Жонкуяр ижодкор Абдунаби Бойқўзиевнинг унутилаётган сўзларимиз ва адабий тилимизни бойитишга бағишланган мақолалари билан таништирган эдик. Бугун шу мавзудаги мақолалардан иборат китобни ва китоб ҳақидаги ёзувчи Қамчибек Кенжа билан адабиётшунос олим Маматқул Жўраев мулоҳазаларини эътиборингизга ҳавола этмоқни лозим кўрдик.
УНУТИЛГАН СЎЗ ҚАДРИ
Қамчибек КЕНЖА
Инсониятга холис хизмат қилган ҳеч бир нарса унутилмаслиги, ранжитилмаслиги керак. Масалан, сўз…
Сўз жони-дили, ҳаётининг асоси бўлган шоир-ёзувчилар, журналистларнинг мақсади аниқ – аввало касби-амалидан ўзи қаноат ҳосил қилиш, қолаверса, асарлари билан ўқувчилар кўнглини кўтариш, уларнинг дунёқараши, тушунчаларини бойитиш, одоб-ахлоқ тарбиясига баҳоли қудрат ҳисса қўшиш ва бошқа қадриятларни тарғиб этиш… Шунингдек, қалам аҳлининг кўзда тутилган ва тутилмаган бошқа вазифалари ҳам йўқ эмас…
Таниқли шоир, публицист, носир Абдунаби Бойқўзиевнинг янги дасталанган қўлёзмасини кўздан кечириш асносида хаёлимдан ана шу каби мулоҳазалар қайта кечди.
Абдунаби адабиёт майдонига ўзига хос нафасга эга шоир сифатида кириб келди, бу бобда хийла муваффақиятларга эришиб, китобхонлар эътиборини қозонгач, ора-орада публицистика соҳасида ҳам муносиб қалам суриб, насрий асарлар бита бошлади. Мазкур жанрдаги жиддий ёзмишлари умумий бадиияти билан бирга, енгил ҳазилга йўғрилганлиги билан адабий жамоатчилик диққатини ўзига жалб этди. Дарвоқе, аввалроқ шоирнинг ихчам ҳажмли, маъни ва мағзи бут бешнаволари мунаққидларда янги бир шаклий йўналиш, изланиш сифатида таассурот уйғотган ва бир қатор мақолаларга боис бўлган эди. “Сўзим менинг, ўзим менинг” умумий номи остидаги битиклар Бойқўзиев сиймосини ўқувчи кўзи олдида жонсарак, жонкуяр ижодкор сифатида намоён этади. “Нураётган қадриятлар ҳақида” деган ост сарлавҳа эса китобхонда, шубҳасиз, мавзуга қизиқишни, рисолани ўқишга иштиёқни оширади.
Дебоча ўрнидаги саккизликнинг “Сўз ҳам аразлайди…” деган чиройли ифодали дастлабки ярим сатри ихлосмандни янада сергаклантиради: сўз ҳам аразлайдими, қандай аразлайди? Ҳа, аразлайди – агар бепарволик, беписандлик қилиб, ўгайлантириб, кўнглига озор етказилса… сўз ўзини сиздан тортади, узлатга чекинади, муаллиф таъбири билан айтсак, “хотиралардан бош олиб кетади”. Тилимиз тарихида бунга мисоллар кўп. Алишер Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур замонларини қўя турайлик, ХХ аср бошларида – Абдулҳамид Чўлпон, Абдулла Қодирийлар даврида, ёки Абдунаби назарда тутган яқин-яқин вақтларда ҳам адиблар, матбуот ходимлари, тарихчилар ва оддий халқ вакиллари талаффузида, истеъмолида бўлган, қанча-қанча шеъру бошқа асарларга файзу умрбоқийлик, суҳбатларга фасоҳат бағишлаган юзлаб, балки минглаб сўз ва ибораларимиз тилимиз, ёзувларимизда бўй кўрсатмай қўйгани, демакки, биздан аразлаб, хотираларимиздан бош олиб кетиб қолгани маълум-ку. Абдунаби Бойқўзиев ана шу ачинарли ҳолатни ўзи униб-ўсган мўъжазгина қишлоқ – Андижон вилоятининг Избоскан туманидаги Тешикмозор аҳли лабзида истифода этилмай қўйган ё кам ишлатилаётган, яъни унутилган ва унутилаёзган сўз, ибора, лутфлар мисолида афсус ва надомат билан баён этади, исбот қилади.
Рисола қўлёзмасининг ғоятда ҳафсала билан, ҳарфий тартиб бўйича тузилган “Унутилаётган, хира тортаётган сўз ва шеваларимиз” қисмида 200 дан ортиқ ана шундай сўз ва иборага таъриф, изоҳлар берилган ва жумлавий далиллар илова қилинган.
Тўғриси, мен ҳайратга тушдим ва қаттиқ ачиндим. Ўзим ҳам бу борада ўйланиб юрардиму фойдаланилмаётган, унутилаётган сўзларимизнинг кўлами бу қадарлигини чамалаб кўрмаган эканман. Чиндан ҳам эллик-олтмиш хонадонли бир қишлоқда ( қаламга олинган сўзлар орасида Андижон, умуман водий оғзаки лексионида мавжудлари ҳам анчагина, лекин майли-да!) шунча сўз бизни тарк этаётган бўлса, бу саноқни муаллиф таъбирича “мамлакат миқёсига чақсак,” қандай рақамлар ҳосил бўларкин?.. Модомики, вилоятлардаги шева ва лаҳжаларда сўзлар шу қадар мўл экан, уларни саралаб, изоҳли-изоҳсиз луғатларимизга, нутқ ва мушоҳадаларимизга, ёзув-битикларимизга, бадиий асарларимизга киритсак, тилимиз қанчалар бойиши мумкин-а?… Тўғри, телеканалларимизда бу мавзуда чиқишлар, суҳбатлар бўлиб турибди, лекин тил фақат гап, муҳокамалар билан бойиб қолмайди-да. Шу жиҳатдан Абдунабининг саъй-ҳаракатлари, амалий фаолияти таҳсинга, ибратга лойиқдир.
Мисолларга мурожаат қилайлик: “Айнима – айниган, ёмон, бузуқ, ахлоққа зид сўз. ( 1. Фалончи писмадонни айнима сўзлар билан бўралатиб сўкди. 2. Ҳадеб айнийверма!) Ёки: “Дуйсанба (нарсалар бир ерга тўпланган, уюлган ҳолати), жонимотим ( жон куйдириб, ғайрат билан, юракдан чиқариб), жони порт ( бир иш ёки нарса ташвишида йўл, чора излаб, безовталаниб турган киши ҳолати)...” Шу жумладан, яна “зўпидин ( қўрс, қўпол, зўравон), каранда (олифта, керик)…” каби вилоят аҳлининг сўзлашув-муомалаларидаги фаол иборалар феъл-атвор, киши руҳиятини жуда аниқ акс эттириши билан белгилидир. Қўлёзмада бундай сўзлар анчагина бўлиб, уларнинг тақдири чиндан ҳам ўйлаб кўришга арзийди.
Албатта, Абдунаби Бойқўзиев тузган унутилаётган, хокисор сўзлар рўйхатида “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да мавжудлари, жонли сўзлашувда анча-мунча қўлланиб турганлари ҳам бор, лекин муаллиф уларнинг ҳам тобора камроқ ишлатилаётгани, шу кетишда ҳадемай, луғатларимиздан, ёзмаю, оғзаки лексионимиздан тушиб қолиш ҳавфи йўқ эмаслигидан жиддий хавотирда ва бу хавотирга, бизнингча, тўла асос бор. Ахир, ҳар қандай касаллик ё нохушликнинг мумкин қадар олди олингани маъқул-да, акс ҳолда…
Бир оғиз илова. Бошқа жойларни билмадиму Андижонда, масалан, мен униб-ўсган ва яшаётган Гуркиров қишлоғида қўлланадиган “ўдаланиб” сўзи “уриниб-суриниб, туртилиб, машаққат тортиб…” деган маъноларни англатади ва у, айниқса, тоғ, адир каби баландликларга чиқиш, шудгорсимон ерларда юришдаги азият, толиқишларни яхши ифодалайди. Афсуски, шу сўзни ҳам мен “талабчан” муҳаррирлар чиғириғидан ўтказишга қийналаман.
