Мураккаб тақдир эгаси Ҳожи Муин Миллий Уйғониш даври Самарқанд адабий муҳитининг самарали ижод этган истеъдодли вакилларидан эди. Исми шарифи Ҳожи Муин ибн Шукрулло бўлиб, “Меҳрий” адабий тахаллусидир.

Бегали Қосимов
ҲОЖИ МУИН ҚИСМАТИ

Мураккаб тақдир эгаси Ҳожи Муин Миллий Уйғониш даври Самарқанд адабий муҳитининг самарали ижод этган истеъдодли вакилларидан эди. Исми шарифи Ҳожи Муин ибн Шукрулло бўлиб, “Меҳрий” адабий тахаллусидир. 1883 йилнинг 19 мартида Самарқанд шаҳрининг Руҳобод мавзеида дунёга келган. 1890 йили онаси, 1895 йили отаси вафот этиб, 12 ёшида бобоси Мирсаид Муҳаммадшариф қўлида тарбия топган. Эски мактабда савод чиқарган. Мадрасада Саидаҳмад Васлийдан араб наҳви(синтаксиси)ни ўрганган. Форс, турк, озарбойжон тилларида эркин сўзлаша олиш ва ёзиш салоҳиятига эга бўлган. Рус тилини, Европа маданиятини мустақил ўзлаштирган.

1901 йилдан эса ўқитувчилик фаолияти бошланади. Беҳбудий, Ажзий, Шакурийлар таъсирида фикри ўзгариб, 1903 йили ўз маҳалласида мактаб очган. Ушбу мактаб учун 1908 йили “Раҳнамои савод” номи билан алифбо нашр эттирган. 1913 йили Беҳбудийнинг “Самарқанд” газетасида ва “Ойина” журналида ишлай бошлайди. Ижодкор ва ташкилотчи сифатида Беҳбудийнинг рағбат ва ҳурматини қозонади. Масалан, 1914 йили Беҳбудий “Ойина” ишлари билан икки ойлик сафарга чиққанида журналнинг масъул мудирлигига Саидризо Ализодани, муваққат муҳаррирликка эса Ҳожи Муинни тавсия этиб, ҳукумат рухсатини олган эди.

Ҳожи Муин 10-йиллардан бошлаб ўзбек ва тожик тилларидаги шеър, мақолалари билан матбуотда кўрина бошлайди. 1914 йили “Гулдастаи адабиёт” шеърий тўплами босилиб чиқади. Нусратулла Қудратулла билан биргаликда “Тўй” пьесасини эълон қилади. Сўнг 1916 йили кетма-кет унинг “Эски мактаб — янги мактаб”, “Мазлума хотин”, “Кўкнори” саҳна асарлари дунё юзини кўради. Бу асарлар қисқа муддатда ўлканинг бир қанча шаҳарларида қўйилади. “Мазлума хотин”ни таниқли рус шарқшуноси В.Я.Вяткин рус тилига таржима қилган.

1916 йили Ҳожи Муин кўплар қатори мардикорликка олиниб, ўша йили ноябрда таниқли маърифатчи Шакурий ва шоир Рожий билан биргаликда Минск губерниясининг Новоборисов шаҳри яқинидаги ўрмонларда дарахт кесиш, хандақ қазиш ишлари билан шуғулланади. 1917 йилнинг майида, Феврал ўзгаришидан сўнг, она юртига қайтади ва матбуот ишларига шўнғиб кетади. Фитратнинг “Ҳуррият” газетасида ишлайди. 1918 йилнинг 11 июнида “Меҳнаткашлар товуши” газетасини йўлга қўяди. 1920 йилнинг 1 январида унга илова сифатида “Таёқ” номли кулгили журнал чиқаради. 1922 йилдан “Зарафшон” газетасининг таҳририятида ишлайди. 1924 йилнинг 1 июнидан унга қўшимча бўлиб чиққан “Машраб” кулгили журналига асос солади. 1926 йили “Овози тожик” газетасига адабий ходим ва мусаҳҳиҳ бўлиб ишга ўтади. Шу орада адибнинг мусаҳҳиҳлик фаолияти билан боғлиқ бир техник хато юз беради-ю, унинг тақдири алғов-далғов бўлиб кетади.

Мазкур хатога сиёсий тус берилади. Мусаҳҳиҳ Ҳожи Муин ва таржимон Саидризо Ализода аксилшўравийликда айбланадилар. Ҳожи Муин Сибирнинг Канск округидаги Пугачан районига сургун қилинади.

Адиб ўз ватанига 1932 йили қайтиб келади. Яна газетада ишлайди. Жумладан, 1934-1937 йиллари “Қизил юлдуз” номли ҳарбий газетада фаолият кўрсатади. Унинг корректорлиги яна бахтсизлик олиб келади. “Отишга ҳукм этилган халқ душмани Муралов” деганнинг исм-шарифи шу йилларнинг довруқли арбоби Молотов номи билан алмашиб кетади. Ҳожи Муинни бу ишни онгли равишда қилганликда айблайдилар. “Аксилшўравий тарғибот билан шуғуллангани”, “жосуслик, бузғунчилик фаолияти”, “инглиз разведкасига хизмат этганлиги” учун 10 йилга ҳукм қилинади ва 1942 йилнинг 21 июлида Перм областининг Соликамск шаҳрида вафот этади.

Унинг покиза номи 1963 йили оқланди.

Зариф Баширнинг “26 йиллик хизмат қаҳрамони” (“Зарафшон” газетаси, 1927 йил, 19 май) мақоласида Ҳожи Муиннинг 1917 йилга қадар ўндан ортиқ газета-журналда фаол қатнашгани, 10 китоб чиқаргани қайд этилган. Муаллифнинг ўзи 1937 йили ёзган “Ижодий таржимаи ҳолим” рисоласида асарларининг тўла рўйхатини келтиради. Маълум бўлишича, унинг Беҳбудий тақдири ҳақида ёзган “Маориф қурбонлари” пиесаси ҳамда “Жувонбозлик қурбонлари, “Бой ила хизматкор”, “Қози ила муаллим” каби саҳна асарлари, икки шеърлар тўплами, “Алфози мутародифа” (арабча-форсча-туркча-ўзбекча луғат), “Тарожими аҳвол”, “Алифболар тарихчаси” каби қанчадан-қанча китоблари, тўплаган ўзбекча ва тожикча мақоллари, “Хулосаи қавоиди форсий” каби форсча, Фитратнинг “Бухоро саёҳати” асарининг ўзбекча таржималари босилмай қолиб кетган. Улар сирасига муаллифнинг тугалланмай қолган “Беҳбудийнинг таржимаи ҳолига оид материаллар”, “Тааддутоти завжод” (“Кўп хотин олиш”), “Хотираларим” каби асарларини ҳам киритсак, унинг ғоят сермаҳсул ижодкор эканлиги маълум бўлади. Юқоридаги рўйхатнинг ўзиёқ Ҳожи Муиннинг журналист, шоир, драматург, таржимон сифатида адабиётимиз ва маданиятимиз тарихида муайян мавқега эга эканлигини кўрсатиб турибди. Гап асарларининг сонидагина эмас. Бунга унинг Беҳбудий, Мунавварқори, Фитрат, Қодирий, Чўлпон билан яқин алоқалари далил. Фақат уларни ўрганиш ва баҳолаш керак.

Бугун эрк ва мустақиллик йўлида шаҳид кетган шўро тузуми қурбонларининг фожиали тақдирларини бутун тафсилотлари билан ўрганиш имкониятига эгамиз. Бу имкониятдан етарли даражада фойдаланишимиз зарур. Чунки бу истиқлолнинг аҳамиятини англашда, бугунги куннинг қадрига етишда янги авлод тарбиясининг муҳим воситаси бўла олади.

20-йиллардаги кураш икки ўзаро қарама-қарши мафкура курашидир. Бири миллатнинг ўз ерида эркин, мустақил яшашга ҳақли эканлиги билан боғлиқ фикр-қарашларни ифода қилган, иккинчиси эса сохта, Шарқ халқлари турмуш тарзига зид қизил шиорларга ўраб берилган, аслида великорус шовинизми манфаатларига хизмат қилган мафкура эди. Дунёда миллат деган тушунча бор экан, унинг манфаати деган гап ҳам, албатта, бўлади. Мамлакатлар ўз тараққиёти ва геополитик имкониятларига кўра бир хил даражада бўла олмас эканлар, мафкуравий курашнинг ҳам интиҳоси йўқдир. Шу маънода 20-йилларнинг кураш тарихи бизга ҳамиша катта сабоқ бўлиб хизмат қилади.

Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2002 йил 30-31-сони

Ҳожи Муин
МАҚОЛАЛАРИДАН НАМУНАЛАР

ИСТИҚБОЛ ҚАЙҒУСИ

Маълумдирки, ҳар миллатнинг тараққийси илм ила бўлуб, илми бор миллатнинг истиқболи мунаввар ва ўзи осойишда ҳам ажнабийлар қошида маҳобатлик ва ҳурматлик кўринур. Соҳиби илм ва мутараққий миллатларнинг аломатлариндан баъзиси шулки, ибтидоий мактаблари мунтазам бўлуб, ўрта ва олий ҳар турли мадрасалари бўладур. Бу мадрасаларда ўқуб чиқгон болалари фаол одам бўлуб, ҳол ва даражаларига муносиб иш — ҳунар — тижорат ва руҳоний ўрунларга киришуб кетарлар. Шу йўл ила мутамаддун миллатлар ўз ишларини ўзлари бошқаруб, ҳеч важ-дан ўзгаларга муҳтож бўлмай роҳат, роҳатда яшайдурлар. Ўз мадрасаларига диний, дунёвий илм ва фанларни лозиминча ўргануб чиқарлар. Онинг учун на динларини қўлдан берурлар ва на дунёвий ишларини.

Демакки, бир қавмнинг ҳаёт ва саодати илм иладур. Сувсиз балиқ тирик қолмагани каби илмсиз, иттифоқсиз миллатларнинг яшай олмаслиги табиийдур. Мен бу маҳалда илм ва фан қаторинда сарват, яъни бойликни ёзмадим, ҳолбуки, тирикчилик шартларининг бириси оқча ва мол эди. Чунки мол ва мулк илмнинг ниҳоятсиз самараларидан бир жузъидур. Илми бор одам озгина ҳаракат ва ғайрат қилса, албатта, бой бўлур. Юқорида илмлик миллатлар яшайдур демиш эдим. Мунинг аксинча, нодон миллатлар мутлақ яшамас, тадрижий йўқ бўлур. Алалхусус бу замонда, илми замонийсиз миллатнинг яшамайинча, тезлик ила мунқариз бўлиши муқаррардур.

Бурунғи замонда темир йўл, парохуд, телегроф, айруплон ва шунга ўхшаш маданият асбоблари йўқлигидан дунёдаги ҳукуматлар бир-биридан узоқ туруб, яки дигарининг қувваи аскария ва молиясини тамом билмас эди. Шунинг учун ҳукуматларнинг бир-бири устига боруб ҳужум қилиши ниҳоятда мушкул эди. Шул важдан аввалги замондаги ҳукуматларнинг аҳволи аҳёнан табаддулот ва тағйиротға учрар эди. Аммо бу замон бўлса, бутун бош-қадур.

Илм ва фаннинг тараққийси ва ёрдами ила ер юзиндаги мухталиф миллатларнинг ҳар навъ аҳволи мутамаддун ёвруполиларнинг кўзи олдиндадур. Бу дунё ҳаёт муборизаси майдони бўлгонидан, бир кучлик нимарса кучсизини эзар, ютар. Бу қонуни табиат ҳар бир жонсиз ва жонлик нарсалар ҳақида умумий ва жорий бўлуб келмакдадур. Масалан, ғарбдаги Америко ҳукумати шарқдаги Ёпуниёни билфарз кучсиз топса, денгиз ичидан келуб, бир ой зарифида тамом Ёпуниёни истило ва тасхир этмоқи мумкиндир. Анинг учундирки, замонамиздаги ҳукуматлар бошиға тез-тез янги ҳодисалар воқеъ бўлуб, ушбу замон силоҳи ила қуролланмаган ҳукуматлар ўз мамлакат ва истиқлол-ларидин маҳрум бўлмоқдадурлар.

Мисол учун ҳозирги замонамизда кам илм ва бепарволигидан жаннат каби шаҳарларидан айрилуб, юз мингларча аскарлар ва бегуноҳ хотун, бола-чақаларининг талафиға сабаб бўлган Туркия ҳукумати ила нодонлик ва ўз ичидаги фитна ва иғтишош сабабли бир-икки ҳамсоясининг тузоғига илиниб, мухтазорлик ҳолатига келган Фас ҳуқуматини кўрсатурмизки, булар ҳар бир кўзи очиқ жаридахонларга маълумдир, Ҳоказо Эрон.

Эмди келайлук мақсудимизға. Бизларнинг замонаға мувофиқ, яъни замонча эҳгиёжимизга ярайтургон мактаб — мадраса — дорулсаноъа — …ларимиз ила замоний илм ва фанларни билатургон уламо — ағниё — тужжорларимиз ва ҳунармандларимиз йўқ. Токи, бизлар ҳам ўзгалар қошида ушбу (муборизаи ҳаёт) майдонида эзилмай, илмимиз ила динимизни, молимиз ила ҳаётимизни муҳофаза қилиб яшасак. Шундай қилмаганимиз ҳолда, бора-бора охир ҳолимиз табоҳ-болаларимизнинг иши оҳ ва воҳ бўлуб ҳам дин ва ҳам дунёмизни қўлдин беруб мунқариз бўлурмиз. Ушбу вақтдан бошлаб истиқбол ғамини еб, таъмини истиқболимиз йўлида ҳаракат қилмоқ ҳар биримизнинг вазифаи лозималаримиздур.

«Ойна» журнали, 1913 йил, 2-сон

ЮРТ ҚАЙҒУСИ

(Туркистоннинг фиғони)[1]

Ман бурунғи замонда илм ва маданият ўчоғи бўлғоним учун дунёнинг маъмур ва масъуд ўлкасидан саналар эдим. Шунинг учун эдики, ҳозирда қўйнимдаги (харобазорлардан иборат бўлғон) Самарқанд — «Самарқанд фирдавсмонанд» аталур эди. Чин ўғлонларимдан бўлғон у ботур, у жаҳонгир Темур даврида кўргон умроният ва бахтиёрлиғим киёматғача эсимдан чиқмас.

Оҳ! На бўлдиким, сўнгғи болаларим илм ва маорифдан узоқлашдилар. Ота-боболарининг йўлларидан чиқдилар. Нега оталариндан мерос қолғон маорифни ташлаб жаҳолатни ихтиёр этдилар? Бирликни қўйиб, нифоқ ва низоға недан киришдилар? Илгари ёт ва душманлар қонини тўкмак билан ифтихор қила эканлар, сўнгра жаҳолат ва нафсони-ят сабабли ўз диндош ва қондошларининг қонларини тўкдилар. Бошқа иборат билан айтганда, ўз томурларига ўзлари болта урдилар. Мана бу озғунлиқ ва ахлоқсизлиқлари сабабли бир-бирларидан айрилишиб бўлак-бўлак бўлдилар-да, ётлар тарафиндан қулайгина ютилдилар, ўз истиқболларига хотима чекдилар. Бу орада маним устимдаги маданият осориндан бўлғон тоғ каби мадрасалар ва расадхоналар ҳам харобазорға айланиб қолди.

Оҳ! Ҳар на бўлди, энди ўтди… Модомики, маним қўлимдан чидам, тўзим ва яхши дуодан бошқа иш келмас эди, у нохулқ болаларим ҳақинда Тангридан тавфиқ ва инсоф тилаб тура эдим. Йўқ, бахтсизлиғимдан булар тезлиқда инсоф ва интибоҳға келмадилар. Теварагимдағи ёт элларға қарасам, аларнинг ҳар бирлари кундан-кун маданийлашмоқца, олдай бормоқда ва тинчгина яшамоқдалар.

