tushirib, yon-atrofdagilarning “piq-piq” kulgisiga, shefning manglayi tirishishiga sababchi bo‘lar va shosha-pisha uzrxonlik qilib, yaltoqlana boshlardi. Lekin rahnamoning olijanobligi, kechirimliligini mudom suiiste’mol qilaverish ham insofdan emas-ku. Maslahatchi “xo‘jayin”, “shef” deya murojaat qilishga o‘tdi. Unga taassuban boshqalar ham… Dastlab Fotih Burhonovichning ensasi qotib, g‘ashi kelgannamo yurdi, keyin-keyin moslashib ketdi. Mana endi ana shu atamalar qulog‘iga kamroq chalinsa xavotirga tushadigan bo‘lib qolgan.

– Ammo, bu yerga ashyolarni faqat eshakda olib chiqish mumkin, – davom etdi mulozim xo‘jayinning o‘zgara boshlagan avzoyiga e’tibor bermay. – Mardikor, ustalar ham xizmat haqini balandroq so‘rashadi. Shuncha yuqoriga tushib-chiqish osonmas. Nimjonroq odamning bir ko‘tarilishda sillasi quriydi.

– Eshakda? – so‘radi iflos joyni bosib olganday afti bujmayib ketgan shef.

Eshak degan jonzotni uning iqi suymasdi. Nomi yoqimsiz, afti-angori ham kelishimsiz bu hayvonning xususan vaqt-bevaqt bor ovozda farosatsizlarcha hangrashi, odam bor-yo‘q demay, jartillatib “dam” qo‘yib yuborishi va yana boshqa ayrim sharmsizliklarini ko‘rsa ta’bi tirriq bo‘lib, yuzini shartta tes­kari o‘girib olardi.

– Ha, eshakda. Ham juda arzonga tushadi, – boshliqning o‘tidan kirib, kulidan chiqadigan maslahatchiga uning fe’l-atvoridagi ayricha jihatlar besh qo‘lday ayon edi. – Unga yem berilsa, bas. Ikkita xonaga ketadigan ashyo-yu, ashqol-dashqollar odam kuchi yo boshqa yo‘l bilan tashiladigan bo‘lsa, xonumoningiz sovuriladi.

– Hmm… Ot-chi, ot bo‘lmaydimi? – so‘radi hamon ensasi yumshamagan Fotih Burhonovich.

– Yo‘q, – iyagini tebratdi bosh shotir. U ishxonada, shefning xonadoni va o‘g‘il-qizlarinikidagi qurilish-ta’mirlov ishlarida, boshqa shaxsiy, ro‘zg‘or yumushlarida ham faol qatnashib yurganidan xojasiga fikri, e’tirozini nisbatan ochiqroq, erkinroq bildirar, rahbar ham uning jo‘yali maslahatlariga quloq tutardi. – Ot degani tekis maydonda poyga yo uloq chopishga, oliftagarchilik uchun minishga yaxshi, lekin u ikki dunyodayam eshakning vazifasini bajarolmaydi, bu yerga yuk bilan ikki marta chiqsa, tili qanjiq itnikiday osilib qoladi. Xachir tuzukroq ediyu, ammo u yo‘q-da bizda.

Shef stolni marom bilan chertib, bir oz sukut saqladi, keyin o‘mganini ko‘tardi.

– Hmm… Bo‘lmasa, yoshroq, ko‘rkamrog‘idan topinglar, – tayinladi u.

Fotih Burhonovichning soxt-sumbati kishida to‘poriroqday tasavvur uyg‘otsa-da, u o‘zini nafis did egasi, nazokatli shaxs deb hisoblardi. O‘rni kelsa-kelmasa: “Iting ham chiroyli bo‘lsin”, degan maqolni bot-bot takrorlab turishni kanda etmasdi. Garchi chiroy-husndan bir marta pand yeb, bir umrga kuygan esa-da, sut bilan kirgan e’tiqodidan chekinolmasdi. Maslahatchiga esa uning hozirgi iddaosi bo‘lakcha nash’a qildi.

“Qoshiga o‘sma qo‘ydirib, termilib o‘tirarmikin, – o‘yladi u. – Tavba, eshakning ko‘rkami bo‘ladimi, ish bersa hisob-da”. Esiga latifanamo bir hangoma tushdi. Bozorda bir xaridor sigirning yelini pastda qolib, boshqa avrat joylarini (albatta, bo‘g‘oz-qisirligini aniqlash maqsadida) astoydil, sinchiklab tekshira boshlabdi. Mol egasi shoir odam ekan, g‘ashi kelganini sezdirmay: “Taqsir, buni o‘zi nima xizmatga ko‘zlayapsiz?” – deb so‘rabdi. Askiyaning tag-zaminidagi ma’noni uqqan dallollaru olarmanning o‘zi ham rosa miriqib kulishgan ekan. Shotirning diliga ham shunga yaqin bir ajab savol keldiyu, yumor tuyg‘usi chalaroq xo‘jayinning tutaqib, shaytonlab qolishidan cho‘chidi. Ammo, aymoqi hazilkashi bo‘lganda juda ketardi-da… U miyig‘ini burab, shaytonini jilovladi.

Darhaqiqat, har qanday davra, muloqotda Fotih Burhonovichning yuz-ko‘zini jiddiylik, tundlik aslo tark etmasdi. O‘ziga qolsa, u ham ochiq chiroy bilan, yozilib gaplashishni (o‘shandaylarga juda havasi kelardi) xohlardi. Lekin qosh-qovog‘i tepadan bir narsa bosayotganday, beixtiyor osilib ketaverardi. Orqavorotdan unga “so‘xtasi sovuq”, “qovog‘idan qor yog‘iladi” kabi “ta’rif”larni yopishtirishlarini o‘ylab, diqqati ham oshardi, ammo “muallif-musavvirlari” unga shunday turqi-atvorni ravo ko‘rishgan bo‘lsa, boyaqishda ne iloju ne gunoh (Bunda, obbaxolam, bolaligida rahmatli katta buvisining “kulaverma, boyo‘g‘li tishingni sanab qo‘yadi”, deb bergan “ta’lim”ining ham hissasi yo‘q emasdir)!

* * *

Fotih Burhonovich umrida eshakka ishi tushmaganidan uni alimsinmagandi. O‘zining-ku, ikki dunyodayam achima hayvon bozorida shaltoq mol-qo‘ylardan avaylanib, yakka kift bo‘lib yurishini tasavvur qilolmasdi, inchunin o‘g‘illari ham ijirg‘anib, bosh tortishdi. Yana shotirlarning o‘zlariga insof tilashdan o‘zga chora qolmadi (Shef ulgurjiroq pulli savdo-sotiqlarga xodimlarning faqat o‘zlarini yubormasdi). Lekin odamzot shuncha keng va jannatning yorug‘ dunyo­dagi nusxasi bo‘lmish Zaminga qanoat qilmay, ming darajali haroratda ham erimaydigan tosh, qorishma jismlardan iborat samoviy sayyoralarga uchay-uchay deb turgan bir zamonda xar zotining ozayib, tabarruk bo‘lib ketganini (nimaga ehtiyoj, hojat pasaysa, o‘sha narsa o‘z-o‘zidan kamayib, yo‘qolib boraveradi-ku) unga zoriqqan kishigina biladi. Bozorga ahyon-ahyonda bitta-ikkita eshak chiqar, ular ham qarib, parti ketib, sharti qolgan edi. Bunaqa dirdovlarning tog‘ tugul, oddiy yo‘lda ham dadil yurishiga ishonch yo‘q.

