26 май — Тилак Жўра таваллуд топган кун

Тилак Жўра — вафоли, меҳрибон дўст, содиқ инсон эди. Дўст учун жонини беришга тайёр бу одамнинг қалби ниҳоят нозик, меҳрга чанқоқ эканини ҳамма ҳам ҳис эта олмасди. Тилакнинг борлиғи, хислатлари, руҳи шеърларида ифодаланган. Тилак — Ватан туйғусини юрагида олиб юрган, ўзбеклигидан фахр этган ва буни шўролар ҳукмронлиги даврида ҳам баралла куйлаган инсондир.

ТИЛАК ЖЎРА ҲАҚИДА
ТЎРТ ХОТИРА

Тилак Жўра 1947 йилда Бухоро вилоятининг Қоракўл туманидаги Сайёд қишлоғида туғилди. 1956-1966 йилларда ўрта мактабда, 1966-1972 йилларда ҳозирги Миллий университетнинг журналистика факультетида ўқиди. 1978-1981 йилларда аспирантурада таҳсил олди.
1970 йилдан умрининг охирига қадар университетнинг таржима назарияси кафедрасида талабаларга таржима илмидан сабоқ берди, 1986 йилда филология фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун диссертация ёқлади.
Шоирнинг «Райҳон» (1977), «Олам остонаси» (1980), «Юлдузлар табассуми» (1981), «Чорраҳадаги уй» (1983), «Сандувоч» (1988), «Руҳият» (1990) номли шеърий китоблари, рус, турк, озарбайжон, арман, француз шеъриятидан қилган таржималари, «Ҳозирги турк шеърияти», «Нозим Ҳикмат ва Ўзбекистон» сингари илмий асарлари босилиб чиққан.
Тилак Жўра 1994 йилда бевақт вафот этди.

Ғайбуллоҳ ас-Салом
ТИЛАК, ТИЛАГИМ

Одамлар борки, қандай қилиб сенинг қалбингга, руҳий оламингга, қони жонигга кириб келганини ва бир умрга сен билан бирга қолганини сезмайсан. Ва бир умрга тақдиринг улар билан чамбарчас боғланиб кетади… Бундай соҳибкаромат инсонларсиз сен-сен эмасдай. Ажабмас, улар ҳам сенсиз — улар эмаслар. Бу тоифа одамлар билан бирга кечган онларинг умр бўстонида тоабад сўлмас ҳам сўнмас гултож, машъала бўлиб қолади…

Кишилар бир-бирларини ҳидлаб топсалар керак. Кўрмаганмисиз, икки қадрдон узоқ айрилиқ ва ҳижрондан сўнг тўсатдан учрашиб қолганларида, бир-бирини тўйиб-тўйиб ҳидлашаётганини? Дўст орттирмаган киши ўзи-ўзига душман, демишлар буюк Шота Руставели. Дўсти йўқ одамни ўлдиринглар, дейишаркан қадимги римликлар. Аммо мен айтаётган ҳабибларни фақат дўст дейишнинг ўзигина кифоя эмасдай. Чунки дўстлар хам ҳар хил бўлади. Мол дўстинг бошқаю, жон дўстинг бошқа. Биродарлик ҳам камлик қилади. Қадрдон, ҳамкору ҳамдаст, ҳамнафас, ҳамнишин, ҳамдард… Бовужуд, бу сифатларнинг ҳар бири ҳамда барчасини жамловчи яна бир антиқа, тамом янги бир инсоний хислат ва атама кашф этмоқ даркорга ўхшайди.
Мен учун ана шундай инсон Тилак Жўра эди…

Фалсафа билан шеърият баҳси

Тилакжон етмишинчи йилларнинг ўрталарида аспирантурага кирди. Бу салоҳиятли йигитнинг сиймосида бир-бирига зид икки оқим дучлашгандай бўлди. Шоирона ҳурфикрлик билан мирзақуруқ олимлик ақидапарастлиги. Қанчалик тиришмайлик, мажнунваш шоирга олимликнинг сино фикрлаш йўриғини юқтира олмадик. У шоир бўлиб қандай тафаккур қилса, дарсларда домла, маърузачи мақомида ҳам шундай «сайраб» юборарди…

Их! Неча марталаб миясига қўйганмиз: «Ҳой Тилакий, унутма: олимликнинг маъниси шуки, бир нарсани ўйласанг ҳам, бошқа нарсани сўйла, барака топкур. Илмий тафаккур қил. Шоирликни унут. Сен Қодирий, Фитрат, Чўлпон, Усмон Носирга сажда қиласан. Адабиётнинг фир-қавийлиги ёлғон, дейсан. Социалистик реализм бўлмағур нарса экани ҳақида оғзингдан гуллабсан. Хатто пролетар интернационализмига шубҳа билдириб, миллийликни кўкларга кўтарибсан. Бил, шаккоклигинг сени бир куни хароб қилади, етиб боради… тилингдан осиб қўймасинлар тағин».

Қаёкда! Гап кор қилмайди. Талабалар орасига кирдими — булбулигўё бўлиб кетади… Яшавор! Ким яхши — Тилак Жўра яхши. Ёшлар қуруқ «рисолабоп» гапларни эшитавериб, энсаси кўп қотган. Ҳур фикрга, рост гапга ташна. Улар гуруҳ-гуруҳ бўлиб талаб қилишади: «Фалон-писмадон домлалардан роса зерикдик. Профессор бўлишса ўзига. Тилак Жўра кирсин бизга!»

Айтишга осон. Ҳар куни ҳар битта дарсхонага биттадан Тилак Жўра ёки Нажмиддин Комилни қаёқдан топаман… Алқисса, студент аҳлининг бундай меҳрибончилиги, Тилаквойнинг шоирона жўмардлиги баримизга қимматга тушди. Нажмиддин домла ҳам талабаларга хуфяки бир чеккадан араб ёзувини ўргата бошлаган. Тасаввуфдан маърузалар ўқиган. Аксига олиб, омадни қарангки, ҳар учаламиз — мен, мулла Нажмиддин билан шоир Тилак фирқасиз бўлиб чиқдик. Партия фаоллари бизга қизил «тавқи лаънатни» ёпиштирди: «Таржима кафедрасида сиёсий-тарбиявий ишлар чатоқ. Бу ерда фирқавий руҳ йўқ».
Эҳ, Тилак Жўра, айтмовдимми!..

Бир оз ортта қайтиб…

Ўт билан сув ўртасида қийналаман. Ҳали Тилакнинг ТошДУ илмий кенгашида юз фоиз овоз билан ёқланган номзодлик тадқиқоти, орадан бир йил ўтибди ҳамки, анов ёқда тасдиқланмаган. Бир йил-а! Мен ўзимни гаровга қўйиб, боя айтганимдай, ўша собиқ ВАКка қарши расман қаттиқ норозилик билдирганимни ҳеч ким бил-майди. Ичим тўла дард, аммо соқовман. Аҳвол тобора жиддийлашиб борарди. Кун сайин, соат сайин… Бир куни раҳматлик хонага ўқдай отилиб кирди-ю, ишдан кетиш ҳақида учинчи, сўнгги аризани олдимга итқитди. Шундай ҳалим, мўмин-қобил одам исён кўтараётган эди. Аммо кимга ва нимага қарши норозилик бу? Кошки билса: айнан уни ва «у бўлмаган» ўнлаб валломат жабрдийдаларни, деб бу ёқда тутаб ётибману… Умрингизда шундай ўсал ҳолатларга тушиб кўрганмисиз, азиз муштарий? Нима қилиш керак? Ҳар қандай баттол ёки телбага бир амаллаб гап уқтирса бўлар балким.

Айтинг-айтинг, мўмин-мусулмон одам тўнини тескари киймасин экан…
— Тилакжон, шоирим, яна озгина сабр керак. Мана, кўрасиз…
— Мен сабр қилиб бўлдим, тўйдим, ол ишингни! — деди у баттар жазаваси қайнаб. Умрида биринчи маротаба мени сенсиради. Ўзи икки букилиб, қўли билан кўкрагини чангаллаб турарди. — Қишлоққа, муштипар кекса онамнинг ёнига кетаман. У ёлғиз ва бетоб.
— Хўп. Бориб келинг. Аммо ишдан бўшамай туринг. Илтимос. Мана, мени айтди дерсиз. Ҳаммаси яхши бўлади.
— «Мен на дейману, қўбизим на дейди!» Бутунлай кетаман бу ёқлардан…
— Сабр!.. — дейишимни биламан, у портлаб кетди:
— Ҳе, ўша!..

А?! Бундай ҳақоратни умримда биринчи маротаба эшитиб турардим. Яна — кимдан! Бу сўзларни эшитгунча қулоқларим том битса бўлмасмиди?! Ҳозир бўлганларни ҳам барқ ургандай бўлди. У нима қилиб қўйганини охиригача англаб етмай, хонадан отилиб чиқди… Орқасидан қақшаб-титраб қичқирдим:
— Ушланглар уни! Орқасига қайтаринг.
Қаёқда! Ўша заҳоти кўздан ғойиб бўлган эди. Минбаргоҳ жамоаси якдил бўлиб қарор чиқазди: бўшатилсин!

Маломат

Тилаквой ўша куниёқ она юртига — Бухоро вилоятининг Саёт қишлоғига жўнаб кетибди…
Сабоқни куттириб бўлмайди. Домлаларга илк дафъа ялиниб-ёлвора бошладим:
— Ҳой Фалончи, Сиз Тилакнинг дарсини ўтиб туринг. Мулла Нажмиддин, ўзлари ҳам… Яна ким бор?..
Шу зайл ярим йилгача амаллаган бўлдик. Ҳамма обдан чарчади. Асаблар таранглашди.
— Домла, шу одамнинг баҳридан ўтинг. Шундан бўлак… Панчо (?) қуриб кетганми! — дея ақл ўргата бошлади бирови. — Дон Кихот (менга ишора) омон бўлса, Панчо-манчолар топилаверади. Келинг, ўзингизни ҳам, бизни ҳам қийнаманг.

— Нега энди… Ҳой барака топкурлар, тушунсанглар-чи…
— Ўзингиз тушунинг, — деди бошқа бирови. — У Сиздай одамни сўқди-я! Шундайми?
— Хўш?
— Нимаси — «хўш»?!   Бу кўрнамакка устоз ва илмий раҳбарсиз. Билса, ота ўрнидасиз, ахир.
— Тўғри… — бир оз тинчитдим аҳли жамоани. — Мулоҳазалар жуда жўяли. Ҳукм қатъий ва адолатли. Бир нарса деёлмайман. Бироқ! Ҳозир у қилган ишига пушаймон бўлиб, ич-ичидан эзилиб юрмаганига ким кафолат бера олади? Мана Сиз, хоним-ойим, Оллоҳга шукрлар қилингким, мужовирсиз. Мусофир, муҳтож бўлиб кўрмагансиз. Камбағал, хаста бир инсон учун бу қандай «неъмат» эканини тасаввур қилолмайсиз. Сиз ўз ёруғ уйингизда, ватанингизда, хеш-ақраболар орасида, ўз ҳаловатингизда ўтирибсиз. А у бўлса… Ичини ит тимдалаяпти ушшг. Агар Сиз ёки истаган биримиз мана шу шоирнинг ўрнида бўлсак, ажабмас, аллақачон эсдан оғиб, бошимиздан тупроқ сочиб ўтирармидик!.. Тўмтоқлик, худбинлик, бурнидан нарини кўролмаслик ёмон нарса. Сизу бизга ўхшаган ўнта дасторлик муқобил-мударрис ҳам мана шу битта «телба» Тилак Жўранинг ўрнини босолмаймиз. Гапимга ишонмасангиз, юрак ютиб, унинг студентларидан сўранг. Киши кечиримлик, бардошлик, кўтаримлик бўлиши керак. Ўз одамимиз! Қисқаси гап шу: аввал мен кетаман бу даргоҳдан, сўнгра — у… Мен бор эканман — у бўлади.

Чуқур хўрсиндим. Кўзимда ёш ҳалқоб бўлди. Секин ойнагим устидан қарасам, ҳамма хомуш тортиб, кўзи милтиллаб турибди. Бу ризолик аломати эди. Сездим: инсоний меҳр-оқибат совуқ мантиқни енгди.

Дарёга талпинган туядай
Талпиндим сўзларинг бағрига.
Улар кўп олисда, қоядай
Қўлларим етмайди барига.

Тутундан толиққан танамда
Садосиз сўзларинг зардоби.
Илондай чирмашар бўйнимга
Бесамар кунларнинг гирдоби.

Кимники, ҳей, бу қизил гуллар?

…Ҳамон шоирдан дарак йўқ. Биз томонга узоқ Қоракўлдан ҳар хил миш-мишлар кела бошлади. Биров кўрибди: Тилак кўл бошида балиқ овлаб ўтирган экан. Яна кимдир айтганмиш: аллақандай Санкт-Петербурглик қадимшунос олим Пайкент археологик қазилмасига шоирни қоровуллик вазифасига таклиф қилибди. У ўша Пайкент қабристонида бир неча минг йиллар илгари яшаган ибтидоий жамоа ҳақида тарихий роман ёзаркан. Ў-ҳў! Бундай фавқулодда антиқа хаёлларга берилиш учун шоир Тилак Қоракўлий бўлиш керак.
Ниҳоят, бир куни ундан ўз тақдиридан шикоят, руҳий тушкунлик оғушида афсус-надоматлар ила ёзилган мактуб оддим. Хатнинг адоғида уйида бир чакра уни ҳам йўқлигини эслатади. Шу боис, минбаргоҳ бекаси Обида орқали ўзининг ўн беш кунлик маошини биронтадан бериб юборишимизни илтижо қилибди. (Ҳали биз уни хизматидан бўшатмай, ушлаб турганимизни билмайди.)

Тезда жавоб хати ёзиб юбордим. Қисқача мазмуни шундай:
«Тилакжон, биламан, бу «ривожланган социализм даврида» Сизга қийин бўлди. Жуда. Лекин кимга осон?
Шўрлик Зуҳриддиннинг ойдай хотини автомобиль фалокатидан ҳалок бўлди. Саъдулла Аҳмадга осонми? Беш минг сўм елкасида қарзи турибди. Ўйлайсизки… Пушкинга осон бўлган? Ўлими олдидан нақ эллик минг сўлкавой қарзи бор экан. Ҳар хил қаланғи-қасанғилардан.

Мулла Тилакий Қоракўлий. «Саётхон боғдадир, боғда» деб хиргойи қилиб, Саётда кўп юраверманг. Айтиб қўяй: қирқ ёш — қалтис ёш. Қалтис! Ҳозиргача ёшлик ҳаваси ва ҳавоси билан анча-мунча мароқли, тиниқ нарсалар ёздингиз. Энди тўққиз тўлғоқ тутмасин, бўтам. Қоп-қора кўмир оташгохда ёниб бўлгач, қип-қизил чўғ бўлиб яшнайди. Атрофга иссиқлик ва нур бера бошлайди… Энди бу ёғига донишманд, сўфий бўлиб қалам тебратасиз, чироғим. Ҳар бир мавсумнинг ўз гашти бўлади. Дилтанг бўлаверманг. Қанчалик таъмирламанг, бу норасо дунёнинг қаддини ростлаёлмайсиз. Биз мусулмонияга Тангри таоло шукроналик туйғусини ҳам ато этган. Куфр қилмай десангиз, шукр қилинг.

Қаранг: атрофингиз тўла одам. Тумонат. Бари дўстлар, ёр-биродарлар, устозу шогирдлар. Ие, бундан зиёд бахт борми дунёда «Мавлоно Тилак домламиз ўрнига қайтарилсин!» деб оқ ялов кўтариб юришибди шогирдларингиз, дўстларингиз Тошкандай шаҳри азимда. Айниқса, Нажмиддин Комил акангиз билан Маърифат Шоиноятова опангиз дод солиб юборишди, бу ҳазрати одамсиз кафедра ҳувиллаб қолди, дейишиб. Сиз бўлса ёлғизман, деб йиғлайсиз, бекор гап. Яна нима керак Сизга? Оллоҳ Воҳид. У ёлғиз: Ҳеч кими йўқ. На ота-она, на зурриёт, на қавму қариндош…

Илло, Воҳидлик — фақат Оллоҳ таоло ва таборакка ярашади. Инсон ҳеч қачон унутилган, ташландиқ, кераксиз, танҳо деб ҳис этмаслиги лозим ўзини. Чунки унинг Худоси бор. Тангри ўзининг ҳеч бир бандасини унутмайди, ташлаб қўймайди. Биз Оллоҳ билан бирга эканмиз, Оллоҳ ҳамма вақт биз билан бирга. Бундай олганда, Сиз билан мен, тўғри, ота-онадан ёлғиз ўғилмиз. Ёлғиз ва ёлғиз эмасмиз. Зеро, иккаламиз бир-галикда икки кишимиз, бас, ёлғиз эмасмиз. Тағин: икковимиз ҳам Оллоҳнинг паноҳидамиз. Қандай қилиб ёлғиз бўлайлик!

Сизнинг орамиздан кетиб қолганингизга мен ишонганим йўқ. Кўниколмасам керак. Мени кимларга ташлаб кетаяпсиз, иним? Ўйлаб кўрдингизми? Фанлар кандидатисиз-а. Ҳазил гапми! Камхарж бўлиб қолибсиз. Ҳечқиси йўқ. Келиб ҳамма маошларингизни олинг. Ҳеч ким Сизни бўшатиб юборган эмас. Барча кафедрадошлар, ҳамкасб дўстларга қуллуқ қилинг.