Албатта, замонлар ўзгариши, умумий тараққиёт муносабати билан истеъмолдан чиқадиган ёки маданий юксалиш туфайли камайиб борадиган сўзлар, нарса-буюмларнинг атамалари ҳам бўлади. Масалан, гуппи (пахтани қалин солиб қавиладиган қўполроқ чопон ёки нимча ), ахта, ахтачи, кўтагарава, бича, буча (опа)… Ёки “Шўро тузуми билан кириб келган, айни кунда истеъмолдан тушиб қолаётган сўзлар…” (рисоланинг бир боби шундай номланган) — агарат (томорқа), агитатор (ташвиқотчи), колхоз (жамоа хўжалиги), совхоз (давлат хўжалиги), ҳосилот; бузиб қўлланадиган бахча (боғча), бўғалтир ( бухгалтер – ҳисобчи), искалат (омбор), пассажир (автобус), табилчи (табелчи), қулип (клуб) каби атамаларга ҳам энди эҳтиёж, хожат қолмагандир, бироқ улар ҳам бир асрнинг нари-берисида халқ хизматини ўтаган, бинобарин, истеъфога чиқишга ҳаққи бор. Шундай бўлган тақдирда ҳам, уларни муносиб рағбатлантириб, номларини ҳурмат тахтасига – луғатларимиз тўрисига тиркаб қўймоғимиз жойиз. Зеро, улар келажак авлодлар тарихга мурожаат қилишига тўғри келиб қолганда яна асқотиши мумкин.
Аксарияти техника соҳасига оид, “Ўзга тиллардан ўзлашган маймоқ сўзлар” – суворка (кавшарлаш), балансировка, задни мос, капот, ходавўй, тормиз, зажиганя, сидина (сиденя) сингари автомашина ва унинг қисмларига дахлдор атамаларни эса ўзбекчалаштириш, лоақал мувофиқлаштириш, лоақал мазмунан яқинроқ, монандроқ сўзларни таклиф этиш, тавсия қилиш борасида бош қотириш пайти келмадимикин, ахир, мамлакатимизда автомобиль заводи ишга тушганига чорак аср бўляпти! Тилшунос, атамашунос ва бошқа …шуносларимиз бу ҳақда нима дейишаркин? Мазкур ном ва ибораларга ҳар куни минг-минглаб ҳайдовчию, созловчиларнинг иши тушади, ахир!
Аммо, гапнинг сирасини айтганда, халқимизда ҳам тилимизнинг софлиги, мавқеи, ғурурини асраш, кўтариш бобида совуққонлик, лоқайдлик йўқ эмас! Ўз тилимизда бемалол ифодалаш мумкин бўлган кўплаб сўз ва ибораларни ҳали-ҳамон ҳеч иккиланмасдан, заррача хижолат бўлмасдан ўзга тилларда, боз устига, бузилган, “вайрон” қилинган шаклда қўллаб келаётганлар, масалан,Абдунаби таъкидлагандек, писта (кунгабоқар меваси)ни – семичка; туфлини – патинка, батинка; рақамни – нўмир; мойни –масло; тезликни – скорис; уловхонани – стаянка; гувоҳномани – права; ҳайдовчини – шўпир; олди ойнани – лабавўй; чироқни – пара; узоқ, яқинни – далний, ближний… дейдиганлар кўп, жуда кўп!
Техникавий атамалар ҳам бир нави-ку, оддий сўзларнинг ҳам шундай қисматга лойиқ кўрилаётганига нима дейсиз! Масалан, бозор, олди-сотдига доир, ҳар куни беҳисоб маротаба ишлатиладиган улгуржи (кўтарасига) деган сўзимиз бор, лекин у, бошқа жойда қандай – билмадиму, Андижонда, хусусан тижорат аҳлининг тушига ҳам “оптом” қиёфасида киради. Оғзаки бўлса ҳам гўрга эди, ҳар турли савдо расталари, қурилиш ашъёлари сотиладиган жойларда, ҳатто мазкур сўзга мансуб миллатнинг бирон-бир вакили тасодифан ҳам қадам босиши гумон бўлган чекка қишлоқларнинг дўконларида ҳам маҳсулот ёнига, қопларнинг устига йирик, рангли ҳарфларда “Оптом нархи фалон сўм” деб ёзиб қўйишади. Бу ҳақда “Холис” ва бошқа газеталарда такрор-такрор куйиниб ёзиб чарчадик, илло, ҳеч бир натижага эришолмадик – ҳануз ана шу тарзда қўлланяпти, ёзиляпти! Назаримда, андижонлик тужжорлару дўкончилар бу сўзнинг ўзбекча муқобили борлигини аллақачон ва бутунлай эсдан чиқариб юборишган, ёшлар эса, эҳтимолки, ҳатто билмайдилар ҳам! Дарвоқе, “дўкон” сўзининг ҳам тақдири қил устида – уни “маркет” бутунлай маҳв этиш арафасида.
Ҳа, Абдунаби Бойқўзиев бу борада бекорга қайғураётгани, бежиз жон койитаётгани йўқ. Кези келганда шуни таъкидлаш керакки, умуман Абдунаби қайси жанрда, қандай шаклда, нима мавзуда қалам тебратмасин, шунчаки нимадир ёзиш кераклиги учун ёзмайди, балки, ўзининг ва бошқаларнинг қалбида туғён ураётган изтиробу оғриқларни тўкиб, кўнглини бўшатиш, хумордан чиқиш, бошқаларни ҳам ўйлашга даъват этиш, фикр қўзғашни мўлжаллаб ёзади. Бу ҳол муаллифнинг қарийб ҳар бир бешнавосига ҳам тааллуқлидир.
Адибнинг “Урфдан чиққан ёки чиқаётган анъаналар” рукнида келтирилган “Ариқ чопди”, “Келин тўсди”, “Нон тишлатиш”, “Улоқ тўй”, “Тандир қурди”, “Ўт ёқди” ва б. миллий удумларимиз, “Ёнғоқ ўйин”, “Чиллак”, “Оқизоқ”, “Тухум уриштириш”, “Қулоқ чўзма” (30 га яқини саналган) каби “Ўйнамай қўйган ўйинларимиз”, ардоб, зоғора нон, кўмач, лочира, умоч, чалпак, қоқурум, қўғирмоч сингари “Дастурхонимиздан бегоналашган таомлар”; “Айтишув”, “Алла”, “Ёр-ёр”, “Рамазон”, “Ўлан” каби “Хотирдан ўчаётган айтимларимиз” (сарлавҳалар А. Бойқўзиевники) хусусидаги куйинишлари ҳам эътиборга моликдир. Дарҳақиқат, зикр этилган ўйинлар яқин-яқинларда ҳам болалару катталар ҳаётига файзу шукуҳ бағишлайдиган кўнгил очар машғулотлар эди. Балки бу ҳолни ҳам замон эврилишлари муносабати билан болалар дунёқараши, фикрлаш тарзи, энг асосийси – вақтнинг, ўсиш жараёнларининг тезлашиб кетиши ва бошқа сабаблар туфайли зеҳнлар ўткирлашиб, болалик муддати “қисқариб” бораётгани билан изоҳлаш керакдир?
Хотима тарзида илова қилинган туркум шеърлар -“Сўз ҳақидаги сўзларга сўнгсўзлар” эса муаллифнинг ўзига ато этилаётган ризқ-рўзга, ижодкор сифатидаги юксак мартаба ва мақомга восита вазифасини ўтаётган СЎЗни қадрлаш, унга ташаккур, миннатдорчилик, айни пайтда, ҳамдардлик туйғуларининг шоирона ифодасидир.