– Hmm… ajabo, bitta eshak topish shuncha qiyinmi, a?! – deya hayron va jig‘ibiyron bo‘lardi rahbar. Tog‘ning o‘zi chamalab qo‘ygan yeriga tezroq boloi ravoq solish ishtiyoqi, jahdi uning ichini qizdirardi. – Qaysi deparada ko‘proq bo‘ladi o‘zi u qurib ketgur?

– Afg‘onistonda, Avstraliyada…
– Maynavozchilik qilma!

* * *

Nihoyat, “anqoning urug‘i” topildi: to‘rt oyoqli, tumshug‘i to‘mtoq, quloqlari yelpig‘ichday, kalta dum, ko‘zlari moviy, butun tanasi ko‘kimtir… Bunaqasini “ko‘k eshak” deyishardi. Fotih Burhonovich bolaligida o‘rtoqlari bilan qir-adirlarda mol-qo‘y boqqan davrlarida to‘p-to‘p bo‘lib, “quvdi-quvdi” qilib yuradigan hangiyu mochaxarlarni ko‘z oldiga keltirdi. Ko‘k eshak ularning birontasigayam o‘xshamasdi.

– Hmm… Juda qang‘il-ku bu, – dedi “shef noyob topilma”ning u yoq-bu yog‘ini sinchilarday nazardan o‘tkazarkan.
– Bular ham odamlardaqa – qotma, chayiri mehnatkash, semizlari ishyoqmas, tebsa-tebranmas bo‘ladi, – uqtirdi shotir.

O‘zi haqidagi kinoyalardan ranjigan jonivor ozg‘inligidan xijolat chekkanday, boshini xam qilib, rapidaday quloqlari bilan andak shilpiqlashgan ma’­yus ko‘zlarini to‘sib turardi.

– Yoshiyam bir joyga borib qolgan-ov…

Ko‘k eshak “unchalikmas” deganday, kallasini jur’atsizgina chayqadi. Mulozim bu gal qittak hazil gap qotishdan o‘zini tiyolmadi.
– Bir hisobda shunisiyam tuzuk, – dedi u ma’nodor tomoq qirib. – Yosh bo‘lsa, kechalari mochag‘arini qo‘msab uyqusi qochadi, ipini uzib ketib qoladi, ke­yin orqasidan to‘rva ko‘tarib, ko‘chama-ko‘cha, mahallama-mahalla: “Bizning yorni ko‘rgan bormi?” deb istab yurishga to‘g‘ri keladi.

Jonivorning hamiyatiga ranj yetib, boshini tikladi. Oriyat kamarini g‘ilofidan ozgina chiqargan yerida sinalmagan yangi xo‘jayinning jig‘iga tegib qo‘yishdan hadiklanganday, to‘xtadi, kamarni joyiga qaytardi.

Fotih Burhonovichga esa, rostdan ham mutoyiba hayf edi. U odaticha “hmm…” deb to‘ng‘illadi-da, qo‘liga kaltak olib, eshakning ayri yog‘ochday turtib chiqqan dumg‘azasi ostidan – ichiga botgan sag‘risidan itarib ko‘rarkan, uning tuyoqlarini yerga mahkam tirab, gandiraklamaslikka harakat qilayotganini payqab qoldi.

– Xiyla ish ko‘rganga o‘xshaydi. Ishqilib, yalqov yo qaysaridanmasmikin?

Ko‘k eshak boshini bularga ters burib, bir-ikki yer tepindi. U aftidan e’ti­rozini ifodalovchi jiddiyroq xatti-harakatlar sodir etishdan tiyilib, o‘zini og‘irlikka solar, zangori qorachiqlaridagi norozilik uchqunlarini ham ko‘rsatmaslik payida edi.

– Shuniyam arang topdik, lekin hali yana ancha ish berishiga javob! Eshak bilan itning joni savil bo‘ladi, deb bekorga aytishmaydi. Bu haqiqiy tog‘ eshagi ekan. Har qanday g‘o‘rasha xodim sizning qo‘lingizga tushganda ipakday mayin tortib qolganday, buyam chaqqon bo‘p ketadi.

Shefning mijjalari, lab burchlariga tabassum indi.
– Hay, mayli, – dedi u taqdirga tan berganday.

Boshqa istab ko‘ringlar, deyin desa, tag‘in vaqt yo‘qotishni mulohaza qildi, ortiq kutishni istamasdi.

* * *

Ish boshlandi. Eshak “hayt!” desa hurkib, sapchib tushar, ko‘zini yumib, taysallab, ortiga tisarilardi.

– Ana, aytmadimmi?! – bo‘g‘ildi shef.
– Menimcha bu johilroq odamning qo‘lida tayoq yeb bezillagan, yaxshi gapirish kerak.

Fotih Burhonovich g‘ijindi.
– Hmm… Sizlaymizmi?.. “Eshakboy aka” deylikmi?

– Eshak zotining qorni yaxshi to‘ysa, bas, ishlayveradi, – dedi shotir nigohini shefdan olib qochib, ko‘k eshakning yoli deyarli to‘kilib bitgan bo‘yniga shapatilarkan. – Ha, zang‘ar, ishqilib, bizni o‘sal qilmagin-da! Shalpang quloqlaringga quyib ol: “Yaxshi bo‘lsang, oshingni yeysan, yomon bo‘lsang boshingni”, degan maqol senlarga aytilgan.

Bosh shotir haq edi. Rostdan ham ko‘k eshak aslida juda royish, itoatgo‘y ekan. “Nafaqa” yoshidan o‘tib ketgan bo‘lishiga qaramay, shefning o‘ziga o‘xshab, harakatchanligini aytmaysizmi! Tog‘ poyiga uyilgan arava-arava, tonna-tonna semonlarni uning yelkasiga ortib tashishga kirishdilar. Fotih Burhonovichning omadi chopgan edi. Jonivor uquvli, qobil shogirdday, esli-hushligina ekan. Naridan-beri eplangan zina-yo‘lakdan ikki-uch marta yetaklab, ortidan xalacho‘p bilan yengil niqtab haydab chiqishgach, keyin qiyin-qistovsiz o‘zi harsillab, tumshug‘i yer purkab, tepaga o‘rlayveradigan bo‘lib qoldi. Pastga tushishda esa ko‘pincha uni shotir, ishchilardan ikki-uchtasi minib olishardi.

Fotih Burhonovichning yuragi esa quvvatlanib borardi. Dastlab bir necha qadam ko‘tarilsa hansirab, nafasi og‘ziga tiqilib yurdi, ammo u toqatli, chidamli, mashaqqatlarni mardonavor yengish qobiliyatiga ega edi. Sekin-asta kamida yuz metrga – yangi qurilish ketayotgan joyga iligi, yuragi, jigari qaltiramay, ildamroq chiqa boshladi. Shundan keyin shefni eshak minishga ham o‘rgatishdi…

Bir kuni ishdan horib, mashqi pastroq kelgan Fotih Burhonovich taraddudlanib, kaftini peshonasiga soyabon qilganicha tepaga tikildi. Hushyor, sodiq shotirlardan yana biri ko‘k eshakning chang-chungini qoqib, tozaroq bir to‘shakni ikki buklab to‘qimi ustidan yopdi-da (egar-jabdug‘i yo‘q edi): “O‘tiring, xo‘jayin”, dedi.
– E, qo‘ysang-chi, – qo‘l siltadi rahbar.