Ўшалар бор экан, ўрнингизни билдиришмади. Амаллашди. Бир куни келадики, ҳаммамиз ҳам ўша борадиган «катта қишлоғимизга» кетамиз. Аммо ҳозир айни яшайдиган, тўлиб-тошиб ижод қиладиган, ёнадиган, қайнайдиган, курашадиган ва яратадиган давримиз. Манзилга энди етдик, деганда ортга бурилиб кетдингиз. Хафа бўлманг: қўрқоқлик ва номардлик бу. Кўнглингизга олманг. Ортга қайтинг. Шундай қайтингки, ҳеч ким билмасин. Ахир, Тилак Жўрасиз қандай дорул-таржима бўлсин?! Мен нима деган одам бўламан, оғайни. Кампирни бир амаллаб кўндирамиз.

Энди бўлди. Сал бўлмаса йиғлаб юбораман. Ўзингни маҳкам ушла, шоир иним!»

Узоқ йиллар, кўп узоқ йиллар
Алдаб келдим ўзимни-ўзим.
Меники, деб бу қизил гуллар…
Меники, деб ҳар айтган сўзим.

Тўғри, гуллар меники эрур,
Меникидир ҳар айтпган сўзим.
Нима қилай ахир, уларни,
Ўзимники бўлмасам ўзим.

Қиёфа ёки заррада — Қуёш. Томчида Қуёш акс этади. Қанчалар оддий, қанчалар ҳайратангиз! Ҳар бир одам баайни ўзи бир зарра-ю, ўзи бир Хуршиди олам. Оллоҳ яратган мўъжиза. Унинг биру борлигига рад этиб бўлмайдиган далил ва кафолат. Бинобарин, у ўзидан нур таратмоғи ва ўзида нурни акс эттирмоғи лозим.
Агар бирон ғайри миллат кишиси Сиздан: «Ўзбеклар қандай миллат? Тушунтира оласизми?» деб сўраб қолса, узоқ чайналиб «тушунтиргандан» кўра (тушунтириб бўлмайдиган нарсани қандай тушунтирасиз!) «Ҳим, дарвоқе, ўзбекми? Мана — ўзбек» деб кўрсатадиган одамлар бор ҳаётда. Шундай инсонларни кўрганмисиз, ҳушёр ўқувчим? Улар турган-битгани, бутун вужуди билан миллат. Юриш-туришида, фикрлашида, гапириш оҳангида, қарашида, кулишида, йиғлашида, хўрак ейишида, бировни суйишида, сўкинишида, қарғанишида, қандайдир соф, бетакрор ўзбеконалик бор. Инчунин, бу қанчалик назарногир, майда бўлса, шунча кичик гап ҳам эмас. Миллатни миллат қиладиган аломатлардан бири ўзи шу. Ботиний инсоний-руҳий муштараклик. Ҳаммага ўхшаган миллат эмас. Қандайдир мавҳум қурама бир қавм.

Узоқ давом этган турғунлик, шахс инқирози, маънавий чириш даврида миллатнинг дўпписи тор келиб қолди. Жуда катта, маҳобатли бойликлардан маҳрум бўддик. Уларни аста-секин тиклаб ҳам бўлар балким. Бироқ «эскилик сарқити» деб йўқотиб юборилган сон-саноқсиз гавҳарга тенг майда нарсалар, аксарият, миллатнинг қиёфасини тайин этадиган унсурлар: шевалар, удумлар, шарқона муомала, маросим, ахлоқ-одоб, қилиқлар, урф-одат ва таомиллар борки, энди уларни асл ҳолатида тиклаш амри маҳол. Собиқ мустабид тузум инсон камолоти даъвоси билан чиқди-ю, миллатни ва жами миллий қадриятларни жар ёқасига келтириб қўйди. Уларни таг-томири билан қуритиб юборишга маҳкум этди. Моҳият-эътибори билан, «гулла-яшна пролетар интернационализми, йўқолсин шарқона миллийлик!» деган шиорни ўртага ташлади. Миллий тафаккур зайли сийқалашди. Маънавият ғариблашди. Тил шева даражасида торайди. Шевалар чучмаллашди. Кўпчилиги йўқолиб ҳам кетди. Одамлар, ўзлари пайқамаган ҳолда, ўргатилган ва «қайта тарбияланган» тўтиқушларга айлана бошлади…

Ашур момо

Сиз Тилакжоннинг раҳматлик онасини ҳаётлик чоғида кўрмабсиз, шоирни шоир қилган нарса нима эканини билмабсиз. Мен Ашур момони неча марта кўрган бўлсам, ўзимни шунчалик бахтли-омадли деб биламан. Бул зоти пок Миллат тимсоли, Оналик рамзи бўлиб гавдаланарди кўз ўнгимда. Унга суқланиб қарарканман, қалбим завқ-шавққа тўлар, айни чоғда, ажабки, хомуш тортиб қолардим: шу кетишда юз йилдан кейин Ўзбегимнинг миллий қиёфаси қандай бўларкин, а?

…Қўйингки, ҳаммаёкда дув-дув гап: «Тилак тушма-гур Тошкентдан қочиб кетибди, домласи ахтариб юрганмиш…»; «Саётда яшириниб ётганмиш»; «Тошкентдан тўйдим, қайтиб бормайман, дебди» ва ҳоказо. Ёзувчи Неъмат Амин аралашди ҳам, бўлмади. Бухоролик шогирдларимиз Садриддин Салим, Самад Азим, Музаффар Бозор, қоракўллик қаламкашлар ҳарчанд далолат қилишмасин, муз эримади…

Ахийри, кўрдимки аҳвол таҳликали, ўзим поездга тушиб Қоракўл туманининг Саёт қишлоғига етиб бордим. Тилак анча юмшади. Қайтиб кетишга ҳам рози бўлди. Аммо бир кўрпа касал бўлиб ётган онаси Ашур момо сангу сахт. Сира-сира муросага кўнмайди.

— Онажон, мен Тилагийизни Тошкентга олиб кетгани келувдим.
Кампир бу гапга мамнун бўлар, деб ўйласам, авзойи бузилди. Гапимни эшитгиси ҳам келмади.
— А?..
Мен қўрқа-писа муддаони яна такрорладим, овозимни баланд кўтариб.
— Тилакни бермагийман. Ўзима керак. Қариганимда ман-а қарайди, деб туғиб олганман.

Биз кампиршо билан гўё бошка-бошқа тилда сўзлашаётган эдик. Шунча йил инсон қалбини, таржима илмини ўрганибман-у, мана шу муштипаргина кампирга қолганда ғўлдираб, сира тил тополмайман. У десам бу дейди, бу десам у дейди… Ялиниб ҳам кўрдим, ора-чира ҳазиллашган ҳам бўлдим, ўзимча унга хушомадлар ҳам қилдим. Бари бекор. Наф қилмади. Ўсал бўлдим. Сира бўлмаса, боягидай, ўзини гарангсиган, овсар қилиб кўрсатади.
— А?
Тағин (нечанчи маротаба!) тушунтирган бўламан. Шеърият, аруз, бармоқ, сарбаст, таржима санъати сирларидан, кафедрамиз ютуқларидан, Тилак бизга жуда кераклигидан баҳс юритаман.

— Ўзимаям керак. Тошкентда нима қилади? Уйи йўқ. Ёниб кеттигий. Қийналди бала. Қишлоқ яхши. Ҳовва.

Э, кошкийди нима яхши-ю, нима ёмонлигини билмасам. Фан тараққиёти, миллий маданиятимиз тақдири ҳақида гап бораётибди-ку, она тушунгиси келмади. Мен нуқул Тилак Жўранинг зўр шоир-у, зукко олимлигидан, уни Радий Фиш деган катта адиб, Абдулло Ориф, Рауф Парфи, Миразиз Аъзам, Йўлдош Эшбеклар, шаҳри Масковдан Вил Ғани, Георгий Ашкенадзе, Бокуда бутун дунёга таниқли олимлар Рустам Али, Байрам Хорун ўғли Тоҳирбоевлар астойдил ҳурмат қилишини шафе келтирмоқчи бўламан. Ҳатто пошшоликда ҳам уни яхши биладилар, дейман. Мана яқинда Масковдан илмий ёрлиқ келади, сўнгра ундоқ бўлади, бундоқ бўлади, деб лоф ураман. Менинг жаврашларимдан, гўё англашилдики, бизнинг тулпор Тилакбойга яқинда Ўзбекистоннинг энг зўр шоири деган фахрий унвон беришади. Ниҳоят, жумҳурият мустақиллиги мадҳиясини ёзишда унинг пешрав шоир бўлганлиги, ажабмас, бу хизмати учун бугун-эрта унга… нима десам экан… ҳаҳ — орден тегиб қолса ҳам ажабмас… Шу ерга келганда, оғзим қизишиб кетиб, кераксиз гапларни айтиб юборганимни англайман-у, тилимни тишлаб қоламан. Не ажабким, «орден» деганимда кампир бир чўчиб тушди.
— А?! Йўғ-ей, айтинг, Тилагима нишон бермасин. Ҳе, қуриб кетсин: Ўзимизди Сулаймон Қурбона аввал ўша нишонни берди-ю, кетидан… турмага солдигий!

Бунақаси бўлган эмас

Тилак Жўра ўзининг тадқиқоти, илмий изланишларини бадиий ижод билан, ижодни таҳсил — домлачилик, мураббийлик билан қўшиб олиб борди. Шеърият баҳсида, сарбаст таржимасида маҳорат, Владимир Маяковский ва Нозим Ҳикмат, Нозим ва Мақсуд Шайхзода, ҳозирги турк шеъриятидан таржималар, бадиий таржима ва адабий таъсирчанлик, аруз ва эркин шеър мавзуларида зийрак илмий кузатишлар олиб борди. Жўшиб, куйлаб дарс берди.

1986 йилга келиб «Нозим Ҳикмат ва ўзбек шеърияти» мавзуида номзодлик рисоласини гумбурлатиб ёқлади. Инжиқ илмий тадқиқотни ҳам… куйлаб ёқлади. ТошДУ филология факультетининг кўпни кўрган илмий жамоаси биринчи марта шундай ҳимоянинг шоҳиди бўлди. Ёдимда, катта зал шоиру шуарога тўлиб кетганди. Юқорида эслатганимдай, мавлоно Радий Фиш ўзлари Масковдан келиб мутасаддийлик (оппонентлик) қилдилар. Ҳимоя бемуболаға катта шеърият байрамига, ўзига хос мушоирага айланиб кетди. Ўша кезлар шоир халқи чунонам яйрадики, бунақаси бўлган эмас!

Тилакнинг «Нозим Ҳикмат издошлари», «Нозим Ҳикмат ва Ўзбекистон», «Ҳозирги турк шеърияти», маълум ва машҳур «Инсон манзаралари» асарига ёзилган «Аср овози», «Нозим Ҳикмат ва ўзбек шеърияти» деган ўнлаб мақолалари ҳеч қачон ўз тароватини йўқотмайди. Агар куйлаб дарс бериш, дарс бериб куйлаш деган таъбирлар рост бўлса, бу ўша бизнинг Тилак Жўрага хос эди.

Гавҳари шамчироқ

Инсонда гавҳари шамчироқ, деган жавҳар бор. Бу хотира. Ана шу хотира кўзгусида у ўзини, одамларни, бутун ёруғ жаҳонни кўради. Хаёлотнинг тулпор отида дунё кезади…
Мен бешта Тилак Жўрани билардим: одамохун, шоир, олим, таржимон, мураббий. Тағин: дўст, улфат, ота, оилапарвар, содиқ шогирд, устод…

У олимдан чиққан шоир эмас, шоирдан чиққан олим эди. Ўзидан еттита шеърий тўплам қолдирди: «Райҳон» (1977), «Олам остонаси» (1980), «Юлдузлар табассуми» (1981), «Чорраҳадаги уй» (1983), «Сандувоч» (1988), «Руҳият» (1990), «Саратон» (1991). «Хўрсиниб ботади юлдузлар» мажмуаси нашрга тахт ҳолда турибди. Матбуот саҳифаларида кўплаб шеър, достон ҳамда турк, рус, қорақалпоқ, Лотин Америкаси халқлари адабиётидан қилинган таржималари сочилиб ётибди… Китоб ҳолида чоп қилинганлари ҳам анча.

Вақт оғушида яшайди инсон

Замондан ортда қолганларни урадилар. Замон билан баравар қадам ташлаганлар, аксарият, дориломон яшайди. Замовдан ўзиб кетганларни эса замоннинг ўзи жазолайди. Тилак Жўра доим Вақтдан баланд, Вақтдан олдинда юришга интилди… У мен билган аллақанча ижодкор, сўзшунос, файласуф, замона ҳозиқларидан устун эди. Кеча ва бугун заминидан туриб эртанинг қадди-басти, юксакларни кўра олди. Қорин бўшлиғидан эмас, юрак минбаридан туриб сўзлади («юрак минбаридан туриб сўзланган нутқ» шеърига ҳавола). Шоир мустабид жоҳилият муҳитида ҳар гал абадийликка даъвогар, гоҳида эса баҳор ҳавосидай тез ўзгариб турадиган сиёсий жазавалар изнида юрмади.

У хаёлпараст, онадан янги туғилгандай маъсум, бегидр, ҳур инсон бўлиб қолди сўнгги нафасигача. Шоирнинг бош қаҳрамонлари мавсумий «генсеклар» эмас, оддий одамлар. Ўзи чуқур миллий адиб бўлиши баробаринда, умуман Инсонни куйлади. Партия, «улуғ оға» ҳақида биронта нарсаси йўқ. Узоқни кўзловчи бирон «ёғлиқ мўлжал» ёхуд ялтоқлик билан назм битмади. Тўғри, гоҳо ўзи кашф этган беҳудуд бадиий-самовий кенгликлардан замин қўналғасига тушганида, осий бандаларни кўрганида ҳафсаласи пир бўларди. Зеро, инсон зоти комил ёки фаришта эмас-да. Тилак эса юраги маромини издан чиқазган бадбин ва бадкорлардан эмас, гўё ўзидан домангир бўларди.

Бўзтўргайдек бўзлаб бошимда
Қора сочин кўксимга ёйиб
Мендан нима истайди бу тун?
Ахир, шамол мендан не истар
Йўлларимга хазонлар сочиб?
Йўлимиз-ку бошқа бошқадир…
Шамол каби ҳансираб, титраб,
Юрак, мендан нима истайсан?!
Биласан-ку, менга ҳам оғир
Соқов бўлиб сен билан юрмоқ…

Нажмиддин Комилов
УМИДЛАРИ КЎП ЭДИ

1971 йилнинг январи эди. Мен Тошкент давлат дорилфунуни (ҳозирги Ўзбекистон Миллий университети) журналистика факультетидаги Таржима назарияси ва нашриёт ишлари кафедрасига энди ишга қабул қилингандим. Кафедра мудири марҳум устозимиз Ғайбулла Саломов билан бир хонада ўтирардик. Менинг андак ҳайрон бўлиб турганимни кўрган домла дедилар:
— Кафедра, мулла Нажмиддин, ҳозирча уч кишидан иборат: мен, камина — мудир, сиз — ўқитувчи, Тилакжон — лаборант.
Қани ўша лаборантингиз, ахир, у домлалардан олдин келиб ўтирмайдими, хонани саранжомлаб, у ёқ-бу ёғига қарамайдими?

Домла индамадилар. Кейин менга қараб:
— Ана шу лаборант Тилакни топиб келасиз, сизга биринчи топшириқ шу.
— Қаердан топаман уни? — деб сўрадим.
— Фалон ётоқхонага борасиз, Тилак Жўра қаерда туради, десангиз, кўрсатишади.
Камина домла айтган талабалар ётоқхонасига бордим ва дуч келган талабадан суриштирдим.
— Ҳа, шоирми, юринг кўрсатаман, — деди ва ётоқхонанинг иккинчи қаватидаги энг охирги кўримсиз бир эшикни бориб тақиллатди. Ичкаридан «Ким у?» деган овоз келди. «Эшикни очинг, сизни зиёрат қилгани келишибди», деди талаба.

Шунда эшик очилиб, жилмайиб турган бир навқирон йигит кўринди. Мен ўзимни таништирдим. У «ичкари»га таклиф қилди. «Ичкари» сўзини тирноқ ичига олганимга сабаб шуки, бу росмана одам яшайдиган хона эмас эди, балки ётоқхонанинг у-бу нарса сақлайдиган жойи эди. Хона тор бўлиб, Тилакнинг ўзи, бир темир каравот ва бир тумбочка зўрға сиғарди. Мен бир амаллаб темир каравотга чўкдим. Хона папирос тутуни ҳиди билан тўлган эди.

Билдимки, Тилакжон эндигина қишлокдан келиб, журналистика факультетида сиртдан ўқир ва кун ўтказиш учун лаборант бўлиб ишлар экан. Бу мулойим йигит илм олиш илинжида, шеър илинжида мусофирликнинг оғир машаққатларини бўйнига олган. Кўз олдимга онам сўзлаб берган қаландар дарвешлар келди. Сочларининг ўсиб кетгани, ҳеч нарсага парво қилмай, ўз ҳолига сира ачинмай ижод қилиши, шу бурчак хонада ширин ва бокира туйғулар оғушига ғарқ бўлиб, шеър ёзиши менинг бу йигитга қизиқишимни орттирди, қалбимда бир илиқ-лик сездим.