Муҳтасар қилиб айтганда, Абдунаби Бойқўзиевнинг ҳаётимиздан узоқлашиб бораётган миллий бойлигимиз турларидан ёшларни бохабар қилиш баробарида, тилшунослар, қалам аҳлини ҳушёрликка чақириб, ижодкор масъулияти фақат асар ёзиб, китобларию, мақтовлар нашъу намосини суришдангина эмас, балки халқимизнинг ўзлиги, менталитети, қадриятлари ва хусусан она тилимиз нуфузини янада юқори кўтаришга ҳаракат қилишдан ҳам иборат эканлигини яна бир бор эслатиб қўйишдек олижаноб ниятини ёқлаш, қўллаб-қувватлаш керак, деб ўйлайман. Бу жабҳада жонкуяр муаллифнинг ўзи тайёр андоза ва намунадир. Абдунаби ўз шеърларида мажозий образ, иборалардан ташқари оддий халқ лисонида учрайдиган хонаки сўзлардан жойида, хўп ва ўринли фойдаланади. Масалан, ёлвираб, андиб, хоббони, ғимранди, эламас, живраб (уларни санашга, ҳарқалай, бармоқлар етмайди), шунингдек, шоир ижодида бириктириш ёки андак ҳарфий, фонетик ўзгартиш билан мавжуд сўзларни, академик шоир Ғафур Ғулом ибораси билан айтганда, янгартиш (буни ҳам қоидага хилоф санаш шарт эмас, зеро, адабиётда бундай тажриба бор) ҳодисалари ҳам учрайди. Масалан, ёнасим, бағркушлик, тунлатди, сершукр, ойбаҳор, ҳурёлқин, мунгранур, ёзғириқ ва б. Афсуски, муаллифнинг “Чўли ироғим” шеърий тўпламига ёзилган сўзбошимиздаги ана шундай мисоллар ҳам кимлардир томонидан негадир тушириб қолдирилган.
Дарҳақиқат, Алишер Навоий бобомизнинг испанларнинг даҳо ёзувчиси Сервантес, бутун дунё эътирофини қозонган инглиз драматурги ва шоири Шекспир, рус шеъриятининг қуёши дея таърифланадиган Пушкинларникидан ҳам бир неча мингтага зиёд сўз бойлигининг асосини, манбаини, табиийки, ўзга (араб, форс ва б.) тиллардан, шева ва оддий сўзлашувлардан олинган юзлаб, балки минглаб калимаю, каломлар ташкил этади-ку. Хўш, нечук шундай бўлган? Қанақасига?.. Чунки Навоий даврида, айтайлик, Хуросон музофотида шеърий, насрий матнлардаги нотанишроқ туюлган сўзлар ёнига ўроқдай савол ё тагига ўқлоғидай қизил чизиқ тортиб қўядиган ноширлар, муҳаррирлар бўлмаган, бўлса ҳам, журъат этишмаган. Ҳайриятки, ҳозир ҳам шева сўзларига тилимизни бойитиш омили деб қарайдиган ва қадрлайдиган мутахассислар, адабиётшунослар йўқ эмас. Масалан, атоқли олим, педагогика фанлари доктори, профессор Қозоқбой Йўлдошевнинг ҳар бир мақоласи, у ёки бу жанрдаги асарлар, китобларга ёзган тақризларида ана шундай сўзлар алоҳида таъкидлаб кўрсатилади, муаллифнинг ютуғи сифатида баҳоланади. Демоқчимизки, “билармон” ноширу муҳаррирларнинг сўроғию чизиғидан чўчимай, иккиланмай, оғзаки нутқдаги, шевалардаги сўзларнинг жарангли, файзли, майин, ёқимлироқларини, яъни муносибларини, изоҳлар билан бўлса-да, қўллайвериш керак. Чиройли, маъноли сўз бўлса, шевага тегишлилиги учун айбдорми? Уларни бир четга суриб қўйиш адолатданми? Қолаверса, янги сўз осмондан тушмайди ё ерда унмайди-ку! Ваҳоланки, ҳар қандай тилнинг ўзаро ва халқаро мавқеи, обрў-эътибори, қадр-қиммати энг аввало унинг сўз бойлигига боғлиқ эканлиги, тилнинг нуфузи ўша тил мансуб бўлган миллатнинг, халқнинг нуфузи ва ғурури эканлиги ҳаммага аён.
Хуллас, қани энди ҳар бир ижодкор бадиий луғатимиз хазинасини асраш,
унга янги сўзлар қўшиш, бойитиш учун Абдунаби Бойқўзиевдек жон койитса… Шу нуқтаи назардан ушбу рисола жуда зарур, жуда фойдали йўлланма ва қўлланма вазифасини ўтай олишига ишончимиз комил.
2020 й. Апр.
СЎЗ СОҒИНЧИ
Маматқул ЖЎРАЕВ
филология фанлари доктори, профессор
Шоир Абдунаби Бойқўзиевнинг “Сўзим менинг, ўзим менинг (Нураётган қадриятлар ҳақида)” номли илмий бадеҳасини ўқиб
Юртимиз илк кўклам насими олиб келган майсаларнинг бўйидан баҳра олиб турган кунларнинг бирида эндигина ишдан келиб турганимда камтарин ва хассос ижодкор, шоир Абдунаби ака Бойқўзиев қўнғироқ қилиб қолдилар. У киши ҳол-аҳвол сўрашиб бўлгач, ийманибгина “Маматқул, ука, мен қишлоғимнинг шеваси ҳақида бир нарса қоралаган эдим, телеграммингизга ташлаб қўйдим, шунга бир кўз югуртириб берсангиз”, деб қолдилар. Ўша куниёқ Абдунаби ака Бойқўзиевнинг “Сўзим менинг, ўзим менинг (Нураётган қадриятлар ҳақида)” номли илмий бадеҳасини ўқишга киришдим. Ушбу асарнинг илк саҳифасидаги:
Сўз ҳам аразлайди
Йўқлаб турмасанг,
Бошин олиб кетар хотирларингдан, ‒ мисраларига кўзим тушганда беихтиёр этим жимирлаб кетди. Наҳотки болалигимда тилимни чархлаган қадрдон сўзлар мендан аразлаб, хотиримдан бош олиб кетган бўлса? Ҳатто қишлоққа борганда ҳам зиёлилиги тутибми, ё бошқа сабабданми шева сўзларини қўшмасдан гапиришга одатланган биз каби авлоддан сўз ранжимай ким ранжисин?!
Хаёлотимнинг тубсиз жарликларидан аллақандай аламли ўксинишни ҳис этгандай бўлдим. Гўёки саратоннинг иссиғида ҳалқуми қуриган рўзадор момомнинг “Ҳайдар-о, Ҳайдар! Отанг-онанг ўлди, моли сенга қолди, кетмон олиб югур!” деб шамол чақириб айтган айтимлари хотирамни титкилаётгандай, бири-биридан қизиқарли эртакларни сўйлаб бераётганда “гапга гул қўндирадиган” Махфират момонинг оҳори тўкилмаган иборалари қумга сингиб кетаётгандай, “Чилла кирса нор туялар маст бўлар, Йигит ўлса баланд тоғлар паст бўлар” дея йиғи-йўқлов қўшиқларини айтаётганида бамисоли кўкариб оққан кўк дарё мисол мавжланиб оққан Ражабой аммамнинг дардчил нолалари сўзлар карвонига айланиб мендан йироқлашаётгандай бўлди. Бу ҳолатдан даҳшатга тушдим, ахир бутун умр халқ ижоди асарларини тўплаш, нашр этиш ва илмий ўрганиш билан шуғулланиб келсам-да, наҳотки ўзим тил чиқарганимда илк бора ўрганган сўзларимдан тортиб қишлоғимнинг ҳеч бир жойга ўхшамайдиган ғаройиб сўзларини йиғиб бир луғат қилишга ҳафсала қилмадим. Шу жиҳатдан Абдунаби аканинг ўзи мансуб бўлган шева лексикасининг бошқа ҳудудларда учрамайдиган сўзларини тўплаганлиги ва ҳар бир сўз, ибора, тушунчага изоҳ бериб, ҳатто халқ тилида қўлланиш ҳолатини ифодаловчи мисоллар билан изоҳлаганликлари ҳар қандай тилшунос олим ҳавас қилса арзигулик иш бўлибди. Назаримда ҳатто биттагина сўзни унут бўлиб кетишдан асраб қолишнинг ўзи ҳам она тилига бўлган улкан садоқат белгиси бўла олади. Холбуки Абдунаби ака узоқ йиллар мобайнида олиб борган кузатишлари давомида ана шундай адабий тилда учрамайдиган, мабодо бор бўлса ҳам маъноси бошқача ифодаланган ўнлаб сўзларни абадиятга дахлдор қадриятлар сирасига кирита олган. Бу миллий тилга бўлган чексиз меҳр намунаси, ижодкорнинг ўз она тилига бўлган беқиёс муҳаббати тимсолидир.
