15 август —  Таниқли ёзувчи Қамчибек Кенжа туғилган куннинг 75 йиллиги. Адибни чин юракдан қутлаймиз!

Инсон ота-онани танлай олмаганидек, туғиладиган гўшасини ҳам ўзи белгиламайди. Бу — тақдир. Менинг пешонамга ихчам ва тиғиз Андижон вилоятининг одамлари самимий, дилкаш, меҳнаткаш, табиати сўлим, тупроғи унумдор, сувга сероб Гуркуровда таваллуд топиш ёзилган экан, бу саодатдан бениҳоя мамнунман. Яшаётган қишлоғимдан бошқа жойда абадий макон тутишни негадир ақлимга сиғдиролмайман.

КИТОБ – МЕН УЧУН ҲАЁТ
Ёзувчи Қамчибек Кенжа билан суҳбат
Суҳбатдош — Абдунаби Бойқўзиев

  Қамчибек Кенжа 1946 йил 15 августда Андижон вилоятининг Избоскан туманидаги Гуркуров қишлоғида туғилган. Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими. ТошДУнинг филология факултетини тугатган (1969). Дастлабки шеърий тўплами — «Соғинч» (1975). Ёзувчининг «Яшил барг» деган биринчи ҳикоялар тўплами эса 1977 йилда нашр этилган. «Кўнгил кўчалари» (1979), «Ишқинг тушса» (1981), «Орзумандлар» (1982), «Нотаниш гул» (1986), «Тоғ йўлида бир оқшом» (1987), «Соҳилдаги сув париси» (1993), «Қизил гуллар» (1995), «Сохибжамол аёл сири» (1996), «Кулгибахш умр» (1997), «Бобурийлардан бири» (2000), «Бахт қуши ёки ушалган орзулар» (2001), «Хамир учидан патир ёхуд кулча ҳикоялар» (2005),«Тошқин» (2010), «Кўнгил кечинмалари» (2011) «Палахмон» (2011), «Жасорат» (2012) 2 жилдли «Сайланма» (2006-2007) каби шеърий, насрий ва публицистик китоблари чоп этилган. Сафарномалар ёзган («Хинд сориға», «Буюклар изидан» ва бошқа).А. С. Пушкин, Х. Хейне, Ш. Петефи, В. Брюсов, М. Светлов каби шоирларнинг асарларини ўзбек тилига таржима қилган.

— Андижон адабий муҳити… Тўғри, баъзан савти ошган, баъзан сокинлашган — тиниқ тортган. Аммо зинҳор, мавжи сўнмаган. Бу ҳолат ҳарорати бугун қандай?

— Андижонда жуда кўп талантли ижодкорлар ўтган (Улардан айримлари Алишер Навоий ва Бобур томонидан ҳам тилга олинган). Академик Азиз Қаюмовнинг “Бобур давридаги Андижон адабий муҳити”, профессор Сайфиддин Жалиловнинг “ХV-XVI аср бошларида Фарғона ва Андижон. Маданият ва маънавий ҳаёт” рисолаларида ҳам бу борада ажойиб маълумотлар келтирилган. ХIХ аср охирлари ва ХХ аср бошларида Андижон ва унинг атрофида Мунтазир, Биймий, Самар Бону, Муҳиб, Пиримқори, Оразий, Ҳайратий, Мавлоно Қори Зокир, Шоир Ошиқ, Омоний, Худойберди каби шоирлар яшаб ижод қилишган.

Йигирманчи асрнинг 30-40 йилларида Андижон адабий муҳити яна бир бор гуриллаган. Комил Яшин, Тўхтасин Жалоловлар ижоди алоҳида мавзу. Бу муҳитнинг кўзга кўринган вакилларидан беш нафари — Ҳабибий, Маҳжурий, Анисий, Сайфий, Улфатларнинг Алишер Навоийнинг 500 йиллик тўйи муносабати билан ташкил этилган шоир меросини ўрганиш қўмитасига расман таклиф этилиши ўша пайтларда Андижонда мумтоз адабиёт бўйича катта илмий салоҳиятга эга бўлган адабий кучлар йиғилганидан далолат берарди.