Аларнинг бу ҳолларини кўруб, яна қот-қот дардим зўраядир, ҳасратим кўпаядир, бурунғи шон ва шавкатим, иморат ва маданийим эсимга кела бошлайдир. Ҳўнгир-ҳўнгир йиғлайман, нола ва фарёд қиламан… Аммо маним бу ҳолимни кўрувчи кўз қайда? Қайғули товушимни эшитгувчи қулоқ қани?..

Оҳ! Қандай бахтиқаро эканман, нечук толесиз эканманки, бу кунда маним қўшниларим интибоҳ азонин эшитиб уйғонғон ва ўз саодатлари сари югурмоқда бўлгон ҳолда, маним бахтсиз авлодим бир-бирлари билан нифоқ ва адоват кучи билан талашиб, ёқалашиб, охири ҳориб, кучсизланиб жаҳолат тўшагинда ҳануз ухламоқда ва жонсиз гавдалар каби ҳануз ётмоқдалар…

Ай туркистонли турк ўғлонларим! Энди турингиз! Жаҳолат уйқусиндан уйғонингизки, кичик қиёмат қўпди!.. Агар бу чоғда ҳам уйғонмай ўзингизни асорат кишанингиздан, ёқангизни жаҳолат чангалиндан, юртингизни душманлар тирноғиндан ажратиб қутулмасангиз, сўнфа буюк қиёматда сизларга тамуғ ериндан бошқа юрт берилмас, заққум ошиндан бўлак емак едирилмаски, расвои олам бўлурсиз.

Ай турк болаларим, уйғонингиз! Уйғонингиз! Мана, боқингиз, кичик қиёмат бўлиб қолди. Ҳар кимсанинг номаи аъмоли ўз қўлиға берилди. «Аъмоли» тарозуси ҳам қурилди. Мана қарангиз! «Аъмоли солиҳ»и ортуқ келган миллатлар шодлиқ билан учмоқ, саодат сари чопмоқда. Аммо ёмон илми ортқон қавмлар «сирот» кўприкиндан ўтолмай, тамуғ сари тушмакда ва йиқилмоқдадирлар…

Ай суюкли ўғлонларим, уйғонингиз! Уйгонингиз! Тонг отди, энди ухламоқ ҳаром!.. Қиёмат қўпди, энди тек турмак маҳол! Ана тинглангиз! Ҳозирги маданиятнинг сури Исрофили, охир замоннинг муаззини на дер? Дерки, «Ҳаййа ъалал фалаҳ!».

«Ҳуррият» газетаси, 1917 йил, 10 ноябрь

[1] Ушбу мақола беш йил бурун «Шўро» мажмуасининг олтинчи жилд ўнинчи бетинда ёзилғон эди. Бу дафъа «Юрт қайғуси»ға иштирок этмак учун баъзи иборатларини ўзгартиб, бу ерга кўчирилди.

ТИЛ МАСАЛАСИ

Ҳозирда бизлар учун энг муҳим масалалардан бири, шубҳасиз, тил масаласидир. Биз Туркистон турклари она тилимиз бўлғон туркий тил билан бирга яшарға ва туркий тилимизни ўз ҳаётимиз ва ўз ҳуқуқимиз билан баробар муҳофаза этарга тевишмиз.

Эски ҳуқумат замонинда биз туркистонлилар ҳукуматнинг расмий идора ва мактаблари нари турсин, ўз мактабларимизда ҳам она тилимизда илм ва фан ўқумоққа комили ихтиёрли эмас эдик. Чунки ул мустабид ҳукуматнинг чин муддаоси бизларни ва ҳам ғайри русларни руслаштурмоқ бўлғонлиғи сабабли бизларни ҳар жиҳатдан қисарға, эзарга тиришиб тура эди.

Энди Худоға шукрлар бўлсинким, ондай сиқинтилиқ ва шиканжалардан қутилдиқ. Ҳозирда ҳар ерда она тилимизға сўйларга, ибтидоийдан ўрта ва олий даражадаги мактабларимизда она тилимизда таҳсили илм этмакка ихтиёрли бўлдиқ, ўшандоқ расмий идораларимизда қарорнома, тазкира ва буйруқдек расмий коғозларимизни туркча тилда ёзарға ва тарқатурға эрклимиз. Шунинг учун эндиликда шундай мусоидли замин ва замондан истифода этиб, туркий тилимиз ва адабиётимизнинг такомилиға тиришмагимиз ва туркий тилимизнинг Туркистонда расмий ҳукумат тили қилурға ҳаракат этмагимиз лозимдир. Чунки мухториятли Туркистон ўлкасининг 95 прусентини ташкил этган биз, турк мусулмонлармиз. Шул сабабли ҳозирги замонда туркий тилимизни рус тили билан ҳуқуқда баробар этарга ва расмий ҳукумат тили ясарға ҳаққимиз бордир.

Ғазеталарда ўқуғонимизга кўра яқинда Тошкандда бўлиб ўтган болшевик коммунистлар съездида Тобулин афанди тарафиндан мусулмон тилини рус тили билан ҳуқуқда баробар этмак масаласи қўзғатилғон. Тобулин афанди ўз нутқинда айтганким: «Ҳозиргача рус тили расмий ҳукумат тили ҳисоб этилиб кедди. Биз мухториятли Туркистоннинг асл эгалари мусулмонлар бўлғонлиғини хотиримиздан чиқармасға, шунинг учун аларға ўз тилларинда маром ва мақсадларини англатурға йўл очарға керак, яъни маҳаллий туркий тилни расмий ҳукумат тили ҳисоб этиб рус тили билан бир ҳуқуқца юритурга, истеъмол этарга керак».

Мана, ушбу муҳим масалани бошлаб қўзғатмоқ вазифаси тил эгаси бўлғон биз мусулмонларға лозим экан. Билъакс, ани қўзғатиб, ўртаға отмоқ шарафи бошқаларға насиб бўлди. Энди бизларға, хусусан иш бошинда турғон улуғларимизға, ёшларимизға ва матбуотимизға лозимдирки, фурсатни ўткармасдан тездан ушбу масаланинг ҳаллиға тиришгайлар.

Ушбу муносабат билан биз шуни айтиб ўтмакни тевиш кўрамизким, Туркистондаги мусулмон шўролари билан мусулмон расмий ташкилотлари идорасиндаги барча дафтарлар билан мусулмон идоралариға юборилатурғон расмий коғозлар туркий тилинда ёзилғай. Аммо мусулмон идоралариндан рус идоралариға юборилатурғон расмий коғозлар ёнинда русча нусхаси билан бирликда туркча ёзилиб юборилгай. Ўшандоқ рус идоралариндан мусулмон идоралариға юборилатурғон расмий коғозлар туркча нусхаси ила бирликда русча ёзилғай.

Илова суратинда ҳам айтамизким, ҳозирда Самарқанд мусулмон шаҳар думахонаси билан мусулмон шўроси ўз тарафлариндан мусулмон идоралариға юборилатурғон расмий коғозларини фақат русча ёзиб юбормакдадирларки, бу иш ўз тилимиз ҳақинда бир жиноятдир. Шунинг учун муҳтарам шўро ва баладия идорасиндан ўтинамизким, бу масалаға аҳамият бериб, бу тўғрида тезроқ тадбир кўрарға киришгайлар.

«Меҳнаткашлар товуши» газетаси, 1918 йил, 16 июль

* * *

Мундан бир неча кунлар илгари Тошкандда бўлиб ўтган болшевик коммунистлар қурултойинда Туркистон жумҳуриятинда туркий тилни расмий давлат тили этарга қарор берилганлиги хабари ила баробар шул хусусда ғазетамизда бир мақола ёзиб ва ўшандан бери бу тўғрида марказий ҳукуматнинг буйруғини кутиб тура эдик.

Сўнг кунларда ушбу ҳақда муқаддима ўлароқ Туркистон марказий қўмитасинда юқоридаги буйруқ чиқаридди.

«Улуғ Туркистон» рафиқимизнинг ёзғониға кўра, 8нчи авғустда Марказий Туркистон комитетининг биносинда Туркистон мусулмонлари учун давлат тили тайин этгувчи комиссиясининг Знчи йиғилиши бўлғон. Сулкин тахти раёсатинда рус ва мусулмон жамоат ходимларининг иштироки ила ясалғон бу мажлисда «Туркистон мусулмонлари учун давлат лисони туркий тили бўлур» деб қатъий қарор чиқарилғон. Шунинг ила баробар ўрниға қараб бу тилда ўзбек, қозоқ ҳам туркман шевалариндан бириси олдин тутилур деган бир талаб ҳам киргузилган. Туркий тилнинг ҳукумат маҳкамаларинда, пўчта, телеғроф, банк, хазинахона ва бошқа шундай давлат муассасаларининг қаюсинда воқе равишда имлога қўйилмоғи ҳақинда лойиҳа тузмак иши Кўчарбоев билан С. Лиқушин афандиларға тобшурулғон. Бу лойиҳанинг ҳозирланиб тамом бўлиши билан туркий тили Туркистон учун давлат лисони этилиб фармон чиқарилур ва бутун маҳкамаларда бу тилда ариза, коғоз ва телеғромлар қабул этарга амр берилур экан.

Ушбу яхши хабар биз Туркистон мусулмонларини бир ёқцан қанча шодлантирса ҳам, иккинчи ёқдан кўб қийинлиқлар олдинда шоштириб қўюр. Чунки туркий тилимиз давлат тили бўлиб, Туркистон жумҳуриятиндаги барча ҳукумат мусулмонлариға киргузилганда бу ўринларда етишарлиқ мирзо ва таржимонлар тил билмайдирки, мунинг учун зўр мушкулот олдинда шошиб қолурмиз. Ҳозирги мирзоларимиз бўлсалар, ўзлари турк ўғли турк бўлиб туркий тилнинг қоидаларини ва ёки имлони билмайдирларким, буларнинг ёзғон ва ёзатурғон нарсалари умум ва кўча тилиндан озгина тафовутлидир. Мунга илова, бу сўнг йилларда (бохусус Русия инкилобидан кейин) бизнинг мирзолар орасинда ёмон бир одат жорий бўла бошладики, булар туркий тилимизга русча сўзлар қўшиб ёзатурғон бўлдилар. Русча ўқуғон зиёли ва таржимонларимизга келганда, булар (аксарият ила) русча ва туркчани яхши билмаганликлари сабабли таржималари очиқ ва дуруст чиқмайди. Булардан русчани яхши билатурғонлари туркчани дуруст билмайдирлар.

Биз туркча қоидаларни билмаганлари учун ҳозирги мирзо ва таржимон биродарларимизни айблай олмаймиз, алар бу тўғрида маъзурдирлар. Чунки алар ва бизларнинг ҳеч қайсимиз мунтазам мактабларда ўқуб чиқмағон. Тил қоидаларининг таълими мунтазам мактабларда бўладир-ки, мундай мактаблар ҳануз Туркистонимизда очилғон эмас. Ҳозиргача давом этиб келган янги мактабларимизда бўлса туркий тилимизнинг сарф ва наҳви ўқутила бошлағони йўқ. Бизнинг туркий тилимиз ишланмағон бир тил бўлиб, мунинг сарф ва наҳвиға оид ҳануз бирор турли рисола босилиб чиқғон эмас. Бизнинг муаллим афандиларимиз тил қоидаларини яхши билмайдирларки, ушбу кунгача баъзилари тарафиндан ёзилғон мактаб китоблариндан маълумдир.

Хулоса, бир тарафдан тилимизнинг ҳануз ишланган бир ҳолға келмаганлиги, иккинчи тарафдан бу кунги ишларимизға етишарлик миқдорда тил билатурғон мирзо ва таржимонларнинг топилмаслиғи масаласи биз Туркистон халқини оғир ва қийин бир вазиятда қолдирадирки, мунинг тахфифи учун бирор турли тадбир ва чора кўрмакимиз лозимдир.

Бизнинг фикримизча, бу мушкилотнинг бир даража олдини олмоқ ва ўз орамиздан яхши мирзо ва таржимонлар етиштирмоқ учун ҳозирдан бошлаб Туркистон ўлкасидаги ҳар бир шаҳарда ҳукумат ҳисобиндан тил курслари очилсун. Бу курслар икки шўъбадан иборат бўлуб, биринчи шўъбасинда ҳозирги мирзоларимиз билан мирзоликка ҳаваскор кишиларға туркий тил қоидалари ва дафтардорлиқ усуллари ўргатилсун. Иккинчи шўъбасинда ҳозирги таржимонларимиз билан таржимонликка ҳаваскор одамларға туркча ва русча тиллари ва таржима этмак усуллари ўргатилсун. Мундан сўнг шундай курслардан мирзоликка ёки таржимонликка шаҳодатнома олиб чиқғон кишиларгина хидматга олинсунлар.

Мана ушбу тадбирни ихтиёр этган тақцирдагина биз юқорида айтилган қийинлиқлардан бир даража қутулғон бўлурмиз.

«Меҳнаткашлар товуши» газетаси, 1918 йил, 20 август

БОЛЬШЕВИКЛАР ВА БИЗ

Русия инқилобининг саккизинчи ойинда, болшевикларнинг «Душман билан ярашиб, мамлакатни ҳалокатдан қутқарамиз!» деб қилич қувватила ҳукуматни Киринскийдан тортиб олғонлари ва ўшал кундан эътиборан Туркистоннинг маркази бўлғон Тошкандда ҳам қанча қонлар тўкуб, ҳукумат идорасини ўз қўллариға олғонлари, аммо ҳозиргача халқ ва мамлакат фойдасиға бир пуллик иш кўрсатолмай, балки хорижий қон тўкулишлар устинда Русия дохлинда ҳам уруш чиқариб бутун Русия халқини фалокат ва ҳалокатга тушурмоқда бўлғонлари барчаға маълум бўлса керак.

Сулҳға келганда, «Тездан, балки январғача душман билан ярашамиз» деб ваъда берган бўлсалар ҳам, бу тўғру-да ҳануз қатъий бир қарор чиқарғонлари маълум эмасдур.

Болшевиклар иш бошиға ўтуб олғон кунларда «Биз кичик миллатларға тамом ҳуррият ва истиклол берамиз!» деб хитобномалар воситасила ваъда қилғон бўлсалар ҳам бу қуруқ сўзлари қоғоз устидагина қолди. Булар ҳозиргача ҳеч бир миллатнинг мухторият ва истиқлолини тасдиқ этмадилар, балки, билъакс, шундай мухторият ва истиқлолият эълон этган миллатларға тўп ва пулемут билан муқобала этдилар ва этмакдадирлар.

Муфрат «сотсиализм» маслакида бўлғон болшевикларнинг ўз маслакларини қабул этмаган миллатларға ҳуррият ва истиқлол бермасликлари аниқ бўлуб чиқди.

Булар истайдирларким, Русияда ҳуррият ва истиқлолият тилагинда бўлгон миллатлар «сотсиализм» пруғроми билан рафтор этсунлар, яъни ҳар миллатда ва ҳар мамлакатда «ишчи, деҳқон вакилларининг шўроси» деган бир ҳукумат ташкил қилиниб, мамлакатнинг идораси шуларға топширилсун. Миллат афродининг бутун ер, мол ва сар-ватлари умумий мулк этиб эълон қилиниб, шул «шўро» ихтиёриға қўйулсун. Шундай бўлмағонда булар ҳеч бир миллатға ҳуррият ва истиқлол бермас эмишлар, ҳеч бир миллатнинг ҳуррият ва истиқлолини ҳам тасдиқ этмас эмишлар.

Болшевикларнинг бу ғайри табиий тилаклари, бузуқ ғаразлари ҳозиргача Русияда бўлғон ҳеч бир миллат тарафиндан қабул қилинмади. Шунинг учундирки, болшевик-лар ўзлариға бўйунсунмай «сотсиализм» маслагини қабул этмаган (малорус ва Дўн қозоқларидек) миллатлар билан Урушмоқдадир.

Узимизға келганда, 95 просенти мусулмон бўлғон улуғ Туркистон ўлкасинда ҳам болшевиклар ўз сўзларини ўтказмак ва бузуқ маслакларини татбиқ этмак учун қўллариндан келган чора ва тадбирларға киришмоқдадирлар.