U faqat bolaligida tengqurlari bilan ermakka sinashta eshaklarni mingan edi.
– Nima qipti, minvolovring, qiynalmay, bir pasda chiqvolasiz.

Boshqalar ham sidqidildan da’vat etishgach, azbaroi toliqib turganidan: “Ha, mayli, buyam bir eshak o‘yin-da”, deb, shotirlari ariqchasifat yerda jilovidan tutib turishgan hangi yoniga ikkilanibroq, sal lapanglab yurib bordi. Qo‘li bilan tizzasi tagidan ko‘tarib, o‘ng boldirini eshak tepasidan qiyinchilik bilan oshira boshladi. Shotirlardan biri har ehtimolga qarshi eshakning no‘xtasini jag‘i ostidan mahkam qisib turar, boshqalari shefning kiftidan suyab, dumg‘azasidan, sonidan himo berishardi. Fotih Burhonovich ne zamonlardan beri biron narsa minmagan, oyog‘ini bu qadar yuqori ko‘tarmagan edi. Xayolida shimining og‘i chokidan so‘kilib ketadiganday tuyulardi. U yiqilib-netsa biron yeri lat yeyishidan emas, shotirlari, begona mardikorlarga mazax bo‘lishdan xavotirlanardi.

Xullas, uni ko‘k eshak ustiga bir amallab, polizdagi qo‘riqchiday cho‘nqaytirib o‘tqizdilar. Jafokash jonivorning beli sal egildi.

– Meni ko‘taradimi o‘zi buning? – dedi Fotih Burhonovich yoniga jinday o‘girilib.
– E, qo‘rqmang, bu maxluq sizdaqadan ikkitasini ko‘rdim demaydi.

Ko‘k eshakka gapning siltama ohangi xush kelmadimi, yo aksincha, kerildimi, so‘zlovchiga yer ostidan ko‘zlarini g‘ilaylatib, dumini likillatib qo‘ydi. Bu ishoratlarda “sal oshirvording-ku, oshna…” degan mazmun ham yo‘q emas edi.

– Oldiroqqa jilvoling.
– Sal engashib o‘tiring, – deyishdi g‘amxo‘r mulozimlar notavon xarning dimog‘-firog‘iga e’tibor berishmay.

Rostdanam, sentnerlab yuk tashiyotgan chayir ulovga bir davangirning toshi nima degan gap! Ko‘k eshak quloqlarini dingkaytirib, quyrug‘ini tebratib, yuqoriga tomon dadil o‘rmalab ketdi va xash-pash deguncha manzilga yetib chiqdi. Egarsiz ulovda o‘tirish bir oz noqulayligini, bir-ikki marta orqaga surilib tushib ketayozganini hisobga olmaganda, joni qariyb ozor chekmadi. Faqat ustalar bir-biriga im qoqib, iljayib qo‘yishdi.

* * *

Endi ko‘k eshak kunduzi binokorlik ashyolari, anjomlari hamda shotirlar, usta, mardikorlarni pastdan yuqoriga, yuqoridan pastga tashir, ertalab-kechda esa xo‘jayin bilan nevarani olib tushib, olib chiqardi.

“Tavba, judayam beg‘araz, bechiqim dastyor, tayyor lift-a, shunday ajoyib narsani mensimay, burnimni jiyirib yuribman-a”, deb qo‘yardi rahbar o‘zicha. Mana, hech kim hech narsa deb gapirayotganiyam yo‘q (o‘ylashsa o‘ylashayotgandir, xo‘p, nima bo‘pti?!), xonligidan, Fotih Burhonovichligidan ham tushib qolgani yo‘q. Turgan-bitgani foyda ekan bu bachchag‘arning, xuddi toza asalday…

Shundan keyin shefning eshakka munosabati, muomalasi butunlay o‘zgarib, unga alohida e’tibor bilan qaray boshladi. Yomg‘ir-jalalarda (tog‘da tez-tez yog‘ingarchilik bo‘lib turadi-ku) ochiqda qolib ketardi shumshayib. Kichikroq bo‘lsa ham, oxuri bilan maxsus bostirma tiklatdi. Har kuni ertalab shotirlarga o‘t-yemini vaqtida berib turishni tayinlaydigan bo‘ldi. Uni erkalatib, Ko‘ktoy deb nomladi. Xojasining bunday izzat-ikromi, marhamatidan terisiga sig‘magan jonivor yanada sidqidildan xizmat qilishga kirishdi… Afsuski, boshqalar unga bunchalik mehr-muruvvat, iltifot ko‘rsatish lozim deb hisoblashmasdi. Uni hamma tushlikka o‘tirgan paytdagina suv ichib, xashaklanib olishi uchun to‘xtatishar, bo‘lak mahal tindirishmasdi. Ikki ishchi uning yelkasiga bir dunyo taxta-yog‘och yo shiferni ortib, mahkam bog‘lab jo‘natib yuborib, o‘zlari to u qaytib tushguncha ajriqda tanballarcha olchayib yotishlarini ko‘rganda Olloh suyib yaratgan mahluqotning xudbin, ayyor va rahmsizligidan dili og‘rir, lekin buni aslo sirtiga chiqarmasdi. Ilgari qurumsoq, nochor egalar qo‘lida ochin-to‘qin qolib yurgani, bu yerda mehnat og‘ir bo‘lsa-da, har holda yemishi tayinligini yuz-xotir qilib, damini ichiga yutardi. Faqat juda holdan toyib, gandiraklay boshlagandagina, yiqilib tushib ketiga tayoq yeyish yo haydalishdan qo‘rqib, unga yuk ortuvchilarga iltijoli mo‘ltirar, buni payqagan ziyrak shotir unga dam berishni taklif qilardi. Shunaqa kezda Ko‘ktoy borib o‘sha mehribon, oliyhimmat kimsaning jag‘i, quloqlaridan yalab olgisi kelardi. Zero, u sabrli, shukrli va yaxshilikni biladigan eshak edi.

* * *

Qurilish bitgach, Fotih Burhonovich Ko‘ktoyni o‘zlariga doimiy ulovlikka tayin etdi. Ertalab nabira bilan pastga minib tushib, jilovini bo‘yniga tashlab qo‘ysa, boyaqish o‘zi indamay tepaga chiqib ketar, kechki payt Sanjarbek bir hushtak ursa, zing‘illaganicha yetib tushardi. Jonivorda qaysarlikdan asar yo‘q, jinsdoshlariga o‘xshab daydib ham yurmas, maslahatchi aytganday, ehtirosi qo‘zib, besaramjon bo‘lmas, xunuk harakatlar ham qilmasdi. Umuman, har zamonda yerga ag‘anab, tuproq changitishini demaganda, ortiqcha nojo‘ya qilig‘i yo‘q edi. Eshakni befarosat mahluq deganlari unchalar to‘g‘ri emas ekan. Ko‘ktoyning fahm-farosati, esliligi shu miqyosda ediki, Fotih Burhonovichning majlis yo mehmondorchiligi cho‘zilib, kechikishsa, tog‘ poyida, shu yaqin-atrofda o‘t chimdib aylanib yurar yo oyoq-“qo‘l”larini uzatib, xo‘jayin va xo‘jayinchani bedor kutib yotardi.