Ўтган асрнинг 50-60-йилларидан Андижон ижодий муҳитида яна янги босқич бошланди. Майдонга турли жанрларда қалам сурувчи ижодкорлар кириб келди. К. Аҳмадий, Ҳ. Раззақов, В. Саъдулла, Н. Хайруллаев,  Р. Раҳмон, Ҳ. Азимий, О. Холдор, Т. Низом, Х. Қуронбоев, Ф. Эмин, М. Ниёзов, Т. Ашуров, Р.Файзибоева, Ҳ. Солиҳова шулар жумласидан. Улар билан изма-из А. Қорабоев, Ҳабибулло, Т. Содиқова, О. Абдураҳмон,  З. Муҳитдинов, Ф. Усмон, У. Шукуров, Мухсин, Ҳ. Қорабоева, М. Тиллабоева, И. Тўлак, С. Ражабов, У. Соди­қов, О. Тожибоева,Қ. Мирзо, З. Рўзиева, Н. Жалолиддин,А. Абдуллаев, Хуршидабону, Ҳ. Сиддиқ, Б. Холбекова ва бошқалар умум ўзбек адабиёти ривожига баҳоли қудрат ҳисса қўшишди ва қўшишаётир. Одатда, саноққа фақат Ёзувчилар уюшмаси аъзоларини киритишга ўрганиб қолганмиз. Ҳолбуки, уюшмага ўтмаган, аммо жуда фаол, номлари халққа танилиб қолган қаламкашлар ҳам талайгина. Жумладан, бир нечтадан салмоқли китоблар муаллифи бўлмиш Ёлқин, Ҳ. Исомиддинов,Н. Абдусалом, А. Комил, Қ. Қодиров, К. Нишо­нов, О. Раҳимов, А. Назаров, Т. Расулов, Ҳ. Карим, В. Аҳмад, А. Абдуғани,Р. Мухтор, М. Отамирзаева, Т. Сиддиқ,Д. Қўлдош, А. Исақов, М. Саттор, А. Мирзаакбаров, У. Абдусалом, Б. Андижоний, И. Аслий ўзларининг турли жанр ва услубдаги асарлари билан адабий муҳитни тўлдириб, гавжум қилиб туришибди. Кейинги беш-олти йил ичида ўнлаб ёшларнинг номлари чақмоқдек ҳали у, ҳали бу нашрда пайдо бўлди. Улардан бир нечаси Зулфия номидаги давлат мукофотига сазовор бўлдики, бунда нав­қирон авлодга сидқидилдан мураббийлик қилаётган турли адабий тўгарак раҳбарлари — Нусрат Абдусалом, Хуршидабону, Наби Жалолиддинларнинг хизматларини таъкидлаш жоиз. Фақат бир ҳол одамни бир оз ташвишлантиради: ёш ижодкорлар, хусусан, носирлар орасида йигитларнинг бўй-басти камроқ кўринади. Борларида фидойилик — ўзини адабиётга буткул бағишлаш кайфияти сезилмаётир. Қизлар ўртасида эса (бу энди Андижондагина эмас) мукофотга талпиниш ҳаракатлари хавотирли тус олмоқда.

— Назаримизда, адабий танқидчилигимизнинг ўтган асрнинг етмишинчи-тўқсонинчи йилларидагидай қизғин, холис, самимий ёндашуви анча сусайгандай. Ҳарқалай, бугун ҳозиржавоб ижодий баҳс-мунозаралар, муросасиз тортишувлар, фикрлар хилма-хиллиги камроқ. Нима деб ўйлайсиз, бу адабиётшунослигимизда ҳайрат ва ҳаяжон туйғуларининг пасайиб ёки кўтарилиб туриши ҳосиласими ёки арзигулик асарларнинг камлиги сабаблимикин?

— Сиз айтган даврларда Ёзувчилар уюшмаси ё университетда адабий учрашувми, бирон асар муҳокамасими бўлса, заллар тўлиб кетарди. Камина “Ўзбекистон маданияти” (ҳозирги ЎзАС) ҳафтаномасида ишлаган маҳалларимда газетада мунозарали мақола берилса, муносабатлар оқими мажбуран аранг тўхтатиларди. Демоқчиманки, сусайишда фақат танқидчи-адабиётшуносларнинггина эмас, умуман, замон билан боғлиқ эврилишларнинг “ҳиссаси” ҳам салмоқли бўлса керак.