Чунончи, Тошканд шаҳар думасини тарқатдилар. Туркистон Мухториятини «мулло ва буржуазлар қарори» деб тасдиқ этмадилар ва Тошкандда Мухторият шодлиғи учун намойиш ясағон мингларча мусулмонларға бир баҳона билан милтиқ ва пулемут отиб, бир неча гуноҳсиз мусулмон ва русларни ўлдурдилар. Булар ила ҳам муддаолари ҳосил бўлмағоч, ўз тарафдорларини кўпайтуруб, мусулмонлар орасиға мухолифат солмоқ учун мусулмон солдатларини ва мусулмон ишчи-деҳқонларини иғво этдилар.

Аммо бу тадбирлар билан уларни ўз тарафлариға тортмоқға муваффақ бўлмадилар. Чунки мусулмонлар болшевикларнинг бузуқ муддаоларини англаб олиб, ўзларини тортдилар, алданмадилар.

Яна мунинг устинда, ўз мақсадларини болшевикларга очиқроқ англатмак учун Туркистондаги бутун мусулмон солдат, ишчи ва деҳқонлар 25 декабрда Хўқандда фавқулодда бир съезд ясаб, съездда ҳозир бўлғон 200 нафарча намояндалар ўтган тўртинчи мусулмонлар қурултойи тарафиндан чиқарулғон қарорларни ҳақли топиб, Туркистон идора ва ҳокимиятининг дарҳол Мухторият ҳукуматиға топшурилмоғига қарор чиқардилар.

Қани, энди кўрайлук, бу съездға болшевиклар қайси кўз билан қарайлар!.. Нима дерлар!.. Ҳарҳолда болшевик-лар тек турмаслар. Бирор баҳона топиб, бизнинг тинчлигимизни бузарлар, деб гумон қиламиз. Чунки буларнинг чин муддаолари ҳануз ҳосил бўлғон эмасдур. Шунинг учун бизларға керакким, бу тўғрида ҳар эҳтимолға қарши хозирлиқ кўрайлук. Тамом бирлик билан куч йиғайлук. Ўз ҳуррият ва мухториятимизни сакламоқ учун мол ва жонимизни фидо этмакка ҳозир бўлиб турайлук.

«Ҳуррият» газетаси, 1918 йил, 9 январь

ЁШЛАРИМИЗ ВА ҚИЗЛАР ТАРБИЯСИ

Бизнинг Туркистонда бошлаб татар муаллимлари ва сўнгра туркистонли ёшларимиз тарафиндан ёлғуз эр болаларға махсус янги мактаблар очила бошлағониға 15 йилдан ошди. Бу муддатда ҳозиргача бугун Туркистон ўлкасида 50 дан ортуқ мактаблар очилди, лекин камоли шармандалик ила иқрор бўлурға мажбурмизким, шул муддатда ва шунча мактаблар қаторинда болаларимизнинг ярмини ташкил этган қизларимиз учун намуна бўлурлик бир дона «Қизлар мактаби» очилмади, тўғриси, очарға ҳаракат қилинмади. Ҳолбуки, бизнинг Туркистон ёшлари орасида қизлар тарбиясининг аҳамиятини билатурғон зотлар йўқ эмас, оз бўлса ҳам бор эди. Бас, нима учун бу йўдда улар тарафиндан бирлар қадам босилмади?

Бу саволға жавоб ўрнинда баъзи кишилар айтатурғонлардирким: қиз болаларни ўқитмоқ учун Туркистонда иқгидорли муаллималаримиз йўқ эди. Татар қардошларимиздан муаллималар кетирарга замони мусоид йўқ эди. Яъни эски ҳукумат монеъ бўла эди. Шунинг учун бу тўғрида айб ёшларимизда эмас, замондадир.

Мен бўлсам мундай сатҳи юзаки жавобларға ҳеч вақт кўнмайман. Менимча, бу ҳаракатсизликларнинг сабаблари бошқа тарафдан келган. Мана шул очиқ ҳақиқатдир: бизнинг ислом дини хотунларға ўзга динлардан кўброқ ҳуқуқ берган ва ҳурмат кўрсатган, илм ўрганишнинг қарзлиғини эркаклар билан баробар хотун-занларға фарз этган бўлса ҳам, лекин биз мусулмонлар, бохусус, биз туркистонлилар неча замонлардан бери бу ҳақдаги ислом ҳукмларйндан ва ислом таълимотиндан кўз юмиб, хотинлар ҳуқуқини поймол этиб ва аларни ўзимизға асир ҳукминда юрутуб келмакдамиз. Қуръони карим адолат қилмоқ шартила тўртгача хотун олмоқни тажвиз этган экан, бизлар мундай шартларни ҳеч бир риоят этмай, кўп хотун олмоқ пайғамбаримизнинг суннати, савоб деб ўзлиғимизча уч-тўрт хотун оламиз ва аларға истагимизча, чарчаганимизча жавр ва зулм қилиб келамиз. Ислом шариати зарурат вақтиндағина талоқға рухсат берган экан. Биз мусулмонлар шахсий ғаразларимиз ва фосид муддаоларимиз билан гуноҳсиз хотунларимизни сабабсиз талоқ қилиб юборамиз ва аларни тириклай қабрға тиқамиз. Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом барча муслим ва муслималарға илм ўрганишнинг фарзлиғини очиқ суратда билдирган экан. Бизлар ўз қизларимизни мактабга юбормай, чор девор орасинда ҳайвон қаторинда қамаб қўямиз ва аларни илму тарбия шарафиндан, дунё саодатиндан маҳрум этамиз.

Нима учун бизлар ўз қизларимизни ўқутмаймиз? Чунки аларнинг вазифалари уй ишлари ва бола тарбиясидангина иборат эмиш. Аммо эр болалар эса, ўқиб чиқғондан сўнг қози, мударрис, имом, лоақал муаллим, мирзо ва савдогар бўлалар эмиш. Шунинг учун буларни ўқутмоқ керак эмиш.

Мана, биз мусулмонлар неча асрлардан бери шундай ёмон одатлар ва бузуқ эътиқодлар билан яшаб келган ва бу одат билан эътиқод бизларнинг тамоман руҳимизда ва қонимизда сингишиб қолған. Шунинг таъсири иладирки бизнинг Туркистон ёшлари нуфузимизнинг ярмини ташкил этган беш миллионлиқ маънавий ҳамшираларимиз учун 15 йил ичинда лоақал бир дона мунтазам мактаб очмадилар ёки хотунлар ҳуқуқини ҳимоя учун бирор турли ҳаракат қилмадилар.

Матбуотимизға келсак, 15 йил ичинда Туркистонда неча турли ғазета ва мажмуалар чиқоридди. Лекин аларнинг («Садои Туркистон»дан бошқа) ҳеч бирисинда бу тўғрида аҳамиятли бир мақола ёзилмади. «Садои Туркистон» ғазе-тасинда хотун-қизлар ҳақинда бир неча мақолалар ёзилди. Чунки ул ғазетанинг муҳаррири татар қардошларимиздан Абдурауф афанди Музаффар[1] эди. Агар ул ғазета бизнинг қўлимизда бўлса эди, унда хотунлар тўғрисинда бирор мақола ҳам ёзилмағон бўлур эди.

14-15нчи йилларда мазлума хотунларни ҳимоя этиб, ўз шевамизда икки дона тиётру рисоласи нашр этилди. Бу рисолалар татар ёшлари тарафиндан тақдир этилиб, Самарқандда такрор саҳнаға қўйилғон бўлса ҳам, лекин Туркистон ёшлари тарафиндан қуруқ ҳусни таважжуҳ кўрмак шарафиғада нойил бўлмади.

Русия инқилоби кабириндан сўнг татар қардошларимиз хотунлар ҳуқуқи тўғрисинда қўллариндан келганча тиришдилар. Қурултойларинда бу хусусда музокара ва мубоҳасалар этдилар.

Аммо бизнинг Туркистон ёш ва зиёлилари хотунларнинг ҳуқуқини талаб этарлик шундай мавқе ва мажлисларда ҳозир бўлғонларида бу ҳақда хидмат ўрнинда жиноят қилиб келдилар. Чунончи, Масковда бўлғон умуммусулмонлар қурултойиға борғон туркистонли бир вакилимиз хотунлар ҳуқуқинда сўз очилғоч, ҳеч бир уёлмайинча мажлисда чиқиб айтган эдики: «Биродарлар! Бизнинг Туркистон хотунлари татар хотунлари истаган ҳуқуқни истамаслар. Зинҳор бу тўғринда бизнинг хотунларни қотишдирмангиз!»

Бултур Хўқандда Туркистон Мухторияти эълон қилинғон қурултойда Самарқанддан борган муслима бир вакилага хотинлар ҳуқуқиндан сўйларға мажлис тўриндаги ўз зиёлиларимиз тарафиндан рухсат берилмаган эди.

Ушбу сўнг кунларда Туркистон маркази бўлғон Тошкандда «Халқ дорилфунуни»нинг ибтидоий қисми номи ила ўнлаб мактаблар билан «дорилмуаллимин» курси очилди. Аммо булар қаторинда кўпдан бери тўрт кўз ила кутиб турдикимиз бир дона «Қизлар мактаби» очилмади. Лоақал, «дорилфунун» шўросининг келар замонда шундай мактаблар очарға ташаббус этажаги ҳақинда бирор хабар эшитилмади.

Хулоса, ҳозиргача бизнинг Туркистон ёшлари, қизларни ўқутмоқ ва ҳуқуқи машруъисиндан маҳрум қилинғон миллиюнларча мазлума ҳамшираларимизни ҳимоя этмак йўлинда тилға олурлик бирор турли ҳаракатда бўлолмадилар. Ҳаракатсизликлари сабабли келар замондаки ўз болалари қошинда тарихий масъулиятда қолажақларини бир даража эслариға ҳам тушурмадилар…

Иншооллоҳ, биз мундан сўнг хотун-қизлар ҳақинда ёзилғон мақолаларға ғазетамизда мамнуният ила ўрун берармиз. Хотунларни ҳимоя ва қизларни тарбия этмак чоралари тўғрисиндаги хусусий фикримизни ҳам ғазетамизнинг келаси рақамлариндан бирисинда ёзармиз.

«Меҳнаткашлар товуши», 1918 йил, 28 июнь

ЁШЛАР! ЮРТНИНГ УМИДИ ЁЛҒУЗ СИЗ

Биродарлар! Сўнг асрларда олами исломнинг умуман, Туркистоннинг хусусан бошиндан ўткардиги фожеаларни бир-бир санасак, неча жидд китоб бўладир ва бу фожеаларнинг бошлича сабаби билимсизлик, жаҳолат, муҳокамасизлик, бир-бировга суи зан (бадгумонлик), бир-бировга ишонмаслик, бирон каттароқ ё мўйсафид одам ҳар нима деса ани Худо тарафиндан келган ваҳийдек билмакликдан иборат эди. Нодонлигимиз шу даражададирки, асрлардан бери ислом олами, Шарқ дунёсининг бошиға қандай фалокатлар кедди, бу фалокатларнинг сабаби кимлар ва нима эдикини билмаймиз. Ҳоло ҳам билмасликимизга давомат қилмоқдамиз. Ўтган асрларни бир ёққа қўяйлук, ёлғуз шу кейинги тўрт-беш йилда Туркистонда нималар бўлди, хабаримиз йўқ. Ҳолбуки, орамизда мундан олтмиш йил бурунги ҳолларни кўзи билан кўрган, рус ҳукумати мустабидаси билан мулоқот воқеаларда иштирок қилғон қарияларимиз кўб. Лекин бечора қарияларимиздан у фожеаларнинг сабабини сўрасак, «Фалон одамлар русларға тил берди, фалон авлиёнинг руҳи койиди ёки фалон девона айтдики, хизр Илёс рус аскарлариға пешдорлик қилмоқдадур. Шунинг учун таслимдан бошқа чора йўқ эди…»дек сафсата сўзлар сўзлайдилар.

Ҳақиқат ҳол нима эканлигига бир мисол бўлсун деб, қисқагина бир нарса ёзаман. Рус аскари Туркистон ҳудудини ошиб, Авлиёотани ишғол қилаётган вақтинда мағрур амир Музаффарнинг якка мақсади Хўқанд хонликини маҳв этмак эди. Анинг зимнича, Хўқанд хони хилофи шаръий ишлар қила эмиш. Шунинг учун шариатнинг ягона эгаси бўлғон Бухоро ҳукуматия Хўқанд хонлиғини махв этмак фарз эмиш. Хўқанд хонлиғи эса гоҳ Худоёрхоннинг тарафини олиб, гоҳ Мусулмонқулиға пабрўлик қилиб, гоҳ билмам қайси эшони миённинг истиҳорасиға имон келтируб, бир-бировини сўкмак билан овора эди. Иш шу даражага етдики, рус қозоқлари Тошканд шаҳрини ишғол қилдиғи вақтда, амир Музаффар шариат исминдин Хўқандни таламоқ, хотун-қизларни номуссиз қилмоқ билан машғул эди. Анинг зимнича, биринчи фурсатда Хўқанд аҳолисидан ўч олмак лозим эди. Аммо руслар бўлсалар, шариат исминдан муҳораба қиладургон амир Музаффар аскарининг қаршусинда тура олмай, Оренбурғдан нари ёқға қочиши аниғ эди.

Лекин иш амир Музаффар ўйлағонча чиқмади. Тошканддан кейии Хўжанд, Ўратепа, Жиззах, Янги Қўрғон, Самарқанд бири орқасиндан бири кета бошлади. Бу вақт эътиқодлар бошқаланди, бу мағлубиятларнинг сабаби, ҳикмати изланди: «Рус аскарининг олдайинда хизр Илёс, билмам яна қайси дажжол раҳбарлик қила эмиш. Шунинг учун бу мағлубиятларға биз туркистонлиларнииг ҳсч дахлимиз йўқ эмиш».

Баъзиларнинг зимнича, бунинг сабаби ўзимизнинг аъмоли бадимиз эмиш. Дарвоқе, бу бир даража тўғри фикр. Лекин масала, бундаги қайси қисм амали бадимиз бунда бир қисм ишларда гуноҳкор бўлур. Лекин бу гуноҳ ўз шахсига оид бўлдиғи учун анинг жазоси қиёматда мавқуфдир. Худо хохласа бағишлар, хоҳласа жаҳаннамга юборур (у шариат ҳукми). Аммо бир қисм гуноҳларга банда анинг жазосини шу дунёда кўрур. Мисол, илмсизлик, ёмон ахлоқдек гуноҳлар.

Маалтаассуф, бизнинг муҳтарам фахрийларимиз у фожеаларимизга аввалги қисм гунохларимизни сабаб кўрсата эдилар. Аммо, дарҳақиқат, охирги қисм гунохларимиз, яъни нодонлигимиз сабаб эди. Нодонлик бир гунохдирки, анинг жазосини ҳар кимса шу дунёда кўрмакга мажбурдир.

У фалокатларнинг ҳақиқий сабабларини тушунган, иш қўлдан кетмасдан бурун илож ва чорасиға фикр юритган баъзи бир одамлар бор эди. Лекин у бечораларнинг қайсиси тилчилик, қайсиси ҳукуматга хиёнат, қайсиси Хўқанд хонлиғи, балки Шаҳрисабз бекига жосуслик гуноҳлари билан кесилдилар, осилдилар, зиндонларға солиндилар.

Улуғ Туркистон парча-парча бўлуб, рус қозоқлари оёғи остинда эзилгандан кейин ҳам, биз бурунги аҳволимизга давомат қилдиқ. Келаси кунлар учун ҳеч бир ҳозирлик кўрмадук. «Бу ҳол билан кетаберсак, бир кун дунё юзиндан маҳв ва мунқариз бўлурмиз. Шунинг учун фурсат ўткармасдан илм ва маърифатга ёпишмоғимиз керак», деб орамиздан чиқиб бизга насиҳат берган мутафаккирларимизни яна Бухоро амирининг, Бухоро уламосининг иш ва сўзларини ўзимизга далил қилиб, шариат исминдан жонимиз борича илм ва маорифға қаршу турдуқ. Агар бизга ақл ва муҳокама бўлса эди, эллик йиллик асорат замонида чор ҳукумати бизни қанча қисса ҳам яна Туркистоннинг ҳар шаҳринда юзларча илмлик одамлар етишдира олар эдик. Бу инқилоб замонинда мунчалиқ хатолар, (одамсизлик)га учраб, фалокатларга гирифтор бўлмас эдик.