Ахир, мен ўзим ҳам аспирантурага ўқишга келиб, бу азим Тошкентда қанча машаққат чекмадим. Китобларимни орқалаб оилам билан етти жойга кўчганман. Менга таниш эди 6у ҳолат. Аммо, барибир, Тилакнинг ҳолатига ачингандай бўлдим. Бироқ сал ўтмай, биз буни унутдик, чунки Тилакжон янги ёзган шеърларини ўқиб бера бошлади. Тингладим. Бошқаларини ўкишини сўрадим. У гоҳ ёддан, гоҳ қоғозга қараб шеър ўқир, завқланиб, ўз шеърларини тушунтирар, қандай ёзилганлигини сўзларди. Бирпасда тор ва димиққан хона кенгайиб кетгандай бўлди,. кўнглим яйради.

Бу йигит шунчаки ҳаваскор қаламкаш эмас, у шеъриятнинг шайдоси, истеъдоди ярқ этиб кўринган шоир экани шеърларининг ҳар сатридан билиниб турарди. Буғдойзор далалар, деҳқон терининг сархуш қилувчи ҳидини ифодаларди бу шеърлар. Бирдан устознинг топшириғи эсга тушиб, иккаламиз кафедрага йўл олдик.
Таржима назарияси кафедрасининг журналистика факультетида тузилганлиги кўпчиликка эриш туюларди, чунки одатан таржимачилик филология соҳаси ҳисобланган. Аммо ҳаёт шуни кўрсатдики, айни журналистларга таржимачилик кўпроқ керак экан. Ғайбулла Саломов яна бир бор ҳақ бўлиб чиқди: зеро, таржима — ижодий иш, кенг соҳаларни камраб олади. Айнан таржима нашриёт ва редакцияларда ходимларнинг асосий машғулоти бўлиб, таҳрир масаласи ҳам, сўз устида ишлаш маҳорати ҳам, бадиий тил ҳам шу орқали «пишар» ва камол топарди. Бунинг устига, айнан журналистика факультети ижодкор ёшлар таҳсил оладиган жой эди.

Шу боис бўлса керак, таржима назарияси кафедраси ўзи кичкина бўлса ҳам, аммо талабаларнинг асосий таҳсил жойига айланди, ёш қаламкашлар, шоирлар бизнинг кафедра атрофига уюшган, ижодий мунозаралар ташкил қилинар, фикр қайнарди. Ана шу мунозара — муҳокамалар марказида Тилак Жўра турарди. Ёш ижодкорлар «Тилак ака» деб унинг этагини тутар, у эса қўлидан келгунча уларга ёрдам берарди. Тилакжонни яхши кўрмаслик мумкин эмасди. Бу содда, деҳқонча табиатли, ростгўй ва тўғри сўзли одам бошқалардан ҳам шуни талаб қиларди, қинғир ва бемаъни ишларни кўрса, хафа бўлар, дили оғрирди. У ўз фикрини мажлисда бўлсин, суҳбатларда бўлсин, яширмай, тўппа-тўғри баён этар, дилида бори тилига чиқиб турарди.

Менинг кўз оддимда Тилакжон ўсиб камол топди, кетма-кет учта шеърлар тўплами, сайланмаси чоп этилди, диссертация ёзиб фан номзоди бўлди. Ёзувчилар уюшмасига қабул қилинди.

Катта-катта адиблар, танқидчилар оғзига тушди. Аммо Тилак кеккайиб кетгани йўқ. У ўша-ўша дарвеш шоир, хоксор инсонлигича қолди, шоир Тилак Жўра ва ўқитувчи Тилак Жўраев бир-биридан ажралмас эди. Чунки унинг маъруза ва дарслари ҳам шеърият суҳбатлари, гўзал ғоя, гўзал сўзнинг сеҳрини кашф этиш эди. Шу боис талабалар унинг дарсларини интиқлик билан кутардилар. Оддий мулоқотда андак дудуқланиб, тез-тез гапирадиган Тилак маърузада яйраб гапирар, ажабтовур бир енгиллик билан тингловчиларга мураккаб илмий муаммоларни тушун-тириб берарди. Адабиётнинг нозик масалаларини’ нозик ва жуда теран англар, ўзи ҳали номзодлик диссертация ёзмай, кўп тадқиқотчиларга мавзу топиб берар, дис-сертация ва диплом ишлари муҳокамасида ҳам оригинал, тоза фикрлар айтиб, бизларни ҳайрон қолдирарди. Адабиётшунослик ва таржимашуносликни у қуруқ масалалар йиғиндиси эмас, балки жонли бир жараён, эстетик воқеа деб қабул қилар ва шундай ўргатишга мойил эди.

Тилакжон, шу тариқа, кафедранинг асосий фикр берувчи кишиларидан бирига айланган эди, уни бир кун кўрмасак соғинардик, у бўлмаса ҳамма гўё бир нарсасини йўқотгандай хомуш ўтирар, у кириб келса, хонага нур киргандай, файз кйргандай бўлар, ҳазил-мутойиба бошланиб кетарди. Яхши одамнинг фариштаси бор деб шуни айтсалар керак. У ҳақиқатдан ҳам фариштали, Худо ярлақаган инсон эди.

Мен бу ўринда Тилак Жўра билан Ғайбулла Саломов орасидаги муносабатларга тўхталмасам бўлмас. Булар иккаласи ажралмас ва қиёматли дўст эдилар, йўқ, ота-фарзанддай бир-бирларига яқин эдилар. Ғайбулла ака меҳрибон отадай Тилакнинг эркаликларини кўтарар, унга иложи борича оғир гапирмас, аммо жуда устакорлик билан талаб қўйиб турарди. Тилакнинг ўксик қалбини (у катта шоир ва олим бўлгандан кейин ҳам, барибир ўксик сезарди ўзини) Ғайбулла ака жуда яхши ҳис қиларди.

Тилакнинг дўстлари кўп эди. Миразиз Аъзам, Саъдулла Аҳмад, Отаёр, Нортўхта Қилич, унинг тез-тез кўришиб турадиган, «ижодий даврадошлик» қиладиган, соғиниб келадиган кишилари эди. Мухлислари ҳам талай эди. Аммо ҳеч ким Ғайбулла Саломовдай Тилак Жўрага ҳам устозлик, ҳам сирдошлик ва ҳам мададкорлик қилмаган. Тилак Жўранинг диссертация ёзиши ўзи бир «достон». Буни кўпчилик билади. У бадиий тафаккур одами сифатида илмнинг инжиқликлари, расмиятчиликларини ҳазм қилолмасди. Шу боис Нозим Ҳикмат ҳақида мақолалар ёзган, диққатга лойиқ янги фикрлари билан шеърий таржима усулларини тадқиқ этгани ҳолда, қайсарлик билан ишни диссертация шаклига келтиришдан «бўйинтовлар», бунинг устига номзодлик имтиҳонлари топшириш талаблари ва боз устига, оила ташвиши, иқтисодий қийинчиликлар бирлашиб, кўнглининг армони, юрагининг дарди бўлган шеър ёзишга халақит бераётганидан эзиларди. Шунда у «исён» қилиб қолар, гоҳида бир-икки кун ишга келмас, дарслари қолиб кетар (баъзан бошқа домлалар ёки Ғайбулла аканинг ўзи ўтарди дарсини), баъзан «бош олиб» ватани — Қоракўлнинг Сайёт қишлоғи, онасининг ҳузурига кетиб қоларди.

Ғайбулла Саломов эса буларнинг барчасига чидарди, кафедра ҳам чидарди. Тилак яна ўзи пайдо бўлиб қолар, аввалгидай, берилиб ишга шўнғир эди. Бир марта «бутунлай кетдим энди» деб Бухорога кетиб қолган. Бу гал гап жиддий тус олди шекилли, бир ой чамаси қайтиб келмади. Шунда Ғайбулла ака азза-базза поездга чиқиб Тилакни «излаб» Қоракўлга, Сайётга бориб, шоирни яна Тошкентга олиб кедди. Бу воқеалар замирида бошқа бир муҳим нарса бор эди, назаримда. Яъниким, Тилак йигирма йилча Тошкентда яшаган бўлса ҳам, аммо шаҳарга руҳан «сиғмади», кўниколмади. У қишлоқнинг бепоён далаларини соғинарди, унинг ҳар бир шеъри бундан дарак бериб турарди. У деҳқон боласи, содда, афандинамо, аммо қалби гавҳардай покиза шоир эди. Шунинг учун бўлса керак, у рус шоири Сергей Есенинни жуда севар, Есенин образларига маҳлиё эди. Есенин портрети иш столи устида рўпарасида турарди. Тилакнинг табиати Есенин табиатига ўхшарди, ижоди ҳам руҳан яқин эди.

Хуллас, Тилак Жўра номзодлик диссертациясини ёқлади — олим бўлди. Москвадан Радий Фиш оппонент бўлиб келди. Шу куни шоир дўстлари билан байрам қилди — у ниҳоятда хурсанд эди. Тилакдан ҳам кўра Ғайбулла Саломов кўпроқ хурсанд бўлганди ўшанда. Ғайбулла ака гўё ўз ўғли диссертация ёқлагандай, Тилакнинг дўстларига ҳисоб бергандай шод эди.

Тилак  Жўра — вафоли, меҳрибон дўст, содиқ инсон эди. Дўст учун жонини беришга тайёр бу одамнинг қалби ниҳоят нозик, меҳрга чанқоқ эканини ҳамма ҳам ҳис эта олмасди. Тилакнинг борлиғи, хислатлари, руҳи шеърларида ифодаланган. Тилак — Ватан туйғусини юрагида олиб юрган, ўзбеклигидан фахр этган ва буни шўролар ҳукмронлиги даврида ҳам баралла куйлаган инсондир. Истиқлол ғоялари ичида яшаб, истиқлолни қўмсаб ижод қилди ва истиқлолни кўриб, бахтиёр бир шукуҳ билан руҳан яйради. Афсуски, оғир сурункали хасталик шоирнинг жисмини ожиз қилиб қўйганди. Кейинги йилларда у баракали ижод қилолмади. Аммо у Ватанини озод-эркин кўриб оламдан кўз юмди.

Ўша юрак хуружи билан касал ётган охирги дамларда касалхоиага, кейин уйига бориб, Тилакжон билан суҳбатлашган онларим эсимдан чиқмайди. Ранги рўйи синиққан, озиб кетганига қарамай, ўзини тетик тутар, ўзи дастурхон тузашга интилар, илгаригидай руҳи бардам эди. Овози озгина ҳазинлашган бўлса ҳам, лекин дадиллик билан «Худо хоҳласа, тузалганимдан кейин бир туркум шеър ёзаман, туркумнинг сарлавҳаси «Ўзбекнинг армони» бўлади. Яна иккита достон бошламоқчиман, тарихимиз ҳақида. Мавзу ва сюжетини ўйлаб қўйибман», деди.

Тилак — катта шоир эди, ўзига хос услуби, образлар олами бор унинг, Ўзбекистоннинг олтин ранг бошоқлари, лойшувоқ томларда очилган кизғалдоқлари, хуллас, бетакрор манзаралари чизилган. Меҳнат аҳлининг шукуҳи ажиб бир жонли лавхаларда тасвир этилган шеърини оласизми («Пишиқчилик»), шовиллаган буғдойзорга жўр «Деҳқон қўшиғи»ни оласизми, ойдин тун манзарасини оласизми («Ойдин қўшиқ») барида бир самимият, бир ҳазин ва айни вақтда дилни яйратадиган оҳангни сезасиз. Шоир табиатни ва инсонни бутунлигича севиб тасвирлаш, озод руҳ шукуҳини куйлашни хуш кўрарди. Шеърлари худди ўзидай содда ва мазмунли эди. У шеърни кўз-кўз қилмас, неки юраги буюрса шуни ёзарди. Шу боис шеърлари ҳамон тоза, ҳамон юракка яқин. Юрт соғинчи, дўст соғинчи, онаизор ва гўзал ёр соғинчи унинг севган мавзулари, ой, қуёш, буғдой, бедана, ток нарти, бедазор — унинг хуш кўрган ташбиҳлари эди. Мана бу шеърни тингланг:

Соғиниб яшадим, соғиниб ўларман:
Юрагимни қўлга олмоқни,
Ойдин кечалардан минг бора равшан
Нурли бир иморат солмоқни.
Ток нартидай сенга чирмашиб,
Қучмоқни соғиниб ўларман.
Мўридаги тутундек шошиб,
Тўзмоқни соғиниб ўларман.

Соғиниб ўларман, соғиниб…
Бироқ — Ўлим мендан жуда ҳам йироқ.

Ҳа, шоир ўлмайди, унинг умри шеърида давом этади, унинг умри «оҳанглар оғушида қолади» ва бизни ток нартидай Ватан танасига чирмашиб яшашга, «олам остонаси Ўзбекистонни» бутун гўзаллиги билан севишга даъват этади. Тилак биз билан биргадир.

Бойбўта Дўстқораев
СЕРЗАВҚ ИНСОН ЭДИ

Мен, очиғи, шоир Тилак Жўра ҳақида хотира ёзаман деб ўйламаганман. Негаки, Тилак мендан беш ёш кичик бўлиб, у умрининг сўнгги манзилига, ҳар ҳолда, кейинроқ борса керак, деган ўй бир лаҳза бўлса-да кўнглимдан ўтгандир. Аслида, мен Тилак бу дунёни тезда тарк этади, деган хаёлга бормаганман. Начора, Аллоҳнинг иродаси… Қирқ етти ёшида, айни навқирон палласида у фоний дунёга этак силкиб кетди…

Марҳум Тилак ҳақида хотира тарзида нималарни ёзиш мумкин? Эҳ-ҳе, жуда кўп нарсаларни, беадад хотираларни битиш мумкиндек туюлади. Чунки биз 1969 йиддан то умрининг сўнгги — 1994 йилгача гоҳ бир факультетда, гоҳ бир кафедрада, гоҳ бир ўқув юрти бағрида бирга ишладик, хамфикр, ҳаммаслак бўлдик, гоҳо ҳамкорлик ҳам қилдик. Лекин… қўлимга хотира ёзиш учун қалам олгач, ўйланиб қолдим. Қайси бир хотирани битмоқчи бўлсам, гўё бу азиз китобхонлар учун унча қизиқарли эмасдек туюлаверди. Нега шундай бўляпти, деб ўйлай-ўйлай, охири, бунинг моҳиятини англагандек бўлдим. Сабаби, биз ўша пайтларда ҳамиша улуғ инсонларнинг, атоқли алломаларнинг паноҳида бўлганмиз, гўё ўзимизни ҳамиша бир шогирдпеша ҳисоблаб, уларнинг ҳаётига оид воқеаларни, ҳодисаларнигина муҳим ҳисоблашга ўрганиб қолган эканмиз. Бундай улуғ инсонлар биз учун профессор Ғайбулла ас-Салом, атоқли олим Озод Шарафиддинов, зукко Нажмиддин Комиловлар бўлишган. Айниқса, 1983 — 1986 йиллар биз аъзо бўлган «Таржима назарияси» кафедрасига мудир Ғайбулла ас-Салом бир пири муршиддек эди. Мен ҳам, марҳум Тилак ҳам доимо домланинг сумкасини биринчи бўлиб қўлга олиш ва кўтариб юриш учун «талашар»дик. Хд, дарвоқе, бизнинг дастлабки ҳамкорлигимиз устознинг сумкасини кўтариб юриш бўлган.

… 1969 йилнинг охирлари бўлса керак, ТошДУнинг журналистика факультетида «Таржима назарияси» кафедраси очилди, деган гап тарқалди. Мен ҳам ўша пайтлари матбуот назарияси ва амалиёти кафедрасига эндигина лаборант бўлиб ишга киргандим. Тилак Жўрани илк бор ўша пайтда кўрганман. Улар уч «оға-ини ботирлар»: Ғайбулла Саломов, Нажмиддин Комилов ва Тилак Жўра  бирга юришар, кафедранинг ташкилий жиҳатлари билан қизғин банд эдилар. Шунда мен «Тил ва таржима» деган жуда салмоқли китобнинг муаллифи домла Ғайбул-ла Саломовни илк бора кўриб, олимнинг ғайратига, меҳнатсеварлигига, ҳатто, «қора иш» ҳисобланган машинкалаш ишларини ҳам ўзлари қилишларига ҳайрон қолганман. Ёнларида лаборант Тилак Жўра турса-ю, кафедра мудири, катта олим Ғайбулла Саломов унинг ўрнига машинка қилиб ўтирса, дея ажаблангандим. Бунинг сабабини кейинроқ билиб олдим. Тилак Жўра машинкада ёзишни билмас, домла эса, шу «арзимаган нарса» учун бош қотириб ўтиргиси келмай, ўзлари бу ишни уддалаб қўярканлар.

Ажабо, дегинг келади. Машинкаларни билмаса бундай лаборантнинг нима кераги бор, дейсан, албатта. Бу биз учун шундай туюлган. Домла Ғайбулла Саломов учун эса, бутунлай бошқача, домла учун Тилак Жўранинг кафедрада ишлаши муҳим бўлган. Негаки, домла Тилак Жўрада ҳамиша бир истеъдодни кўрар ва буни эъзозларди.