Тўғри, ҳозир ҳам адабий жараён тамо­йиллари ҳақида газета-журналларда давра суҳбатлари, адабий-танқидий гурунглар уюштириляпти, лекин уларнинг асосий йўналиши кўпроқ мулоҳаза, мушоҳада тарзида намоён бўлаётир. Ҳолбуки, “ҳайрат ва ҳаяжонга арзигулик” асарлар ёзаётган Эркин Аъзам, Хуршид Дўстмуҳаммад, Шойим Бўтаев, Назар Эшонқул, Саломат Вафо, Улуғбек Ҳамдам, Исажон Султон, Наби Жалолиддин, Абдуқаюм Йўлдошев, Зулфия Қуролбой қизи, Қўчқор Норқобил сингари ажойиб адибларимиз бор. Тирикчилик ташвишларидан ўзиниб, урчиб кетган нашриётлар қозонидан бодраб чиқаётган яхши-ёмон китобларнинг ҳаммасини ўқиб улгуришнинг (мушоҳада ёзиш у ёқда турсин) жисмоний жиҳатдан иложи ҳам йўқ-да.

— Тақдир битигингизда Андижон ва Гуркуров атамаларидан бошқа макон ҳам бўлиши мумкинлигини ақлингизга сиғдира оласизми?

— Инсон ота-онани танлай олмаганидек, туғиладиган гўшасини ҳам ўзи белгиламайди. Бу — тақдир. Менинг пешонамга ихчам ва тиғиз Андижон вилоятининг одамлари самимий, дилкаш, меҳнаткаш, табиати сўлим, тупроғи унумдор, сувга сероб Гуркуровда таваллуд топиш ёзилган экан, бу саодатдан бениҳоя мамнунман. Яшаётган қишлоғимдан бошқа жойда абадий макон тутишни негадир ақлимга сиғдиролмайман.

— Китоб ҳақида кўп ёзгансиз. Алҳол, китоб танлашни ва танлаб ўқишни ўргандим, деб айтармидингиз? Китоб… сиз учун нима, таъбир жоиз бўлса — ким? Ўз китобларингиз-чи?

— Университетга ўқишга киргач, илк устозим — тоғам Раҳимберди Эшонжоновдан узоқлашиб қолдим. Пойтахтда машқларим ҳали жуда хомлигини пайқагач, устоз адиблардан бирининг этагидан тутишга ўзимда журъат тополмадим. Шунда мадад ўтиниб, китобларга суяндим. Афсуски, китобни танлаб ўқиш кераклигини анча кеч англадим. Қолаверса, бизнинг давримизда “Бўрон” (И.Эренбург), “Москвадан узоқда” (В.Ажаев), “Ёш гвардия” (А.Фадеев) каби ёстиқдай-ёстиқдай кейинги давр шамоллари адабиётдаги бошқа хас-хазонларга қўшиб қаёққадир олиб бориб ташлаган китоблар бўларди. Рус адабиёти тарихидан имтиҳон топшириш учун ўшанақа асарларни ҳам ўқиб қўйишга, Маяковскийнинг шеърлари, сиёсий достонларни ёдлашга тўғри келарди. Ҳозир яхши китоблар кўпайди, қани энди уларни ўқишга ёшликдаги ташналик, завқ-шавқ, эҳтирос, вақт бўлса?! Лекин ўртача, бўлмағур китоблар ҳам урчиб кетди.

Китоб — мен учун устоз, мураббий, китоб — мен учун ҳаёт. Ўз китобларим эса, яхшими, ёмонми — менинг умрим, тансиқми, мундайроқми — дастурхонга қўйганларим…

— Бир пайтлар бизни ҳаяжонга солган асарларни бугунги китобхон бурнини жи­йириброқ ўқиётгани ҳам бор гап. Мустақил юртимизнинг ўн йил кейинги мустақил адабиётини қандай тасаввур этасиз?