Ko‘ktoy tunlari bamisoli yaqin hamsoya, binoyiday dalda ham edi, “qo‘rqmay, xotirjam uxlayveringlar, men uyg‘oqman, hushyorman”, deganday, tepinib, kalta pishqirib turardi. Hangrashi valine’matiga uncha yoqmasligini sezib qolganidan keyin azaliy, qavmiy amali-odatidan ham chekingan, kechasi bir-ikki marta xumorbosdiga astaroq hangillab qo‘yar, kunduzi vaziyatga qarab hangrab olardi. Xojasi minganda esa, uning dimog‘ini bulg‘amaslik uchun dumini qattiq qimtib yurardi.

Fotih Burhonovich miltiq opchiqib (u ovchilar jamiyatiga, nafaqat unga, balki muzofotdagi biron masalada asqotishi mumkin bo‘lgan jamiki jamiyat, uyushmalarga faxriy a’zo edi), eshik yonidagi devor burchagiga osib qo‘ygach, yanada xotirjam tortdi. U jiddiy zarurat va ehtiyoj tug‘ilmagani bois, deyarli ishlatilmagan, qayish tasmasi ham yap-yangi qo‘shtig‘iga bot-bot faxr va qoniqish bilan nazar tashlar ekan, qichishadigan joyini oldindan qashib qo‘yish tadbirini ishbilarmonlik faoliyatining asosiy yo‘rig‘iga aylantirib olgani uchun o‘zidan, aqli-zakovatidan mamnun bo‘lib (hozir bunaqa tanqis matohni qayerdan topardiyu, qanday sotib olardi?), jilmaydi. Shunda (umuman, har doim xursandligini ifoda etganida) uning xiyla cho‘ziq, chekkalari bujmaygan lab-lunjiga tansiq tabassum yoyilib, chilopchinday to‘garak, keng, qon sitilib chiqaman deb turgan betlari battar tarvayib, yanada tirsillab ketganga o‘xshardi. Qurol uning nazarida tog‘ tepasidagi yolg‘iz, xilvat uyga uzukka ko‘z qo‘ygandek yarashib, qandaydir kemtikni to‘ldirib turganday tuyulardi.

Endi rahbar nabirasining orqa tomiri tortib qolsa, bir o‘zi ham chiqib kelaveradi. Qo‘rqadigan, xavfsiraydigan bir narsa sezilmasdi. Boshida chiyabo‘ri, yovvoyi cho‘chqa bormikin, deb o‘ylovdi. Hozircha ulardan darak yo‘q. Fotih Burhonovich ilondan o‘lguday cho‘chirdi, bu mudhish gazandani televizorda ko‘rsa ham bir seskanib tushar va go‘zal ayollarni shu turqi muz mahluqqa qiyoslaydigan yaponlardan ham, xitoylardan ham juda xafa bo‘lib ketardi (uning “chittagi” toifasidagi xotinlar mengzalsa boshqa gap!). Tog‘ har xil ilonlarning konimasmikin deb hadiklanuvdi, xayriyatki, shu choqqacha biron marta ularga ro‘para kelmadi. Nozikta’b, mo‘’tabar “mehmon”ning o‘takasini yorib, baloga qolmaylik, deb o‘zlarini tortib yurishibdi chamasi. Shunday bo‘lsa-da, bozordan tuki o‘skin yo‘g‘on arqondan bir bog‘lamini opkeltirib, hujra atrofiga aylantirib chuvab chiqqan, uning yonidan bir sidra kigiz to‘shab qo‘ygan. Yakshanba kunlari yigitchalarday ixcham sport liboslari, butsi yo krossovka kiyib, Sanjarbek yo‘ldoshligida tog‘ aylanar, kaklik, chug‘urchiq, tog‘ chumchug‘i otib, qozonga bosishar yo sixga tortishardi.

* * *

Bir kuni Fotih Burhonovich boz yuqoriga – tog‘ning ustiga chiqdi, bu yerdan borliq-dalalar, bog‘lar, shahar yanada g‘aroyib – undan ancha quyida yastanib yotganday, fuqaro-bandalar chumoliday mayda, shunchaki ivirsib yurishganday ko‘rinardi. Ittifoqo shef yuksakka ko‘tarilgan sari o‘zini avvalgidan-da sog‘ va qudratliroq, ulug‘vor va ustuvorroq, har ishga, har narsaga qodirday his etayotganini angladi, shu joyda umri, amallari tag‘in-da bezavol, barqaror bo‘ladiganday… Tubandagilar qo‘llari bilan u tomonni ko‘rsatib, bir nimalar deyishayotganga o‘xshardi. Sirasini aytganda, olam va odamlarga tepadan engashib qarashning maroqli va nash’ali ekanligi avvaldan ayon edi unga. Yuragining bir chetida zamin pastlik qilib qolayotganday, o‘z darajotidan qanoat hosil etmayotganday bir hissiyot oskolka parchasiday ahyon-ahyonda g‘imirlab qo‘yar, illo buni sezmaganga olardi. U tabiatan o‘z his-tuyg‘ulariga ortiqcha erk berib yuboradiganlar toifasidan emasligi bilan boshqalardan farqlanib turardi. Har bir ish, tadbirning qulay mavridi kelishiga ishonar va uni umid-bardosh bilan kuta olardi. Ammo o‘zining bunday yashash uslubini zinhor-bazinhor moslashuvchanligi yo bir oz shiddatsizligi hosilasi deb bilmasdi, jilla qursa, o‘zgalarda shunday tasavvur uyg‘otishni istamasdi. Kasalliklar jarayonni tezlashtirishga yordam bergan edi.

Shef xuddi ana shu yerda – tog‘ning qoq qirshovida qad rostlayajak hujrani ko‘z oldiga keltirarkan, shirin entikdi. Magaram, tili mazkur atamaga duduqlanib, og‘rinib aylanar, bu so‘z jo‘n, odmi bir qurilmani – bechorahollar kulbasini ifodalamish g‘arib kalimaday tuyulardi, faqat uni Boburdek shoh, ulug‘ shoir, mutafakkir olim o‘zi Baroko‘h tog‘ida bunyod ettirgan me’moriy obidasiga nisbatanki qo‘llaganini eslab, o‘ziga tasalli berardi.

Endi tajriba, malakaning yetarliligi, arzon ishchi kuchining muhayyoligi, eng muhimi, yuk tashuvchi bebiliska ulov – Ko‘ktoyning borligi unga qanot bag‘ishlamoqda, orzularini shoxlantirmoqda edi.