Абдунаби ака тўплаган сўзларнинг маъновий талқинларини мароқланиб ўқидим. Масалан, “ивирсиқ, таъби хира, бефаросатроқ аёл” маъносидаги “полпис”, “ҳомиладор жувон”га нисбатан ишлатиладиган “юкли” сўзи бизнинг Қоракўл шевасида ҳам бор. Лекин “сирқов” (одамни сил қиладиган даражада инжиқ, ичи тор, кўнгли қора кимса), “дўлтақўзи” (лалайган) “дуварак” (мевали дарахтнинг иккинчи бор гуллаб, туккан меваси ёки қариганда кўрилган фарзанд) каби жуда кўп сўзлар мен учун янгилик бўлди. Қизиғи шундаки, бизнинг Қоракўл шевасида “пўссиқ” сўзи “юмшоқ”, “юмшоқ табиатли одам” маъносида ишлатилса, Абдунаби аканинг ҳамқишлоқлари лаҳжасида бу сўзнинг “жон койитмайдиган ялқов аёл ёки қиз” маъноси ҳам бор экан. Шунингдек, ёшлигимда миришкор полизчилардан қовуннинг пишмаган хамагини “таррак” дейишганини эшитганман. Бу сўз қаердан пайдо бўлди экан, деб кўп ўйлаганман ўшанда. Бу саволимнинг жавобини ҳам Абдунаби аканинг битикларидан топгандайман: “таррак – бодрингнинг узун, беўхшов, бемаза тури. Ҳозир, деярли экилмай қўйган”.
Тилимиз луғавий бойлигининг энг муҳим қисмини турли урф-одат ва маросимларнинг номини билдирувчи турли хил сўз ва тушунчалар ташкил этади. Мазкур асарнинг “Урфдан чиққан ёки чиқаётган анъаналар” номли фаслида келтирилган “ариқ чопди”, “нон ёпди”, “нон тишлатиш”, “ота кўрди”, “полвонқоп”, “сўқим сўйди”, “тандир қурди”, “хатлашиш”, “холадим”, “ўкил ота”, “ўт ёқди”, “қулоқ тишлатиш” каби ўнлаб қадимий удумларнинг номлари, яъни этнографизмлар шарҳлаб ўтилганки, бу луғавий бирликларнинг ҳар бири замирида халқимизнинг кўп асрлик қадриятлари тарихи, аждодларимизнинг эзгу ниятлари ётади. Бундай этнографик моҳият касб этувчи сўзларни барча ҳудудлар бўйича изчил тўплаб, келгусида “Ўзбек шевалари этнографизмлари луғати”ни яратишимиз лозим.
Менимча, Абдунаби ака Бойқўзиевнинг “Сўзим менинг, ўзим менинг (Нураётган қадриятлар ҳақида)” номли илмий бадеҳасини шу ҳолатида кўп нусхада чоп этиш мақсадга мувофиқдир. Чунки бу китоб маънавий дунёқарашимизни бойитибгина қолмасдан, ҳар биримизни она тили тақдирига куюнчаклик билан муносабатда бўлиб, уни кўз қорачиғидай авайлаб-асрашга, тилимизни ардоқлашга ундайди.
Яна бир гап. Яқинда интернет саҳифаларида “Словарь русских народных говоров” номли кўп жилдли луғатнинг “у” ҳарфи билан бошланувчи сўзлардан тузилган 47-томи чоп этилгани ҳақидаги хабарни ўқиб жуда таъсирландим. Маълум бўлишича, бу нашр аслида 1965 йилда бошланган бўлиб, бир неча авлод тилшунос-шевашунослар томонидан бир неча ўн йилликлар мобайнида изчил давом эттириб келинаётган экан.
Ўз халқи тилининг сўз бойлигини сақлаб қолишдек бундай эзгу ва ғоят хайрли, айни пайтда ниҳоятда машаққатли ишни амалга ошираётган халқлар кўп, албатта. Лекин нега энди тилининг луғат бойлиги ҳеч бир халқдан кам бўлмаган, жаҳонга “Алпомиш”, “Гўрўғли”, “Кунтуғмиш”дек буюк достонларни, Алишер Навоий, Бобур, Абдулла Қодирийдек улуғ ижодкорларни берган ўзбек халқи шеваларининг ана шундай муҳташам луғатлари чоп этилмади ҳалигача? Тўғри, ўтган асрнинг 60-80-йилларида ўзбек тилшунослигида диалектология, яъни шевашунослик йўналиши маълум даражада тараққий этган эди. Бу соҳада Ф.Абдуллаев, О.Мадраҳимов, М.Сафаровларнинг Хоразм шевалари, А.Ишаевнинг Қорақалпоғистондаги ўзбек шевалари, Б.Жўраев, А.Шерматовларнинг Қашқадарё шевалари, Н.Ражабовнинг Самарқанд шевалари, М.Мирзаевнинг Бухоро шевалари, С.Иброҳимовнинг Фарғона водийси шевалари, Қ.Муҳаммаджоновнинг Жанубий Қозоғистондаги ўзбек шеваларига оид тадқиқотлари яратилган эди. Бундан ташқари, турли ҳудудлардаги ўзбек шеваларининг лексик, фонетик ва морфологик хусусиятларига доир кўплаб диссертация ишлари ҳимоя қилинди. Деярли бирча китоб ва диссертацияларнинг охирига ихчам луғат илова қилинган. Тадқиқотчилар шеваларни ўрганиш жараёнида сўзларни тўплаганликлари, картотекалар тузишганини ҳам эшитганмиз. Марҳум профессор Фаттоҳ Абдуллаевнинг “Хоразм шевалари”, Аҳмад Ишаевнинг “Қорақалпоғистондаги ўзбек шевалари” номли луғатларини ҳисобга олмаганда ана шу улкан материал луғатлар тарзида умумлаштирилмай қолиб кетди. Юқорида қайд этганимиз 47-жилд луғатнинг чоп этилганлиги нафақат тилшуносларимизни, балки она тилимиз тақдирига, сўзимиз дардига бефарқ бўлмаган барча зиёлиларимизга маълум маънода ибрат бўлиши керак, деб ўйлайман.
Бугунги кунда Ўзбекистон Фанлар академияси Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институтида анча йиллар илгари тўхтаб қолган диалектология экспедицияси қайта тикланди. Жорий йилда Қашқадарё вилояти бўйлаб илмий экспедиция ўтказиш режалаштирилган. Институтимиз тилшунос олимлари келгусида ўзбек шеваларининг кўп жилдлик луғатини яратишни ҳам режалаштирганлар.
Тилимиз ўзининг жонли сўзлашув ҳолатида қадимий сўз бойлигини ҳалиям сақлаб келмоқда, агар биз ана шу беназир маънавий қадриятларни зудлик билан ёзиб олиб, тўплаб луғатлар ҳолида чоп этмасак асрлар бўйи яратилиб, сайқал топиб келган номоддий маданий меросимизнинг улкан бир ёдгорлигини қўлдан бой берамиз. Бу хайрли ишга барча зиёлиларни, кенг жамоатчиликни, талаба ёшларни жалб қилишимиз, балки бир пайтлар “Ёшлик” журнали амалда қўллаган ташаббусни тиклаб, матбуотимиз саҳифаларида “Тил сандиғи” рукнини очиб, шева сўзларимизни мунтазам тўплашимиз керак. Шевалардаги сўз бойлиги аксарият ҳолларда ёши катта юртдошларимиз тилида сақланиб қолганлиги, ёшларимизнинг нутқий фаолиятида адабий тил меъёрлари устуворлик қилаётганлиги, натижада, жуда кўплаб сўзларимиз кун сайин унут бўлиб бораётганлиги эса шошилишимиз кераклигини кўрсатади. Агар биз ота-боболаримиз тилига кўрк бўлган сўзларнинг ўз эгасини топмай, сарсон-саргардон бўлганча йўқликка маҳкум этилишига йўл қўйсак бизни ҳеч ким кечирмайди.
Шу маънода ажойиб шоир, самимий инсон Абдунаби аканинг бу илмий бадеҳасида бошланган эзгу иш бардавом бўлиши учун барчамиз сўз тақдирига бефарқ бўлмаслигимиз лозим.