— Бу ҳол умуминсоний тараққиётга, тафаккурдаги эврилишларга боғлиқ. Бизнинг давримизда вақт юҳоси — телевизор оммалашмаган, китоб билан ўрин, мавқе талашадиган бошқа воситалар йўқ эди. Тараққиёт тезлашган сари одамларнинг фикрлаши, қадамлари ҳам шитоблашаётир. Умумий шош­қин оқимдан ажралиб чиқиб, Толстой, Достоевский, Драйзер, Бальзак, Чўлпон, Ойбек асарларини ҳижжалаб ўқийдиганлар чиндан ҳам бугун кам. Уларнинг ҳатто “Алпомиш”, “Гўрўғли”, “Кунтуғмиш”, “Маликаи айёр”, “Равшан ва Зулхумор” каби халқ достонларини мириқиб ўқишлари ё ўқиб мириқишларига гумоним бор. Ҳозир бошланғич синф ўқувчисининг хаёлида ҳам бадиий китоб мазмунидан кўра енгил машиналарнинг русумлари, даҳшатли, абсурд видеофильмлар ҳақидаги тасаввур, маълумотлар кўпроқ. Ўсмирлар, ёшлар онгида эса хорижий юртлардан кўпроқ пул топиб келиб, машина олиб миниш, данғиллама уйлар солиш орзуси, ташвиши ҳукмлироқ. Қолаверса, айрим адабиётшунос, ижодкорлар даврдан орқада қолмаётганликлари, жаҳон адабиёти “дурдоналари”дан бохабарликларини англатиш, таъкидлаш учун “Шамол қўшиғини тингла!” каби менталитетимизга, ахлоқимизга зид модерн асарларни жўшиб, чет эл матбуотидаги мақолалар асосида муаллифнинг тушига ҳам кирмаган “ғоя”, “фазилатлар” билан “сарафроз” этишиб, таъриф-тавсиф қилишаётир.

Озод домла адабиётшунос ва “Жаҳон адабиёти” журнали бош муҳаррири сифатида модернизм асарлари таржимаси ҳақида сўзлар экан, “Журналда шундай асарлардан баъзи бирлари эълон қилинди, лекин улар китобхонлар ўртасида қўлма-қўл бўлиб кетмади. Ҳар ҳолда, бундай асарлардан мабодо завқ олсанг, кроссворд ечиб завқ олаётганга ўхшайсан. Шунга қарамай, биз бундай асарларни ҳам, албатта, бериб борамиз”, деб ёзган эди.

Тўғри, ўзимизда ҳам ҳар хил услубларда ёзиб кўришяпти. Тил, талқин, ифода жиҳатидан ажнабий модернчиларники билан бўйлашадиган шеър, ҳикоя, қисса, рўмонлар яратилаётганлиги адабиётимизнинг ютуғи, албатта. Лекин анъанавий услубда ижод қилувчи Абдулла Қодирий, Саид Аҳмад, Одил Ёқубов, Пиримқул Қодиров, Ўткир Ҳошимов, Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Муҳаммад Юсуф сингари асарлари оммавий равишда ўқиладиган, яъни меъдага тегмайдиган модернчи муаллифларни санай десангиз, бармоқларингиз чаққон букилавермайди. Китобхонларни ҳам ўйлаш керак: вақт зиқ… Озод ака айтган “кроссворд”лар билан баттар безиллатиб қўймаслик лозиммикин… Шоир ва адиб Абдунаби Ҳамро ўзбек адабиётига кириб келаётган постмодернизм намуналарини шарҳлаётиб, “оёғи миллий заминдан узилиб қолган ҳар қандай санъат тури ҳалокатга маҳкумдир”, деган фикрни келтиради “Шарқ юлдузи” журналининг (2013 йил 5-чи сон) саволларига жавобида.

Халқона яратилган содда, том маънодаги миллий сатрлар бадиийликнинг мумтоз намуналари бўлиб қолаверади! …изм, оқим, услублар, урфу модалар ўзгариб туради,илло, “Миллий” деган ёрлиқ боқий ва у ҳеч қачон оҳорини йўқотмайди. Мен ҳам, шуб­ҳасиз, изланишлар, янгича шакл ва ифода йўсинлари тарафдориман, лекин фақат адабиётни абсурдга айлантириш, атайин мураккаблаштириш, қийинлаштириш ҳисобига эмас. Шунингдек, “адабиёт”нинг “одоб”дан олинганини, унинг тарбия воситаси эканлигини ҳам ёддан чиқармаслик керак…

Хуллас, шакл-шамойилидан қатъи назар, инсон руҳияти, маънавий дунёси теран, бадиий тадқиқ этиладиган, дунё адабиёти тарихида “ўзбек миллий адабиёти” ёрлиғи билан қоладиган асарлар даври келади, деб умид қиламан.

— Китобхон яқин келажакда сиздан яна қандай асарлар кутсин?

— Бу энди Яратганнинг фақирга сунажак инояти, серистиғно илҳом париларининг илтифоти, лутфу карамига боғлиқ.

Манба: «Китоб дунёси» газетаси,07/24/2014

15 avgust — taniqli yozuvchi Qamchibek Kenja tug’ilgan kunning 75 yilligi. Adibni chin yurakdan qutlaymiz!