* * *

Tabiiyki, yangi bino burungilarga qaraganda qiyinroq va uzoqroq muddatda bitdi, lekin shefning ichi yanada yorishdi. Endi Yashil tog‘da uning bir emas, uchta istiqomatgohi mavjud edi, darvoqe, ularni “xo‘tel” desa ham bo‘larkan, charchab yo erinib qolgan kuni pastki “qavat”larda tunab qolaverishadi. Panohgohlarga “Quyi xo‘tel”, “O‘rta xo‘tel”, “Yuqori xo‘tel” deya ot qo‘yildi. Ayvonlari, ustunlari, peshtoqu shiftlari yog‘och o‘ymakorligi san’atining naqsh-gullari bilan yasantirilgan va u bezaklar tovlanuvchi zarlar ila orolantirilgan mazkur imoratlar zamon shevasida “mini qasrcha” deyilsa ham birovning haqi ketmasdi. Xususan, “Yuqori xo‘tel” yanada shinam va ko‘rkli chiqqan edi. Ayniqsa, loyihasi havas va hayratga loyiq edi. Mo‘’jazgina peshayvon ostidan kiriladigan bir juft xona, ularning ikkala yonboshida ensizroq, ammo uzun soyabon bo‘lib, bino go‘yo qanotlarini kerib, o‘ljani yo o‘zining hududini bir aylanib kelishni mo‘ljallab, uchishga shaylangan, qoyadan ko‘tarilayotgan ulkan, qudratli burgutning timsoli edi. Bu tarhni Fotih Burhonovich qandaydir xorijiy jurnaldan olgandi. Ichki devorlar tasviriy san’at asarlari bilan jihozlandi. Bir tomonga mahalliy rassomlardan birining moybo‘yoqda ishlangan “Kuz manzaralari” kartinasini, ikkinchi tarafga “Mona Liza” portretidan ko‘chirilgan nusxani ildirdi. Sirasini olganda, ko‘rimsizgina, hatto tayinli qoshi yo alohida e’tiborni tortadigan jihati ham yo‘q oddiy bir ayol tasvirlangan bu suratning bag‘oyat mashhurligi sirining tagiga yetolmay boshi qotardi (boshqalardan so‘ragani tortinardi – buning sababi ravshan, albatta). Lekin, “Bir balosi bo‘lmasa, shudgorda quyruq na qilur” maqoliga ham o‘zicha ma’no beradigan Fotih Burhonovich uchun muhimi bilish, mohiyat emas, balki egalik, mavjudlik va o‘zgalar taassuroti edi.

“Yuqori xo‘tel” ancha salqin, hatto ayozroq edi, ko‘rpa yo adyol yopinishga to‘g‘ri kelardi. Ammo deraza darchasidan kirayotgan ajoyib shabboda xonani toza havo, muattar bo‘ylar bilan to‘ldirar, ular orasida, ayniqsa, jiyda gulining xushbahra ifori uzzukun texnika asrining xush-noxush, yoqimli-yoqimsiz axborotlari, voqealar, suhbatlar tafsilotlari yuki bilan cho‘yanday og‘irlashgan miyaga, yurakka yengillik, xushhollik bag‘ishlar, yanada yaqin mohi munavvarning shu’lasi esa kishini zavqu surur ummoniga g‘arq aylardi. Fotih Burhonovich vujud-vujudidagi tanglik, tarangliklarning obdan yog‘langan teridek tobora yumshab, bo‘shashayotgani, chakka va bo‘yinlaridagi tirishlarning yozilayotganini aniq fahmlab yotar, oyoq-qo‘llarini yozib, yosh boladek miriqib uxlardi. Ertalab va oqshomlari, fazo tiniq, sarin yellar esib turgan chog‘larda “xo‘tel” sahniga chiqib, atrofni tomosha qilish, shaharni olisdan kuzatish dilni yashnatib, tanani yayratuvchi halovatbaxsh mashg‘ulotga aylandi. Shaharda, xususan, Fotih Burhonovichlar hovlisida quyosh ko‘ko‘par binolar, daraxtlar panasida terak bo‘yi yuksalgandagina, shunda ham chala-yarim, bir qadar rangsizlangan, kichraygan taxlitda ko‘rinadi. Tog‘da esa, tong yorishgandan salgina fursat o‘tiboq xurshidi olamning avval och qizil shafag‘i ufqqa taralib, so‘ng o‘zining ilk ko‘klamda zamin betini yorib chiqayotgan boychechakday nozlanib, dam sayin, ohista-ohista, sezilar-sezilmas ko‘tarilib jamol ko‘rsatishini entikib, hayajon bilan qarshi olish, yo uning shom aro samoning g‘arbiy chetida sekin-asta pastlab, kattarib, qontalash tusda tog‘lar ortiga, ummonlar qa’riga xomush sho‘ng‘ishini ochiq-oydin, umrning betakror bir kuni bilan vidolashganday mahzun alfozda uzatib qolish ta’rifga sig‘mas mazkur onlar qadr-qimmatini yurakdan tuyadiganlar uchun tabiatning eng go‘zal, eng xush va eng iztirobli manzarasi, ilohiy, ibratli mo‘’jizalarning eng ravshani, eng buyugidir. Qahramonimiz shahar chiroqlarining tunda uzoqdan va xususan, yuqoridan yulduzlarday jozibali nur sochishi, tovlanishini ham shu yerda, durbin yordamida kashf qildi. Kuni bilan uning shashtini kesadigan diqqinafas muhit qiyofasi mutlaqo o‘zga jilo kasb etishini ko‘rib hayron-hayron qoldi.

Xullas, tani sihat, dimog‘ chog‘, kayfiyat soz edi. O‘zini dunyoga qayta kelgandek tuyardi. “Bor ekan-ku haqiqat!”, “Bor ekan-ku hayot!”, deya hayqirardi bolalarcha zavq bilan. Voajabo, dardlarining davosi, mushkulining kushodi shundoqqina tumshug‘ining tagida ekan-ku, ahmoqlarcha bir dunyo pul sarflab, qancha arz-dod, mashaqqatlar bilan viza olib, jonini battar tahlikaga qo‘yib, Isroil degan mamlakatlarda tentirab yuribdi-ya! Oldingdan oqqan suvning qadri yo‘q, deganlari shudir-da!

Ilgarilari Fotih Burhonovich tog‘u toshlarda qo‘nqaygan tomlarni ko‘rsa, pastdan yer tegmadimikin, chiroqsiz, televizorsiz, g‘aflatda qanday kun kechirisharkin, deb taajjublanardi. Holbuki, bunday joyda umrguzaronlik qilishning gashti bo‘lakcha ekan – tinib o‘lmas bandai bebaqo, besarning peshanasi tirishavermay, aksincha, tars yorilgan yuraklar darzi bitar ekan. Endi shef odamzotning shunday sharoit, imkoniyatlar turib (sayyoramizda nima ko‘p, tog‘ ko‘p!), nuqul diqqinafas shaharga – shovqin-suron, ola-g‘ovurga, chang-tutunlar ichiga o‘zini urishi haqiqiy g‘ofillik, gumrohlik ekaniga imon keltirgan edi. Ayni vaqtda u mansab-amalidan ko‘zi qiymaydigan qanchadan-qancha muhtaram zotlaru, qo‘li qisqa, nochor yo noshudlarning umri unikiga o‘xshagan kasalliklar sabab, o‘z joniga achinmaganlari yo achinib udda qololmaganliklari tufayli bevaqt zavol topayotganini o‘ylab, o‘kinib qo‘yardi. U o‘zgalarga achinishni inson unvonliq mavjudotning ongliligi alomati, turdoshlik tuyg‘usining in’ikosi degan fikrda edi. Lekin, o‘zining ham zarurat bo‘lmaganda bu yerlarga qadam bosish xayoligayam kelmasligini o‘ylashga goh fursati, goh xohishi yo‘q edi.