Эмди келайлук инқилоб замониға: биз бу нарсага ҳозир эмас эканмиз, буюк Русия инқилоби бошланди. Яна ўшал мўисафидларимиз, қариларимиз, уламомиз майдонға отилдилар. Ҳар нарсани ўзлари билдикича юритмоқчи бўлдилар. Табиий, буларнинг билдиклари нарсалар мундан эллик йил бурундаги одамларнинг билдиклариндан ошуқ эмас эди. Ёшларимизға келсак, буларнинг бир қисми қариларимизнинг асорати остинда эдилар, бир қисмлари дуруст тарбиялари, етарлик илмлари ва тажрибалари бўлмадиғи учун жиддий ишлар, инқилоб тошқунларини бажара олмас бир ҳолда эдилар.

Керинский замони ўтди, ишчилар даврони келди, лекин яна биз олами ҳайратда на дейишимизни, нима қилишимизни билмасдан сарсон эдик. Қариларимиз ва тажрибакорларимиз «15 кун, бир ойда шўролар ҳукумати йўқ бўлур», деб ҳукуматға яқинлашмадилар ва яқинлашганларга шариат исминдан, билмам, қайси имон кароматиндан қўрқуб йўл бермадилар.

Инқилоб ўсди, Русияни бутун ишғол қилди, икки йилни тўддуруб учинчи йилға қадам босди. Москов йўли очилиб, Туркистонға инсониятпарвар ўртоқлар раҳбар бўлиб келдилар. Туркистон аҳолисиға ота-боболарининг эсларига келмаган ҳақлар берилди. Бу ҳақларга эга бўлмоққа ярайдиган йигитлар етиштирмак учун мактаблар очилди. Миллиюнлар билан оқча сарф қилинди ва сарф қилинмоқдадир. Асоратдан қочиб ватанлариға бораётган усмонли қондошларимиз бизнинг жаҳолатимизга жонлари куйиб, муваққат бўлса-да, бир неча кун бизга раҳбарлик қилмоқ учун Туркистонда тўхтаб фидокорона хизматларга киришдилар. Усмонли қардошларимиз ёлғиз илм жиҳатдангина эмас, ҳатто, ҳукумат ва фирқа ишлариға киришиб сиёсий жиҳатдан ҳам бизга раҳбарлик қилмоқдалар.

Осмондан тушган шунча давлат, шунча тахт, шунча ҳуқуқ, шунча имтиёз муқобилинда биз нима қилаётирмиз? Биз яна 50 йил бурундаги эски жаҳолатимиз, эски суизанимиз (бадгумонлик), эски соддалигимиз (таъбири маъзур кўрилсун) эски акдсизлигимиз билан ҳар нарсая ўзимизча маъно бериб, халқни ташвишга, ёшларни жаҳолат ва ахлоқсизликга солиб шундоқ ғанимат ва тор бир фурсатни бўш ўткариб, туркистонлиларнинг келаси кунлари учун гўр қазмоқдамиз.

Хотирларга бўлса керак, ўтган йил мактаб болаларини фанний саёҳат учун рўйхат қилаётгондаги «бизнинг болаларни солдат қила эмиш», деб 8-10 яшар болаларни мактабдан қочируб боғларға элтиб ёшурдик. Таҳрири нуфус (аҳолини рўйхат) вақтинда «Худо урди! Солдат бўлиб ўлармиз?» деб йигитларимизни Шаҳрисабзларға, Қаршиларға, Бухороларға қочирдук ва неча кун орадан ўтди, ҳеч ким солдатлиққа олинмади. Ҳудуд қоравуллари қўллариға тушиб турмада қамалғон йигитлар ҳам озод қилиндилар. Шаҳрисабзга қочгонлар оёғлари шишиб, балоларга гирифтор бўлиб «бозордан қайтғон инак»дек такрор Самарқандга келдилар. Буларға ҳам «Қаерға кетиб эдинг!», деб ҳеч ким бир нарса сўйламади, бу алданғон қочқунлар кўб зарарларға, кўб фалокатларға учрадилар. Кўб ақчалари сарф бўлди, Самарқандца хотун-болалари кишисиз қолди. Баъзилари, устига устак, Шаҳрисабзда 50 таёқ шаллоқ ҳам едилар. Ҳар нима бўлди-ўтди. Яна Ватанлариға келдилар. Лекин буларни иғво билғон нодонлар, буларни қочурғон қарилар, буларни шунча фалокатларга учратган оталар қилғон ишларидан ҳеч уёлмадилар. Уёлмоқ нари турсин, у нолойиқ иғволариндан ибрат олиб, мундан буён ақл билан иш қилмоқ, муҳокама қилиб сўз сўйламоқни ҳам ўрганмадилар.

Мунча узун-узун сўз сўйлаб, ўқувчиларнинг бошларини оғритдигимга сабаб бўлғон кичкинагина бир ҳикоятни арз қиламан. Маълумки, 1919 йил ёз фаслиндан бошлаб Самарқанд ҳам илмга интила бошлади. Мактаблар тартибга қўйилди. Мутаадцид қурслар очилди. Бу ишларга усмонли қардошларимизнинг, хусусан, эски шаҳар маориф мудири Сулаймон Сомий афандининг фидокорона хидматлари сабоқот қилди. Ўқувчилар ўзларини халқ назариға кўрсата бошладилар. Хусусан, «Олтой дарнаги» қурсининг шогирдлари бутун Самарқанд аҳолисининг диққатларини жалб қилди. Бу жамиятнинг гимнастиқ, мусиқа ва тиётру учун бошқа-бошқа тўдаси бордир. Шу кунларда мусиқа тўдаси бир неча шарқийларни нўтасиға табиқот чолмоқдадир. Бу мусиқани доира ва нақорадан иборат билиб юрган, ёвруполилардек мусиқа чалишни, ёвруполиларға махсус бир ҳорқа гумон қилиб келган биз самарқандлиларга катта ишдир. Бунинг учун қанча қувонсак ҳақимиз бор. Лекин ишнинг ижоботи бошқа ўринда, «Олтой дарнаги»нинг мусиқа тўдаси аъзолариндан бирининг онаси ўғлининг ёвруполикдек мусиқа чалишини кўриб, ўз қисқа ақли билан ё бошқа бир нодоннинг иғвоси билан «Худо урди, энди ўглим солдат бўлди», деб ҳукм қилмиш. Гўёки буларға мусиқа ўргатиб, фрунтға юборур эмишлар. Йўқса, ёвруполилардек мусиқа чалмоқ нимага керак эмиш. Шул эътиқодға биноан ўғлини шаҳримизға қочирмоқчи бўлмиш… Ай аҳмоқ бобо! Агар шўролар ҳукуматининг фрунтлари санинг ўғлингдек уч шарқийни зўрға чаладурғон ўн икки нафар самарқандликка муҳтож бўлса эди, қачонлар шўролар дунёда йўқолиб, сан ва ман хотун-болаларимизгача ваҳший мутаассиблар, ажнабий аскарлар қўл остинда эзилиб, маҳв бўлур эдик. Шўролар ҳукуматининг икки миллиюндан ошиқ аскари ва шунга муносиб дасталари бор. Санинг ўғлингдек «нонхўр сарзабодий» ҳеч кимнинг газакига дору бўлмайдур. Ўтган йилдаги аҳмоқликларни эсингга кетур. Жондек гуноҳсиз ўғлингни ваҳший ҳамсоялар қўлиға ўз қўлинг билан топширма!

Ёшлар! Ай ёш йигирмадан ошган биродарлар, сизлар бундан буён мундақа аҳмоқларнинг сўзлариға қулоқ солманг. Бу фурсатларни ғанимат билиб, илм йўлиға югуринг. Ватанингиз, бу бекас Ватанингизнинг дардия даво бўладургон эр ва олим йигитлар бўлмоққа чолишинг!

Ўтган йил шундақа оғуларға алданиб ватандан қочған, йўлда ушланиб, турмаларга қамалган бир неча биродарларингиз бу йил сизнинг жамиятингизнинг ишликли энг фаол йигитларидандир. Уларнинг эсларига ўтган йилдаги воқеа тушса қизариб, уёлалар, у ишларга сабаб бўлғонларга нафрат баён қилалар.

Сўзнинг қисқаси: бизга нодон одамларнинг маслаҳатиндан зарардан бошқа нарса тегмайдур. У одамлар мундан сўнгра ақлға ҳам келмайдурлар. Сиз ўз пок вужудингиз, ғаразсиз кўнглингиз билан иш қилинг! Ёшлар! Юртнинг умиди ёлғиз сизгадир!

«Меҳнаткашлар товуши» газетаси, 1920 йил, 15 февраль

ПОРА ВА ПОРАХЎРЛИК

Ўктабр ўзгаришининг беш йиллик байрами муносабати билан биз «Таёқ»имизнинг ушбу фавқулодда сонини порахўрлиқ қаҳрамонлариға бағишламоқ билан баробар бу сонда ёлғуз «пора»нинг луғавий ва изоҳли маъноларидан ҳам порахўрликнинг бурунғи ва ҳозирги ҳолларидан сувга тегмаган нодир ва муҳим маълумот бериб ўтамиз:

«Пора», «пору»дан муштафиқдир. Пору ҳайвон тезаги бўлғанидек, пора ҳам инсон тезагидур. Мана шунинг учун бизнинг шариатимиз пора емакни мусулмонларға ҳаром қилмишдир. Бу поранинг луғавий маъноси бўлиб, истилоҳда виждонсиз «ходим ул-миллат»лар қошида она сутидан ҳам ҳалолроқ саналғон махсус бир оқча туридирким, буни еган киши оз кунда чўчқадек семириб ва давлатида ҳам фавқулодда баракот ҳосил бўладир. Кўп замон ўтмасдан, порахўрнинг ахлоқида катта «ўзгариш» пайдо бўлиб, ул дунёда бор фисқ-фужур илмиға чечан бўладур. Ўзи кунда ҳар қанча гуноҳсиз ва кучсиз кишига учраса, уларни жинни ит каби қопадур — талайдур. Охири, гуноҳсизлигидан осмонға учиб кетиб, қаттиғ бир елга йўлиқиб бирдан ерга йиқилиб ўладур.

Порахўрлиқ иши золим Николай замонида ёмон бир ҳолда эди. Ўзгаришдан кейин ҳар иш «тараққий» қилғонидек, порахўрлиқ ҳунари ҳам яхшигина тараққий қилиб олди. Ҳукумат ҳар ишни янги асосқа қўйишга тушган бир вақтларда порахўрлар ҳар бир янгиликдан ўзларига чексиз бир улуш чиқардилар.

«Ходим ул-халқ»ларимиз ҳурриятдан фойдаланиб ҳам ҳукуматдан ва ҳам камбағал халқдан «ойлиқ» ола бердилар. Булар ҳукуматдан олатурғон ойлиқлар ўз маишатларини таъмин эталмағонлиғи учун «закот» номи билан халқцан ўзлари истаганча «ойлиқ» олишға мажбур бўлдилар. Шунинг учун замонамизда порахўрлиқ тараққий этди.

Сўнгғи чоқларда халқнинг порахўрлардан зорланиб, берган қоп-қоп шикоятномалари вогун-вогун бўлиб Масковга борған бўлса керакким, унда порахўрлар билан узил-кесил курашишга қарор қилиниб бел боғланди. Бизнинг марказ (Тошканд)да ҳам шу тўғрида жуда катта қарорлар чиқарилиб, порахўрлар билан курашиш учун (труйкалар) учликлар тузилди. Дарҳол труйкалар кураш майдониға кириб Рустамдек ботирлик кўрсатдилар: бошлаб бир неча порахўрларнинг бўйнилариға сиртмоқ солиб жаҳаннамга судраб туширдилар.

Эшитканимизга қарағанда, бу қора хабар бундаги машҳур порахўрларға етиб, буларни қўрқиш ва ҳаяжонға туширибдир. Ўз мухбиримизнинг берган хабарига кўра, шаҳримиздаги каттакон порахўрлар яқинда каттакон бир йиғинда йиғилишиб, труйкаларнинг тузоғиға илинмаслик учун музокарадан кейин қуйидағи тадбирларни маъқул кўрибдурлар:

1. Труйкаларга бир миқдор ёғлиқғина улуш чиқарамиз.

2. Бу тадбир билан қутулиб бўлғон тақдирда очиқдан-очиқ ҳукуматга мурожаат қилиб маишатга етарлик ойлиқ сўраймиз. Арзимиз қабул бўлғонда, порахўрлиқни бир даража озайтирамиз. Бўлмаса, шу тутғон «муқаддас» йўлимизда қурбон бўлишни бўйнимизға оламиз, вассалом.

Юқоридағи қарор порахўрларнинг умумий мажлисларида ҳам «билиттифоқ» қабул қилинмишдир.

Ана энди, ўлмасак кўрамизким, бу ҳаёт-мамот майдонида қайси тараф енгар, қайси тараф енгилар?

«Таёқ» бу муҳим курашда ўзини бетараф тута олмайдур. Тўғридан-тўғри порахўрларни ёқлайдур. Чунки порахўрлар ҳукуматдан эмас, фақат халқдангина пора олурлар. Бу ишдан ҳукуматнинг хазинасига зарар бўлмас, ёлғиз халқнинг киссасигагина зарар бўлур. Шундай қимматчилик замонида порахўрликни қатағон этмак бечора «ходим ул-халқ»ларни тириклай гўрга тиқмоқ билан баробардир.

Хайр, ҳар ҳолда, икки томонға ҳам муваффақият тилаймиз.

Ботурбек

«Зарафшон» газетаси, 1922 йил, 16 ноябрь

ТЎЙ-ТАЪЗИЯ ИСРОФЛАРИ

Инқилоб даврида энг кўп мавзуи баҳс бўлғон масалалардан бири, шубҳасиз, тўй ва таъзия исрофларидир. 6-7 йил ичида ўзбек матбуоти, айниқса, Самарқандда чиққан газеталар тўй, таъзия исрофотининг ислоҳи учун кўп нарса ёздилар ва бу тўғридаги фикр-мулоҳазаларини ҳукуматга такдим этдилар. Бир неча маротаба ҳукумат ҳам буларнинг фарёдини эшитиб, халқ орасидағи бундай исрофлиқларға қарши чора кўрди. Яхши қарорлар чиқарди. Лекин Самарқандда бу ҳақда кўрилган тадбирлар кўп вақт ўтмай масъул ишчиларимизнинг парвосизлиги билан натижасиз қолди. Яна тўй ва аза исрофлари бурунғусидек давом эта бошлади.

Сўнгғи бир-икки йилда юртимизнинг иқгисодий ишлари бир мунча йўлға қўйилиши билан бойнамоларимиз яна жонлана бошладилар. Шунинг билан баробар аввалғи урф-одатлар, исрофчилиқлар яна жорий бўла бошлади. Айниқса, сўнг чоғларда тўйларда одамларға тўн кийгизиш, қанд ва чой инъом этиш, катта-катта нонлар, турлик ши-раворлар улаштириш одати яна ишга оширидди.

Никоҳ тўйларидағи «тутуз» рўмолча, кашидалар, таъзия кунларида қабр устида халққа пул ва йиртиш бериш, уч, етти, йигирма, қирқ қилишлар яна бурунғи ҳолиға қайтди. Камбағал халқимиз у расму русум ва урфу одатларнинг ижроси билан яна эзила бошлади. Бундай исрофчилиқлар орасида яна боғ сотиш, ҳовли гаров қўйиш ва кекирдаккача қарзга ботишлар кўрина бошлади.