Inson ota-onani tanlay olmaganidek, tug‘iladigan go‘shasini ham o‘zi belgilamaydi. Bu — taqdir. Mening peshonamga ixcham va tig‘iz Andijon viloyatining odamlari samimiy, dilkash, mehnatkash, tabiati so‘lim, tuprog‘i unumdor, suvga serob Gurkurovda tavallud topish yozilgan ekan, bu saodatdan benihoya mamnunman. Yashayotgan qishlog‘imdan boshqa joyda abadiy makon tutishni negadir aqlimga sig‘dirolmayman.

KITOB – MЕN UCHUN HAYOT
Yozuvchi Qamchibek Kenja bilan suhbat
Suhbatdosh — Abdunabi Boyqo‘ziyev

Qamchibek Kenja 1946 yil 15 avgustda Andijon viloyatining Izboskan tumanidagi Gurkurov qishlog‘ida tug‘ilgan. O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimi. ToshDUning filologiya fakultetini tugatgan (1969). Dastlabki she’riy to‘plami — «Sog‘inch» (1975). Yozuvchining «Yashil barg» degan birinchi hikoyalar to‘plami esa 1977 yilda nashr etilgan. «Ko‘ngil ko‘chalari» (1979), «Ishqing tushsa» (1981), «Orzumandlar» (1982), «Notanish gul» (1986), «Tog‘ yo‘lida bir oqshom» (1987), «Sohildagi suv parisi» (1993), «Qizil gullar» (1995), «Soxibjamol ayol siri» (1996), «Kulgibaxsh umr» (1997), «Boburiylardan biri» (2000), «Baxt qushi yoki ushalgan orzular» (2001), «Xamir uchidan patir yoxud kulcha hikoyalar» (2005),«Toshqin» (2010), «Ko‘ngil kechinmalari» (2011) «Palaxmon» (2011), «Jasorat» (2012) 2 jildli «Saylanma» (2006-2007) kabi she’riy, nasriy va publitsistik kitoblari chop etilgan. Safarnomalar yozgan («Xind sorig‘a», «Buyuklar izidan» va boshqa).A. S. Pushkin, X. Xeyne, Sh. Petefi, V. Bryusov, M. Svetlov kabi shoirlarning asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan.

— Andijon adabiy muhiti… To‘g‘ri, ba’zan savti oshgan, ba’zan sokinlashgan — tiniq tortgan. Ammo zinhor, mavji so‘nmagan. Bu holat harorati bugun qanday?

— Andijonda juda ko‘p talantli ijodkorlar o‘tgan (Ulardan ayrimlari Alisher Navoiy va Bobur tomonidan ham tilga olingan). Akademik Aziz Qayumovning “Bobur davridagi Andijon adabiy muhiti”, professor Sayfiddin Jalilovning “XV-XVI asr boshlarida Farg‘ona va Andijon. Madaniyat va ma’naviy hayot” risolalarida ham bu borada ajoyib ma’lumotlar keltirilgan. XIX asr oxirlari va XX asr boshlarida Andijon va uning atrofida Muntazir, Biymiy, Samar Bonu, Muhib, Pirimqori, Oraziy, Hayratiy, Mavlono Qori Zokir, Shoir Oshiq, Omoniy, Xudoyberdi kabi shoirlar yashab ijod qilishgan.

Yigirmanchi asrning 30-40 yillarida Andijon adabiy muhiti yana bir bor gurillagan. Komil Yashin, To‘xtasin Jalolovlar ijodi alohida mavzu. Bu muhitning ko‘zga ko‘ringan vakillaridan besh nafari — Habibiy, Mahjuriy, Anisiy, Sayfiy, Ulfatlarning Alisher Navoiyning 500 yillik to‘yi munosabati bilan tashkil etilgan shoir merosini o‘rganish qo‘mitasiga rasman taklif etilishi o‘sha paytlarda Andijonda mumtoz adabiyot bo‘yicha katta ilmiy salohiyatga ega bo‘lgan adabiy kuchlar yig‘ilganidan dalolat berardi.