To‘g‘ri, tog‘da momaqaldiroq dahshatli qarsillaganida osmon chok-chokidan sitilib ketadiganday, chaqmoqlar yer yuzini yondirib yuboradiganday tuyulardi, biroq bu vahimali jarayonning kechishi uzoq davom etmas, keyin daraxt yaproqlariyu qat-qat maysa-giyohlarning qiyoq-barglarida nuqra tomchilar jilolanib, manzara shunaqangi jozibali bo‘lib ketar, falak moviy ko‘lday tiniqlashib, xushhidlar taralib, shunaqangi osoyishta, xushbahra palla boshlanardiki, Fotih Burhonovich koinotning unga doxilu daxlsiz g‘am-tashvishlarini, hatto «chittak xonim»ning ohanjamalarini ham butkul unutar, og‘zini baliqday kappa-kappa ochib, tozargan havoni hirs bilan, yutoqib simirar va ko‘nglining qa’ridan tiliga beixtiyor: “Qani endi shu joyda ming yil yashasang!” degan nido otilib chiqardi.

Muxtasar gap – hamma ishlar oliy va a’lo edi. Ammo, “har to‘kisda bir qusur” maqoli bejiz to‘qilmagan ekan-da… “Eshakning yuki yengil bo‘lsa, yotoq bo‘ladi”, degan gap ham rost ekanmi, yo qarilik oxir-oqibat o‘zini ko‘rsatdimi, yo nomus kuchi, jon holatda ishlash asnosida o‘zining bor quvvat-layoqatini sarflab yuboribmidi, Ko‘ktoyning shashti-shijoati sekin-asta susaya boshladi. Bobo bilan nabira mingashib chiqishayotganda, tushishayotganda jonivor harsillab, oyoqlari mayishib-chalishib ketayotganga o‘xshar, ba’zan bir zum-bir zum to‘xtab olardi. Nogahonda cho‘kkalab ham qolar, yana, sir bermaslik uchun darhol qaddini rostlab, o‘zini tetiklikka solardi. Zero, u hamon xojasining o‘zi haqidagi dastlabki fikrlari (qarilik, yalqovlik, qaysarlik borasida) asossiz ekanligini isbotlashga tirishardi.

“Birda bo‘lmasa, birda qaltis ish ko‘rsatadi-yov bu haromi”, dedi Fotih Burhonovich o‘ziga o‘zi.

Ko‘ktoy endi ilgarigiday kechki payt pastga tushib turmas, hushtakka ham chopavermas yo uni eshitmasdi. Xo‘jayin koyisa, ayb qilgan boladay yerga qarab, tuyoqlari bilan tuproq titib turaverar, avf eting ojiz qulingizni, deganday qoshu qulog‘ini chimirib qo‘yardi. Kunduzlari u kuch-quvvat yig‘ish maqsadida ko‘p-ko‘p o‘t yer, dam olib yotardi. Lekin boyaqish qancha chiranmasin, pushti panohining undan ixlosi qaytib, hafsalasi sovub borayotganini sezib ezilar, o‘ksik, mahzun ko‘zlarida yosh g‘iltillardi.

Endi bu qirchang‘ini tezda yo‘qotish kerak, degan qarorga kelgan edi shef (u masalani shu safar istisno tariqasida muhokamaga qo‘ymadi, birontasi fikridan qaytarishga urinishidan hadiksiradi) – bu uning birinchi marta yakkaxonlikda, mustaqil qaror qabul qilishi edi. Faqat yangisini ko‘zi ko‘rmay turib, eskisidan voz kechsa, butunlay ulovsiz qolishardi. Yuqori ravoqqa piyoda chiqib tushish ancha dushvor va xavfdan xoli emas edi. Balandlik havosidan nafas olish esa hayotiy ehtiyojga, ulug‘vorlikning yangi, qudratli omiliga aylangan edi.

Fotih Burhonovich shotirlariga zudlik bilan yoshroq, baquvvatroq eshak topib keltirishni amr etdi: “Urug‘i qirilib ketmagandir!”

Yangi eshakni qo‘shni tumandan sotib olib kelishdi. U chindan ham navqiron, tiyrak, etlikkina, tizzalari do‘mboq, qoramtir baxmal kabi silliq yunglari, quyuq yoli ko‘rkam edi. Xullas, eshakka ancha mehri tushib qolgan shefga g‘oyatda ma’qul kelib, beixtiyor bir qarsak urdi, hatto o‘yinga tushib ketayozdi. Uning o‘sha paytdagi alfozini ko‘rgan odam arzanda qizi bola ko‘rmay yurib-yurib, bir yo‘la Hasan-Husan tug‘ibdi shekilli, deb gumonlashi turgan gap edi. Azbaroyi suyunganidan eshakni topishda jonbozlik ko‘rsatgan ikki shotirni oylik maoshlarining olti foizi miqdoridagi mukofot bilan taqdirlash to‘g‘risidagi buyruqqa ham og‘rinmay imzo chekib yubordi. Bu bilan u yaxshilikka yaxshilik qaytarish, sadoqatni munosib baholash, fidoyilikni qadrlash tarafdori ekanligini amalda isbotladi.

– Endi bu azamatga bir munosib ot qo‘ysak, – maslahat soldi u shotirlariga.
– Qora g‘unon deb atasak-chi, o‘ziga mos, – taklif kiritdi maslahatchi.

– Qora g‘ilmon?
– Qora g‘unon…
– Qora g‘ulom, degin… Hmm… Durust, durust, – kallasini likillatdi shef. – Yaxshi…

Bosh shotir yana qayta izoh berishdan o‘zini tiya qoldi.

Eskisini, endi u bozorga yaramaydi, deb, uzoq bir yaylovga tashlab qaytishdi.

– Sen ozodsan, Ko‘ktoy! To‘rt tomoning – qibla, ayshingni surib, tuyog‘ingni sudrab yuraver, – deyishdi.

Mashaqqatli mehnatda ezilgan, mutelikdan bezillagan jonivor shataloq otib, boshi oqqan yoqqa ketadi, balki o‘z qavmlarini topib, ularga qo‘shilib olar, deb o‘ylashdi. Endi o‘z salafining mansabi, og‘ilini, oxurini egallagan Qora g‘ulom dikonglaganicha bobo-nabiralarni quyiga olib tushar va “Yuqori xo‘tel”ga olib chiqardi.