10.05.2020
Jonkuyar ijodkor Abdunabi Boyqo’ziyevning unutilayotgan so’zlarimiz va adabiy tilimizni boyitishga bag’ishlangan maqolalari bilan tanishtirgan edik. Bugun shu mavzudagi maqolalardan iborat kitobni va kitob haqidagi yozuvchi Qamchibek Kenja bilan adabiyotshunos olim Mamatqul Jo’rayev mulohazalarini e’tiboringizga havola etmoqni lozim ko’rdik.
UNUTILGAN SO’Z QADRI
Qamchibek KENJA
Insoniyatga xolis xizmat qilgan hech bir narsa unutilmasligi, ranjitilmasligi kerak. Masalan, so’z…
So’z joni-dili, hayotining asosi bo’lgan shoir-yozuvchilar, jurnalistlarning maqsadi aniq – avvalo kasbi-amalidan o’zi qanoat hosil qilish, qolaversa, asarlari bilan o’quvchilar ko’nglini ko’tarish, ularning dunyoqarashi, tushunchalarini boyitish, odob-axloq tarbiyasiga baholi qudrat hissa qo’shish va boshqa qadriyatlarni targ’ib etish… Shuningdek, qalam ahlining ko’zda tutilgan va tutilmagan boshqa vazifalari ham yo’q emas…
Taniqli shoir, publitsist, nosir Abdunabi Boyqo’ziyevning yangi dastalangan qo’lyozmasini ko’zdan kechirish asnosida xayolimdan ana shu kabi mulohazalar qayta kechdi.
Abdunabi adabiyot maydoniga o’ziga xos nafasga ega shoir sifatida kirib keldi, bu bobda xiyla muvaffaqiyatlarga erishib, kitobxonlar e’tiborini qozongach, ora-orada publitsistika sohasida ham munosib qalam surib, nasriy asarlar bita boshladi. Mazkur janrdagi jiddiy yozmishlari umumiy badiiyati bilan birga, yengil hazilga yo’g’rilganligi bilan adabiy jamoatchilik diqqatini o’ziga jalb etdi. Darvoqe, avvalroq shoirning ixcham hajmli, ma’ni va mag’zi but beshnavolari munaqqidlarda yangi bir shakliy yo’nalish, izlanish sifatida taassurot uyg’otgan va bir qator maqolalarga bois bo’lgan edi. “So’zim mening, o’zim mening” umumiy nomi ostidagi bitiklar Boyqo’ziyev siymosini o’quvchi ko’zi oldida jonsarak, jonkuyar ijodkor sifatida namoyon etadi. “Nurayotgan qadriyatlar haqida” degan ost sarlavha esa kitobxonda, shubhasiz, mavzuga qiziqishni, risolani o’qishga ishtiyoqni oshiradi.
Debocha o’rnidagi sakkizlikning “So’z ham arazlaydi…” degan chiroyli ifodali dastlabki yarim satri ixlosmandni yanada sergaklantiradi: so’z ham arazlaydimi, qanday arazlaydi? Ha, arazlaydi – agar beparvolik, bepisandlik qilib, o’gaylantirib, ko’ngliga ozor yetkazilsa… so’z o’zini sizdan tortadi, uzlatga chekinadi, muallif ta’biri bilan aytsak, “xotiralardan bosh olib ketadi”. Tilimiz tarixida bunga misollar ko’p. Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur zamonlarini qo’ya turaylik, XX asr boshlarida – Abdulhamid Cho’lpon, Abdulla Qodiriylar davrida, yoki Abdunabi nazarda tutgan yaqin-yaqin vaqtlarda ham adiblar, matbuot xodimlari, tarixchilar va oddiy xalq vakillari talaffuzida, iste’molida bo’lgan, qancha-qancha she’ru boshqa asarlarga fayzu umrboqiylik, suhbatlarga fasohat bag’ishlagan yuzlab, balki minglab so’z va iboralarimiz tilimiz, yozuvlarimizda bo’y ko’rsatmay qo’ygani, demakki, bizdan arazlab, xotiralarimizdan bosh olib ketib qolgani ma’lum-ku. Abdunabi Boyqo’ziyev ana shu achinarli holatni o’zi unib-o’sgan mo»jazgina qishloq – Andijon viloyatining Izboskan tumanidagi Teshikmozor ahli labzida istifoda etilmay qo’ygan yo kam ishlatilayotgan, ya’ni unutilgan va unutilayozgan so’z, ibora, lutflar misolida afsus va nadomat bilan bayon etadi, isbot qiladi.
Risola qo’lyozmasining g’oyatda hafsala bilan, harfiy tartib bo’yicha tuzilgan “Unutilayotgan, xira tortayotgan so’z va shevalarimiz” qismida 200 dan ortiq ana shunday so’z va iboraga ta’rif, izohlar berilgan va jumlaviy dalillar ilova qilingan.
To’g’risi, men hayratga tushdim va qattiq achindim. O’zim ham bu borada o’ylanib yurardimu foydalanilmayotgan, unutilayotgan so’zlarimizning ko’lami bu qadarligini chamalab ko’rmagan ekanman. Chindan ham ellik-oltmish xonadonli bir qishloqda ( qalamga olingan so’zlar orasida Andijon, umuman vodiy og’zaki leksionida mavjudlari ham anchagina, lekin mayli-da!) shuncha so’z bizni tark etayotgan bo’lsa, bu sanoqni muallif ta’biricha “mamlakat miqyosiga chaqsak,” qanday raqamlar hosil bo’larkin?.. Modomiki, viloyatlardagi sheva va lahjalarda so’zlar shu qadar mo’l ekan, ularni saralab, izohli-izohsiz lug’atlarimizga, nutq va mushohadalarimizga, yozuv-bitiklarimizga, badiiy asarlarimizga kiritsak, tilimiz qanchalar boyishi mumkin-a?… To’g’ri, telekanallarimizda bu mavzuda chiqishlar, suhbatlar bo’lib turibdi, lekin til faqat gap, muhokamalar bilan boyib qolmaydi-da. Shu jihatdan Abdunabining sa’y-harakatlari, amaliy faoliyati tahsinga, ibratga loyiqdir.
Misollarga murojaat qilaylik: “Aynima – aynigan, yomon, buzuq, axloqqa zid so’z. ( 1. Falonchi pismadonni aynima so’zlar bilan bo’ralatib so’kdi. 2. Hadeb ayniyverma!) Yoki: “Duysanba (narsalar bir yerga to’plangan, uyulgan holati), jonimotim ( jon kuydirib, g’ayrat bilan, yurakdan chiqarib), joni port ( bir ish yoki narsa tashvishida yo’l, chora izlab, bezovtalanib turgan kishi holati)…” Shu jumladan, yana “zo’pidin ( qo’rs, qo’pol, zo’ravon), karanda (olifta, kerik)…” kabi viloyat ahlining so’zlashuv-muomalalaridagi faol iboralar fe’l-atvor, kishi ruhiyatini juda aniq aks ettirishi bilan belgilidir. Qo’lyozmada bunday so’zlar anchagina bo’lib, ularning taqdiri chindan ham o’ylab ko’rishga arziydi.
Albatta, Abdunabi Boyqo’ziyev tuzgan unutilayotgan, xokisor so’zlar ro’yxatida “O’zbek tilining izohli lug’ati”da mavjudlari, jonli so’zlashuvda ancha-muncha qo’llanib turganlari ham bor, lekin muallif ularning ham tobora kamroq ishlatilayotgani, shu ketishda hademay, lug’atlarimizdan, yozmayu, og’zaki leksionimizdan tushib qolish havfi yo’q emasligidan jiddiy xavotirda va bu xavotirga, bizningcha, to’la asos bor. Axir, har qanday kasallik yo noxushlikning mumkin qadar oldi olingani ma’qul-da, aks holda…
Bir og’iz ilova. Boshqa joylarni bilmadimu Andijonda, masalan, men unib-o’sgan va yashayotgan Gurkirov qishlog’ida qo’llanadigan “o’dalanib” so’zi “urinib-surinib, turtilib, mashaqqat tortib…” degan ma’nolarni anglatadi va u, ayniqsa, tog’, adir kabi balandliklarga chiqish, shudgorsimon yerlarda yurishdagi aziyat, toliqishlarni yaxshi ifodalaydi. Afsuski, shu so’zni ham men “talabchan” muharrirlar chig’irig’idan o’tkazishga qiynalaman.