Бу истеъдод Тилак Жўранинг бошқаларникига ўхшамаган, беназир шеърлар ёзиши эди. (Проф. Ғайбулла Саломов ҳам фан доктори бўлганларидан кейин «Ғайбулла ас-Салом» тахаллусини қўйиб шеърлар ижод қилдилар). Эҳтимол, домла Тилак Жўрага илмда ўзларини устоз деб ҳисобласалар-да, шеъриятда унинг талантини юксак қўйгандир… Хуллас, улар орасидаги бу қадар самимийлик ва яқинлик, очиғи, дастлаб менинг ҳавасимни келтирган. Демак, мен айтсам бўладики: «Тилак Жўрага бўлган энг биринчи туйғум, унга ҳавас билан боқиш бўлган. Дарҳақиқат, суҳбатларда, ўтиришларда домла шогирди Тилакка «Тилакжон, шеърларингиздан ўқинг», дея ўзлари унинг шеърларини бир олам завқ билан тинглардилар. Айниқса, унинг қуйидаги шеъридан домла қаттиқ мутаассир бўларди:

Умидларнинг этагига осилдим,
Ўн еттининг пишиқчилигида.
Умидларим томчи эди —
Дарёландилар,
Куртак эди — чинорландилар
Йигирманинг пишиқчилигида.
Умидларим
Бир гўзалнинг қора холига
Бўялмоқ бўлдилар,
Бўялдилар
Йигирма иккининг пишиқчилигида.
Ҳамон
Офтобнинг оғушида,
Эзгуликнинг товушида.
Умидларга осилиб яшайман
Йигирма бешнинг пишиқчилигида…

Дарҳақиқат, шеърдаги деҳқонча тасвир, она заминга миришкордек меҳр қўйиш, умрни ғаллазорлар пишиқчилиги билан ўлчаш, энг муҳими, истиқболга катта умид-орзу билан яшаш деярли барчамизнинг дилимиздаги ўй, армон эди.

Тилак Жўрани деҳқон шоири тарзида севишарди. Баъзан уни инглиз шоири Роберт Бёрнсга тенглаштиришар-ди. Буни, албатта, танқидчилар айтишган. Эҳтимол, тўғридир. Аммо менимча, Тилак Жўрани ҳеч кимга ўхшатиб бўлмасди, уни фақат ўзига — Тилак Жўрага ўхшатиш мумкин эди.

Мен дастлаб Тилак Жўранинг уйига борганимда, кўнглимда ҳам ачиниш, ҳам ифтихор туйғуси пайдо бўлган. У Сағбон кўчасидаги 12-паст кўча тупикдаги 7-уйда турарди. Ҳовлининг сатҳи кичкина бўлиб, зах босган эди. Кўримсизгина икки хонали, даҳлизи бор уйнинг тепаси болохона бўлиб, унга титраб турадиган нарвон орқали чиқиларди. Тилак Жўра ҳаваскор, гоҳо анчагина донг чиқариб қолган шоир дўстлари билан шу «машҳур» болохонасида ижодий суҳбатлар қурарди. Унинг уйи ҳамиша ёр-дўстлар билан гавжум бўларди. Мен уйнинг, ҳовлининг аҳволини кўриб, Тилак Жўра оиласига ачинардим. Ахир, захда яшаш умрнинг заволи-ку, деб ўйлардим.

Аммо… Тилакдаги табиий қувноқлик, бир оз «парво қилмаслик» табиатидан ўзимча гўё фахрланиб ҳам қўярдим. На бойликка, на дунёнинг ҳою ҳавасларига унда иштиёқ йўқ эди. У фақат ҳаётда яхшиликни, эзгуликни, шеърни, ижодни, шоирнигина кўрарди. Қолганларига Машрабдек қарарди. Дарвоқе, Тилак Жўранинг Машрабга бағишланган қуйидаги тўртлиги бор эди:

Кўкка қараб қўлин силтади,
Ерга қараб силкди этагин.
Иккисин ҳам кўзга беркитди,
У — дунё деб билди юрагин.

Шундай бўлса-да, ўша пайтдаги шўролар ҳукуматининг айрим ишларига қойил қолмасдим. Энди гуллаб ижод қилиш палласида бўлган ёш истеъдодлар «квартира» берилишини пойлаб умри ўтиб кетарди. Бу, албатта, вилоятлардан келиб ижодий, илмий бахт излаганларга тааллуқли эди. Улар кўрпа-ёстиғини кўтариб, орқаларидан болаларини эргаштириб ижарага берилувчи квартирадан квартирага кўчиб юришарди. Ҳайҳот, бир илож қилиб квартира олинганда, соч-соқолга оқ туша бошлаган бўларди. Тилак Жўрада ҳам шу ҳол юз берди. Домла Ғайбулла Саломовнинг саъй-ҳаракати билан яшаш мумкин бўлган квартира олганида Тилак Жўра қирқдан ошган эди. Тилакнинг 1979 йили ёзган шу тўртлиги ўзини қайсидир маънода юпатиш учун ёзилгандир:

Кўп тикилма осмон қаърига…
Ҳали қанча қуёшли кунлар,
Ҳали қанча кўз ёшли тунлар.
Сен ва мени олар бағрига!..

Тилак Жўра бутун борлиғи, табиати билан шоир эди. У бир ўзи ёлғиз қолган чоғларда, давраларда ўтирса-да, хаёлан якка қолган паллаларда кўнглида, қалбида шеър туғилиб қоларди. Шундай пайтларда у кулимсираб азиз бир инсонни дунёга келтиргандек қувониб кетарди. Дарҳол янги ёзилган шеърларини дўстларига ўқиб берарди. Менга ҳам бир неча бор «Бойбўта ака, тингланг, бир шеър.ёздим», — деб ўқиб берганди. Шеър ўқилиб бўлгач, албатта, тингловчининг баҳосини кутарди. Очиғи, Тилак Жўра заиф шеър ёзган пайтини эслолмайман. У битган шеърлар бир неча кунлар унинг дилида ниш уриб, «майса»га айланиб етилар, кўнгли тўлгандан сўнггина қоғозга туширарди. Шундай бўлса-да, унинг айрим ўхшатишларини, ташбиҳларини, қиёсларини гап орасида дўстона ҳазил аралаш қистириб ўтардим. Айниқса, унинг «Қўнғиз ишти сурар», «Сўлим-сўлим майсалараро Чигирткалар чалади найин». «Бедазорда бедана бўлиб-бўлиб сайрайди» деган мисраларини хиргойи қилиб қўйганимда, тўлқинланар, бу бадиий кашфиётларига «изоҳ» берар, шеърият ҳақида жўшиб сўзлаб кетарди.

Шоир Тилак Жўрани илмий иш қилишга домла Ғайбулла Саломов домла зўрға кўндирди. Нозим Ҳикмат ижоди бўйича номзодлик диссертацияси ёзди. Берилиб, тўлқинланиб, ўзи билан ўзи курашиб илмий ишни тугатди. 1986 йилнинг сентябрида ҳимоя ҳам ўтди. Эсимда: Тилак Жўра диссертантларга бериладиган охирги сўз ўрнига шеър ўқиди. Ихтисослашган кенгаш аъзоларининг айримлари завқланди, айримлари кулимсираб қўйди, мажлис раиси эса, «Диссертация ҳимоясида шеър ўқилмайди», деб танбеҳ берди. Ҳар-ҳолда, қандай анжуман бўлмасин, Тилак Жўра ўз қалбини, ўз дардини шеърда изҳор этарди. Негаки, у ШОИР эди-да!

Яна бир нарса эсимда: Тилак Жўра билан бир пайтда мутахассислик (адабиёт)дан номзодлик имтиҳони топширдик. Шоир Тилак Жўра саволларга ўзининг ижодий оламидан келиб чиқиб жавоб берди, илмий услубдан ўзини атайлаб олиб қочди. Шунда имтиҳон ҳайъати раиси «Бўлмайди, жавобингиз қониқарсиз», деди. Бечора Тилак Жўра ловуллаб куйиб кетди: адабиёт, шеърият, шоир ҳақида, унингча, ҳиссиз, «қуруқ» илмий тил билан гапириб, дилингдагини изҳор қилиб бўлармиди?! Бу шунчаки, оддий гап бўлиб қолади-ку! Тилак «икки» олиб қайтгач, қайтиб имтиҳонга ҳам бормайман, диссертация ҳам ҳимоя қилмайман, деб она қишлоғи Сайётга (Бухоронинг Коракўл туманидаги) кетиб қолди. Домла Ғайбулла Саломов изидан бориб, бир ҳафта деганда, қайтариб олиб келди, «зўрлаб» бўлса-да, имтиҳон топширтирди. Булар, менимча, Тилакни руҳан эзган воқеалар эди. Чунки у ҳаётни, ижодни кўм-кўк шеърият олами деб тасаввур этарди. Бошқачасини тан олмасди. У «Юрак минбаридан сўзланган нутқ» шеърида шундай ёзганди:

Боқайлик кўм-кўк майсаларга,
Кўм-кўк бўлиб яшнасин,
еримиз,
осмонимиз!
Майин ёғиб ўтган ёмеир ортидан,
Майин эсган эпкин шамолдек
Қучсин
юракларни,
тилакларни,
дунёни Тинчлик!
Майин ёғиб ўтган ёмгир ортидан…

Мана, ўн йилдирки, дўстимиз Тилак орамизда йўқ. У серзавқ, пок ва маъсум инсон эди, у ўзи таърифлагандек, «Майин ёғиб ўтган ёмғир ортидан» ниш урган майсалар қопланган. мангу масканида ётибди. Эҳтимол, унинг руҳи шеърият гулларидан нектар йиғиб юргандир…

Жамол Камол
ЮРАГИДА ҚУЁШ ПОРЛАРДИ

  70-йилларнинг бошлари, Ўзбекистон Фанлар академиясининг Тил ва адабиёт институтида ишлаб юрган кезларим. Ишхонамиз Гоголь кўчасидаги маҳобатли бинонинг биринчи қаватида жойлашган эди.

  Бир куни Ғайбулла Саломов мен ишлаётган Адабиёт назарияси бўлимига ёш бир йигитчани бошлаб кирди.
— Менинг шогирдим, яхши шоир, Тилак Жўра, — деб таништирди уни.
Оддийгина кийинган, йирик-йирик кўзлари чақнаб боқувчи йигитча ҳаммамизга манзур бўла қолди.
— Қаерликсиз? — деб сўрадим беихтиёр.
— Бухородан, қоракўлликман, — деди Тилак.
— Ҳамшаҳар эканмиз-да…

Шу-шу учрашиб турадиган, ҳол-аҳвол сўрашадиган бўлдик. Бир гал Ёзувчилар уюшмаси ҳовлцсида шеърларидан ўкиб беришини сўрадим. Ўқиди. Шеърлари ўзига монанд содда, самимий ва ҳароратли эди. Мақтадим, кўнглини кўтардим.

Руҳланиб кетиб, тўсатдан:
— Жамол ака, мени сиз учун жазолашган, — деб қолди.
Бу гапни эшитиб, ҳайрон бўлдим:
— Қандай жазо?
— Кечаси ташқарида, қорда бир соат тикка қўйишган…

Сабабини тушунтириб берди… Талабалар ётоқхонасида бир оқшом шоирлар устида баҳс-мунозара бўлибди. Бириси анави шоир зўр, деса, бошқаси манави дебди. Тилак менинг ёнимни олибди, рақиблари уни қорда бир соат тикка турасан, деб ётоқхона ҳовлисига судраб чиқаришибди. Шунда ҳам у айтганидан қайтмабди, сўзида туриб олибди.

Мен бу гапни эшитиб, жингалак соч, чақноқ кўзли бу йигитчага меҳрим яна зиёда бўлди. Аммо бўлган ишга ачиндим.
— Бекор қилибсиз, Тилакжон, — дедим, ўзингизни азобга қўйибсиз…
— Нега энди ундоқ дейсиз?
— Шоир, агар у яхши шоир бўлса, бировлар ёмон деган билан ёмон бўлиб қолмайди, ёки аксинча…
У кўзларини чақнатиб, тўлқинланиб эътироз этди:
— Мен ўзим тўғри’ деб ишонган фикримдан қандоқ кечаман?

Фақирона кийинган, содда, самимий бу йигитчада сабот ва ирода кучи қанчалар баланд эканини шунда ҳис этдим ва беихтиёр қучоқлаб, бағримга босдим.
Бир куни улфатлар бизникида йиғилишдик. Ош устида қиттак-қиттак ичишдик. Тилак папирос чекавериб хонани тутунга тўлдириб юборди.

Кимдир:
— Тилакжон, шу қуриб кетгур сигарет ўрнига исириқ чексангиз бўлмайдими? — деб сўраб қолди.
— Бўлади, — деди Тилак, — қани исириқ?   Топиб бердик, қоғозга ўраб чекди. Хонани муаттар ҳид тутди.
— Баракалла, — дейишди улфатлар, — мана бу бошқа гап…
— Йўли топилди, — деди Тилак жилмайиб, — хурсанд қиладиган бўлдим, уйда исириқ чекаман энди…
Ҳаммамиз завқланиб кулишдик.

1991 йилнинг баҳори эди. Ёзувчилар уюшмасида бадиий таржиманинг йиллик муҳокамаси ўтказилди. Менинг таржимамда босилган «333 рубоий» китоби устида ҳам сўз юритилади. Тилак сўзга чиқиб, Мавлоно Жалолиддин Румий рубоийларидан ёд ўқиди. Чунончи:

Ай дил, кўзингни оч, жаҳон ўтгусидир,
Умринг бу жаҳонда ройгон ўтгусидир,
Тан манзилида маҳбусу ғофил қолма,
Манзил оша манзил карвон ўтгусидир…

* * *

Жоним берайин, ол уни, жондин кечма,
Дилдан кечайин, ол уни, жондин кечма,
Сан ўқсану мен эсам камонмен ҳануз,
Эй ўқ, сабр айла, камондин кечма…

— Таржимадан мақсад — таржима эмас, аслият, — деди Тилак, — таржимада таржима туртиб турмаслиги, балки аслият бўртиб турмоғи даркор…
Бу мулоҳазалар мажлис аҳлига ғоят манзур бўлди.

Ғайбулла аканинг якка-ёлғиз ўғли бедарак йўқолиб, қадди букилиб қолганда Тилак чинакам суянчиқ бўлиб, хизмат қилди. Университетда, Ёзувчилар уюшмасида, нашриётларда, хуллас, ҳамма ерда у устозига ҳамроҳ, унинг қаватида ҳозиру нозир эди.

Тилак кутилмаганда дунёни тарк этди. Унинг ўлими дўстлари, мухлислари қалбини ларзага содди. Ҳалигача ишонгим келмайди. «Нега?» деган савол хаёлимда айланаверади. Ахир, у ҳали ёш, яшаши керак эди-ку… Хуллас, дунёнинг ишларига баъзан тушуниб бўлмайди.
Унинг ўлими Ғайбулла акани ҳам адо қилди десам, янглишмасам керак. «Тилак — ўғлим ўрнида ўғлим», дегувчи эди у.

Тилак Жўра — камтар, камсуқум, мард, ҳалол, ўзгаларнинг ютуғини кўриб севинувчи саховатли, оқкўнгил инсон эди. Ғирромликдан ҳазар қилар, баъзилардек шароитга қараб, ўзини гоҳ у ёққа, гоҳ бу ёққа ташламас, сўзида собит туриб оладиган яхлит шахс эди. Беандиша, манфаатпарастларни ёмон кўрар эди. Уни Ёзувчилар уюшмасига қабул қилганимиздаги қувончлари, баъзи «дўст»лари диссертацияси ортидан Москвага юмалоқ хат ёзишганда чеккан изтироблари ҳали-ҳали кўз ўнгимда турибди. У севинчда ҳам, аламда ҳам ўша-ўша беғубор Тилак Жўра эди.

Тилак — юрагида меҳригиёси бор йигит эди. У юракларга меҳр экиб кетди. Унинг мусаффо руҳи фарзандлари қалбида ва дилбар шеъриятида жаранглаб яшайверади.

Парвардигори олам асл шоир, гўзал инсон Тилак Жўрани ғариқи раҳмат, шоистаи жаннат айлаган бўлсин.
Омин, ё Раббил оламин!..

TILAK JO‘RA HAQIDA
TO‘RT XOTIRA

Tilak Jo‘ra 1947 yilda Buxoro viloyatining Qorako‘l tumanidagi Sayyod qishlog‘ida tug‘ildi. 1956-1966 yillarda o‘rta maktabda, 1966-1972 yillarda hozirgi Milliy universitetning jurnalistika fakultetida o‘qidi. 1978-1981 yillarda aspiranturada tahsil oldi.
1970 yildan umrining oxiriga qadar universitetning tarjima nazariyasi kafedrasida talabalarga tarjima ilmidan saboq berdi, 1986 yilda filologiya fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun dissertatsiya yoqladi.
Shoirning «Rayhon» (1977), «Olam ostonasi» (1980), «Yulduzlar tabassumi» (1981), «Chorrahadagi uy» (1983), «Sanduvoch» (1988), «Ruhiyat» (1990) nomli she’riy kitoblari, rus, turk, ozarbayjon, arman, fransuz she’riyatidan qilgan tarjimalari, «Hozirgi turk she’riyati», «Nozim Hikmat va O‘zbekiston» singari ilmiy asarlari bosilib chiqqan.
Tilak Jo‘ra 1994 yilda bevaqt vafot etdi.