Бунинг учун халқни айблаб бўлмайди. Чунки ҳали халқ нодон. Биламиз, халқнинг ота-бобосидан қолғон урфу одатлар асири бўлиши табиийдир. Бизда тақлид, обрўй, номус ва ғаззоти нафс деган нарсалар ҳам бор. Мана шу сифатлар авом халқни ҳар балоға учратадур. «Фалонча тўйда ундай қилибди, мен бундан камми» ёки «урфу расмни риоя қил-масам, мени дўсту душманларим уят қиладурлар», деб халқимиз яна аввалғи исрофчилиқларни жорий этишга ўзини мажбур биладур. Шунинг билан ўзини ҳар қандай таҳликага соладур ва икки кунда ўзининг бору йўғидан ажрачадур.

Халқни ўз ҳолида қўя берсангиз, у ўзининг нафу зарарини ўйламай, ҳар бир тўғри келган ишни қила берадир. Ўлгунигача фойдасиз урфу одатларнинг асоратидан чиқа олмайдур, лекин халкни ўз ҳолиға қўйиш тузук эмас. Масъул ишчиларимиз ва ёшларимизнинг ҳар бир тўғрида халққа йўлбошчи ва таъминотчи бўлиб туришлари керакдир. Халқни тўғри йўлға олиб бориш ва уни ҳар қандай зарарлик ҳаракатлардан сақлаш ана шуларнинг вазифасидир. Лекин эсизким, бизнинг масъул ишчиларимиз, маорифчиларимиз ва ёшларимиз бу муҳим вазифаларини ҳам бажара олғонлари йўқ. Ҳатто, улардан баъзиларининг шундай эски расму одатларга риоя қилғонлиқлари ҳам кўриладир. Мана бу иш уларнинг шаънига ярашмайтурғон бир сифатдир. Биз шунинг билан халқимизнинг йўлбошчиси бўлғон масъул ишчиларга яна бир мартаба юзимизни ўгириб айтамизким, ўртоқлар, ишчи-деҳқон оммаси сизга ишонган ва сизни қанча умидлар билан иш бошиға қўйғондир. Шунинг учун сиз ҳам ўз бўйнингиздаги вазифаларингизни ўтангиз. Фақир халқни зарарлик урф-одатлар ва исрофчилиқлар чангалидан қутқазиш учун бор кучингизни сарф этиб, бу тўғрида жидций чоралар кўрингиз.

«Зарафшон» газетаси, 1924 йил, 24 март

Begali Qosimov
HOJI MUIN QISMATI

Murakkab taqdir egasi Hoji Muin Milliy Uyg’onish davri Samarqand adabiy muhitining samarali ijod etgan iste’dodli vakillaridan edi. Ismi sharifi Hoji Muin ibn Shukrullo bo’lib, “Mehriy” adabiy taxallusidir. 1883 yilning 19 martida Samarqand shahrining Ruhobod mavzeida dunyoga kelgan. 1890 yili onasi, 1895 yili otasi vafot etib, 12 yoshida bobosi Mirsaid Muhammadsharif qo’lida tarbiya topgan. Eski maktabda savod chiqargan. Madrasada Saidahmad Vasliydan arab nahvi(sintaksisi)ni o’rgangan. Fors, turk, ozarboyjon tillarida erkin so’zlasha olish va yozish salohiyatiga ega bo’lgan. Rus tilini, Yevropa madaniyatini mustaqil o’zlashtirgan.

1901 yildan esa o’qituvchilik faoliyati boshlanadi. Behbudiy, Ajziy, Shakuriylar ta’sirida fikri o’zgarib, 1903 yili o’z mahallasida maktab ochgan. Ushbu maktab uchun 1908 yili “Rahnamoi savod” nomi bilan alifbo nashr ettirgan. 1913 yili Behbudiyning “Samarqand” gazetasida va “Oyina” jurnalida ishlay boshlaydi. Ijodkor va tashkilotchi sifatida Behbudiyning rag’bat va hurmatini qozonadi. Masalan, 1914 yili Behbudiy “Oyina” ishlari bilan ikki oylik safarga chiqqanida jurnalning mas’ul mudirligiga Saidrizo Alizodani, muvaqqat muharrirlikka esa Hoji Muinni tavsiya etib, hukumat ruxsatini olgan edi.

Hoji Muin 10-yillardan boshlab o’zbek va tojik tillaridagi she’r, maqolalari bilan matbuotda ko’rina boshlaydi. 1914 yili “Guldastai adabiyot” she’riy to’plami bosilib chiqadi. Nusratulla Qudratulla bilan birgalikda “To’y” p`esasini e’lon qiladi. So’ng 1916 yili ketma-ket uning “Eski maktab — yangi maktab”, “Mazluma xotin”, “Ko’knori” sahna asarlari dunyo yuzini ko’radi. Bu asarlar qisqa muddatda o’lkaning bir qancha shaharlarida qo’yiladi. “Mazluma xotin”ni taniqli rus sharqshunosi V.YA.Vyatkin rus tiliga tarjima qilgan.

1916 yili Hoji Muin ko’plar qatori mardikorlikka olinib, o’sha yili noyabrda taniqli ma’rifatchi Shakuriy va shoir Rojiy bilan birgalikda Minsk guberniyasining Novoborisov shahri yaqinidagi o’rmonlarda daraxt kesish, xandaq qazish ishlari bilan shug’ullanadi. 1917 yilning mayida, Fevral o’zgarishidan so’ng, ona yurtiga qaytadi va matbuot ishlariga sho’ng’ib ketadi. Fitratning “Hurriyat” gazetasida ishlaydi. 1918 yilning 11 iyunida “Mehnatkashlar tovushi” gazetasini yo’lga qo’yadi. 1920 yilning 1 yanvarida unga ilova sifatida “Tayoq” nomli kulgili jurnal chiqaradi. 1922 yildan “Zarafshon” gazetasining tahririyatida ishlaydi. 1924 yilning 1 iyunidan unga qo’shimcha bo’lib chiqqan “Mashrab” kulgili jurnaliga asos soladi. 1926 yili “Ovozi tojik” gazetasiga adabiy xodim va musahhih bo’lib ishga o’tadi. Shu orada adibning musahhihlik faoliyati bilan bog’liq bir texnik xato yuz beradi-yu, uning taqdiri alg’ov-dalg’ov bo’lib ketadi.

Mazkur xatoga siyosiy tus beriladi. Musahhih Hoji Muin va tarjimon Saidrizo Alizoda aksilsho’raviylikda ayblanadilar. Hoji Muin Sibirning Kansk okrugidagi Pugachan rayoniga surgun qilinadi.

Adib o’z vataniga 1932 yili qaytib keladi. Yana gazetada ishlaydi. Jumladan, 1934-1937 yillari “Qizil yulduz” nomli harbiy gazetada faoliyat ko’rsatadi. Uning korrektorligi yana baxtsizlik olib keladi. “Otishga hukm etilgan xalq dushmani Muralov” deganning ism-sharifi shu yillarning dovruqli arbobi Molotov nomi bilan almashib ketadi. Hoji Muinni bu ishni ongli ravishda qilganlikda ayblaydilar. “Aksilsho’raviy targ’ibot bilan shug’ullangani”, “josuslik, buzg’unchilik faoliyati”, “ingliz razvedkasiga xizmat etganligi” uchun 10 yilga hukm qilinadi va 1942 yilning 21 iyulida Perm oblastining Solikamsk shahrida vafot etadi.

Uning pokiza nomi 1963 yili oqlandi.

Zarif Bashirning “26 yillik xizmat qahramoni” (“Zarafshon” gazetasi, 1927 yil, 19 may) maqolasida Hoji Muinning 1917 yilga qadar o’ndan ortiq gazeta-jurnalda faol qatnashgani, 10 kitob chiqargani qayd etilgan. Muallifning o’zi 1937 yili yozgan “Ijodiy tarjimai holim” risolasida asarlarining to’la ro’yxatini keltiradi. Ma’lum bo’lishicha, uning Behbudiy taqdiri haqida yozgan “Maorif qurbonlari” piesasi hamda “Juvonbozlik qurbonlari, “Boy ila xizmatkor”, “Qozi ila muallim” kabi sahna asarlari, ikki she’rlar to’plami, “Alfozi mutarodifa” (arabcha-forscha-turkcha-o’zbekcha lug’at), “Tarojimi ahvol”, “Alifbolar tarixchasi” kabi qanchadan-qancha kitoblari, to’plagan o’zbekcha va tojikcha maqollari, “Xulosai qavoidi forsiy” kabi forscha, Fitratning “Buxoro sayohati” asarining o’zbekcha tarjimalari bosilmay qolib ketgan. Ular sirasiga muallifning tugallanmay qolgan “Behbudiyning tarjimai holiga oid materiallar”, “Taaddutoti zavjod” (“Ko’p xotin olish”), “Xotiralarim” kabi asarlarini ham kiritsak, uning g’oyat sermahsul ijodkor ekanligi ma’lum bo’ladi. Yuqoridagi ro’yxatning o’ziyoq Hoji Muinning jurnalist, shoir, dramaturg, tarjimon sifatida adabiyotimiz va madaniyatimiz tarixida muayyan mavqega ega ekanligini ko’rsatib turibdi. Gap asarlarining sonidagina emas. Bunga uning Behbudiy, Munavvarqori, Fitrat, Qodiriy, Cho’lpon bilan yaqin aloqalari dalil. Faqat ularni o’rganish va baholash kerak.

Bugun erk va mustaqillik yo’lida shahid ketgan sho’ro tuzumi qurbonlarining fojiali taqdirlarini butun tafsilotlari bilan o’rganish imkoniyatiga egamiz. Bu imkoniyatdan yetarli darajada foydalanishimiz zarur. Chunki bu istiqlolning ahamiyatini anglashda, bugungi kunning qadriga yetishda yangi avlod tarbiyasining muhim vositasi bo’la oladi.

20-yillardagi kurash ikki o’zaro qarama-qarshi mafkura kurashidir. Biri millatning o’z yerida erkin, mustaqil yashashga haqli ekanligi bilan bog’liq fikr-qarashlarni ifoda qilgan, ikkinchisi esa soxta, Sharq xalqlari turmush tarziga zid qizil shiorlarga o’rab berilgan, aslida velikorus shovinizmi manfaatlariga xizmat qilgan mafkura edi. Dunyoda millat degan tushuncha bor ekan, uning manfaati degan gap ham, albatta, bo’ladi. Mamlakatlar o’z taraqqiyoti va geopolitik imkoniyatlariga ko’ra bir xil darajada bo’la olmas ekanlar, mafkuraviy kurashning ham intihosi yo’qdir. Shu ma’noda 20-yillarning kurash tarixi bizga hamisha katta saboq bo’lib xizmat qiladi.

Manba: «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2002 yil 30-31-soni

Hoji Muin
MAQOLALARIDAN NAMUNALAR

ISTIQBOL QAYG’USI

Ma’lumdirki, har millatning taraqqiysi ilm ila bo‘lub, ilmi bor millatning istiqboli munavvar va o‘zi osoyishda ham ajnabiylar qoshida mahobatlik va hurmatlik ko‘rinur. Sohibi ilm va mutaraqqiy millatlarning alomatlarindan ba’zisi shulki, ibtidoiy maktablari muntazam bo‘lub, o‘rta va oliy har turli madrasalari bo‘ladur. Bu madrasalarda o‘qub chiqgon bolalari faol odam bo‘lub, hol va darajalariga munosib ish — hunar — tijorat va ruhoniy o‘runlarga kirishub ketarlar. Shu yo‘l ila mutamaddun millatlar o‘z ishlarini o‘zlari boshqarub, hech vaj-dan o‘zgalarga muhtoj bo‘lmay rohat, rohatda yashaydurlar. O’z madrasalariga diniy, dunyoviy ilm va fanlarni lozimincha o‘rganub chiqarlar. Oning uchun na dinlarini qo‘ldan berurlar va na dunyoviy ishlarini.

Demakki, bir qavmning hayot va saodati ilm iladur. Suvsiz baliq tirik qolmagani kabi ilmsiz, ittifoqsiz millatlarning yashay olmasligi tabiiydur. Men bu mahalda ilm va fan qatorinda sarvat, ya’ni boylikni yozmadim, holbuki, tirikchilik shartlarining birisi oqcha va mol edi. Chunki mol va mulk ilmning nihoyatsiz samaralaridan bir juz’idur. Ilmi bor odam ozgina harakat va g‘ayrat qilsa, albatta, boy bo‘lur. Yuqorida ilmlik millatlar yashaydur demish edim. Muning aksincha, nodon millatlar mutlaq yashamas, tadrijiy yo‘q bo‘lur. Alalxusus bu zamonda, ilmi zamoniysiz millatning yashamayincha, tezlik ila munqariz bo‘lishi muqarrardur.

Burung‘i zamonda temir yo‘l, paroxud, telegrof, ayruplon va shunga o‘xshash madaniyat asboblari yo‘qligidan dunyodagi hukumatlar bir-biridan uzoq turub, yaki digarining quvvai askariya va moliyasini tamom bilmas edi. Shuning uchun hukumatlarning bir-biri ustiga borub hujum qilishi nihoyatda mushkul edi. Shul vajdan avvalgi zamondagi hukumatlarning ahvoli ahyonan tabaddulot va tag‘yirotg‘a uchrar edi. Ammo bu zamon bo‘lsa, butun bosh-qadur.

Ilm va fanning taraqqiysi va yordami ila yer yuzindagi muxtalif millatlarning har nav’ ahvoli mutamaddun yovrupolilarning ko‘zi oldindadur. Bu dunyo hayot muborizasi maydoni bo‘lgonidan, bir kuchlik nimarsa kuchsizini ezar, yutar. Bu qonuni tabiat har bir jonsiz va jonlik narsalar haqida umumiy va joriy bo‘lub kelmakdadur. Masalan, g‘arbdagi Ameriko hukumati sharqdagi Yopuniyoni bilfarz kuchsiz topsa, dengiz ichidan kelub, bir oy zarifida tamom Yopuniyoni istilo va tasxir etmoqi mumkindir. Aning uchundirki, zamonamizdagi hukumatlar boshig‘a tez-tez yangi hodisalar voqe’ bo‘lub, ushbu zamon silohi ila qurollanmagan hukumatlar o‘z mamlakat va istiqlol-laridin mahrum bo‘lmoqdadurlar.

Misol uchun hozirgi zamonamizda kam ilm va beparvoligidan jannat kabi shaharlaridan ayrilub, yuz minglarcha askarlar va begunoh xotun, bola-chaqalarining talafig‘a sabab bo‘lgan Turkiya hukumati ila nodonlik va o‘z ichidagi fitna va ig‘tishosh sababli bir-ikki hamsoyasining tuzog‘iga ilinib, muxtazorlik holatiga kelgan Fas huqumatini ko‘rsaturmizki, bular har bir ko‘zi ochiq jaridaxonlarga ma’lumdir, Hokazo Eron.

Emdi kelayluk maqsudimizg‘a. Bizlarning zamonag‘a muvofiq, ya’ni zamoncha ehgiyojimizga yarayturgon maktab — madrasa — dorulsano’a — …larimiz ila zamoniy ilm va fanlarni bilaturgon ulamo — ag‘niyo — tujjorlarimiz va hunarmandlarimiz yo‘q. Toki, bizlar ham o‘zgalar qoshida ushbu (muborizai hayot) maydonida ezilmay, ilmimiz ila dinimizni, molimiz ila hayotimizni muhofaza qilib yashasak. Shunday qilmaganimiz holda, bora-bora oxir holimiz taboh-bolalarimizning ishi oh va voh bo‘lub ham din va ham dunyomizni qo‘ldin berub munqariz bo‘lurmiz. Ushbu vaqtdan boshlab istiqbol g‘amini yeb, ta’mini istiqbolimiz yo‘lida harakat qilmoq har birimizning vazifai lozimalarimizdur.