Albatta, zamonlar o’zgarishi, umumiy taraqqiyot munosabati bilan iste’moldan chiqadigan yoki madaniy yuksalish tufayli kamayib boradigan so’zlar, narsa-buyumlarning atamalari ham bo’ladi. Masalan, guppi (paxtani qalin solib qaviladigan qo’polroq chopon yoki nimcha ), axta, axtachi, ko’tagarava, bicha, bucha (opa)… Yoki “Sho’ro tuzumi bilan kirib kelgan, ayni kunda iste’moldan tushib qolayotgan so’zlar…” (risolaning bir bobi shunday nomlangan) — agarat (tomorqa), agitator (tashviqotchi), kolxoz (jamoa xo’jaligi), sovxoz (davlat xo’jaligi), hosilot; buzib qo’llanadigan baxcha (bog’cha), bo’g’altir ( buxgalter – hisobchi), iskalat (ombor), passajir (avtobus), tabilchi (tabelchi), qulip (klub) kabi atamalarga ham endi ehtiyoj, xojat qolmagandir, biroq ular ham bir asrning nari-berisida xalq xizmatini o’tagan, binobarin, iste’foga chiqishga haqqi bor. Shunday bo’lgan taqdirda ham, ularni munosib rag’batlantirib, nomlarini hurmat taxtasiga – lug’atlarimiz to’risiga tirkab qo’ymog’imiz joyiz. Zero, ular kelajak avlodlar tarixga murojaat qilishiga to’g’ri kelib qolganda yana asqotishi mumkin.
Aksariyati texnika sohasiga oid, “O’zga tillardan o’zlashgan maymoq so’zlar” – suvorka (kavsharlash), balansirovka, zadni mos, kapot, xodavo’y, tormiz, zajiganya, sidina (sidenya) singari avtomashina va uning qismlariga daxldor atamalarni esa o’zbekchalashtirish, loaqal muvofiqlashtirish, loaqal mazmunan yaqinroq, monandroq so’zlarni taklif etish, tavsiya qilish borasida bosh qotirish payti kelmadimikin, axir, mamlakatimizda avtomobilь zavodi ishga tushganiga chorak asr bo’lyapti! Tilshunos, atamashunos va boshqa …shunoslarimiz bu haqda nima deyisharkin? Mazkur nom va iboralarga har kuni ming-minglab haydovchiyu, sozlovchilarning ishi tushadi, axir!
Ammo, gapning sirasini aytganda, xalqimizda ham tilimizning sofligi, mavqei, g’ururini asrash, ko’tarish bobida sovuqqonlik, loqaydlik yo’q emas! O’z tilimizda bemalol ifodalash mumkin bo’lgan ko’plab so’z va iboralarni hali-hamon hech ikkilanmasdan, zarracha xijolat bo’lmasdan o’zga tillarda, boz ustiga, buzilgan, “vayron” qilingan shaklda qo’llab kelayotganlar, masalan,Abdunabi ta’kidlagandek, pista (kungaboqar mevasi)ni – semichka; tuflini – patinka, batinka; raqamni – no’mir; moyni –maslo; tezlikni – skoris; ulovxonani – stayanka; guvohnomani – prava; haydovchini – sho’pir; oldi oynani – labavo’y; chiroqni – para; uzoq, yaqinni – dalniy, blijniy… deydiganlar ko’p, juda ko’p!
Texnikaviy atamalar ham bir navi-ku, oddiy so’zlarning ham shunday qismatga loyiq ko’rilayotganiga nima deysiz! Masalan, bozor, oldi-sotdiga doir, har kuni behisob marotaba ishlatiladigan ulgurji (ko’tarasiga) degan so’zimiz bor, lekin u, boshqa joyda qanday – bilmadimu, Andijonda, xususan tijorat ahlining tushiga ham “optom” qiyofasida kiradi. Og’zaki bo’lsa ham go’rga edi, har turli savdo rastalari, qurilish ash’yolari sotiladigan joylarda, hatto mazkur so’zga mansub millatning biron-bir vakili tasodifan ham qadam bosishi gumon bo’lgan chekka qishloqlarning do’konlarida ham mahsulot yoniga, qoplarning ustiga yirik, rangli harflarda “Optom narxi falon so’m” deb yozib qo’yishadi. Bu haqda “Xolis” va boshqa gazetalarda takror-takror kuyinib yozib charchadik, illo, hech bir natijaga erisholmadik – hanuz ana shu tarzda qo’llanyapti, yozilyapti! Nazarimda, andijonlik tujjorlaru do’konchilar bu so’zning o’zbekcha muqobili borligini allaqachon va butunlay esdan chiqarib yuborishgan, yoshlar esa, ehtimolki, hatto bilmaydilar ham! Darvoqe, “do’kon” so’zining ham taqdiri qil ustida – uni “market” butunlay mahv etish arafasida.
Ha, Abdunabi Boyqo’ziyev bu borada bekorga qayg’urayotgani, bejiz jon koyitayotgani yo’q. Kezi kelganda shuni ta’kidlash kerakki, umuman Abdunabi qaysi janrda, qanday shaklda, nima mavzuda qalam tebratmasin, shunchaki nimadir yozish kerakligi uchun yozmaydi, balki, o’zining va boshqalarning qalbida tug’yon urayotgan iztirobu og’riqlarni to’kib, ko’nglini bo’shatish, xumordan chiqish, boshqalarni ham o’ylashga da’vat etish, fikr qo’zg’ashni mo’ljallab yozadi. Bu hol muallifning qariyb har bir beshnavosiga ham taalluqlidir.
Adibning “Urfdan chiqqan yoki chiqayotgan an’analar” ruknida keltirilgan “Ariq chopdi”, “Kelin to’sdi”, “Non tishlatish”, “Uloq to’y”, “Tandir qurdi”, “O’t yoqdi” va b. milliy udumlarimiz, “Yong’oq o’yin”, “Chillak”, “Oqizoq”, “Tuxum urishtirish”, “Quloq cho’zma” (30 ga yaqini sanalgan) kabi “O’ynamay qo’ygan o’yinlarimiz”, ardob, zog’ora non, ko’mach, lochira, umoch, chalpak, qoqurum, qo’g’irmoch singari “Dasturxonimizdan begonalashgan taomlar”; “Aytishuv”, “Alla”, “Yor-yor”, “Ramazon”, “O’lan” kabi “Xotirdan o’chayotgan aytimlarimiz” (sarlavhalar A. Boyqo’ziyevniki) xususidagi kuyinishlari ham e’tiborga molikdir. Darhaqiqat, zikr etilgan o’yinlar yaqin-yaqinlarda ham bolalaru kattalar hayotiga fayzu shukuh bag’ishlaydigan ko’ngil ochar mashg’ulotlar edi. Balki bu holni ham zamon evrilishlari munosabati bilan bolalar dunyoqarashi, fikrlash tarzi, eng asosiysi – vaqtning, o’sish jarayonlarining tezlashib ketishi va boshqa sabablar tufayli zehnlar o’tkirlashib, bolalik muddati “qisqarib” borayotgani bilan izohlash kerakdir?
Xotima tarzida ilova qilingan turkum she’rlar -“So’z haqidagi so’zlarga so’ngso’zlar” esa muallifning o’ziga ato etilayotgan rizq-ro’zga, ijodkor sifatidagi yuksak martaba va maqomga vosita vazifasini o’tayotgan SO’Zni qadrlash, unga tashakkur, minnatdorchilik, ayni paytda, hamdardlik tuyg’ularining shoirona ifodasidir.