G‘aybulloh as-Salom
TILAK, TILAGIM

Odamlar borki, qanday qilib sening qalbingga, ruhiy olamingga, qoni jonigga kirib kelganini va bir umrga sen bilan birga qolganini sezmaysan. Va bir umrga taqdiring ular bilan chambarchas bog‘lanib ketadi… Bunday sohibkaromat insonlarsiz sen-sen emasday. Ajabmas, ular ham sensiz — ular emaslar. Bu toifa odamlar bilan birga kechgan onlaring umr bo‘stonida toabad so‘lmas ham so‘nmas gultoj, mash’ala bo‘lib qoladi…

 Kishilar bir-birlarini hidlab topsalar kerak. Ko‘rmaganmisiz, ikki qadrdon uzoq ayriliq va hijrondan so‘ng to‘satdan uchrashib qolganlarida, bir-birini to‘yib-to‘yib hidlashayotganini? Do‘st orttirmagan kishi o‘zi-o‘ziga dushman, demishlar buyuk Shota Rustaveli. Do‘sti yo‘q odamni o‘ldiringlar, deyisharkan qadimgi rimliklar. Ammo men aytayotgan habiblarni faqat do‘st deyishning o‘zigina kifoya emasday. Chunki do‘stlar xam har xil bo‘ladi. Mol do‘sting boshqayu, jon do‘sting boshqa. Birodarlik ham kamlik qiladi. Qadrdon, hamkoru hamdast, hamnafas, hamnishin, hamdard… Bovujud, bu sifatlarning har biri hamda barchasini jamlovchi yana bir antiqa, tamom yangi bir insoniy xislat va atama kashf etmoq darkorga o‘xshaydi.
Men uchun ana shunday inson Tilak Jo‘ra edi…

Falsafa bilan she’riyat bahsi

Tilakjon yetmishinchi yillarning o‘rtalarida aspiranturaga kirdi. Bu salohiyatli yigitning siymosida bir-biriga zid ikki oqim duchlashganday bo‘ldi. Shoirona hurfikrlik bilan mirzaquruq olimlik aqidaparastligi. Qanchalik tirishmaylik, majnunvash shoirga olimlikning sino fikrlash yo‘rig‘ini yuqtira olmadik. U shoir bo‘lib qanday tafakkur qilsa, darslarda domla, ma’ruzachi maqomida ham shunday «sayrab» yuborardi…

Ix! Necha martalab miyasiga qo‘yganmiz: «Hoy Tilakiy, unutma: olimlikning ma’nisi shuki, bir narsani o‘ylasang ham, boshqa narsani so‘yla, baraka topkur. Ilmiy tafakkur qil. Shoirlikni unut. Sen Qodiriy, Fitrat, Cho‘lpon, Usmon Nosirga sajda qilasan. Adabiyotning fir-qaviyligi yolg‘on, deysan. Sotsialistik realizm bo‘lmag‘ur narsa ekani haqida og‘zingdan gullabsan. Xatto proletar internatsionalizmiga shubha bildirib, milliylikni ko‘klarga ko‘taribsan. Bil, shakkokliging seni bir kuni xarob qiladi, yetib boradi… tilingdan osib qo‘ymasinlar tag‘in».

Qayokda! Gap kor qilmaydi. Talabalar orasiga kirdimi — bulbuligo‘yo bo‘lib ketadi… Yashavor! Kim yaxshi — Tilak Jo‘ra yaxshi. Yoshlar quruq «risolabop» gaplarni eshitaverib, ensasi ko‘p qotgan. Hur fikrga, rost gapga tashna. Ular guruh-guruh bo‘lib talab qilishadi: «Falon-pismadon domlalardan rosa zerikdik. Professor bo‘lishsa o‘ziga. Tilak Jo‘ra kirsin bizga!»

Aytishga oson. Har kuni har bitta darsxonaga bittadan Tilak Jo‘ra yoki Najmiddin Komilni qayoqdan topaman… Alqissa, student ahlining bunday mehribonchiligi, Tilakvoyning shoirona jo‘mardligi barimizga qimmatga tushdi. Najmiddin domla ham talabalarga xufyaki bir chekkadan arab yozuvini o‘rgata boshlagan. Tasavvufdan ma’ruzalar o‘qigan. Aksiga olib, omadni qarangki, har uchalamiz — men, mulla Najmiddin bilan shoir Tilak firqasiz bo‘lib chiqdik. Partiya faollari bizga qizil «tavqi la’natni» yopishtirdi: «Tarjima kafedrasida siyosiy-tarbiyaviy ishlar chatoq. Bu yerda firqaviy ruh yo‘q».
Eh, Tilak Jo‘ra, aytmovdimmi!..

Bir oz ortta qaytib…

O‘t bilan suv o‘rtasida qiynalaman. Hali Tilakning ToshDU ilmiy kengashida yuz foiz ovoz bilan yoqlangan nomzodlik tadqiqoti, oradan bir yil o‘tibdi hamki, anov yoqda tasdiqlanmagan. Bir yil-a! Men o‘zimni garovga qo‘yib, boya aytganimday, o‘sha sobiq VAKka qarshi rasman qattiq norozilik bildirganimni hech kim bil-maydi. Ichim to‘la dard, ammo soqovman. Ahvol tobora jiddiylashib borardi. Kun sayin, soat sayin… Bir kuni rahmatlik xonaga o‘qday otilib kirdi-yu, ishdan ketish haqida uchinchi, so‘nggi arizani oldimga itqitdi. Shunday halim, mo‘min-qobil odam isyon ko‘tarayotgan edi. Ammo kimga va nimaga qarshi norozilik bu? Koshki bilsa: aynan uni va «u bo‘lmagan» o‘nlab vallomat jabrdiydalarni, deb bu yoqda tutab yotibmanu… Umringizda shunday o‘sal holatlarga tushib ko‘rganmisiz, aziz mushtariy? Nima qilish kerak? Har qanday battol yoki telbaga bir amallab gap uqtirsa bo‘lar balkim.

Ayting-ayting, mo‘min-musulmon odam to‘nini teskari kiymasin ekan…
— Tilakjon, shoirim, yana ozgina sabr kerak. Mana, ko‘rasiz…
— Men sabr qilib bo‘ldim, to‘ydim, ol ishingni! — dedi u battar jazavasi qaynab. Umrida birinchi marotaba meni sensiradi. O‘zi ikki bukilib, qo‘li bilan ko‘kragini changallab turardi. — Qishloqqa, mushtipar keksa onamning yoniga ketaman. U yolg‘iz va betob.
— Xo‘p. Borib keling. Ammo ishdan bo‘shamay turing. Iltimos. Mana, meni aytdi dersiz. Hammasi yaxshi bo‘ladi.
— «Men na deymanu, qo‘bizim na deydi!» Butunlay ketaman bu yoqlardan…
— Sabr!.. — deyishimni bilaman, u portlab ketdi:
— He, o‘sha!..

A?! Bunday haqoratni umrimda birinchi marotaba eshitib turardim. Yana — kimdan! Bu so‘zlarni eshitguncha quloqlarim tom bitsa bo‘lmasmidi?! Hozir bo‘lganlarni ham barq urganday bo‘ldi. U nima qilib qo‘yganini oxirigacha anglab yetmay, xonadan otilib chiqdi… Orqasidan qaqshab-titrab qichqirdim:
— Ushlanglar uni! Orqasiga qaytaring.
Qayoqda! O‘sha zahoti ko‘zdan g‘oyib bo‘lgan edi. Minbargoh jamoasi yakdil bo‘lib qaror chiqazdi: bo‘shatilsin!

Malomat

Tilakvoy o‘sha kuniyoq ona yurtiga — Buxoro viloyatining Sayot qishlog‘iga jo‘nab ketibdi…
Saboqni kuttirib bo‘lmaydi. Domlalarga ilk daf’a yalinib-yolvora boshladim:
— Hoy Falonchi, Siz Tilakning darsini o‘tib turing. Mulla Najmiddin, o‘zlari ham… Yana kim bor?..
Shu zayl yarim yilgacha amallagan bo‘ldik. Hamma obdan charchadi. Asablar taranglashdi.
— Domla, shu odamning bahridan o‘ting. Shundan bo‘lak… Pancho (?) qurib ketganmi! — deya aql o‘rgata boshladi birovi. — Don Kixot (menga ishora) omon bo‘lsa, Pancho-mancholar topilaveradi. Keling, o‘zingizni ham, bizni ham qiynamang.

— Nega endi… Hoy baraka topkurlar, tushunsanglar-chi…
— O‘zingiz tushuning, — dedi boshqa birovi. — U Sizday odamni so‘qdi-ya! Shundaymi?
— Xo‘sh?
— Nimasi — «xo‘sh»?! Bu ko‘rnamakka ustoz va ilmiy rahbarsiz. Bilsa, ota o‘rnidasiz, axir.
— To‘g‘ri… — bir oz tinchitdim ahli jamoani. — Mulohazalar juda jo‘yali. Hukm qat’iy va adolatli. Bir narsa deyolmayman. Biroq! Hozir u qilgan ishiga pushaymon bo‘lib, ich-ichidan ezilib yurmaganiga kim kafolat bera oladi? Mana Siz, xonim-oyim, Ollohga shukrlar qilingkim, mujovirsiz. Musofir, muhtoj bo‘lib ko‘rmagansiz. Kambag‘al, xasta bir inson uchun bu qanday «ne’mat» ekanini tasavvur qilolmaysiz. Siz o‘z yorug‘ uyingizda, vataningizda, xesh-aqrabolar orasida, o‘z halovatingizda o‘tiribsiz. A u bo‘lsa… Ichini it timdalayapti ushshg. Agar Siz yoki istagan birimiz mana shu shoirning o‘rnida bo‘lsak, ajabmas, allaqachon esdan og‘ib, boshimizdan tuproq sochib o‘tirarmidik!.. To‘mtoqlik, xudbinlik, burnidan narini ko‘rolmaslik yomon narsa. Sizu bizga o‘xshagan o‘nta dastorlik muqobil-mudarris ham mana shu bitta «telba» Tilak Jo‘raning o‘rnini bosolmaymiz. Gapimga ishonmasangiz, yurak yutib, uning studentlaridan so‘rang. Kishi kechirimlik, bardoshlik, ko‘tarimlik bo‘lishi kerak. O‘z odamimiz! Qisqasi gap shu: avval men ketaman bu dargohdan, so‘ngra — u… Men bor ekanman — u bo‘ladi.

Chuqur xo‘rsindim. Ko‘zimda yosh halqob bo‘ldi. Sekin oynagim ustidan qarasam, hamma xomush tortib, ko‘zi miltillab turibdi. Bu rizolik alomati edi. Sezdim: insoniy mehr-oqibat sovuq mantiqni yengdi.

Daryoga talpingan tuyaday
Talpindim so‘zlaring bag‘riga.
Ular ko‘p olisda, qoyaday
Qo‘llarim yetmaydi bariga.

Tutundan toliqqan tanamda
Sadosiz so‘zlaring zardobi.
Ilonday chirmashar bo‘ynimga
Besamar kunlarning girdobi.

Kimniki, hey, bu qizil gullar?

…Hamon shoirdan darak yo‘q. Biz tomonga uzoq Qorako‘ldan har xil mish-mishlar kela boshladi. Birov ko‘ribdi: Tilak ko‘l boshida baliq ovlab o‘tirgan ekan. Yana kimdir aytganmish: allaqanday Sankt-Peterburglik qadimshunos olim Paykent arxeologik qazilmasiga shoirni qorovullik vazifasiga taklif qilibdi. U o‘sha Paykent qabristonida bir necha ming yillar ilgari yashagan ibtidoiy jamoa haqida tarixiy roman yozarkan. O‘-ho‘! Bunday favqulodda antiqa xayollarga berilish uchun shoir Tilak Qorako‘liy bo‘lish kerak.
Nihoyat, bir kuni undan o‘z taqdiridan shikoyat, ruhiy tushkunlik og‘ushida afsus-nadomatlar ila yozilgan maktub oddim. Xatning adog‘ida uyida bir chakra uni ham yo‘qligini eslatadi. Shu bois, minbargoh bekasi Obida orqali o‘zining o‘n besh kunlik maoshini birontadan berib yuborishimizni iltijo qilibdi. (Hali biz uni xizmatidan bo‘shatmay, ushlab turganimizni bilmaydi.)

Tezda javob xati yozib yubordim. Qisqacha mazmuni shunday:
«Tilakjon, bilaman, bu «rivojlangan sotsializm davrida» Sizga qiyin bo‘ldi. Juda. Lekin kimga oson?
Sho‘rlik Zuhriddinning oyday xotini avtomobil falokatidan halok bo‘ldi. Sa’dulla Ahmadga osonmi? Besh ming so‘m yelkasida qarzi turibdi. O‘ylaysizki… Pushkinga oson bo‘lgan? O‘limi oldidan naq ellik ming so‘lkavoy qarzi bor ekan. Har xil qalang‘i-qasang‘ilardan.

Mulla Tilakiy Qorako‘liy. «Sayotxon bog‘dadir, bog‘da» deb xirgoyi qilib, Sayotda ko‘p yuravermang. Aytib qo‘yay: qirq yosh — qaltis yosh. Qaltis! Hozirgacha yoshlik havasi va havosi bilan ancha-muncha maroqli, tiniq narsalar yozdingiz. Endi to‘qqiz to‘lg‘oq tutmasin, bo‘tam. Qop-qora ko‘mir otashgoxda yonib bo‘lgach, qip-qizil cho‘g‘ bo‘lib yashnaydi. Atrofga issiqlik va nur bera boshlaydi… Endi bu yog‘iga donishmand, so‘fiy bo‘lib qalam tebratasiz, chirog‘im. Har bir mavsumning o‘z gashti bo‘ladi. Diltang bo‘lavermang. Qanchalik ta’mirlamang, bu noraso dunyoning qaddini rostlayolmaysiz. Biz musulmoniyaga Tangri taolo shukronalik tuyg‘usini ham ato etgan. Kufr qilmay desangiz, shukr qiling.

Qarang: atrofingiz to‘la odam. Tumonat. Bari do‘stlar, yor-birodarlar, ustozu shogirdlar. Ie, bundan ziyod baxt bormi dunyoda «Mavlono Tilak domlamiz o‘rniga qaytarilsin!» deb oq yalov ko‘tarib yurishibdi shogirdlaringiz, do‘stlaringiz Toshkanday shahri azimda. Ayniqsa, Najmiddin Komil akangiz bilan Ma’rifat Shoinoyatova opangiz dod solib yuborishdi, bu hazrati odamsiz kafedra huvillab qoldi, deyishib. Siz bo‘lsa yolg‘izman, deb yig‘laysiz, bekor gap. Yana nima kerak Sizga? Olloh Vohid. U yolg‘iz: Hech kimi yo‘q. Na ota-ona, na zurriyot, na qavmu qarindosh…

Illo, Vohidlik — faqat Olloh taolo va taborakka yarashadi. Inson hech qachon unutilgan, tashlandiq, keraksiz, tanho deb his etmasligi lozim o‘zini. Chunki uning Xudosi bor. Tangri o‘zining hech bir bandasini unutmaydi, tashlab qo‘ymaydi. Biz Olloh bilan birga ekanmiz, Olloh hamma vaqt biz bilan birga. Bunday olganda, Siz bilan men, to‘g‘ri, ota-onadan yolg‘iz o‘g‘ilmiz. Yolg‘iz va yolg‘iz emasmiz. Zero, ikkalamiz bir-galikda ikki kishimiz, bas, yolg‘iz emasmiz. Tag‘in: ikkovimiz ham Ollohning panohidamiz. Qanday qilib yolg‘iz bo‘laylik!

Sizning oramizdan ketib qolganingizga men ishonganim yo‘q. Ko‘nikolmasam kerak. Meni kimlarga tashlab ketayapsiz, inim? O‘ylab ko‘rdingizmi? Fanlar kandidatisiz-a. Hazil gapmi! Kamxarj bo‘lib qolibsiz. Hechqisi yo‘q. Kelib hamma maoshlaringizni oling. Hech kim Sizni bo‘shatib yuborgan emas. Barcha kafedradoshlar, hamkasb do‘stlarga qulluq qiling.

O‘shalar bor ekan, o‘rningizni bildirishmadi. Amallashdi. Bir kuni keladiki, hammamiz ham o‘sha boradigan «katta qishlog‘imizga» ketamiz. Ammo hozir ayni yashaydigan, to‘lib-toshib ijod qiladigan, yonadigan, qaynaydigan, kurashadigan va yaratadigan davrimiz. Manzilga endi yetdik, deganda ortga burilib ketdingiz. Xafa bo‘lmang: qo‘rqoqlik va nomardlik bu. Ko‘nglingizga olmang. Ortga qayting. Shunday qaytingki, hech kim bilmasin. Axir, Tilak Jo‘rasiz qanday dorul-tarjima bo‘lsin?! Men nima degan odam bo‘laman, og‘ayni. Kampirni bir amallab ko‘ndiramiz.