O‘tgan asrning 50-60-yillaridan Andijon ijodiy muhitida yana yangi bosqich boshlandi. Maydonga turli janrlarda qalam suruvchi ijodkorlar kirib keldi. K. Ahmadiy, H. Razzaqov, V. Sa’dulla, N. Xayrullayev,
R. Rahmon, H. Azimiy, O. Xoldor, T. Nizom, X. Quronboyev, F. Emin, M. Niyozov, T. Ashurov, R.Fayziboyeva, H. Solihova shular jumlasidan. Ular bilan izma-iz A. Qoraboyev, Habibullo, T. Sodiqova, O. Abdurahmon,
Z. Muhitdinov, F. Usmon, U. Shukurov, Muxsin, H. Qoraboyeva, M. Tillaboyeva, I. To‘lak, S. Rajabov, U. Sodi­qov, O. Tojiboyeva,Q. Mirzo, Z. Ro‘ziyeva, N. Jaloliddin,A. Abdullayev, Xurshidabonu, H. Siddiq, B. Xolbekova va boshqalar umum o‘zbek adabiyoti rivojiga baholi qudrat hissa qo‘shishdi va qo‘shishayotir. Odatda, sanoqqa faqat Yozuvchilar uyushmasi a’zolarini kiritishga o‘rganib qolganmiz. Holbuki, uyushmaga o‘tmagan, ammo juda faol, nomlari xalqqa tanilib qolgan qalamkashlar ham talaygina. Jumladan, bir nechtadan salmoqli kitoblar muallifi bo‘lmish Yolqin, H. Isomiddinov,N. Abdusalom, A. Komil, Q. Qodirov, K. Nisho­nov, O. Rahimov, A. Nazarov, T. Rasulov, H. Karim, V. Ahmad, A. Abdug‘ani,R. Muxtor, M. Otamirzayeva, T. Siddiq,D. Qo‘ldosh, A. Isaqov, M. Sattor, A. Mirzaakbarov, U. Abdusalom, B. Andijoniy, I. Asliy o‘zlarining turli janr va uslubdagi asarlari bilan adabiy muhitni to‘ldirib, gavjum qilib turishibdi. Keyingi besh-olti yil ichida o‘nlab yoshlarning nomlari chaqmoqdek hali u, hali bu nashrda paydo bo‘ldi. Ulardan bir nechasi Zulfiya nomidagi davlat mukofotiga sazovor bo‘ldiki, bunda nav­qiron avlodga sidqidildan murabbiylik qilayotgan turli adabiy to‘garak rahbarlari — Nusrat Abdusalom, Xurshidabonu, Nabi Jaloliddinlarning xizmatlarini ta’kidlash joiz. Faqat bir hol odamni bir oz tashvishlantiradi: yosh ijodkorlar, xususan, nosirlar orasida yigitlarning bo‘y-basti kamroq ko‘rinadi. Borlarida fidoyilik — o‘zini adabiyotga butkul bag‘ishlash kayfiyati sezilmayotir. Qizlar o‘rtasida esa (bu endi Andijondagina emas) mukofotga talpinish harakatlari xavotirli tus olmoqda.

— Nazarimizda, adabiy tanqidchiligimizning o‘tgan asrning yetmishinchi-to‘qsoninchi yillaridagiday qizg‘in, xolis, samimiy yondashuvi ancha susayganday. Harqalay, bugun hozirjavob ijodiy bahs-munozaralar, murosasiz tortishuvlar, fikrlar xilma-xilligi kamroq. Nima deb o‘ylaysiz, bu adabiyotshunosligimizda hayrat va hayajon tuyg‘ularining pasayib yoki ko‘tarilib turishi hosilasimi yoki arzigulik asarlarning kamligi sabablimikin?

— Siz aytgan davrlarda Yozuvchilar uyushmasi yo universitetda adabiy uchrashuvmi, biron asar muhokamasimi bo‘lsa, zallar to‘lib ketardi. Kamina “O‘zbekiston madaniyati” (hozirgi O‘zAS) haftanomasida ishlagan mahallarimda gazetada munozarali maqola berilsa, munosabatlar oqimi majburan arang to‘xtatilardi. Demoqchimanki, susayishda faqat tanqidchi-adabiyotshunoslarninggina emas, umuman, zamon bilan bog‘liq evrilishlarning “hissasi” ham salmoqli bo‘lsa kerak.