«Oyna» jurnali, 1913 yil, 2-son

YURT QAYG’USI

Turkistonning fig‘oni)[1]

Man burung‘i zamonda ilm va madaniyat o‘chog‘i bo‘lg‘onim uchun dunyoning ma’mur va mas’ud o‘lkasidan sanalar edim. Shuning uchun ediki, hozirda qo‘ynimdagi (xarobazorlardan iborat bo‘lg‘on) Samarqand — «Samarqand firdavsmonand» atalur edi. Chin o‘g‘lonlarimdan bo‘lg‘on u botur, u jahongir Temur davrida ko‘rgon umroniyat va baxtiyorlig‘im kiyomatg‘acha esimdan chiqmas.

Oh! Na bo‘ldikim, so‘ngg‘i bolalarim ilm va maorifdan uzoqlashdilar. Ota-bobolarining yo‘llaridan chiqdilar. Nega otalarindan meros qolg‘on maorifni tashlab jaholatni ixtiyor etdilar? Birlikni qo‘yib, nifoq va nizog‘a nedan kirishdilar? Ilgari yot va dushmanlar qonini to‘kmak bilan iftixor qila ekanlar, so‘ngra jaholat va nafsoni-yat sababli o‘z dindosh va qondoshlarining qonlarini to‘kdilar. Boshqa iborat bilan aytganda, o‘z tomurlariga o‘zlari bolta urdilar. Mana bu ozg‘unliq va axloqsizliqlari sababli bir-birlaridan ayrilishib bo‘lak-bo‘lak bo‘ldilar-da, yotlar tarafindan qulaygina yutildilar, o‘z istiqbollariga xotima chekdilar. Bu orada manim ustimdagi madaniyat osorindan bo‘lg‘on tog‘ kabi madrasalar va rasadxonalar ham xarobazorg‘a aylanib qoldi.

Oh! Har na bo‘ldi, endi o‘tdi… Modomiki, manim qo‘limdan chidam, to‘zim va yaxshi duodan boshqa ish kelmas edi, u noxulq bolalarim haqinda Tangridan tavfiq va insof tilab tura edim. Yo‘q, baxtsizlig‘imdan bular tezliqda insof va intibohg‘a kelmadilar. Tevaragimdag‘i yot ellarg‘a qarasam, alarning har birlari kundan-kun madaniylashmoqtsa, olday bormoqda va tinchgina yashamoqdalar.

Alarning bu hollarini ko‘rub, yana qot-qot dardim zo‘rayadir, hasratim ko‘payadir, burung‘i shon va shavkatim, imorat va madaniyim esimga kela boshlaydir. Ho‘ngir-ho‘ngir yig‘layman, nola va faryod qilaman… Ammo manim bu holimni ko‘ruvchi ko‘z qayda? Qayg‘uli tovushimni eshitguvchi quloq qani?..

Oh! Qanday baxtiqaro ekanman, nechuk tolesiz ekanmanki, bu kunda manim qo‘shnilarim intiboh azonin eshitib uyg‘ong‘on va o‘z saodatlari sari yugurmoqda bo‘lgon holda, manim baxtsiz avlodim bir-birlari bilan nifoq va adovat kuchi bilan talashib, yoqalashib, oxiri horib, kuchsizlanib jaholat to‘shaginda hanuz uxlamoqda va jonsiz gavdalar kabi hanuz yotmoqdalar…

Ay turkistonli turk o‘g‘lonlarim! Endi turingiz! Jaholat uyqusindan uyg‘oningizki, kichik qiyomat qo‘pdi!.. Agar bu chog‘da ham uyg‘onmay o‘zingizni asorat kishaningizdan, yoqangizni jaholat changalindan, yurtingizni dushmanlar tirnog‘indan ajratib qutulmasangiz, so‘nfa buyuk qiyomatda sizlarga tamug‘ yerindan boshqa yurt berilmas, zaqqum oshindan bo‘lak yemak yedirilmaski, rasvoi olam bo‘lursiz.

Ay turk bolalarim, uyg‘oningiz! Uyg‘oningiz! Mana, boqingiz, kichik qiyomat bo‘lib qoldi. Har kimsaning nomai a’moli o‘z qo‘lig‘a berildi. «A’moli» tarozusi ham qurildi. Mana qarangiz! «A’moli solih»i ortuq kelgan millatlar shodliq bilan uchmoq, saodat sari chopmoqda. Ammo yomon ilmi ortqon qavmlar «sirot» ko‘prikindan o‘tolmay, tamug‘ sari tushmakda va yiqilmoqdadirlar…

Ay suyukli o‘g‘lonlarim, uyg‘oningiz! Uygoningiz! Tong otdi, endi uxlamoq harom!.. Qiyomat qo‘pdi, endi tek turmak mahol! Ana tinglangiz! Hozirgi madaniyatning suri Isrofili, oxir zamonning muazzini na der? Derki, «Hayya ‘alal falah!».

«Hurriyat» gazetasi, 1917 yil, 10 noyabr

TIL MASALASI

Hozirda bizlar uchun eng muhim masalalardan biri, shubhasiz, til masalasidir. Biz Turkiston turklari ona tilimiz bo‘lg‘on turkiy til bilan birga yasharg‘a va turkiy tilimizni o‘z hayotimiz va o‘z huquqimiz bilan barobar muhofaza etarga tevishmiz.

Eski huqumat zamoninda biz turkistonlilar hukumatning rasmiy idora va maktablari nari tursin, o‘z maktablarimizda ham ona tilimizda ilm va fan o‘qumoqqa komili ixtiyorli emas edik. Chunki ul mustabid hukumatning chin muddaosi bizlarni va ham g‘ayri ruslarni ruslashturmoq bo‘lg‘onlig‘i sababli bizlarni har jihatdan qisarg‘a, ezarga tirishib tura edi.

Endi Xudog‘a shukrlar bo‘lsinkim, onday siqintiliq va shikanjalardan qutildiq. Hozirda har yerda ona tilimizg‘a so‘ylarga, ibtidoiydan o‘rta va oliy darajadagi maktablarimizda ona tilimizda tahsili ilm etmakka ixtiyorli bo‘ldiq, o‘shandoq rasmiy idoralarimizda qarornoma, tazkira va buyruqdek rasmiy kog‘ozlarimizni turkcha tilda yozarg‘a va tarqaturg‘a erklimiz. Shuning uchun endilikda shunday musoidli zamin va zamondan istifoda etib, turkiy tilimiz va adabiyotimizning takomilig‘a tirishmagimiz va turkiy tilimizning Turkistonda rasmiy hukumat tili qilurg‘a harakat etmagimiz lozimdir. Chunki muxtoriyatli Turkiston o‘lkasining 95 prusentini tashkil etgan biz, turk musulmonlarmiz. Shul sababli hozirgi zamonda turkiy tilimizni rus tili bilan huquqda barobar etarga va rasmiy hukumat tili yasarg‘a haqqimiz bordir.

G’azetalarda o‘qug‘onimizga ko‘ra yaqinda Toshkandda bo‘lib o‘tgan bolshevik kommunistlar s’ezdida Tobulin afandi tarafindan musulmon tilini rus tili bilan huquqda barobar etmak masalasi qo‘zg‘atilg‘on. Tobulin afandi o‘z nutqinda aytgankim: «Hozirgacha rus tili rasmiy hukumat tili hisob etilib keddi. Biz muxtoriyatli Turkistonning asl egalari musulmonlar bo‘lg‘onlig‘ini xotirimizdan chiqarmasg‘a, shuning uchun alarg‘a o‘z tillarinda marom va maqsadlarini anglaturg‘a yo‘l ocharg‘a kerak, ya’ni mahalliy turkiy tilni rasmiy hukumat tili hisob etib rus tili bilan bir huquqtsa yuriturga, iste’mol etarga kerak».

Mana, ushbu muhim masalani boshlab qo‘zg‘atmoq vazifasi til egasi bo‘lg‘on biz musulmonlarg‘a lozim ekan. Bil’aks, ani qo‘zg‘atib, o‘rtag‘a otmoq sharafi boshqalarg‘a nasib bo‘ldi. Endi bizlarg‘a, xususan ish boshinda turg‘on ulug‘larimizg‘a, yoshlarimizg‘a va matbuotimizg‘a lozimdirki, fursatni o‘tkarmasdan tezdan ushbu masalaning hallig‘a tirishgaylar.

Ushbu munosabat bilan biz shuni aytib o‘tmakni tevish ko‘ramizkim, Turkistondagi musulmon sho‘rolari bilan musulmon rasmiy tashkilotlari idorasindagi barcha daftarlar bilan musulmon idoralarig‘a yuborilaturg‘on rasmiy kog‘ozlar turkiy tilinda yozilg‘ay. Ammo musulmon idoralarindan rus idoralarig‘a yuborilaturg‘on rasmiy kog‘ozlar yoninda ruscha nusxasi bilan birlikda turkcha yozilib yuborilgay. O’shandoq rus idoralarindan musulmon idoralarig‘a yuborilaturg‘on rasmiy kog‘ozlar turkcha nusxasi ila birlikda ruscha yozilg‘ay.

Ilova suratinda ham aytamizkim, hozirda Samarqand musulmon shahar dumaxonasi bilan musulmon sho‘rosi o‘z taraflarindan musulmon idoralarig‘a yuborilaturg‘on rasmiy kog‘ozlarini faqat ruscha yozib yubormakdadirlarki, bu ish o‘z tilimiz haqinda bir jinoyatdir. Shuning uchun muhtaram sho‘ro va baladiya idorasindan o‘tinamizkim, bu masalag‘a ahamiyat berib, bu to‘g‘rida tezroq tadbir ko‘rarg‘a kirishgaylar.
«Mehnatkashlar tovushi» gazetasi, 1918 yil, 16 iyul

TIL MASALASI

Mundan bir necha kunlar ilgari Toshkandda bo‘lib o‘tgan bolshevik kommunistlar qurultoyinda Turkiston jumhuriyatinda turkiy tilni rasmiy davlat tili etarga qaror berilganligi xabari ila barobar shul xususda g‘azetamizda bir maqola yozib va o‘shandan beri bu to‘g‘rida markaziy hukumatning buyrug‘ini kutib tura edik.

So‘ng kunlarda ushbu haqda muqaddima o‘laroq Turkiston markaziy qo‘mitasinda yuqoridagi buyruq chiqariddi.

«Ulug‘ Turkiston» rafiqimizning yozg‘onig‘a ko‘ra, 8nchi avg‘ustda Markaziy Turkiston komitetining binosinda Turkiston musulmonlari uchun davlat tili tayin etguvchi komissiyasining Znchi yig‘ilishi bo‘lg‘on. Sulkin taxti rayosatinda rus va musulmon jamoat xodimlarining ishtiroki ila yasalg‘on bu majlisda «Turkiston musulmonlari uchun davlat lisoni turkiy tili bo‘lur» deb qat’iy qaror chiqarilg‘on. Shuning ila barobar o‘rnig‘a qarab bu tilda o‘zbek, qozoq ham turkman shevalarindan birisi oldin tutilur degan bir talab ham kirguzilgan. Turkiy tilning hukumat mahkamalarinda, po‘chta, teleg‘rof, bank, xazinaxona va boshqa shunday davlat muassasalarining qayusinda voqe ravishda imloga qo‘yilmog‘i haqinda loyiha tuzmak ishi Ko‘charboev bilan S. Liqushin afandilarg‘a tobshurulg‘on. Bu loyihaning hozirlanib tamom bo‘lishi bilan turkiy tili Turkiston uchun davlat lisoni etilib farmon chiqarilur va butun mahkamalarda bu tilda ariza, kog‘oz va teleg‘romlar qabul etarga amr berilur ekan.

Ushbu yaxshi xabar biz Turkiston musulmonlarini bir yoqtsan qancha shodlantirsa ham, ikkinchi yoqdan ko‘b qiyinliqlar oldinda shoshtirib qo‘yur. Chunki turkiy tilimiz davlat tili bo‘lib, Turkiston jumhuriyatindagi barcha hukumat musulmonlarig‘a kirguzilganda bu o‘rinlarda yetisharliq mirzo va tarjimonlar til bilmaydirki, muning uchun zo‘r mushkulot oldinda shoshib qolurmiz. Hozirgi mirzolarimiz bo‘lsalar, o‘zlari turk o‘g‘li turk bo‘lib turkiy tilning qoidalarini va yoki imloni bilmaydirlarkim, bularning yozg‘on va yozaturg‘on narsalari umum va ko‘cha tilindan ozgina tafovutlidir. Munga ilova, bu so‘ng yillarda (boxusus Rusiya inkilobidan keyin) bizning mirzolar orasinda yomon bir odat joriy bo‘la boshladiki, bular turkiy tilimizga ruscha so‘zlar qo‘shib yozaturg‘on bo‘ldilar. Ruscha o‘qug‘on ziyoli va tarjimonlarimizga kelganda, bular (aksariyat ila) ruscha va turkchani yaxshi bilmaganliklari sababli tarjimalari ochiq va durust chiqmaydi. Bulardan ruschani yaxshi bilaturg‘onlari turkchani durust bilmaydirlar.

Biz turkcha qoidalarni bilmaganlari uchun hozirgi mirzo va tarjimon birodarlarimizni ayblay olmaymiz, alar bu to‘g‘rida ma’zurdirlar. Chunki alar va bizlarning hech qaysimiz muntazam maktablarda o‘qub chiqmag‘on. Til qoidalarining ta’limi muntazam maktablarda bo‘ladir-ki, munday maktablar hanuz Turkistonimizda ochilg‘on emas. Hozirgacha davom etib kelgan yangi maktablarimizda bo‘lsa turkiy tilimizning sarf va nahvi o‘qutila boshlag‘oni yo‘q. Bizning turkiy tilimiz ishlanmag‘on bir til bo‘lib, muning sarf va nahvig‘a oid hanuz biror turli risola bosilib chiqg‘on emas. Bizning muallim afandilarimiz til qoidalarini yaxshi bilmaydirlarki, ushbu kungacha ba’zilari tarafindan yozilg‘on maktab kitoblarindan ma’lumdir.

Xulosa, bir tarafdan tilimizning hanuz ishlangan bir holg‘a kelmaganligi, ikkinchi tarafdan bu kungi ishlarimizg‘a yetisharlik miqdorda til bilaturg‘on mirzo va tarjimonlarning topilmaslig‘i masalasi biz Turkiston xalqini og‘ir va qiyin bir vaziyatda qoldiradirki, muning taxfifi uchun biror turli tadbir va chora ko‘rmakimiz lozimdir.

Bizning fikrimizcha, bu mushkilotning bir daraja oldini olmoq va o‘z oramizdan yaxshi mirzo va tarjimonlar yetishtirmoq uchun hozirdan boshlab Turkiston o‘lkasidagi har bir shaharda hukumat hisobindan til kurslari ochilsun. Bu kurslar ikki sho‘‘badan iborat bo‘lub, birinchi sho‘‘basinda hozirgi mirzolarimiz bilan mirzolikka havaskor kishilarg‘a turkiy til qoidalari va daftardorliq usullari o‘rgatilsun. Ikkinchi sho‘‘basinda hozirgi tarjimonlarimiz bilan tarjimonlikka havaskor odamlarg‘a turkcha va ruscha tillari va tarjima etmak usullari o‘rgatilsun. Mundan so‘ng shunday kurslardan mirzolikka yoki tarjimonlikka shahodatnoma olib chiqg‘on kishilargina xidmatga olinsunlar.

Mana ushbu tadbirni ixtiyor etgan taqtsirdagina biz yuqorida aytilgan qiyinliqlardan bir daraja qutulg‘on bo‘lurmiz.

«Mehnatkashlar tovushi» gazetasi, 1918 yil, 20 avgust

BOLSHEVIKLAR VA BIZ

Rusiya inqilobining sakkizinchi oyinda, bolsheviklarning «Dushman bilan yarashib, mamlakatni halokatdan qutqaramiz!» deb qilich quvvatila hukumatni Kirinskiydan tortib olg‘onlari va o‘shal kundan e’tiboran Turkistonning markazi bo‘lg‘on Toshkandda ham qancha qonlar to‘kub, hukumat idorasini o‘z qo‘llarig‘a olg‘onlari, ammo hozirgacha xalq va mamlakat foydasig‘a bir pullik ish ko‘rsatolmay, balki xorijiy qon to‘kulishlar ustinda Rusiya doxlinda ham urush chiqarib butun Rusiya xalqini falokat va halokatga tushurmoqda bo‘lg‘onlari barchag‘a ma’lum bo‘lsa kerak.