Endi bo‘ldi. Sal bo‘lmasa yig‘lab yuboraman. O‘zingni mahkam ushla, shoir inim!»

Uzoq yillar, ko‘p uzoq yillar
Aldab keldim o‘zimni-o‘zim.
Meniki, deb bu qizil gullar…
Meniki, deb har aytgan so‘zim.

To‘g‘ri, gullar meniki erur,
Menikidir har aytpgan so‘zim.
Nima qilay axir, ularni,
O‘zimniki bo‘lmasam o‘zim.

Qiyofa yoki zarrada — Quyosh. Tomchida Quyosh aks etadi. Qanchalar oddiy, qanchalar hayratangiz! Har bir odam baayni o‘zi bir zarra-yu, o‘zi bir Xurshidi olam. Olloh yaratgan mo‘’jiza. Uning biru borligiga rad etib bo‘lmaydigan dalil va kafolat. Binobarin, u o‘zidan nur taratmog‘i va o‘zida nurni aks ettirmog‘i lozim.
Agar biron g‘ayri millat kishisi Sizdan: «O‘zbeklar qanday millat? Tushuntira olasizmi?» deb so‘rab qolsa, uzoq chaynalib «tushuntirgandan» ko‘ra (tushuntirib bo‘lmaydigan narsani qanday tushuntirasiz!) «Him, darvoqe, o‘zbekmi? Mana — o‘zbek» deb ko‘rsatadigan odamlar bor hayotda. Shunday insonlarni ko‘rganmisiz, hushyor o‘quvchim? Ular turgan-bitgani, butun vujudi bilan millat. Yurish-turishida, fikrlashida, gapirish ohangida, qarashida, kulishida, yig‘lashida, xo‘rak yeyishida, birovni suyishida, so‘kinishida, qarg‘anishida, qandaydir sof, betakror o‘zbekonalik bor. Inchunin, bu qanchalik nazarnogir, mayda bo‘lsa, shuncha kichik gap ham emas. Millatni millat qiladigan alomatlardan biri o‘zi shu. Botiniy insoniy-ruhiy mushtaraklik. Hammaga o‘xshagan millat emas. Qandaydir mavhum qurama bir qavm.

Uzoq davom etgan turg‘unlik, shaxs inqirozi, ma’naviy chirish davrida millatning do‘ppisi tor kelib qoldi. Juda katta, mahobatli boyliklardan mahrum bo‘ddik. Ularni asta-sekin tiklab ham bo‘lar balkim. Biroq «eskilik sarqiti» deb yo‘qotib yuborilgan son-sanoqsiz gavharga teng mayda narsalar, aksariyat, millatning qiyofasini tayin etadigan unsurlar: shevalar, udumlar, sharqona muomala, marosim, axloq-odob, qiliqlar, urf-odat va taomillar borki, endi ularni asl holatida tiklash amri mahol. Sobiq mustabid tuzum inson kamoloti da’vosi bilan chiqdi-yu, millatni va jami milliy qadriyatlarni jar yoqasiga keltirib qo‘ydi. Ularni tag-tomiri bilan quritib yuborishga mahkum etdi. Mohiyat-e’tibori bilan, «gulla-yashna proletar internatsionalizmi, yo‘qolsin sharqona milliylik!» degan shiorni o‘rtaga tashladi. Milliy tafakkur zayli siyqalashdi. Ma’naviyat g‘ariblashdi. Til sheva darajasida toraydi. Shevalar chuchmallashdi. Ko‘pchiligi yo‘qolib ham ketdi. Odamlar, o‘zlari payqamagan holda, o‘rgatilgan va «qayta tarbiyalangan» to‘tiqushlarga aylana boshladi…

Ashur momo

Siz Tilakjonning rahmatlik onasini hayotlik chog‘ida ko‘rmabsiz, shoirni shoir qilgan narsa nima ekanini bilmabsiz. Men Ashur momoni necha marta ko‘rgan bo‘lsam, o‘zimni shunchalik baxtli-omadli deb bilaman. Bul zoti pok Millat timsoli, Onalik ramzi bo‘lib gavdalanardi ko‘z o‘ngimda. Unga suqlanib qararkanman, qalbim zavq-shavqqa to‘lar, ayni chog‘da, ajabki, xomush tortib qolardim: shu ketishda yuz yildan keyin O‘zbegimning milliy qiyofasi qanday bo‘larkin, a?

…Qo‘yingki, hammayokda duv-duv gap: «Tilak tushma-gur Toshkentdan qochib ketibdi, domlasi axtarib yurganmish…»; «Sayotda yashirinib yotganmish»; «Toshkentdan to‘ydim, qaytib bormayman, debdi» va hokazo. Yozuvchi Ne’mat Amin aralashdi ham, bo‘lmadi. Buxorolik shogirdlarimiz Sadriddin Salim, Samad Azim, Muzaffar Bozor, qorako‘llik qalamkashlar harchand dalolat qilishmasin, muz erimadi…

Axiyri, ko‘rdimki ahvol tahlikali, o‘zim poyezdga tushib Qorako‘l tumanining Sayot qishlog‘iga yetib bordim. Tilak ancha yumshadi. Qaytib ketishga ham rozi bo‘ldi. Ammo bir ko‘rpa kasal bo‘lib yotgan onasi Ashur momo sangu saxt. Sira-sira murosaga ko‘nmaydi.

— Onajon, men Tilagiyizni Toshkentga olib ketgani keluvdim.
Kampir bu gapga mamnun bo‘lar, deb o‘ylasam, avzoyi buzildi. Gapimni eshitgisi ham kelmadi.
— A?..
Men qo‘rqa-pisa muddaoni yana takrorladim, ovozimni baland ko‘tarib.
— Tilakni bermagiyman. O‘zima kerak. Qariganimda man-a qaraydi, deb tug‘ib olganman.

Biz kampirsho bilan go‘yo boshka-boshqa tilda so‘zlashayotgan edik. Shuncha yil inson qalbini, tarjima ilmini o‘rganibman-u, mana shu mushtipargina kampirga qolganda g‘o‘ldirab, sira til topolmayman. U desam bu deydi, bu desam u deydi… Yalinib ham ko‘rdim, ora-chira hazillashgan ham bo‘ldim, o‘zimcha unga xushomadlar ham qildim. Bari bekor. Naf qilmadi. O‘sal bo‘ldim. Sira bo‘lmasa, boyagiday, o‘zini garangsigan, ovsar qilib ko‘rsatadi.
— A?
Tag‘in (nechanchi marotaba!) tushuntirgan bo‘laman. She’riyat, aruz, barmoq, sarbast, tarjima san’ati sirlaridan, kafedramiz yutuqlaridan, Tilak bizga juda kerakligidan bahs yuritaman.

— O‘zimayam kerak. Toshkentda nima qiladi? Uyi yo‘q. Yonib kettigiy. Qiynaldi bala. Qishloq yaxshi. Hovva.

E, koshkiydi nima yaxshi-yu, nima yomonligini bilmasam. Fan taraqqiyoti, milliy madaniyatimiz taqdiri haqida gap borayotibdi-ku, ona tushungisi kelmadi. Men nuqul Tilak Jo‘raning zo‘r shoir-u, zukko olimligidan, uni Radiy Fish degan katta adib, Abdullo Orif, Rauf Parfi, Miraziz A’zam, Yo‘ldosh Eshbeklar, shahri Maskovdan Vil G‘ani, Georgiy Ashkenadze, Bokuda butun dunyoga taniqli olimlar Rustam Ali, Bayram Xorun o‘g‘li Tohirboyevlar astoydil hurmat qilishini shafe keltirmoqchi bo‘laman. Hatto poshsholikda ham uni yaxshi biladilar, deyman. Mana yaqinda Maskovdan ilmiy yorliq keladi, so‘ngra undoq bo‘ladi, bundoq bo‘ladi, deb lof uraman. Mening javrashlarimdan, go‘yo anglashildiki, bizning tulpor Tilakboyga yaqinda O‘zbekistonning eng zo‘r shoiri degan faxriy unvon berishadi. Nihoyat, jumhuriyat mustaqilligi madhiyasini yozishda uning peshrav shoir bo‘lganligi, ajabmas, bu xizmati uchun bugun-erta unga… nima desam ekan… hah — orden tegib qolsa ham ajabmas… Shu yerga kelganda, og‘zim qizishib ketib, keraksiz gaplarni aytib yuborganimni anglayman-u, tilimni tishlab qolaman. Ne ajabkim, «orden» deganimda kampir bir cho‘chib tushdi.
— A?! Yo‘g‘-yey, ayting, Tilagima nishon bermasin. He, qurib ketsin: O‘zimizdi Sulaymon Qurbona avval o‘sha nishonni berdi-yu, ketidan… turmaga soldigiy!

Bunaqasi bo‘lgan emas

Tilak Jo‘ra o‘zining tadqiqoti, ilmiy izlanishlarini badiiy ijod bilan, ijodni tahsil — domlachilik, murabbiylik bilan qo‘shib olib bordi. She’riyat bahsida, sarbast tarjimasida mahorat, Vladimir Mayakovskiy va Nozim Hikmat, Nozim va Maqsud Shayxzoda, hozirgi turk she’riyatidan tarjimalar, badiiy tarjima va adabiy ta’sirchanlik, aruz va erkin she’r mavzularida ziyrak ilmiy kuzatishlar olib bordi. Jo‘shib, kuylab dars berdi.

1986 yilga kelib «Nozim Hikmat va o‘zbek she’riyati» mavzuida nomzodlik risolasini gumburlatib yoqladi. Injiq ilmiy tadqiqotni ham… kuylab yoqladi. ToshDU filologiya fakultetining ko‘pni ko‘rgan ilmiy jamoasi birinchi marta shunday himoyaning shohidi bo‘ldi. Yodimda, katta zal shoiru shuaroga to‘lib ketgandi. Yuqorida eslatganimday, mavlono Radiy Fish o‘zlari Maskovdan kelib mutasaddiylik (opponentlik) qildilar. Himoya bemubolag‘a katta she’riyat bayramiga, o‘ziga xos mushoiraga aylanib ketdi. O‘sha kezlar shoir xalqi chunonam yayradiki, bunaqasi bo‘lgan emas!

Tilakning «Nozim Hikmat izdoshlari», «Nozim Hikmat va O‘zbekiston», «Hozirgi turk she’riyati», ma’lum va mashhur «Inson manzaralari» asariga yozilgan «Asr ovozi», «Nozim Hikmat va o‘zbek she’riyati» degan o‘nlab maqolalari hech qachon o‘z tarovatini yo‘qotmaydi. Agar kuylab dars berish, dars berib kuylash degan ta’birlar rost bo‘lsa, bu o‘sha bizning Tilak Jo‘raga xos edi.

Gavhari shamchiroq

Insonda gavhari shamchiroq, degan javhar bor. Bu xotira. Ana shu xotira ko‘zgusida u o‘zini, odamlarni, butun yorug‘ jahonni ko‘radi. Xayolotning tulpor otida dunyo kezadi…
Men beshta Tilak Jo‘rani bilardim: odamoxun, shoir, olim, tarjimon, murabbiy. Tag‘in: do‘st, ulfat, ota, oilaparvar, sodiq shogird, ustod…

U olimdan chiqqan shoir emas, shoirdan chiqqan olim edi. O‘zidan yettita she’riy to‘plam qoldirdi: «Rayhon» (1977), «Olam ostonasi» (1980), «Yulduzlar tabassumi» (1981), «Chorrahadagi uy» (1983), «Sanduvoch» (1988), «Ruhiyat» (1990), «Saraton» (1991). «Xo‘rsinib botadi yulduzlar» majmuasi nashrga taxt holda turibdi. Matbuot sahifalarida ko‘plab she’r, doston hamda turk, rus, qoraqalpoq, Lotin Amerikasi xalqlari adabiyotidan qilingan tarjimalari sochilib yotibdi… Kitob holida chop qilinganlari ham ancha.

Vaqt og‘ushida yashaydi inson

Zamondan ortda qolganlarni uradilar. Zamon bilan baravar qadam tashlaganlar, aksariyat, dorilomon yashaydi. Zamovdan o‘zib ketganlarni esa zamonning o‘zi jazolaydi. Tilak Jo‘ra doim Vaqtdan baland, Vaqtdan oldinda yurishga intildi… U men bilgan allaqancha ijodkor, so‘zshunos, faylasuf, zamona hoziqlaridan ustun edi. Kecha va bugun zaminidan turib ertaning qaddi-basti, yuksaklarni ko‘ra oldi. Qorin bo‘shlig‘idan emas, yurak minbaridan turib so‘zladi («yurak minbaridan turib so‘zlangan nutq» she’riga havola). Shoir mustabid johiliyat muhitida har gal abadiylikka da’vogar, gohida esa bahor havosiday tez o‘zgarib turadigan siyosiy jazavalar iznida yurmadi.

U xayolparast, onadan yangi tug‘ilganday ma’sum, begidr, hur inson bo‘lib qoldi so‘nggi nafasigacha. Shoirning bosh qahramonlari mavsumiy «genseklar» emas, oddiy odamlar. O‘zi chuqur milliy adib bo‘lishi barobarinda, umuman Insonni kuyladi. Partiya, «ulug‘ og‘a» haqida bironta narsasi yo‘q. Uzoqni ko‘zlovchi biron «yog‘liq mo‘ljal» yoxud yaltoqlik bilan nazm bitmadi. To‘g‘ri, goho o‘zi kashf etgan behudud badiiy-samoviy kengliklardan zamin qo‘nalg‘asiga tushganida, osiy bandalarni ko‘rganida hafsalasi pir bo‘lardi. Zero, inson zoti komil yoki farishta emas-da. Tilak esa yuragi maromini izdan chiqazgan badbin va badkorlardan emas, go‘yo o‘zidan domangir bo‘lardi.

Bo‘zto‘rgaydek bo‘zlab boshimda
Qora sochin ko‘ksimga yoyib
Mendan nima istaydi bu tun?
Axir, shamol mendan ne istar
Yo‘llarimga xazonlar sochib?
Yo‘limiz-ku boshqa boshqadir…
Shamol kabi hansirab, titrab,
Yurak, mendan nima istaysan?!
Bilasan-ku, menga ham og‘ir
Soqov bo‘lib sen bilan yurmoq…

Najmiddin Komilov
UMIDLARI KO‘P EDI

1971 yilning yanvari edi. Men Toshkent davlat dorilfununi (hozirgi O‘zbekiston Milliy universiteti) jurnalistika fakultetidagi Tarjima nazariyasi va nashriyot ishlari kafedrasiga endi ishga qabul qilingandim. Kafedra mudiri marhum ustozimiz G‘aybulla Salomov bilan bir xonada o‘tirardik. Mening andak hayron bo‘lib turganimni ko‘rgan domla dedilar:
— Kafedra, mulla Najmiddin, hozircha uch kishidan iborat: men, kamina — mudir, siz — o‘qituvchi, Tilakjon — laborant.
Qani o‘sha laborantingiz, axir, u domlalardan oldin kelib o‘tirmaydimi, xonani saranjomlab, u yoq-bu yog‘iga qaramaydimi?

Domla indamadilar. Keyin menga qarab:
— Ana shu laborant Tilakni topib kelasiz, sizga birinchi topshiriq shu.
— Qayerdan topaman uni? — deb so‘radim.
— Falon yotoqxonaga borasiz, Tilak Jo‘ra qayerda turadi, desangiz, ko‘rsatishadi.
Kamina domla aytgan talabalar yotoqxonasiga bordim va duch kelgan talabadan surishtirdim.
— Ha, shoirmi, yuring ko‘rsataman, — dedi va yotoqxonaning ikkinchi qavatidagi eng oxirgi ko‘rimsiz bir eshikni borib taqillatdi. Ichkaridan «Kim u?» degan ovoz keldi. «Eshikni oching, sizni ziyorat qilgani kelishibdi», dedi talaba.

Shunda eshik ochilib, jilmayib turgan bir navqiron yigit ko‘rindi. Men o‘zimni tanishtirdim. U «ichkari»ga taklif qildi. «Ichkari» so‘zini tirnoq ichiga olganimga sabab shuki, bu rosmana odam yashaydigan xona emas edi, balki yotoqxonaning u-bu narsa saqlaydigan joyi edi. Xona tor bo‘lib, Tilakning o‘zi, bir temir karavot va bir tumbochka zo‘rg‘a sig‘ardi. Men bir amallab temir karavotga cho‘kdim. Xona papiros tutuni hidi bilan to‘lgan edi.

Bildimki, Tilakjon endigina qishlokdan kelib, jurnalistika fakultetida sirtdan o‘qir va kun o‘tkazish uchun laborant bo‘lib ishlar ekan. Bu muloyim yigit ilm olish ilinjida, she’r ilinjida musofirlikning og‘ir mashaqqatlarini bo‘yniga olgan. Ko‘z oldimga onam so‘zlab bergan qalandar darveshlar keldi. Sochlarining o‘sib ketgani, hech narsaga parvo qilmay, o‘z holiga sira achinmay ijod qilishi, shu burchak xonada shirin va bokira tuyg‘ular og‘ushiga g‘arq bo‘lib, she’r yozishi mening bu yigitga qiziqishimni orttirdi, qalbimda bir iliq-lik sezdim.