Muhtasar qilib aytganda, Abdunabi Boyqo’ziyevning hayotimizdan uzoqlashib borayotgan milliy boyligimiz turlaridan yoshlarni boxabar qilish barobarida, tilshunoslar, qalam ahlini hushyorlikka chaqirib, ijodkor mas’uliyati faqat asar yozib, kitoblariyu, maqtovlar nash’u namosini surishdangina emas, balki xalqimizning o’zligi, mentaliteti, qadriyatlari va xususan ona tilimiz nufuzini yanada yuqori ko’tarishga harakat qilishdan ham iborat ekanligini yana bir bor eslatib qo’yishdek olijanob niyatini yoqlash, qo’llab-quvvatlash kerak, deb o’ylayman. Bu jabhada jonkuyar muallifning o’zi tayyor andoza va namunadir. Abdunabi o’z she’rlarida majoziy obraz, iboralardan tashqari oddiy xalq lisonida uchraydigan xonaki so’zlardan joyida, xo’p va o’rinli foydalanadi. Masalan, yolvirab, andib, xobboni, g’imrandi, elamas, jivrab (ularni sanashga, harqalay, barmoqlar yetmaydi), shuningdek, shoir ijodida biriktirish yoki andak harfiy, fonetik o’zgartish bilan mavjud so’zlarni, akademik shoir G’afur G’ulom iborasi bilan aytganda, yangartish (buni ham qoidaga xilof sanash shart emas, zero, adabiyotda bunday tajriba bor) hodisalari ham uchraydi. Masalan, yonasim, bag’rkushlik, tunlatdi, sershukr, oybahor, huryolqin, mungranur, yozg’iriq va b. Afsuski, muallifning “Cho’li irog’im” she’riy to’plamiga yozilgan so’zboshimizdagi ana shunday misollar ham kimlardir tomonidan negadir tushirib qoldirilgan.
Darhaqiqat, Alisher Navoiy bobomizning ispanlarning daho yozuvchisi Servantes, butun dunyo e’tirofini qozongan ingliz dramaturgi va shoiri Shekspir, rus she’riyatining quyoshi deya ta’riflanadigan Pushkinlarnikidan ham bir necha mingtaga ziyod so’z boyligining asosini, manbaini, tabiiyki, o’zga (arab, fors va b.) tillardan, sheva va oddiy so’zlashuvlardan olingan yuzlab, balki minglab kalimayu, kalomlar tashkil etadi-ku. Xo’sh, nechuk shunday bo’lgan? Qanaqasiga?.. Chunki Navoiy davrida, aytaylik, Xuroson muzofotida she’riy, nasriy matnlardagi notanishroq tuyulgan so’zlar yoniga o’roqday savol yo tagiga o’qlog’iday qizil chiziq tortib qo’yadigan noshirlar, muharrirlar bo’lmagan, bo’lsa ham, jur’at etishmagan. Hayriyatki, hozir ham sheva so’zlariga tilimizni boyitish omili deb qaraydigan va qadrlaydigan mutaxassislar, adabiyotshunoslar yo’q emas. Masalan, atoqli olim, pedagogika fanlari doktori, professor Qozoqboy Yo’ldoshevning har bir maqolasi, u yoki bu janrdagi asarlar, kitoblarga yozgan taqrizlarida ana shunday so’zlar alohida ta’kidlab ko’rsatiladi, muallifning yutug’i sifatida baholanadi. Demoqchimizki, “bilarmon” noshiru muharrirlarning so’rog’iyu chizig’idan cho’chimay, ikkilanmay, og’zaki nutqdagi, shevalardagi so’zlarning jarangli, fayzli, mayin, yoqimliroqlarini, ya’ni munosiblarini, izohlar bilan bo’lsa-da, qo’llayverish kerak. Chiroyli, ma’noli so’z bo’lsa, shevaga tegishliligi uchun aybdormi? Ularni bir chetga surib qo’yish adolatdanmi? Qolaversa, yangi so’z osmondan tushmaydi yo yerda unmaydi-ku! Vaholanki, har qanday tilning o’zaro va xalqaro mavqei, obro’-e’tibori, qadr-qimmati eng avvalo uning so’z boyligiga bog’liq ekanligi, tilning nufuzi o’sha til mansub bo’lgan millatning, xalqning nufuzi va g’ururi ekanligi hammaga ayon.
Xullas, qani endi har bir ijodkor badiiy lug’atimiz xazinasini asrash, unga yangi so’zlar qo’shish, boyitish uchun Abdunabi Boyqo’ziyevdek jon koyitsa… Shu nuqtai nazardan ushbu risola juda zarur, juda foydali yo’llanma va qo’llanma vazifasini o’tay olishiga ishonchimiz komil.
2020 y. Apr.
SO’Z SOG’INChI
Mamatqul JO’RAEV
filologiya fanlari doktori, professor
Shoir Abdunabi Boyqo’ziyevning “So’zim mening, o’zim mening (Nurayotgan qadriyatlar haqida)” nomli ilmiy badehasini o’qib
Yurtimiz ilk ko’klam nasimi olib kelgan maysalarning bo’yidan bahra olib turgan kunlarning birida endigina ishdan kelib turganimda kamtarin va xassos ijodkor, shoir Abdunabi aka Boyqo’ziyev qo’ng’iroq qilib qoldilar. U kishi hol-ahvol so’rashib bo’lgach, iymanibgina “Mamatqul, uka, men qishlog’imning shevasi haqida bir narsa qoralagan edim, telegrammingizga tashlab qo’ydim, shunga bir ko’z yugurtirib bersangiz”, deb qoldilar. O’sha kuniyoq Abdunabi aka Boyqo’ziyevning “So’zim mening, o’zim mening (Nurayotgan qadriyatlar haqida)” nomli ilmiy badehasini o’qishga kirishdim. Ushbu asarning ilk sahifasidagi:
So’z ham arazlaydi
Yo’qlab turmasang,
Boshin olib ketar xotirlaringdan, ‒ misralariga ko’zim tushganda beixtiyor etim jimirlab ketdi. Nahotki bolaligimda tilimni charxlagan qadrdon so’zlar mendan arazlab, xotirimdan bosh olib ketgan bo’lsa? Hatto qishloqqa borganda ham ziyoliligi tutibmi, yo boshqa sababdanmi sheva so’zlarini qo’shmasdan gapirishga odatlangan biz kabi avloddan so’z ranjimay kim ranjisin?!
Xayolotimning tubsiz jarliklaridan allaqanday alamli o’ksinishni his etganday bo’ldim. Go’yoki saratonning issig’ida halqumi qurigan ro’zador momomning “Haydar-o, Haydar! Otang-onang o’ldi, moli senga qoldi, ketmon olib yugur!” deb shamol chaqirib aytgan aytimlari xotiramni titkilayotganday, biri-biridan qiziqarli ertaklarni so’ylab berayotganda “gapga gul qo’ndiradigan” Maxfirat momoning ohori to’kilmagan iboralari qumga singib ketayotganday, “Chilla kirsa nor tuyalar mast bo’lar, Yigit o’lsa baland tog’lar past bo’lar” deya yig’i-yo’qlov qo’shiqlarini aytayotganida bamisoli ko’karib oqqan ko’k daryo misol mavjlanib oqqan Rajaboy ammamning dardchil nolalari so’zlar karvoniga aylanib mendan yiroqlashayotganday bo’ldi. Bu holatdan dahshatga tushdim, axir butun umr xalq ijodi asarlarini to’plash, nashr etish va ilmiy o’rganish bilan shug’ullanib kelsam-da, nahotki o’zim til chiqarganimda ilk bora o’rgangan so’zlarimdan tortib qishlog’imning hech bir joyga o’xshamaydigan g’aroyib so’zlarini yig’ib bir lug’at qilishga hafsala qilmadim. Shu jihatdan Abdunabi akaning o’zi mansub bo’lgan sheva leksikasining boshqa hududlarda uchramaydigan so’zlarini to’plaganligi va har bir so’z, ibora, tushunchaga izoh berib, hatto xalq tilida qo’llanish holatini ifodalovchi misollar bilan izohlaganliklari har qanday tilshunos olim havas qilsa arzigulik ish bo’libdi. Nazarimda hatto bittagina so’zni unut bo’lib ketishdan asrab qolishning o’zi ham ona tiliga bo’lgan ulkan sadoqat belgisi bo’la oladi. Xolbuki Abdunabi aka uzoq yillar mobaynida olib borgan kuzatishlari davomida ana shunday adabiy tilda uchramaydigan, mabodo bor bo’lsa ham ma’nosi boshqacha ifodalangan o’nlab so’zlarni abadiyatga daxldor qadriyatlar sirasiga kirita olgan. Bu milliy tilga bo’lgan cheksiz mehr
namunasi, ijodkorning o’z ona tiliga bo’lgan beqiyos muhabbati timsolidir.