Ammo ikki kundan keyin Fotih Burhonovich yarim kechada eshak hangrashidan uyg‘onib ketdi, birmas, ikkitasi “hang-hang” qilar, birining ovozi o‘tkir, chiyildoq, ikkinchisiniki loyga botib qolgan traktornikidek g‘o‘rillab, uzilib-uzilib chiqardi. G‘azab bilan tashqariga otilgan shefning ko‘zi sham yegan oyning g‘ira-shira yorug‘ida Qora g‘ulomni iskalayotgan Ko‘ktoyga tushdi. Shashtidan qaytdi chog‘i, “hay, turib turaversin-chi…” dedi. Lekin endi ortiqcha bir yemxo‘rni bekordan-bekorga boqishga og‘rinar, ikkovining jo‘rlikdagi “oratoriya”sidan bezor edi. Yemishdan qisish kerak, shunda o‘zi bezib ketadi, degan xulosa chiqardi shef. Oxurni undan ihotalashdi. Ammo Ko‘ktoy berishsa yeb, berishmasa qanoat qilib (xojasiga o‘xshab sabrli-ku), jimgina yotardi. Yana bir necha bor urib haydadilar. Ko‘ktoy kunduzlari ko‘rinmay ketar, ammo kechasi og‘ilda paydo bo‘lib qolardi. Buni Fotih Burhonovich ikkovining “kim o‘zdi”ga hangrashidan yaqqol sezardi. Bu mahluqlardan bittasining chinqirishiga chidash mumkin ekanu (shunda ham noiloj), illo, ikkitasinikidan yaratganning o‘zi asrasin ekan. “Uyquni rasvo qilib, kayfiyatni buzgani bir navi-ya, quloq pardani teshvoradimi”, deb bezillardi shef. Ko‘ktoy o‘zi uncha hangillamay qo‘ygan edi-ya, eshak eshakdan qolsa, qulog‘ini kes, deb, anovi mishiqi xo‘tik o‘t-yemni qizg‘onibmi, g‘ashlanibmi yo g‘o‘rligidanmi, ayyuhannos solsa, bunikiyam tutadi shekilli-da. Tag‘in shunaqa dupuratishardiki, naq otliq yov bostirib kelayotganga o‘xshardi.

– Hmm… E, attang, sen nobakorga otlar qo‘yib yuribman-a, men nodon. Baribir esh-shak ekansan-da, – derdi shef kuyukib, bo‘g‘ilib va qo‘liga kirgan narsa bilan Ko‘ktoyni savalarkan.

Ovqatdan tortilganidan jisman va xo‘jasining nazaridan qolganidan ruhan siqilgan Ko‘ktoy qulog‘idan oy ko‘rinadigan darajada ozib ketdi. Biroq hali madori, g‘ayrati bor edi – bir necha marta ip uzdi (ikkovining dupurlashi, tepishishidan zerikkan shef uni kechasi bog‘lab qo‘yardi), bir gal o‘ralashib, yiqilib tushgan ekan, bo‘g‘ilib harom qotayozganida arqonni kesib tashladi (badbaxtning bo‘yniga pichoq tortvoray deb xezlandiyu, zilday jasadni bir o‘zi sudrab pastga uloqtirib yuborishga ko‘zi yetmay, shashtidan qaytdi). Endi u ta’viyaning afti-angori ham xunuklashganday, yunglari qari itnikiday hurpayib, to‘zib ko‘rinar, eng chatog‘i – qurilish chog‘lari orttirgan yag‘iri vaqt o‘tgan sari kengayib, chuqurlashib, undan sassiq bo‘y anqiy boshlagandi. Bu hid tog‘ning xush islari bilan sirayam kelishmas, ta’bni xira qilardi. Fotih Burhonovich asabiylasha boshladi. Uning shunaqa yoqimsiz narsalarga hech tob-toqati yo‘q, qiziqqonlik qilish, tutaqish esa zinhor mumkin emas edi. Biroq shefni o‘ta behis, berahm va toshbag‘ir deb bo‘lmasdi. Ko‘ktoyning mo‘ltayishini, mijjalariga sizib chiqqan yoshni ko‘rganida shu jonivorday yuvosh-mo‘min, itoatgo‘y va halimday yumshoq, boz ustiga kalta bo‘y, bir qulog‘i chinoq padari buzrukvori yodiga tushib, ko‘ngli bo‘shashib ketar va eshakdan voz kechish to‘g‘risidagi ahdidan qaytib qolardi. Bir kuni ishxonada ittifoqo g‘alati shivir-shivir qulog‘iga chalinib, etlari junjikib ketdi. Nima emish, tog‘dagi oromgohlardan eng mashaqqatli ikkitasining barpo etilishida eng ko‘p xizmat qilgan, eng katta matonat va qahramonlik ko‘rsatgan Ko‘ktoy emish! O‘sha inshootlardan biriga uning nomini qo‘yish kerak ediymish. Yo, alhazar, shu eshak-a? Mana shu qo‘tir maxluq qahramonlik ko‘rsatibdimi? Fotih Burhonovich-chi, u o‘ynabdimi? Vo, noma’qul bo‘zakning go‘shtini yeganlar-yey. Shunchaligam farosatsizlik, kaltabinlik bo‘ladimi! Ha, tashabbus ko‘targan kim o‘zi? Kechalari uyqudan qolib bosh qotirgan, yugurib-yelgan, soatlab telefonbozlik qilib qancha ishlarni bitirgan kim? Loyiha topgan, shuncha mablag‘ sarflagan, qurilishga hamisha bosh-qosh bo‘lgan-chi? O‘roqda yo‘q, mashoqda yo‘q bir baqiroq o‘limsangi, tirraqi hangi shunday hurmat-e’zozga loyiq emishmi? He, itni boshi mistovoqqa chiqmay o‘lsin. Ha, xizmat qilgan bo‘lsa o‘tini yedi, yemini yedi. Usti yopiq bostirmalarda yotdi, tagi kurab turildi… Bu xodimlarga nima jin urgan o‘zi? Chindan gapirishyaptimikin yo maynavozchilik qilishyaptimikin? Nahotki asosiy jonkuyar tashkilotchi shaxs bilan oddiy hammol, yana hayvon hammolning farqiga borishmasa?! Ishongan tog‘da kiyik yotmas, deb, kelib-kelib, doim oyog‘ining ostida o‘ralashib yuradigan, ko‘zining yog‘ini yalaganlardan shunaqa, kurakka ilashmaydigan fikr chiqsa-ya?!

“Hmm… tushunarli”, dedi shef tishlarini ularning oltinligi esida yo‘q g‘ijirlatib va Ko‘k eshakdan ko‘z yumish borasidagi ikkilanishlarga uzil-kesil barham berishni diliga mahkam tugdi. Kimdan, nimadan, qanday alam olishni bilmay yuruvdi, Ko‘ktoyning so‘nggi xurmacha qilig‘i dard ustiga chipqon bo‘ldi. Bir kuni, yem-talashishganmi yo alamidanmi, navqiron raqibini, xojasining yangi erkatoyini tepib, jag‘ini qiyshaytirib yuboribdi (boyaqish necha kungacha o‘t chaynashga qiynaldi).

– Vo la’nati-yey! Vo muttaham ablah-yey!.. – xunobi oshdi tajang shefning. – Ha, yaxshilikni bilmagan, davlatiga dam bergan xunasa! Hayvon! Esh-shak!

Fotih Burhonovich, shuningdek, viqor, salobat kasb etish maqsadida (har qancha jahli chiqqan chog‘da ham!) sekin odim tashlardi, bir qarashda oyog‘iga yem tushganmi, deb o‘ylash ham mumkin edi, hozirgi lo‘killashi esa cho‘g‘ni bosib olgan dakan xo‘rozning beo‘xshov pitirlashini eslatardi.