Axir, men o‘zim ham aspiranturaga o‘qishga kelib, bu azim Toshkentda qancha mashaqqat chekmadim. Kitoblarimni orqalab oilam bilan yetti joyga ko‘chganman. Menga tanish edi 6u holat. Ammo, baribir, Tilakning holatiga achinganday bo‘ldim. Biroq sal o‘tmay, biz buni unutdik, chunki Tilakjon yangi yozgan she’rlarini o‘qib bera boshladi. Tingladim. Boshqalarini o‘kishini so‘radim. U goh yoddan, goh qog‘ozga qarab she’r o‘qir, zavqlanib, o‘z she’rlarini tushuntirar, qanday yozilganligini so‘zlardi. Birpasda tor va dimiqqan xona kengayib ketganday bo‘ldi,. ko‘nglim yayradi.

Bu yigit shunchaki havaskor qalamkash emas, u she’riyatning shaydosi, iste’dodi yarq etib ko‘ringan shoir ekani she’rlarining har satridan bilinib turardi. Bug‘doyzor dalalar, dehqon terining sarxush qiluvchi hidini ifodalardi bu she’rlar. Birdan ustozning topshirig‘i esga tushib, ikkalamiz kafedraga yo‘l oldik.
Tarjima nazariyasi kafedrasining jurnalistika fakultetida tuzilganligi ko‘pchilikka erish tuyulardi, chunki odatan tarjimachilik filologiya sohasi hisoblangan. Ammo hayot shuni ko‘rsatdiki, ayni jurnalistlarga tarjimachilik ko‘proq kerak ekan. G‘aybulla Salomov yana bir bor haq bo‘lib chiqdi: zero, tarjima — ijodiy ish, keng sohalarni kamrab oladi. Aynan tarjima nashriyot va redaksiyalarda xodimlarning asosiy mashg‘uloti bo‘lib, tahrir masalasi ham, so‘z ustida ishlash mahorati ham, badiiy til ham shu orqali «pishar» va kamol topardi. Buning ustiga, aynan jurnalistika fakulteti ijodkor yoshlar tahsil oladigan joy edi.

Shu bois bo‘lsa kerak, tarjima nazariyasi kafedrasi o‘zi kichkina bo‘lsa ham, ammo talabalarning asosiy tahsil joyiga aylandi, yosh qalamkashlar, shoirlar bizning kafedra atrofiga uyushgan, ijodiy munozaralar tashkil qilinar, fikr qaynardi. Ana shu munozara — muhokamalar markazida Tilak Jo‘ra turardi. Yosh ijodkorlar «Tilak aka» deb uning etagini tutar, u esa qo‘lidan kelguncha ularga yordam berardi. Tilakjonni yaxshi ko‘rmaslik mumkin emasdi. Bu sodda, dehqoncha tabiatli, rostgo‘y va to‘g‘ri so‘zli odam boshqalardan ham shuni talab qilardi, qing‘ir va bema’ni ishlarni ko‘rsa, xafa bo‘lar, dili og‘rirdi. U o‘z fikrini majlisda bo‘lsin, suhbatlarda bo‘lsin, yashirmay, to‘ppa-to‘g‘ri bayon etar, dilida bori tiliga chiqib turardi.

Mening ko‘z oddimda Tilakjon o‘sib kamol topdi, ketma-ket uchta she’rlar to‘plami, saylanmasi chop etildi, dissertatsiya yozib fan nomzodi bo‘ldi. Yozuvchilar uyushmasiga qabul qilindi.

Katta-katta adiblar, tanqidchilar og‘ziga tushdi. Ammo Tilak kekkayib ketgani yo‘q. U o‘sha-o‘sha darvesh shoir, xoksor insonligicha qoldi, shoir Tilak Jo‘ra va o‘qituvchi Tilak Jo‘rayev bir-biridan ajralmas edi. Chunki uning ma’ruza va darslari ham she’riyat suhbatlari, go‘zal g‘oya, go‘zal so‘zning sehrini kashf etish edi. Shu bois talabalar uning darslarini intiqlik bilan kutardilar. Oddiy muloqotda andak duduqlanib, tez-tez gapiradigan Tilak ma’ruzada yayrab gapirar, ajabtovur bir yengillik bilan tinglovchilarga murakkab ilmiy muammolarni tushun-tirib berardi. Adabiyotning nozik masalalarini’ nozik va juda teran anglar, o‘zi hali nomzodlik dissertatsiya yozmay, ko‘p tadqiqotchilarga mavzu topib berar, dis-sertatsiya va diplom ishlari muhokamasida ham original, toza fikrlar aytib, bizlarni hayron qoldirardi. Adabiyotshunoslik va tarjimashunoslikni u quruq masalalar yig‘indisi emas, balki jonli bir jarayon, estetik voqea deb qabul qilar va shunday o‘rgatishga moyil edi.

Tilakjon, shu tariqa, kafedraning asosiy fikr beruvchi kishilaridan biriga aylangan edi, uni bir kun ko‘rmasak sog‘inardik, u bo‘lmasa hamma go‘yo bir narsasini yo‘qotganday xomush o‘tirar, u kirib kelsa, xonaga nur kirganday, fayz kyrganday bo‘lar, hazil-mutoyiba boshlanib ketardi. Yaxshi odamning farishtasi bor deb shuni aytsalar kerak. U haqiqatdan ham farishtali, Xudo yarlaqagan inson edi.

Men bu o‘rinda Tilak Jo‘ra bilan G‘aybulla Salomov orasidagi munosabatlarga to‘xtalmasam bo‘lmas. Bular ikkalasi ajralmas va qiyomatli do‘st edilar, yo‘q, ota-farzandday bir-birlariga yaqin edilar. G‘aybulla aka mehribon otaday Tilakning erkaliklarini ko‘tarar, unga iloji boricha og‘ir gapirmas, ammo juda ustakorlik bilan talab qo‘yib turardi. Tilakning o‘ksik qalbini (u katta shoir va olim bo‘lgandan keyin ham, baribir o‘ksik sezardi o‘zini) G‘aybulla aka juda yaxshi his qilardi.

Tilakning do‘stlari ko‘p edi. Miraziz A’zam, Sa’dulla Ahmad, Otayor, Norto‘xta Qilich, uning tez-tez ko‘rishib turadigan, «ijodiy davradoshlik» qiladigan, sog‘inib keladigan kishilari edi. Muxlislari ham talay edi. Ammo hech kim G‘aybulla Salomovday Tilak Jo‘raga ham ustozlik, ham sirdoshlik va ham madadkorlik qilmagan. Tilak Jo‘raning dissertatsiya yozishi o‘zi bir «doston». Buni ko‘pchilik biladi. U badiiy tafakkur odami sifatida ilmning injiqliklari, rasmiyatchiliklarini hazm qilolmasdi. Shu bois Nozim Hikmat haqida maqolalar yozgan, diqqatga loyiq yangi fikrlari bilan she’riy tarjima usullarini tadqiq etgani holda, qaysarlik bilan ishni dissertatsiya shakliga keltirishdan «bo‘yintovlar», buning ustiga nomzodlik imtihonlari topshirish talablari va boz ustiga, oila tashvishi, iqtisodiy qiyinchiliklar birlashib, ko‘nglining armoni, yuragining dardi bo‘lgan she’r yozishga xalaqit berayotganidan ezilardi. Shunda u «isyon» qilib qolar, gohida bir-ikki kun ishga kelmas, darslari qolib ketar (ba’zan boshqa domlalar yoki G‘aybulla akaning o‘zi o‘tardi darsini), ba’zan «bosh olib» vatani — Qorako‘lning Sayyot qishlog‘i, onasining huzuriga ketib qolardi.

G‘aybulla Salomov esa bularning barchasiga chidardi, kafedra ham chidardi. Tilak yana o‘zi paydo bo‘lib qolar, avvalgiday, berilib ishga sho‘ng‘ir edi. Bir marta «butunlay ketdim endi» deb Buxoroga ketib qolgan. Bu gal gap jiddiy tus oldi shekilli, bir oy chamasi qaytib kelmadi. Shunda G‘aybulla aka azza-bazza poyezdga chiqib Tilakni «izlab» Qorako‘lga, Sayyotga borib, shoirni yana Toshkentga olib keddi. Bu voqealar zamirida boshqa bir muhim narsa bor edi, nazarimda. Ya’nikim, Tilak yigirma yilcha Toshkentda yashagan bo‘lsa ham, ammo shaharga ruhan «sig‘madi», ko‘nikolmadi. U qishloqning bepoyon dalalarini sog‘inardi, uning har bir she’ri bundan darak berib turardi. U dehqon bolasi, sodda, afandinamo, ammo qalbi gavharday pokiza shoir edi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, u rus shoiri Sergey Yeseninni juda sevar, Yesenin obrazlariga mahliyo edi. Yesenin portreti ish stoli ustida ro‘parasida turardi. Tilakning tabiati Yesenin tabiatiga o‘xshardi, ijodi ham ruhan yaqin edi.

Xullas, Tilak Jo‘ra nomzodlik dissertatsiyasini yoqladi — olim bo‘ldi. Moskvadan Radiy Fish opponent bo‘lib keldi. Shu kuni shoir do‘stlari bilan bayram qildi — u nihoyatda xursand edi. Tilakdan ham ko‘ra G‘aybulla Salomov ko‘proq xursand bo‘lgandi o‘shanda. G‘aybulla aka go‘yo o‘z o‘g‘li dissertatsiya yoqlaganday, Tilakning do‘stlariga hisob berganday shod edi.

Tilak Jo‘ra — vafoli, mehribon do‘st, sodiq inson edi. Do‘st uchun jonini berishga tayyor bu odamning qalbi nihoyat nozik, mehrga chanqoq ekanini hamma ham his eta olmasdi. Tilakning borlig‘i, xislatlari, ruhi she’rlarida ifodalangan. Tilak — Vatan tuyg‘usini yuragida olib yurgan, o‘zbekligidan faxr etgan va buni sho‘rolar hukmronligi davrida ham baralla kuylagan insondir. Istiqlol g‘oyalari ichida yashab, istiqlolni qo‘msab ijod qildi va istiqlolni ko‘rib, baxtiyor bir shukuh bilan ruhan yayradi. Afsuski, og‘ir surunkali xastalik shoirning jismini ojiz qilib qo‘ygandi. Keyingi yillarda u barakali ijod qilolmadi. Ammo u Vatanini ozod-erkin ko‘rib olamdan ko‘z yumdi.

O‘sha yurak xuruji bilan kasal yotgan oxirgi damlarda kasalxoiaga, keyin uyiga borib, Tilakjon bilan suhbatlashgan onlarim esimdan chiqmaydi. Rangi ro‘yi siniqqan, ozib ketganiga qaramay, o‘zini tetik tutar, o‘zi dasturxon tuzashga intilar, ilgarigiday ruhi bardam edi. Ovozi ozgina hazinlashgan bo‘lsa ham, lekin dadillik bilan «Xudo xohlasa, tuzalganimdan keyin bir turkum she’r yozaman, turkumning sarlavhasi «O‘zbekning armoni» bo‘ladi. Yana ikkita doston boshlamoqchiman, tariximiz haqida. Mavzu va syujetini o‘ylab qo‘yibman», dedi.

Tilak — katta shoir edi, o‘ziga xos uslubi, obrazlar olami bor uning, O‘zbekistonning oltin rang boshoqlari, loyshuvoq tomlarda ochilgan kizg‘aldoqlari, xullas, betakror manzaralari chizilgan. Mehnat ahlining shukuhi ajib bir jonli lavxalarda tasvir etilgan she’rini olasizmi («Pishiqchilik»), shovillagan bug‘doyzorga jo‘r «Dehqon qo‘shig‘i»ni olasizmi, oydin tun manzarasini olasizmi («Oydin qo‘shiq») barida bir samimiyat, bir hazin va ayni vaqtda dilni yayratadigan ohangni sezasiz. Shoir tabiatni va insonni butunligicha sevib tasvirlash, ozod ruh shukuhini kuylashni xush ko‘rardi. She’rlari xuddi o‘ziday sodda va mazmunli edi. U she’rni ko‘z-ko‘z qilmas, neki yuragi buyursa shuni yozardi. Shu bois she’rlari hamon toza, hamon yurakka yaqin. Yurt sog‘inchi, do‘st sog‘inchi, onaizor va go‘zal yor sog‘inchi uning sevgan mavzulari, oy, quyosh, bug‘doy, bedana, tok narti, bedazor — uning xush ko‘rgan tashbihlari edi. Mana bu she’rni tinglang:

Sog‘inib yashadim, sog‘inib o‘larman:
Yuragimni qo‘lga olmoqni,
Oydin kechalardan ming bora ravshan
Nurli bir imorat solmoqni.
Tok nartiday senga chirmashib,
Quchmoqni sog‘inib o‘larman.
Mo‘ridagi tutundek shoshib,
To‘zmoqni sog‘inib o‘larman.

Sog‘inib o‘larman, sog‘inib…
Biroq — O‘lim mendan juda ham yiroq.

Ha, shoir o‘lmaydi, uning umri she’rida davom etadi, uning umri «ohanglar og‘ushida qoladi» va bizni tok nartiday Vatan tanasiga chirmashib yashashga, «olam ostonasi O‘zbekistonni» butun go‘zalligi bilan sevishga da’vat etadi. Tilak biz bilan birgadir.

Boybo‘ta Do‘stqorayev
SЕRZAVQ INSON EDI

Men, ochig‘i, shoir Tilak Jo‘ra haqida xotira yozaman deb o‘ylamaganman. Negaki, Tilak mendan besh yosh kichik bo‘lib, u umrining so‘nggi manziliga, har holda, keyinroq borsa kerak, degan o‘y bir lahza bo‘lsa-da ko‘nglimdan o‘tgandir. Aslida, men Tilak bu dunyoni tezda tark etadi, degan xayolga bormaganman. Nachora, Allohning irodasi… Qirq yetti yoshida, ayni navqiron pallasida u foniy dunyoga etak silkib ketdi…

Marhum Tilak haqida xotira tarzida nimalarni yozish mumkin? Eh-he, juda ko‘p narsalarni, beadad xotiralarni bitish mumkindek tuyuladi. Chunki biz 1969 yiddan to umrining so‘nggi — 1994 yilgacha goh bir fakultetda, goh bir kafedrada, goh bir o‘quv yurti bag‘rida birga ishladik, xamfikr, hammaslak bo‘ldik, goho hamkorlik ham qildik. Lekin… qo‘limga xotira yozish uchun qalam olgach, o‘ylanib qoldim. Qaysi bir xotirani bitmoqchi bo‘lsam, go‘yo bu aziz kitobxonlar uchun uncha qiziqarli emasdek tuyulaverdi. Nega shunday bo‘lyapti, deb o‘ylay-o‘ylay, oxiri, buning mohiyatini anglagandek bo‘ldim. Sababi, biz o‘sha paytlarda hamisha ulug‘ insonlarning, atoqli allomalarning panohida bo‘lganmiz, go‘yo o‘zimizni hamisha bir shogirdpesha hisoblab, ularning hayotiga oid voqealarni, hodisalarnigina muhim hisoblashga o‘rganib qolgan ekanmiz. Bunday ulug‘ insonlar biz uchun professor G‘aybulla as-Salom, atoqli olim Ozod Sharafiddinov, zukko Najmiddin Komilovlar bo‘lishgan. Ayniqsa, 1983 — 1986 yillar biz a’zo bo‘lgan «Tarjima nazariyasi» kafedrasiga mudir G‘aybulla as-Salom bir piri murshiddek edi. Men ham, marhum Tilak ham doimo domlaning sumkasini birinchi bo‘lib qo‘lga olish va ko‘tarib yurish uchun «talashar»dik. Xd, darvoqe, bizning dastlabki hamkorligimiz ustozning sumkasini ko‘tarib yurish bo‘lgan.

… 1969 yilning oxirlari bo‘lsa kerak, ToshDUning jurnalistika fakultetida «Tarjima nazariyasi» kafedrasi ochildi, degan gap tarqaldi. Men ham o‘sha paytlari matbuot nazariyasi va amaliyoti kafedrasiga endigina laborant bo‘lib ishga kirgandim. Tilak Jo‘rani ilk bor o‘sha paytda ko‘rganman. Ular uch «og‘a-ini botirlar»: G‘aybulla Salomov, Najmiddin Komilov va Tilak Jo‘ra birga yurishar, kafedraning tashkiliy jihatlari bilan qizg‘in band edilar. Shunda men «Til va tarjima» degan juda salmoqli kitobning muallifi domla G‘aybul-la Salomovni ilk bora ko‘rib, olimning g‘ayratiga, mehnatsevarligiga, hatto, «qora ish» hisoblangan mashinkalash ishlarini ham o‘zlari qilishlariga hayron qolganman. Yonlarida laborant Tilak Jo‘ra tursa-yu, kafedra mudiri, katta olim G‘aybulla Salomov uning o‘rniga mashinka qilib o‘tirsa, deya ajablangandim. Buning sababini keyinroq bilib oldim. Tilak Jo‘ra mashinkada yozishni bilmas, domla esa, shu «arzimagan narsa» uchun bosh qotirib o‘tirgisi kelmay, o‘zlari bu ishni uddalab qo‘yarkanlar.

Ajabo, deging keladi. Mashinkalarni bilmasa bunday laborantning nima keragi bor, deysan, albatta. Bu biz uchun shunday tuyulgan. Domla G‘aybulla Salomov uchun esa, butunlay boshqacha, domla uchun Tilak Jo‘raning kafedrada ishlashi muhim bo‘lgan. Negaki, domla Tilak Jo‘rada hamisha bir iste’dodni ko‘rar va buni e’zozlardi.