Abdunabi aka to’plagan so’zlarning ma’noviy talqinlarini maroqlanib o’qidim. Masalan, “ivirsiq, ta’bi xira, befarosatroq ayol” ma’nosidagi “polpis”, “homilador juvon”ga nisbatan ishlatiladigan “yukli” so’zi bizning Qorako’l shevasida ham bor. Lekin “sirqov” (odamni sil qiladigan darajada injiq, ichi tor, ko’ngli qora kimsa), “do’ltaqo’zi” (lalaygan) “duvarak” (mevali daraxtning ikkinchi bor gullab, tukkan mevasi yoki qariganda ko’rilgan farzand) kabi juda ko’p so’zlar men uchun yangilik bo’ldi. Qizig’i shundaki, bizning Qorako’l shevasida “po’ssiq” so’zi “yumshoq”, “yumshoq tabiatli odam” ma’nosida ishlatilsa, Abdunabi akaning hamqishloqlari lahjasida bu so’zning “jon koyitmaydigan yalqov ayol yoki qiz” ma’nosi ham bor ekan. Shuningdek, yoshligimda mirishkor polizchilardan qovunning pishmagan xamagini “tarrak” deyishganini eshitganman. Bu so’z qayerdan paydo bo’ldi ekan, deb ko’p o’ylaganman o’shanda. Bu savolimning javobini ham Abdunabi akaning bitiklaridan topgandayman: “tarrak – bodringning uzun, beo’xshov, bemaza turi. Hozir, deyarli ekilmay qo’ygan”.
Tilimiz lug’aviy boyligining eng muhim qismini turli urf-odat va marosimlarning nomini bildiruvchi turli xil so’z va tushunchalar tashkil etadi. Mazkur asarning “Urfdan chiqqan yoki chiqayotgan an’analar” nomli faslida keltirilgan “ariq chopdi”, “non yopdi”, “non tishlatish”, “ota ko’rdi”, “polvonqop”, “so’qim so’ydi”, “tandir qurdi”, “xatlashish”, “xoladim”, “o’kil ota”, “o’t yoqdi”, “quloq tishlatish” kabi o’nlab qadimiy udumlarning nomlari, ya’ni etnografizmlar sharhlab o’tilganki, bu lug’aviy birliklarning har biri zamirida xalqimizning ko’p asrlik qadriyatlari tarixi, ajdodlarimizning ezgu niyatlari yotadi. Bunday etnografik mohiyat kasb etuvchi so’zlarni barcha hududlar bo’yicha izchil to’plab, kelgusida “O’zbek shevalari etnografizmlari lug’ati”ni yaratishimiz lozim.
Menimcha, Abdunabi aka Boyqo’ziyevning “So’zim mening, o’zim mening (Nurayotgan qadriyatlar haqida)” nomli ilmiy badehasini shu holatida ko’p nusxada chop etish maqsadga muvofiqdir. Chunki bu kitob ma’naviy dunyoqarashimizni boyitibgina qolmasdan, har birimizni ona tili taqdiriga kuyunchaklik bilan munosabatda bo’lib, uni ko’z qorachig’iday avaylab-asrashga, tilimizni ardoqlashga undaydi.
Yana bir gap. Yaqinda internet sahifalarida “Slovarь russkix narodnыx govorov” nomli ko’p jildli lug’atning “u” harfi bilan boshlanuvchi so’zlardan tuzilgan 47-tomi chop etilgani haqidagi xabarni o’qib juda ta’sirlandim. Ma’lum bo’lishicha, bu nashr aslida 1965 yilda boshlangan bo’lib, bir necha avlod tilshunos-shevashunoslar tomonidan bir necha o’n yilliklar mobaynida izchil davom ettirib kelinayotgan ekan.
O’z xalqi tilining so’z boyligini saqlab qolishdek bunday ezgu va g’oyat xayrli, ayni paytda nihoyatda mashaqqatli ishni amalga oshirayotgan xalqlar ko’p, albatta. Lekin nega endi tilining lug’at boyligi hech bir xalqdan kam bo’lmagan, jahonga “Alpomish”, “Go’ro’g’li”, “Kuntug’mish”dek buyuk dostonlarni, Alisher Navoiy, Bobur, Abdulla Qodiriydek ulug’ ijodkorlarni bergan o’zbek xalqi shevalarining ana shunday muhtasham lug’atlari chop etilmadi haligacha? To’g’ri, o’tgan asrning 60-80-yillarida o’zbek tilshunosligida dialektologiya, ya’ni shevashunoslik yo’nalishi ma’lum darajada taraqqiy etgan edi. Bu sohada F.Abdullayev, O.Madrahimov, M.Safarovlarning Xorazm shevalari, A.Ishayevning Qoraqalpog’istondagi o’zbek shevalari, B.Jo’rayev, A.Shermatovlarning Qashqadaryo shevalari, N.Rajabovning Samarqand shevalari, M.Mirzayevning Buxoro shevalari, S.Ibrohimovning Farg’ona vodiysi shevalari, Q.Muhammadjonovning Janubiy Qozog’istondagi o’zbek shevalariga oid tadqiqotlari yaratilgan edi. Bundan tashqari, turli hududlardagi o’zbek shevalarining leksik, fonetik va morfologik xususiyatlariga doir ko’plab dissertatsiya ishlari himoya qilindi. Deyarli bircha kitob va dissertatsiyalarning oxiriga ixcham lug’at ilova qilingan. Tadqiqotchilar shevalarni o’rganish jarayonida so’zlarni to’plaganliklari, kartotekalar tuzishganini ham eshitganmiz. Marhum professor Fattoh Abdullayevning “Xorazm shevalari”, Ahmad Ishayevning “Qoraqalpog’istondagi o’zbek shevalari” nomli lug’atlarini hisobga olmaganda ana shu ulkan material lug’atlar tarzida umumlashtirilmay qolib ketdi. Yuqorida qayd etganimiz 47-jild lug’atning chop etilganligi nafaqat tilshunoslarimizni, balki ona tilimiz taqdiriga, so’zimiz dardiga befarq bo’lmagan barcha ziyolilarimizga ma’lum ma’noda ibrat bo’lishi kerak, deb o’ylayman.
Bugungi kunda O’zbekiston Fanlar akademiyasi O’zbek tili, adabiyoti va folьklori institutida ancha yillar ilgari to’xtab qolgan dialektologiya ekspeditsiyasi qayta tiklandi. Joriy yilda Qashqadaryo viloyati bo’ylab ilmiy ekspeditsiya o’tkazish rejalashtirilgan. Institutimiz tilshunos olimlari kelgusida o’zbek shevalarining ko’p jildlik lug’atini yaratishni ham rejalashtirganlar.
Tilimiz o‘zining jonli so‘zlashuv holatida qadimiy so‘z boyligini haliyam saqlab kelmoqda, agar biz ana shu benazir ma’naviy qadriyatlarni zudlik bilan yozib olib, to‘plab lug‘atlar holida chop etmasak asrlar bo‘yi yaratilib, sayqal topib kelgan nomoddiy madaniy merosimizning ulkan bir yodgorligini qo‘ldan boy beramiz. Bu xayrli ishga barcha ziyolilarni, keng jamoatchilikni, talaba yoshlarni jalb qilishimiz, balki bir paytlar “Yoshlik” jurnali amalda qo‘llagan tashabbusni tiklab, matbuotimiz sahifalarida “Til sandig‘i” ruknini ochib, sheva so‘zlarimizni muntazam to‘plashimiz kerak. Shevalardagi so‘z boyligi aksariyat hollarda yoshi katta yurtdoshlarimiz tilida saqlanib qolganligi, yoshlarimizning nutqiy faoliyatida adabiy til me’yorlari ustuvorlik qilayotganligi, natijada, juda ko‘plab so‘zlarimiz kun sayin unut bo‘lib borayotganligi esa shoshilishimiz kerakligini ko‘rsatadi. Agar biz ota-bobolarimiz tiliga ko‘rk bo‘lgan so‘zlarning o‘z egasini topmay, sarson-sargardon bo‘lgancha yo‘qlikka mahkum etilishiga yo‘l qo‘ysak bizni hech kim kechirmaydi.Shu ma’noda ajoyib shoir, samimiy inson Abdunabi akaning bu ilmiy badehasida boshlangan ezgu ish bardavom bo‘lishi uchun barchamiz so‘z taqdiriga befarq bo‘lmasligimiz lozim.
10.05.2020