To‘g‘ri, hozir ham adabiy jarayon tamo­yillari haqida gazeta-jurnallarda davra suhbatlari, adabiy-tanqidiy gurunglar uyushtirilyapti, lekin ularning asosiy yo‘nalishi ko‘proq mulohaza, mushohada tarzida namoyon bo‘layotir. Holbuki, “hayrat va hayajonga arzigulik” asarlar yozayotgan Erkin A’zam, Xurshid Do‘stmuhammad, Shoyim Bo‘tayev, Nazar Eshonqul, Salomat Vafo, Ulug‘bek Hamdam, Isajon Sulton, Nabi Jaloliddin, Abduqayum Yo‘ldoshev, Zulfiya Qurolboy qizi, Qo‘chqor Norqobil singari ajoyib adiblarimiz bor. Tirikchilik tashvishlaridan o‘zinib, urchib ketgan nashriyotlar qozonidan bodrab chiqayotgan yaxshi-yomon kitoblarning hammasini o‘qib ulgurishning (mushohada yozish u yoqda tursin) jismoniy jihatdan iloji ham yo‘q-da.

— Taqdir bitigingizda Andijon va Gurkurov atamalaridan boshqa makon ham bo‘lishi mumkinligini aqlingizga sig‘dira olasizmi?

— Inson ota-onani tanlay olmaganidek, tug‘iladigan go‘shasini ham o‘zi belgilamaydi. Bu — taqdir. Mening peshonamga ixcham va tig‘iz Andijon viloyatining odamlari samimiy, dilkash, mehnatkash, tabiati so‘lim, tuprog‘i unumdor, suvga serob Gurkurovda tavallud topish yozilgan ekan, bu saodatdan benihoya mamnunman. Yashayotgan qishlog‘imdan boshqa joyda abadiy makon tutishni negadir aqlimga sig‘dirolmayman.

— Kitob haqida ko‘p yozgansiz. Alhol, kitob tanlashni va tanlab o‘qishni o‘rgandim, deb aytarmidingiz? Kitob… siz uchun nima, ta’bir joiz bo‘lsa — kim? O‘z kitoblaringiz-chi?

— Universitetga o‘qishga kirgach, ilk ustozim — tog‘am Rahimberdi Eshonjonovdan uzoqlashib qoldim. Poytaxtda mashqlarim hali juda xomligini payqagach, ustoz adiblardan birining etagidan tutishga o‘zimda jur’at topolmadim. Shunda madad o‘tinib, kitoblarga suyandim. Afsuski, kitobni tanlab o‘qish kerakligini ancha kech angladim. Qolaversa, bizning davrimizda “Bo‘ron” (I.Erenburg), “Moskvadan uzoqda” (V.Ajayev), “Yosh gvardiya” (A.Fadeyev) kabi yostiqday-yostiqday keyingi davr shamollari adabiyotdagi boshqa xas-xazonlarga qo‘shib qayoqqadir olib borib tashlagan kitoblar bo‘lardi. Rus adabiyoti tarixidan imtihon topshirish uchun o‘shanaqa asarlarni ham o‘qib qo‘yishga, Mayakovskiyning she’rlari, siyosiy dostonlarni yodlashga to‘g‘ri kelardi. Hozir yaxshi kitoblar ko‘paydi, qani endi ularni o‘qishga yoshlikdagi tashnalik, zavq-shavq, ehtiros, vaqt bo‘lsa?! Lekin o‘rtacha, bo‘lmag‘ur kitoblar ham urchib ketdi.

Kitob — men uchun ustoz, murabbiy, kitob — men uchun hayot. O‘z kitoblarim esa, yaxshimi, yomonmi — mening umrim, tansiqmi, mundayroqmi — dasturxonga qo‘yganlarim…

— Bir paytlar bizni hayajonga solgan asarlarni bugungi kitobxon burnini ji­yiribroq o‘qiyotgani ham bor gap. Mustaqil yurtimizning o‘n yil keyingi mustaqil adabiyotini qanday tasavvur etasiz?