Bu iste’dod Tilak Jo‘raning boshqalarnikiga o‘xshamagan, benazir she’rlar yozishi edi. (Prof. G‘aybulla Salomov ham fan doktori bo‘lganlaridan keyin «G‘aybulla as-Salom» taxallusini qo‘yib she’rlar ijod qildilar). Ehtimol, domla Tilak Jo‘raga ilmda o‘zlarini ustoz deb hisoblasalar-da, she’riyatda uning talantini yuksak qo‘ygandir… Xullas, ular orasidagi bu qadar samimiylik va yaqinlik, ochig‘i, dastlab mening havasimni keltirgan. Demak, men aytsam bo‘ladiki: «Tilak Jo‘raga bo‘lgan eng birinchi tuyg‘um, unga havas bilan boqish bo‘lgan. Darhaqiqat, suhbatlarda, o‘tirishlarda domla shogirdi Tilakka «Tilakjon, she’rlaringizdan o‘qing», deya o‘zlari uning she’rlarini bir olam zavq bilan tinglardilar. Ayniqsa, uning quyidagi she’ridan domla qattiq mutaassir bo‘lardi:

Umidlarning etagiga osildim,
O‘n yettining pishiqchiligida.
Umidlarim tomchi edi —
Daryolandilar,
Kurtak edi — chinorlandilar
Yigirmaning pishiqchiligida.
Umidlarim
Bir go‘zalning qora xoliga
Bo‘yalmoq bo‘ldilar,
Bo‘yaldilar
Yigirma ikkining pishiqchiligida.
Hamon
Oftobning og‘ushida,
Ezgulikning tovushida.
Umidlarga osilib yashayman
Yigirma beshning pishiqchiligida…

Darhaqiqat, she’rdagi dehqoncha tasvir, ona zaminga mirishkordek mehr qo‘yish, umrni g‘allazorlar pishiqchiligi bilan o‘lchash, eng muhimi, istiqbolga katta umid-orzu bilan yashash deyarli barchamizning dilimizdagi o‘y, armon edi.

Tilak Jo‘rani dehqon shoiri tarzida sevishardi. Ba’zan uni ingliz shoiri Robert Byornsga tenglashtirishar-di. Buni, albatta, tanqidchilar aytishgan. Ehtimol, to‘g‘ridir. Ammo menimcha, Tilak Jo‘rani hech kimga o‘xshatib bo‘lmasdi, uni faqat o‘ziga — Tilak Jo‘raga o‘xshatish mumkin edi.

Men dastlab Tilak Jo‘raning uyiga borganimda, ko‘nglimda ham achinish, ham iftixor tuyg‘usi paydo bo‘lgan. U Sag‘bon ko‘chasidagi 12-past ko‘cha tupikdagi 7-uyda turardi. Hovlining sathi kichkina bo‘lib, zax bosgan edi. Ko‘rimsizgina ikki xonali, dahlizi bor uyning tepasi boloxona bo‘lib, unga titrab turadigan narvon orqali chiqilardi. Tilak Jo‘ra havaskor, goho anchagina dong chiqarib qolgan shoir do‘stlari bilan shu «mashhur» boloxonasida ijodiy suhbatlar qurardi. Uning uyi hamisha yor-do‘stlar bilan gavjum bo‘lardi. Men uyning, hovlining ahvolini ko‘rib, Tilak Jo‘ra oilasiga achinardim. Axir, zaxda yashash umrning zavoli-ku, deb o‘ylardim.

Ammo… Tilakdagi tabiiy quvnoqlik, bir oz «parvo qilmaslik» tabiatidan o‘zimcha go‘yo faxrlanib ham qo‘yardim. Na boylikka, na dunyoning hoyu havaslariga unda ishtiyoq yo‘q edi. U faqat hayotda yaxshilikni, ezgulikni, she’rni, ijodni, shoirnigina ko‘rardi. Qolganlariga Mashrabdek qarardi. Darvoqe, Tilak Jo‘raning Mashrabga bag‘ishlangan quyidagi to‘rtligi bor edi:

Ko‘kka qarab qo‘lin siltadi,
Yerga qarab silkdi etagin.
Ikkisin ham ko‘zga berkitdi,
U — dunyo deb bildi yuragin.

Shunday bo‘lsa-da, o‘sha paytdagi sho‘rolar hukumatining ayrim ishlariga qoyil qolmasdim. Endi gullab ijod qilish pallasida bo‘lgan yosh iste’dodlar «kvartira» berilishini poylab umri o‘tib ketardi. Bu, albatta, viloyatlardan kelib ijodiy, ilmiy baxt izlaganlarga taalluqli edi. Ular ko‘rpa-yostig‘ini ko‘tarib, orqalaridan bolalarini ergashtirib ijaraga beriluvchi kvartiradan kvartiraga ko‘chib yurishardi. Hayhot, bir iloj qilib kvartira olinganda, soch-soqolga oq tusha boshlagan bo‘lardi. Tilak Jo‘rada ham shu hol yuz berdi. Domla G‘aybulla Salomovning sa’y-harakati bilan yashash mumkin bo‘lgan kvartira olganida Tilak Jo‘ra qirqdan oshgan edi. Tilakning 1979 yili yozgan shu to‘rtligi o‘zini qaysidir ma’noda yupatish uchun yozilgandir:

Ko‘p tikilma osmon qa’riga…
Hali qancha quyoshli kunlar,
Hali qancha ko‘z yoshli tunlar.
Sen va meni olar bag‘riga!..

Tilak Jo‘ra butun borlig‘i, tabiati bilan shoir edi. U bir o‘zi yolg‘iz qolgan chog‘larda, davralarda o‘tirsa-da, xayolan yakka qolgan pallalarda ko‘nglida, qalbida she’r tug‘ilib qolardi. Shunday paytlarda u kulimsirab aziz bir insonni dunyoga keltirgandek quvonib ketardi. Darhol yangi yozilgan she’rlarini do‘stlariga o‘qib berardi. Menga ham bir necha bor «Boybo‘ta aka, tinglang, bir she’r.yozdim», — deb o‘qib bergandi. She’r o‘qilib bo‘lgach, albatta, tinglovchining bahosini kutardi. Ochig‘i, Tilak Jo‘ra zaif she’r yozgan paytini eslolmayman. U bitgan she’rlar bir necha kunlar uning dilida nish urib, «maysa»ga aylanib yetilar, ko‘ngli to‘lgandan so‘nggina qog‘ozga tushirardi. Shunday bo‘lsa-da, uning ayrim o‘xshatishlarini, tashbihlarini, qiyoslarini gap orasida do‘stona hazil aralash qistirib o‘tardim. Ayniqsa, uning «Qo‘ng‘iz ishti surar», «So‘lim-so‘lim maysalararo Chigirtkalar chaladi nayin». «Bedazorda bedana bo‘lib-bo‘lib sayraydi» degan misralarini xirgoyi qilib qo‘yganimda, to‘lqinlanar, bu badiiy kashfiyotlariga «izoh» berar, she’riyat haqida jo‘shib so‘zlab ketardi.

Shoir Tilak Jo‘rani ilmiy ish qilishga domla G‘aybulla Salomov domla zo‘rg‘a ko‘ndirdi. Nozim Hikmat ijodi bo‘yicha nomzodlik dissertatsiyasi yozdi. Berilib, to‘lqinlanib, o‘zi bilan o‘zi kurashib ilmiy ishni tugatdi. 1986 yilning sentyabrida himoya ham o‘tdi. Esimda: Tilak Jo‘ra dissertantlarga beriladigan oxirgi so‘z o‘rniga she’r o‘qidi. Ixtisoslashgan kengash a’zolarining ayrimlari zavqlandi, ayrimlari kulimsirab qo‘ydi, majlis raisi esa, «Dissertatsiya himoyasida she’r o‘qilmaydi», deb tanbeh berdi. Har-holda, qanday anjuman bo‘lmasin, Tilak Jo‘ra o‘z qalbini, o‘z dardini she’rda izhor etardi. Negaki, u SHOIR edi-da!

Yana bir narsa esimda: Tilak Jo‘ra bilan bir paytda mutaxassislik (adabiyot)dan nomzodlik imtihoni topshirdik. Shoir Tilak Jo‘ra savollarga o‘zining ijodiy olamidan kelib chiqib javob berdi, ilmiy uslubdan o‘zini ataylab olib qochdi. Shunda imtihon hay’ati raisi «Bo‘lmaydi, javobingiz qoniqarsiz», dedi. Bechora Tilak Jo‘ra lovullab kuyib ketdi: adabiyot, she’riyat, shoir haqida, uningcha, hissiz, «quruq» ilmiy til bilan gapirib, dilingdagini izhor qilib bo‘larmidi?! Bu shunchaki, oddiy gap bo‘lib qoladi-ku! Tilak «ikki» olib qaytgach, qaytib imtihonga ham bormayman, dissertatsiya ham himoya qilmayman, deb ona qishlog‘i Sayyotga (Buxoroning Korako‘l tumanidagi) ketib qoldi. Domla G‘aybulla Salomov izidan borib, bir hafta deganda, qaytarib olib keldi, «zo‘rlab» bo‘lsa-da, imtihon topshirtirdi. Bular, menimcha, Tilakni ruhan ezgan voqealar edi. Chunki u hayotni, ijodni ko‘m-ko‘k she’riyat olami deb tasavvur etardi. Boshqachasini tan olmasdi. U «Yurak minbaridan so‘zlangan nutq» she’rida shunday yozgandi:

Boqaylik ko‘m-ko‘k maysalarga,
Ko‘m-ko‘k bo‘lib yashnasin,
yerimiz,
osmonimiz!
Mayin yog‘ib o‘tgan yomeir ortidan,
Mayin esgan epkin shamoldek
Quchsin
yuraklarni,
tilaklarni,
dunyoni Tinchlik!
Mayin yog‘ib o‘tgan yomgir ortidan…

Mana, o‘n yildirki, do‘stimiz Tilak oramizda yo‘q. U serzavq, pok va ma’sum inson edi, u o‘zi ta’riflagandek, «Mayin yog‘ib o‘tgan yomg‘ir ortidan» nish urgan maysalar qoplangan. mangu maskanida yotibdi. Ehtimol, uning ruhi she’riyat gullaridan nektar yig‘ib yurgandir…

Jamol Kamol
YURAGIDA QUYOSH PORLARDI

 70-yillarning boshlari, O‘zbekiston Fanlar akademiyasining Til va adabiyot institutida ishlab yurgan kezlarim. Ishxonamiz Gogol ko‘chasidagi mahobatli binoning birinchi qavatida joylashgan edi.

Bir kuni G‘aybulla Salomov men ishlayotgan Adabiyot nazariyasi bo‘limiga yosh bir yigitchani boshlab kirdi.
— Mening shogirdim, yaxshi shoir, Tilak Jo‘ra, — deb tanishtirdi uni.
Oddiygina kiyingan, yirik-yirik ko‘zlari chaqnab boquvchi yigitcha hammamizga manzur bo‘la qoldi.
— Qayerliksiz? — deb so‘radim beixtiyor.
— Buxorodan, qorako‘llikman, — dedi Tilak.
— Hamshahar ekanmiz-da…

Shu-shu uchrashib turadigan, hol-ahvol so‘rashadigan bo‘ldik. Bir gal Yozuvchilar uyushmasi hovlssida she’rlaridan o‘kib berishini so‘radim. O‘qidi. She’rlari o‘ziga monand sodda, samimiy va haroratli edi. Maqtadim, ko‘nglini ko‘tardim.

Ruhlanib ketib, to‘satdan:
— Jamol aka, meni siz uchun jazolashgan, — deb qoldi.
Bu gapni eshitib, hayron bo‘ldim:
— Qanday jazo?
— Kechasi tashqarida, qorda bir soat tikka qo‘yishgan…

Sababini tushuntirib berdi… Talabalar yotoqxonasida bir oqshom shoirlar ustida bahs-munozara bo‘libdi. Birisi anavi shoir zo‘r, desa, boshqasi manavi debdi. Tilak mening yonimni olibdi, raqiblari uni qorda bir soat tikka turasan, deb yotoqxona hovlisiga sudrab chiqarishibdi. Shunda ham u aytganidan qaytmabdi, so‘zida turib olibdi.

Men bu gapni eshitib, jingalak soch, chaqnoq ko‘zli bu yigitchaga mehrim yana ziyoda bo‘ldi. Ammo bo‘lgan ishga achindim.
— Bekor qilibsiz, Tilakjon, — dedim, o‘zingizni azobga qo‘yibsiz…
— Nega endi undoq deysiz?
— Shoir, agar u yaxshi shoir bo‘lsa, birovlar yomon degan bilan yomon bo‘lib qolmaydi, yoki aksincha…
U ko‘zlarini chaqnatib, to‘lqinlanib e’tiroz etdi:
— Men o‘zim to‘g‘ri’ deb ishongan fikrimdan qandoq kechaman?

Faqirona kiyingan, sodda, samimiy bu yigitchada sabot va iroda kuchi qanchalar baland ekanini shunda his etdim va beixtiyor quchoqlab, bag‘rimga bosdim.
Bir kuni ulfatlar biznikida yig‘ilishdik. Osh ustida qittak-qittak ichishdik. Tilak papiros chekaverib xonani tutunga to‘ldirib yubordi.

Kimdir:
— Tilakjon, shu qurib ketgur sigaret o‘rniga isiriq cheksangiz bo‘lmaydimi? — deb so‘rab qoldi.
— Bo‘ladi, — dedi Tilak, — qani isiriq? Topib berdik, qog‘ozga o‘rab chekdi. Xonani muattar hid tutdi.
— Barakalla, — deyishdi ulfatlar, — mana bu boshqa gap…
— Yo‘li topildi, — dedi Tilak jilmayib, — xursand qiladigan bo‘ldim, uyda isiriq chekaman endi…
Hammamiz zavqlanib kulishdik.

1991 yilning bahori edi. Yozuvchilar uyushmasida badiiy tarjimaning yillik muhokamasi o‘tkazildi. Mening tarjimamda bosilgan «333 ruboiy» kitobi ustida ham so‘z yuritiladi. Tilak so‘zga chiqib, Mavlono Jaloliddin Rumiy ruboiylaridan yod o‘qidi. Chunonchi:

Ay dil, ko‘zingni och, jahon o‘tgusidir,
Umring bu jahonda roygon o‘tgusidir,
Tan manzilida mahbusu g‘ofil qolma,
Manzil osha manzil karvon o‘tgusidir…

* * *

Jonim berayin, ol uni, jondin kechma,
Dildan kechayin, ol uni, jondin kechma,
San o‘qsanu men esam kamonmen hanuz,
Ey o‘q, sabr ayla, kamondin kechma…

— Tarjimadan maqsad — tarjima emas, asliyat, — dedi Tilak, — tarjimada tarjima turtib turmasligi, balki asliyat bo‘rtib turmog‘i darkor…
Bu mulohazalar majlis ahliga g‘oyat manzur bo‘ldi.

G‘aybulla akaning yakka-yolg‘iz o‘g‘li bedarak yo‘qolib, qaddi bukilib qolganda Tilak chinakam suyanchiq bo‘lib, xizmat qildi. Universitetda, Yozuvchilar uyushmasida, nashriyotlarda, xullas, hamma yerda u ustoziga hamroh, uning qavatida hoziru nozir edi.

Tilak kutilmaganda dunyoni tark etdi. Uning o‘limi do‘stlari, muxlislari qalbini larzaga soddi. Haligacha ishongim kelmaydi. «Nega?» degan savol xayolimda aylanaveradi. Axir, u hali yosh, yashashi kerak edi-ku… Xullas, dunyoning ishlariga ba’zan tushunib bo‘lmaydi.
Uning o‘limi G‘aybulla akani ham ado qildi desam, yanglishmasam kerak. «Tilak — o‘g‘lim o‘rnida o‘g‘lim», deguvchi edi u.

Tilak Jo‘ra — kamtar, kamsuqum, mard, halol, o‘zgalarning yutug‘ini ko‘rib sevinuvchi saxovatli, oqko‘ngil inson edi. G‘irromlikdan hazar qilar, ba’zilardek sharoitga qarab, o‘zini goh u yoqqa, goh bu yoqqa tashlamas, so‘zida sobit turib oladigan yaxlit shaxs edi. Beandisha, manfaatparastlarni yomon ko‘rar edi. Uni Yozuvchilar uyushmasiga qabul qilganimizdagi quvonchlari, ba’zi «do‘st»lari dissertatsiyasi ortidan Moskvaga yumaloq xat yozishganda chekkan iztiroblari hali-hali ko‘z o‘ngimda turibdi. U sevinchda ham, alamda ham o‘sha-o‘sha beg‘ubor Tilak Jo‘ra edi.

Tilak — yuragida mehrigiyosi bor yigit edi. U yuraklarga mehr ekib ketdi. Uning musaffo ruhi farzandlari qalbida va dilbar she’riyatida jaranglab yashayveradi.

Parvardigori olam asl shoir, go‘zal inson Tilak Jo‘rani g‘ariqi rahmat, shoistai jannat aylagan bo‘lsin.
Omin, yo Rabbil olamin!..