Sulhg‘a kelganda, «Tezdan, balki yanvarg‘acha dushman bilan yarashamiz» deb va’da bergan bo‘lsalar ham, bu to‘g‘ru-da hanuz qat’iy bir qaror chiqarg‘onlari ma’lum emasdur.

Bolsheviklar ish boshig‘a o‘tub olg‘on kunlarda «Biz kichik millatlarg‘a tamom hurriyat va istiklol beramiz!» deb xitobnomalar vositasila va’da qilg‘on bo‘lsalar ham bu quruq so‘zlari qog‘oz ustidagina qoldi. Bular hozirgacha hech bir millatning muxtoriyat va istiqlolini tasdiq etmadilar, balki, bil’aks, shunday muxtoriyat va istiqloliyat e’lon etgan millatlarg‘a to‘p va pulemut bilan muqobala etdilar va etmakdadirlar.

Mufrat «sotsializm» maslakida bo‘lg‘on bolsheviklarning o‘z maslaklarini qabul etmagan millatlarg‘a hurriyat va istiqlol bermasliklari aniq bo‘lub chiqdi.

Bular istaydirlarkim, Rusiyada hurriyat va istiqloliyat tilaginda bo‘lgon millatlar «sotsializm» prug‘romi bilan raftor etsunlar, ya’ni har millatda va har mamlakatda «ishchi, dehqon vakillarining sho‘rosi» degan bir hukumat tashkil qilinib, mamlakatning idorasi shularg‘a topshirilsun. Millat afrodining butun yer, mol va sar-vatlari umumiy mulk etib e’lon qilinib, shul «sho‘ro» ixtiyorig‘a qo‘yulsun. Shunday bo‘lmag‘onda bular hech bir millatg‘a hurriyat va istiqlol bermas emishlar, hech bir millatning hurriyat va istiqlolini ham tasdiq etmas emishlar.

Bolsheviklarning bu g‘ayri tabiiy tilaklari, buzuq g‘arazlari hozirgacha Rusiyada bo‘lg‘on hech bir millat tarafindan qabul qilinmadi. Shuning uchundirki, bolshevik-lar o‘zlarig‘a bo‘yunsunmay «sotsializm» maslagini qabul etmagan (malorus va Do‘n qozoqlaridek) millatlar bilan Urushmoqdadir.

Uzimizg‘a kelganda, 95 prosenti musulmon bo‘lg‘on ulug‘ Turkiston o‘lkasinda ham bolsheviklar o‘z so‘zlarini o‘tkazmak va buzuq maslaklarini tatbiq etmak uchun qo‘llarindan kelgan chora va tadbirlarg‘a kirishmoqdadirlar.

Chunonchi, Toshkand shahar dumasini tarqatdilar. Turkiston Muxtoriyatini «mullo va burjuazlar qarori» deb tasdiq etmadilar va Toshkandda Muxtoriyat shodlig‘i uchun namoyish yasag‘on minglarcha musulmonlarg‘a bir bahona bilan miltiq va pulemut otib, bir necha gunohsiz musulmon va ruslarni o‘ldurdilar. Bular ila ham muddaolari hosil bo‘lmag‘och, o‘z tarafdorlarini ko‘payturub, musulmonlar orasig‘a muxolifat solmoq uchun musulmon soldatlarini va musulmon ishchi-dehqonlarini ig‘vo etdilar.

Ammo bu tadbirlar bilan ularni o‘z taraflarig‘a tortmoqg‘a muvaffaq bo‘lmadilar. Chunki musulmonlar bolsheviklarning buzuq muddaolarini anglab olib, o‘zlarini tortdilar, aldanmadilar.

Yana muning ustinda, o‘z maqsadlarini bolsheviklarga ochiqroq anglatmak uchun Turkistondagi butun musulmon soldat, ishchi va dehqonlar 25 dekabrda Xo‘qandda favqulodda bir s’ezd yasab, s’ezdda hozir bo‘lg‘on 200 nafarcha namoyandalar o‘tgan to‘rtinchi musulmonlar qurultoyi tarafindan chiqarulg‘on qarorlarni haqli topib, Turkiston idora va hokimiyatining darhol Muxtoriyat hukumatig‘a topshurilmog‘iga qaror chiqardilar.

Qani, endi ko‘rayluk, bu s’ezdg‘a bolsheviklar qaysi ko‘z bilan qaraylar!.. Nima derlar!.. Harholda bolshevik-lar tek turmaslar. Biror bahona topib, bizning tinchligimizni buzarlar, deb gumon qilamiz. Chunki bularning chin muddaolari hanuz hosil bo‘lg‘on emasdur. Shuning uchun bizlarg‘a kerakkim, bu to‘g‘rida har ehtimolg‘a qarshi xozirliq ko‘rayluk. Tamom birlik bilan kuch yig‘ayluk. O’z hurriyat va muxtoriyatimizni saklamoq uchun mol va jonimizni fido etmakka hozir bo‘lib turayluk.

«Hurriyat» gazetasi, 1918 yil, 9 yanvar

YOSHLARIMIZ VA QIZLAR TARBIYASI

Bizning Turkistonda boshlab tatar muallimlari va so‘ngra turkistonli yoshlarimiz tarafindan yolg‘uz er bolalarg‘a maxsus yangi maktablar ochila boshlag‘onig‘a 15 yildan oshdi. Bu muddatda hozirgacha bugun Turkiston o‘lkasida 50 dan ortuq maktablar ochildi, lekin kamoli sharmandalik ila iqror bo‘lurg‘a majburmizkim, shul muddatda va shuncha maktablar qatorinda bolalarimizning yarmini tashkil etgan qizlarimiz uchun namuna bo‘lurlik bir dona «Qizlar maktabi» ochilmadi, to‘g‘risi, ocharg‘a harakat qilinmadi. Holbuki, bizning Turkiston yoshlari orasida qizlar tarbiyasining ahamiyatini bilaturg‘on zotlar yo‘q emas, oz bo‘lsa ham bor edi. Bas, nima uchun bu yo‘dda ular tarafindan birlar qadam bosilmadi?

Bu savolg‘a javob o‘rninda ba’zi kishilar aytaturg‘onlardirkim: qiz bolalarni o‘qitmoq uchun Turkistonda iqgidorli muallimalarimiz yo‘q edi. Tatar qardoshlarimizdan muallimalar ketirarga zamoni musoid yo‘q edi. Ya’ni eski hukumat mone’ bo‘la edi. Shuning uchun bu to‘g‘rida ayb yoshlarimizda emas, zamondadir.

Men bo‘lsam munday sathi yuzaki javoblarg‘a hech vaqt ko‘nmayman. Menimcha, bu harakatsizliklarning sabablari boshqa tarafdan kelgan. Mana shul ochiq haqiqatdir: bizning islom dini xotunlarg‘a o‘zga dinlardan ko‘broq huquq bergan va hurmat ko‘rsatgan, ilm o‘rganishning qarzlig‘ini erkaklar bilan barobar xotun-zanlarg‘a farz etgan bo‘lsa ham, lekin biz musulmonlar, boxusus, biz turkistonlilar necha zamonlardan beri bu haqdagi islom hukmlaryndan va islom ta’limotindan ko‘z yumib, xotinlar huquqini poymol etib va alarni o‘zimizg‘a asir hukminda yurutub kelmakdamiz. Qur’oni karim adolat qilmoq shartila to‘rtgacha xotun olmoqni tajviz etgan ekan, bizlar munday shartlarni hech bir rioyat etmay, ko‘p xotun olmoq payg‘ambarimizning sunnati, savob deb o‘zlig‘imizcha uch-to‘rt xotun olamiz va alarg‘a istagimizcha, charchaganimizcha javr va zulm qilib kelamiz. Islom shariati zarurat vaqtindag‘ina taloqg‘a ruxsat bergan ekan. Biz musulmonlar shaxsiy g‘arazlarimiz va fosid muddaolarimiz bilan gunohsiz xotunlarimizni sababsiz taloq qilib yuboramiz va alarni tiriklay qabrg‘a tiqamiz. Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalom barcha muslim va muslimalarg‘a ilm o‘rganishning farzlig‘ini ochiq suratda bildirgan ekan. Bizlar o‘z qizlarimizni maktabga yubormay, chor devor orasinda hayvon qatorinda qamab qo‘yamiz va alarni ilmu tarbiya sharafindan, dunyo saodatindan mahrum etamiz.

Nima uchun bizlar o‘z qizlarimizni o‘qutmaymiz? Chunki alarning vazifalari uy ishlari va bola tarbiyasidangina iborat emish. Ammo er bolalar esa, o‘qib chiqg‘ondan so‘ng qozi, mudarris, imom, loaqal muallim, mirzo va savdogar bo‘lalar emish. Shuning uchun bularni o‘qutmoq kerak emish.

Mana, biz musulmonlar necha asrlardan beri shunday yomon odatlar va buzuq e’tiqodlar bilan yashab kelgan va bu odat bilan e’tiqod bizlarning tamoman ruhimizda va qonimizda singishib qolg‘an. Shuning ta’siri iladirki bizning Turkiston yoshlari nufuzimizning yarmini tashkil etgan besh millionliq ma’naviy hamshiralarimiz uchun 15 yil ichinda loaqal bir dona muntazam maktab ochmadilar yoki xotunlar huquqini himoya uchun biror turli harakat qilmadilar.

Matbuotimizg‘a kelsak, 15 yil ichinda Turkistonda necha turli g‘azeta va majmualar chiqoriddi. Lekin alarning («Sadoi Turkiston»dan boshqa) hech birisinda bu to‘g‘rida ahamiyatli bir maqola yozilmadi. «Sadoi Turkiston» g‘aze-tasinda xotun-qizlar haqinda bir necha maqolalar yozildi. Chunki ul g‘azetaning muharriri tatar qardoshlarimizdan Abdurauf afandi Muzaffar[1] edi. Agar ul g‘azeta bizning qo‘limizda bo‘lsa edi, unda xotunlar to‘g‘risinda biror maqola ham yozilmag‘on bo‘lur edi.

14-15nchi yillarda mazluma xotunlarni himoya etib, o‘z shevamizda ikki dona tiyotru risolasi nashr etildi. Bu risolalar tatar yoshlari tarafindan taqdir etilib, Samarqandda takror sahnag‘a qo‘yilg‘on bo‘lsa ham, lekin Turkiston yoshlari tarafindan quruq husni tavajjuh ko‘rmak sharafig‘ada noyil bo‘lmadi.

Rusiya inqilobi kabirindan so‘ng tatar qardoshlarimiz xotunlar huquqi to‘g‘risinda qo‘llarindan kelgancha tirishdilar. Qurultoylarinda bu xususda muzokara va mubohasalar etdilar.

Ammo bizning Turkiston yosh va ziyolilari xotunlarning huquqini talab etarlik shunday mavqe va majlislarda hozir bo‘lg‘onlarida bu haqda xidmat o‘rninda jinoyat qilib keldilar. Chunonchi, Maskovda bo‘lg‘on umummusulmonlar qurultoyig‘a borg‘on turkistonli bir vakilimiz xotunlar huquqinda so‘z ochilg‘och, hech bir uyolmayincha majlisda chiqib aytgan ediki: «Birodarlar! Bizning Turkiston xotunlari tatar xotunlari istagan huquqni istamaslar. Zinhor bu to‘g‘rinda bizning xotunlarni qotishdirmangiz!»

Bultur Xo‘qandda Turkiston Muxtoriyati e’lon qiling‘on qurultoyda Samarqanddan borgan muslima bir vakilaga xotinlar huquqindan so‘ylarg‘a majlis to‘rindagi o‘z ziyolilarimiz tarafindan ruxsat berilmagan edi.

Ushbu so‘ng kunlarda Turkiston markazi bo‘lg‘on Toshkandda «Xalq dorilfununi»ning ibtidoiy qismi nomi ila o‘nlab maktablar bilan «dorilmuallimin» kursi ochildi. Ammo bular qatorinda ko‘pdan beri to‘rt ko‘z ila kutib turdikimiz bir dona «Qizlar maktabi» ochilmadi. Loaqal, «dorilfunun» sho‘rosining kelar zamonda shunday maktablar ocharg‘a tashabbus etajagi haqinda biror xabar eshitilmadi.

Xulosa, hozirgacha bizning Turkiston yoshlari, qizlarni o‘qutmoq va huquqi mashru’isindan mahrum qiling‘on milliyunlarcha mazluma hamshiralarimizni himoya etmak yo‘linda tilg‘a olurlik biror turli harakatda bo‘lolmadilar. Harakatsizliklari sababli kelar zamondaki o‘z bolalari qoshinda tarixiy mas’uliyatda qolajaqlarini bir daraja eslarig‘a ham tushurmadilar…

Inshoolloh, biz mundan so‘ng xotun-qizlar haqinda yozilg‘on maqolalarg‘a g‘azetamizda mamnuniyat ila o‘run berarmiz. Xotunlarni himoya va qizlarni tarbiya etmak choralari to‘g‘risindagi xususiy fikrimizni ham g‘azetamizning kelasi raqamlarindan birisinda yozarmiz.

«Mehnatkashlar tovushi», 1918 yil, 28 iyun

YOSHLAR! YURTNING UMIDI YOLG’UZ SIZ

Birodarlar! So‘ng asrlarda olami islomning umuman, Turkistonning xususan boshindan o‘tkardigi fojealarni bir-bir sanasak, necha jidd kitob bo‘ladir va bu fojealarning boshlicha sababi bilimsizlik, jaholat, muhokamasizlik, bir-birovga sui zan (badgumonlik), bir-birovga ishonmaslik, biron kattaroq yo mo‘ysafid odam har nima desa ani Xudo tarafindan kelgan vahiydek bilmaklikdan iborat edi. Nodonligimiz shu darajadadirki, asrlardan beri islom olami, Sharq dunyosining boshig‘a qanday falokatlar keddi, bu falokatlarning sababi kimlar va nima edikini bilmaymiz. Holo ham bilmaslikimizga davomat qilmoqdamiz. O’tgan asrlarni bir yoqqa qo‘yayluk, yolg‘uz shu keyingi to‘rt-besh yilda Turkistonda nimalar bo‘ldi, xabarimiz yo‘q. Holbuki, oramizda mundan oltmish yil burungi hollarni ko‘zi bilan ko‘rgan, rus hukumati mustabidasi bilan muloqot voqealarda ishtirok qilg‘on qariyalarimiz ko‘b. Lekin bechora qariyalarimizdan u fojealarning sababini so‘rasak, «Falon odamlar ruslarg‘a til berdi, falon avliyoning ruhi koyidi yoki falon devona aytdiki, xizr Ilyos rus askarlarig‘a peshdorlik qilmoqdadur. Shuning uchun taslimdan boshqa chora yo‘q edi…»dek safsata so‘zlar so‘zlaydilar.

Haqiqat hol nima ekanligiga bir misol bo‘lsun deb, qisqagina bir narsa yozaman. Rus askari Turkiston hududini oshib, Avliyootani ishg‘ol qilayotgan vaqtinda mag‘rur amir Muzaffarning yakka maqsadi Xo‘qand xonlikini mahv etmak edi. Aning zimnicha, Xo‘qand xoni xilofi shar’iy ishlar qila emish. Shuning uchun shariatning yagona egasi bo‘lg‘on Buxoro hukumatiya Xo‘qand xonlig‘ini maxv etmak farz emish. Xo‘qand xonlig‘i esa goh Xudoyorxonning tarafini olib, goh Musulmonqulig‘a pabro‘lik qilib, goh bilmam qaysi eshoni miyonning istihorasig‘a imon keltirub, bir-birovini so‘kmak bilan ovora edi. Ish shu darajaga yetdiki, rus qozoqlari Toshkand shahrini ishg‘ol qildig‘i vaqtda, amir Muzaffar shariat ismindin Xo‘qandni talamoq, xotun-qizlarni nomussiz qilmoq bilan mashg‘ul edi. Aning zimnicha, birinchi fursatda Xo‘qand aholisidan o‘ch olmak lozim edi. Ammo ruslar bo‘lsalar, shariat ismindan muhoraba qiladurgon amir Muzaffar askarining qarshusinda tura olmay, Orenburg‘dan nari yoqg‘a qochishi anig‘ edi.