— Bu hol umuminsoniy taraqqiyotga, tafakkurdagi evrilishlarga bog‘liq. Bizning davrimizda vaqt yuhosi — televizor ommalashmagan, kitob bilan o‘rin, mavqe talashadigan boshqa vositalar yo‘q edi. Taraqqiyot tezlashgan sari odamlarning fikrlashi, qadamlari ham shitoblashayotir. Umumiy shosh­qin oqimdan ajralib chiqib, Tolstoy, Dostoyevskiy, Drayzer, Balzak, Cho‘lpon, Oybek asarlarini hijjalab o‘qiydiganlar chindan ham bugun kam. Ularning hatto “Alpomish”, “Go‘ro‘g‘li”, “Kuntug‘mish”, “Malikai ayyor”, “Ravshan va Zulxumor” kabi xalq dostonlarini miriqib o‘qishlari yo o‘qib miriqishlariga gumonim bor. Hozir boshlang‘ich sinf o‘quvchisining xayolida ham badiiy kitob mazmunidan ko‘ra yengil mashinalarning rusumlari, dahshatli, absurd videofilmlar haqidagi tasavvur, ma’lumotlar ko‘proq. O‘smirlar, yoshlar ongida esa xorijiy yurtlardan ko‘proq pul topib kelib, mashina olib minish, dang‘illama uylar solish orzusi, tashvishi hukmliroq. Qolaversa, ayrim adabiyotshunos, ijodkorlar davrdan orqada qolmayotganliklari, jahon adabiyoti “durdonalari”dan boxabarliklarini anglatish, ta’kidlash uchun “Shamol qo‘shig‘ini tingla!” kabi mentalitetimizga, axloqimizga zid modern asarlarni jo‘shib, chet el matbuotidagi maqolalar asosida muallifning tushiga ham kirmagan “g‘oya”, “fazilatlar” bilan “sarafroz” etishib, ta’rif-tavsif qilishayotir.

Ozod domla adabiyotshunos va “Jahon adabiyoti” jurnali bosh muharriri sifatida modernizm asarlari tarjimasi haqida so‘zlar ekan, “Jurnalda shunday asarlardan ba’zi birlari e’lon qilindi, lekin ular kitobxonlar o‘rtasida qo‘lma-qo‘l bo‘lib ketmadi. Har holda, bunday asarlardan mabodo zavq olsang, krossvord yechib zavq olayotganga o‘xshaysan. Shunga qaramay, biz bunday asarlarni ham, albatta, berib boramiz”, deb yozgan edi.

To‘g‘ri, o‘zimizda ham har xil uslublarda yozib ko‘rishyapti. Til, talqin, ifoda jihatidan ajnabiy modernchilarniki bilan bo‘ylashadigan she’r, hikoya, qissa, ro‘monlar yaratilayotganligi adabiyotimizning yutug‘i, albatta. Lekin an’anaviy uslubda ijod qiluvchi Abdulla Qodiriy, Said Ahmad, Odil Yoqubov, Pirimqul Qodirov, O‘tkir Hoshimov, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Muhammad Yusuf singari asarlari ommaviy ravishda o‘qiladigan, ya’ni me’daga tegmaydigan modernchi mualliflarni sanay desangiz, barmoqlaringiz chaqqon bukilavermaydi. Kitobxonlarni ham o‘ylash kerak: vaqt ziq… Ozod aka aytgan “krossvord”lar bilan battar bezillatib qo‘ymaslik lozimmikin… Shoir va adib Abdunabi Hamro o‘zbek adabiyotiga kirib kelayotgan postmodernizm namunalarini sharhlayotib, “oyog‘i milliy zamindan uzilib qolgan har qanday san’at turi halokatga mahkumdir”, degan fikrni keltiradi “Sharq yulduzi” jurnalining (2013 yil 5-chi son) savollariga javobida.

Xalqona yaratilgan sodda, tom ma’nodagi milliy satrlar badiiylikning mumtoz namunalari bo‘lib qolaveradi! …izm, oqim, uslublar, urfu modalar o‘zgarib turadi,illo, “Milliy” degan yorliq boqiy va u hech qachon ohorini yo‘qotmaydi. Men ham, shub­hasiz, izlanishlar, yangicha shakl va ifoda yo‘sinlari tarafdoriman, lekin faqat adabiyotni absurdga aylantirish, atayin murakkablashtirish, qiyinlashtirish hisobiga emas. Shuningdek, “adabiyot”ning “odob”dan olinganini, uning tarbiya vositasi ekanligini ham yoddan chiqarmaslik kerak…

Xullas, shakl-shamoyilidan qat’i nazar, inson ruhiyati, ma’naviy dunyosi teran, badiiy tadqiq etiladigan, dunyo adabiyoti tarixida “o‘zbek milliy adabiyoti” yorlig‘i bilan qoladigan asarlar davri keladi, deb umid qilaman.

— Kitobxon yaqin kelajakda sizdan yana qanday asarlar kutsin?

— Bu endi Yaratganning faqirga sunajak inoyati, seristig‘no ilhom parilarining iltifoti, lutfu karamiga bog‘liq.

Manba: “Kitob dunyosi” gazetasi,07/24/2014