U Ko‘ktoyni qurshovga olib borib, bir tepib ag‘anatib yuborishga chog‘landiyu, yana, o‘lmay qolsa (bu zormandaning joni qattiq-ku!) ishkal bo‘lishini o‘ylab ikkilandi va birdan miyasi xitoy dvijogiday ishlab, tund chehrasi yorishib ketdi. Sarg‘ish mo‘ylovi, kalta kuzalgan kumushrang soqoliga sachragan oq ko‘pik aralash tupurgilarni artishni ham unutib, ichkaridan qo‘shtig‘ni ko‘tarib Sanjarbek bilan chiqdi, qurolni unga tutqazib, o‘zi ancha mashaqqat bilan enkayganicha pishillab-g‘udranib Ko‘ktoyni qoziqdan yecha boshladi. Shefning xatti-harakati, so‘kinishi obro‘-martabasiga, gavdasi va yoshiga noxos bo‘lsa-da, vaziyatga mos edi. Arqonni zarda bilan siltab-siltab, sho‘ring qurg‘urni shohsupa chekkasiga yetak­lab bordi. Qulay yiqilishini chog‘lab, yonboshi bilan turg‘azdi-da, bobosining xatti-harakatidan hayron, rangi o‘chib turgan nabirani chorladi.

– Bu yoqqa ke, manavi badbaxtni ushlab tur!

Sanjarbek ikkilanib, sekin qadam tashladi.

– Nima qilmoqchisiz, opoqi, otib tashlaysizmi?
– Ha, tez-tez yur.

– Haydavoraqolaylik, opoqi…
– Ko‘ryapsanu, haydasak qaytib kelyapti. Qaridi, baribir, bir kuni qiynalib o‘ladi, keyin bizniyam qiynaydi. Hozir bir o‘q bilan osongina jon beradi-qo‘yadi, biz ham bu bedavodan qutulamiz. Ana, yangisi gijinglab turibdi.

– Qimirlama, xonassallot, jilsang, o‘zingdan ko‘r… Harom o‘lasan, – miltiqni boladan yulqib olgan Fotih Burhonovich nishonidan ko‘z uzmay orqasiga tisarila boshladi. Ko‘ktoy fe’li aynigan sohibining nima qilmoqchiligini anglamay, boshini burib, unga mo‘ltirab tikildi. Shefga eshakning aynan shu holati zarur edi (ichida undan juda mamnun bo‘ldi), qurol milini siyrak yunglari kechki shafaqda yarqirayotgan do‘ng, tovoqday peshonaning qoq o‘rtasiga to‘g‘riladi.

– Mahkam tutib tur, siljib ketmasin, o‘zing orqaroqqa jilvol, – deb tayinladi shef nabirasiga.

Shu payt birdan qalbida shafqatsimon bir tuyg‘u g‘imirlab qoldi, u ikkinchi ko‘zini ham yumib tepkini bosdi. Tog‘ silkinganday, o‘zi ham orqasiga siltanib ketganday bo‘ldi. Sanjarbek chinqirib yubordi, nimadir gupilladi, nimadir do‘pirladi. “Bola qo‘rqib ketdi”, deb o‘yladi Fotih Burhonovich va ko‘zlarini asta ochdi. Ko‘ktoy sal narida oyoqlarini siltab-siltab ketib borar, yerda esa… yelkasi qip-qizil qonga bo‘yalgan bola tipirchilab yotardi. Shefning yoshi o‘tib xira tortgan, boz ustiga yumib olgan ko‘zlari unga pand bergan edi. U shosha-pisha og‘ilga qaradi. Arg‘amchini uzib qochgan Qora g‘ulom ancha narida it quvganday, shataloq otganicha tog‘ning orqa tarafiga chopib borardi.

Sanjarbekni ko‘tarib, ayvondagi kigizga yotqizdi. Ustunga ilingan sochiqni yo‘lak chetida turgan kumushrang bidondagi suvga pishib, nevarasining kiftiga bosib ko‘ydi-da, uydan dori quti olib chiqdi. Beso‘naqay barmoqlari qaltirab, bolaning jarohatini doka bilan bog‘lashga kirishdi. Yuzlari bo‘g‘riqib ketgan, chakkalaridan ter quyilar, pishillab-harsillardi. Yarani uquvsizlarcha bog‘lagach, biqinidagi telefonga yopishdi. Haydovchiga, bosh shotirga qo‘ng‘iroq qildi.

Bolaning inqillashi, hartugul, pasaya boshladi. Fotih Burhonovich kigizga o‘tirarkan, nimadir “tirs” etdi. Shim chokidan ketgan edi.

– Ha, la’nati-ya!.. – so‘kindi u va og‘ilxona tomonga yuzlanib yana g‘ijindi. – Ha, nomard!.. Ayollarniyam yoshi, kelishgani vafosiz bo‘ladi o‘zi!..

Shefning yodiga to‘satdan ertaga bu yerda ehson bahonasida “uy ko‘rdi” bo‘lajagi, shahardagi kazo-kazolardan terib (ular orasida katta idoralarning cho‘nglari ham bor), qat’iy ro‘yxat asosida ellikta odam aytgani tushdiyu, esi og‘ib ko‘zi olaydi. Miyasi lo‘qillab, chanoqni teshib chiqquday nuqiy boshladi. Tak­lif etilganlarning har biriga “alomat bir “lift”im bor, o‘shanda chiqasizlar (axir ko‘pchiligi ikki yuz metr tugul, yigirma qadam ham ko‘tarilolmaydiganlar-da!), uni zangori duxoba yopinchiqlari bilan yasantirib qo‘yaman”, deya ta’kidlab, maqtanuvdi. O‘zi ham umrida bir miriqib kulmoqni, keyin “hammangizni hangimga mindirganman”, deb askiya qilib yurmoqni diliga tukkan edi. Shuningdek, yig‘inda o‘zi kabi yoshi o‘tib, ora kunda poliklinikaga chopib, uyiga “Tez yordam” chaqiradigan, tabib, ekstrasens izlab, duch kelganga zorlanib yuradigan darddoshlariga tajribalari, o‘zining ayni vaqtdagi qirchillama yigitlarday holati haqida so‘zlab berishni, ularga ham shunday yo‘l tutishni tavsiya etib, qatoriga chorlamoqni niyat qiluvdi, bu borada qanday maslahat yo ko‘mak zarur bo‘lsa, gardaniga olajagini bildirmoqchi edi, ayrimlarga gapning uchini chuvab ham qo‘yuvdi.

U hamisha so‘zining ustidan chiqib kelgan, lafzsizlikni o‘z mavqeiga go‘r qazish bilan barobar deb bilardi. Endi nima bo‘ladi? Ertagacha qayoqdan topishadi urug‘iga o‘t tushgan bu baytolmonni? Martabali mehmonlarni shuncha balandga qanday olib chiqishadi? Endi uning o‘zi rosa ta’na-dashnomga qoladigan bo‘ldi-da. Ta’na-dashnom ham gapmi, sharmandasi chiqadi, sharmandasi!..

– Ha, noinsof, ko‘rnamak shayton, shunday ulug‘ rejani beliga tepib o‘tiribdi-ya!.. Qarg‘a-quzg‘unlarga yem bo‘l…

Fotih Burhonovichning birdan tili tutildi, o‘ng qo‘li bilan oyog‘i uvishayotganday tuyuldi. Ko‘zlari bo‘zrayib, og‘zini xiyol ochganicha shahar yoqqa qiya tikilib qoldi.

Aksiga olib, bugun tog‘da ham kun isib ketgan, qilt etgan shabada yo‘q edi.

Manba: “Sharq yulduzi” jurnali internet sahifasi