Lekin ish amir Muzaffar o‘ylag‘oncha chiqmadi. Toshkanddan keyii Xo‘jand, O’ratepa, Jizzax, Yangi Qo‘rg‘on, Samarqand biri orqasindan biri keta boshladi. Bu vaqt e’tiqodlar boshqalandi, bu mag‘lubiyatlarning sababi, hikmati izlandi: «Rus askarining oldayinda xizr Ilyos, bilmam yana qaysi dajjol rahbarlik qila emish. Shuning uchun bu mag‘lubiyatlarg‘a biz turkistonlilarniig hsch daxlimiz yo‘q emish».

Ba’zilarning zimnicha, buning sababi o‘zimizning a’moli badimiz emish. Darvoqe, bu bir daraja to‘g‘ri fikr. Lekin masala, bundagi qaysi qism amali badimiz bunda bir qism ishlarda gunohkor bo‘lur. Lekin bu gunoh o‘z shaxsiga oid bo‘ldig‘i uchun aning jazosi qiyomatda mavqufdir. Xudo xoxlasa bag‘ishlar, xohlasa jahannamga yuborur (u shariat hukmi). Ammo bir qism gunohlarga banda aning jazosini shu dunyoda ko‘rur. Misol, ilmsizlik, yomon axloqdek gunohlar.

Maaltaassuf, bizning muhtaram faxriylarimiz u fojealarimizga avvalgi qism gunoxlarimizni sabab ko‘rsata edilar. Ammo, darhaqiqat, oxirgi qism gunoxlarimiz, ya’ni nodonligimiz sabab edi. Nodonlik bir gunoxdirki, aning jazosini har kimsa shu dunyoda ko‘rmakga majburdir.

U falokatlarning haqiqiy sabablarini tushungan, ish qo‘ldan ketmasdan burun iloj va chorasig‘a fikr yuritgan ba’zi bir odamlar bor edi. Lekin u bechoralarning qaysisi tilchilik, qaysisi hukumatga xiyonat, qaysisi Xo‘qand xonlig‘i, balki Shahrisabz bekiga josuslik gunohlari bilan kesildilar, osildilar, zindonlarg‘a solindilar.

Ulug‘ Turkiston parcha-parcha bo‘lub, rus qozoqlari oyog‘i ostinda ezilgandan keyin ham, biz burungi ahvolimizga davomat qildiq. Kelasi kunlar uchun hech bir hozirlik ko‘rmaduk. «Bu hol bilan ketabersak, bir kun dunyo yuzindan mahv va munqariz bo‘lurmiz. Shuning uchun fursat o‘tkarmasdan ilm va ma’rifatga yopishmog‘imiz kerak», deb oramizdan chiqib bizga nasihat bergan mutafakkirlarimizni yana Buxoro amirining, Buxoro ulamosining ish va so‘zlarini o‘zimizga dalil qilib, shariat ismindan jonimiz boricha ilm va maorifg‘a qarshu turduq. Agar bizga aql va muhokama bo‘lsa edi, ellik yillik asorat zamonida chor hukumati bizni qancha qissa ham yana Turkistonning har shahrinda yuzlarcha ilmlik odamlar yetishdira olar edik. Bu inqilob zamoninda munchaliq xatolar, (odamsizlik)ga uchrab, falokatlarga giriftor bo‘lmas edik.

Emdi kelayluk inqilob zamonig‘a: biz bu narsaga hozir emas ekanmiz, buyuk Rusiya inqilobi boshlandi. Yana o‘shal mo‘isafidlarimiz, qarilarimiz, ulamomiz maydong‘a otildilar. Har narsani o‘zlari bildikicha yuritmoqchi bo‘ldilar. Tabiiy, bularning bildiklari narsalar mundan ellik yil burundagi odamlarning bildiklarindan oshuq emas edi. Yoshlarimizg‘a kelsak, bularning bir qismi qarilarimizning asorati ostinda edilar, bir qismlari durust tarbiyalari, yetarlik ilmlari va tajribalari bo‘lmadig‘i uchun jiddiy ishlar, inqilob toshqunlarini bajara olmas bir holda edilar.

Kerinskiy zamoni o‘tdi, ishchilar davroni keldi, lekin yana biz olami hayratda na deyishimizni, nima qilishimizni bilmasdan sarson edik. Qarilarimiz va tajribakorlarimiz «15 kun, bir oyda sho‘rolar hukumati yo‘q bo‘lur», deb hukumatg‘a yaqinlashmadilar va yaqinlashganlarga shariat ismindan, bilmam, qaysi imon karomatindan qo‘rqub yo‘l bermadilar.

Inqilob o‘sdi, Rusiyani butun ishg‘ol qildi, ikki yilni to‘ddurub uchinchi yilg‘a qadam bosdi. Moskov yo‘li ochilib, Turkistong‘a insoniyatparvar o‘rtoqlar rahbar bo‘lib keldilar. Turkiston aholisig‘a ota-bobolarining eslariga kelmagan haqlar berildi. Bu haqlarga ega bo‘lmoqqa yaraydigan yigitlar yetishtirmak uchun maktablar ochildi. Milliyunlar bilan oqcha sarf qilindi va sarf qilinmoqdadir. Asoratdan qochib vatanlarig‘a borayotgan usmonli qondoshlarimiz bizning jaholatimizga jonlari kuyib, muvaqqat bo‘lsa-da, bir necha kun bizga rahbarlik qilmoq uchun Turkistonda to‘xtab fidokorona xizmatlarga kirishdilar. Usmonli qardoshlarimiz yolg‘iz ilm jihatdangina emas, hatto, hukumat va firqa ishlarig‘a kirishib siyosiy jihatdan ham bizga rahbarlik qilmoqdalar.

Osmondan tushgan shuncha davlat, shuncha taxt, shuncha huquq, shuncha imtiyoz muqobilinda biz nima qilayotirmiz? Biz yana 50 yil burundagi eski jaholatimiz, eski suizanimiz (badgumonlik), eski soddaligimiz (ta’biri ma’zur ko‘rilsun) eski akdsizligimiz bilan har narsaya o‘zimizcha ma’no berib, xalqni tashvishga, yoshlarni jaholat va axloqsizlikga solib shundoq g‘animat va tor bir fursatni bo‘sh o‘tkarib, turkistonlilarning kelasi kunlari uchun go‘r qazmoqdamiz.

Xotirlarga bo‘lsa kerak, o‘tgan yil maktab bolalarini fanniy sayohat uchun ro‘yxat qilayotgondagi «bizning bolalarni soldat qila emish», deb 8-10 yashar bolalarni maktabdan qochirub bog‘larg‘a eltib yoshurdik. Tahriri nufus (aholini ro‘yxat) vaqtinda «Xudo urdi! Soldat bo‘lib o‘larmiz?» deb yigitlarimizni Shahrisabzlarg‘a, Qarshilarg‘a, Buxorolarg‘a qochirduk va necha kun oradan o‘tdi, hech kim soldatliqqa olinmadi. Hudud qoravullari qo‘llarig‘a tushib turmada qamalg‘on yigitlar ham ozod qilindilar. Shahrisabzga qochgonlar oyog‘lari shishib, balolarga giriftor bo‘lib «bozordan qaytg‘on inak»dek takror Samarqandga keldilar. Bularg‘a ham «Qaerg‘a ketib eding!», deb hech kim bir narsa so‘ylamadi, bu aldang‘on qochqunlar ko‘b zararlarg‘a, ko‘b falokatlarg‘a uchradilar. Ko‘b aqchalari sarf bo‘ldi, Samarqandtsa xotun-bolalari kishisiz qoldi. Ba’zilari, ustiga ustak, Shahrisabzda 50 tayoq shalloq ham yedilar. Har nima bo‘ldi-o‘tdi. Yana Vatanlarig‘a keldilar. Lekin bularni ig‘vo bilg‘on nodonlar, bularni qochurg‘on qarilar, bularni shuncha falokatlarga uchratgan otalar qilg‘on ishlaridan hech uyolmadilar. Uyolmoq nari tursin, u noloyiq ig‘volarindan ibrat olib, mundan buyon aql bilan ish qilmoq, muhokama qilib so‘z so‘ylamoqni ham o‘rganmadilar.

Muncha uzun-uzun so‘z so‘ylab, o‘quvchilarning boshlarini og‘ritdigimga sabab bo‘lg‘on kichkinagina bir hikoyatni arz qilaman. Ma’lumki, 1919 yil yoz faslindan boshlab Samarqand ham ilmga intila boshladi. Maktablar tartibga qo‘yildi. Mutaadtsid qurslar ochildi. Bu ishlarga usmonli qardoshlarimizning, xususan, eski shahar maorif mudiri Sulaymon Somiy afandining fidokorona xidmatlari saboqot qildi. O’quvchilar o‘zlarini xalq nazarig‘a ko‘rsata boshladilar. Xususan, «Oltoy darnagi» qursining shogirdlari butun Samarqand aholisining diqqatlarini jalb qildi. Bu jamiyatning gimnastiq, musiqa va tiyotru uchun boshqa-boshqa to‘dasi bordir. Shu kunlarda musiqa to‘dasi bir necha sharqiylarni no‘tasig‘a tabiqot cholmoqdadir. Bu musiqani doira va naqoradan iborat bilib yurgan, yovrupolilardek musiqa chalishni, yovrupolilarg‘a maxsus bir horqa gumon qilib kelgan biz samarqandlilarga katta ishdir. Buning uchun qancha quvonsak haqimiz bor. Lekin ishning ijoboti boshqa o‘rinda, «Oltoy darnagi»ning musiqa to‘dasi a’zolarindan birining onasi o‘g‘lining yovrupolikdek musiqa chalishini ko‘rib, o‘z qisqa aqli bilan yo boshqa bir nodonning ig‘vosi bilan «Xudo urdi, endi o‘glim soldat bo‘ldi», deb hukm qilmish. Go‘yoki bularg‘a musiqa o‘rgatib, fruntg‘a yuborur emishlar. Yo‘qsa, yovrupolilardek musiqa chalmoq nimaga kerak emish. Shul e’tiqodg‘a binoan o‘g‘lini shahrimizg‘a qochirmoqchi bo‘lmish… Ay ahmoq bobo! Agar sho‘rolar hukumatining fruntlari saning o‘g‘lingdek uch sharqiyni zo‘rg‘a chaladurg‘on o‘n ikki nafar samarqandlikka muhtoj bo‘lsa edi, qachonlar sho‘rolar dunyoda yo‘qolib, san va man xotun-bolalarimizgacha vahshiy mutaassiblar, ajnabiy askarlar qo‘l ostinda ezilib, mahv bo‘lur edik. Sho‘rolar hukumatining ikki milliyundan oshiq askari va shunga munosib dastalari bor. Saning o‘g‘lingdek «nonxo‘r sarzabodiy» hech kimning gazakiga doru bo‘lmaydur. O’tgan yildagi ahmoqliklarni esingga ketur. Jondek gunohsiz o‘g‘lingni vahshiy hamsoyalar qo‘lig‘a o‘z qo‘ling bilan topshirma!

Yoshlar! Ay yosh yigirmadan oshgan birodarlar, sizlar bundan buyon mundaqa ahmoqlarning so‘zlarig‘a quloq solmang. Bu fursatlarni g‘animat bilib, ilm yo‘lig‘a yuguring. Vataningiz, bu bekas Vataningizning dardiya davo bo‘ladurgon er va olim yigitlar bo‘lmoqqa cholishing!

O’tgan yil shundaqa og‘ularg‘a aldanib vatandan qochg‘an, yo‘lda ushlanib, turmalarga qamalgan bir necha birodarlaringiz bu yil sizning jamiyatingizning ishlikli eng faol yigitlaridandir. Ularning eslariga o‘tgan yildagi voqea tushsa qizarib, uyolalar, u ishlarga sabab bo‘lg‘onlarga nafrat bayon qilalar.

So‘zning qisqasi: bizga nodon odamlarning maslahatindan zarardan boshqa narsa tegmaydur. U odamlar mundan so‘ngra aqlg‘a ham kelmaydurlar. Siz o‘z pok vujudingiz, g‘arazsiz ko‘nglingiz bilan ish qiling! Yoshlar! Yurtning umidi yolg‘iz sizgadir!

«Mehnatkashlar tovushi» gazetasi, 1920 yil, 15 fevral

PORA VA PORAXO’RLIK

O’ktabr o‘zgarishining besh yillik bayrami munosabati bilan biz «Tayoq»imizning ushbu favqulodda sonini poraxo‘rliq qahramonlarig‘a bag‘ishlamoq bilan barobar bu sonda yolg‘uz «pora»ning lug‘aviy va izohli ma’nolaridan ham poraxo‘rlikning burung‘i va hozirgi hollaridan suvga tegmagan nodir va muhim ma’lumot berib o‘tamiz:

«Pora», «poru»dan mushtafiqdir. Poru hayvon tezagi bo‘lg‘anidek, pora ham inson tezagidur. Mana shuning uchun bizning shariatimiz pora yemakni musulmonlarg‘a harom qilmishdir. Bu poraning lug‘aviy ma’nosi bo‘lib, istilohda vijdonsiz «xodim ul-millat»lar qoshida ona sutidan ham halolroq sanalg‘on maxsus bir oqcha turidirkim, buni yegan kishi oz kunda cho‘chqadek semirib va davlatida ham favqulodda barakot hosil bo‘ladir. Ko‘p zamon o‘tmasdan, poraxo‘rning axloqida katta «o‘zgarish» paydo bo‘lib, ul dunyoda bor fisq-fujur ilmig‘a chechan bo‘ladur. O’zi kunda har qancha gunohsiz va kuchsiz kishiga uchrasa, ularni jinni it kabi qopadur — talaydur. Oxiri, gunohsizligidan osmong‘a uchib ketib, qattig‘ bir yelga yo‘liqib birdan yerga yiqilib o‘ladur.

Poraxo‘rliq ishi zolim Nikolay zamonida yomon bir holda edi. O’zgarishdan keyin har ish «taraqqiy» qilg‘onidek, poraxo‘rliq hunari ham yaxshigina taraqqiy qilib oldi. Hukumat har ishni yangi asosqa qo‘yishga tushgan bir vaqtlarda poraxo‘rlar har bir yangilikdan o‘zlariga cheksiz bir ulush chiqardilar.

«Xodim ul-xalq»larimiz hurriyatdan foydalanib ham hukumatdan va ham kambag‘al xalqdan «oyliq» ola berdilar. Bular hukumatdan olaturg‘on oyliqlar o‘z maishatlarini ta’min etalmag‘onlig‘i uchun «zakot» nomi bilan xalqtsan o‘zlari istagancha «oyliq» olishg‘a majbur bo‘ldilar. Shuning uchun zamonamizda poraxo‘rliq taraqqiy etdi.

So‘ngg‘i choqlarda xalqning poraxo‘rlardan zorlanib, bergan qop-qop shikoyatnomalari vogun-vogun bo‘lib Maskovga borg‘an bo‘lsa kerakkim, unda poraxo‘rlar bilan uzil-kesil kurashishga qaror qilinib bel bog‘landi. Bizning markaz (Toshkand)da ham shu to‘g‘rida juda katta qarorlar chiqarilib, poraxo‘rlar bilan kurashish uchun (truykalar) uchliklar tuzildi. Darhol truykalar kurash maydonig‘a kirib Rustamdek botirlik ko‘rsatdilar: boshlab bir necha poraxo‘rlarning bo‘ynilarig‘a sirtmoq solib jahannamga sudrab tushirdilar.

Eshitkanimizga qarag‘anda, bu qora xabar bundagi mashhur poraxo‘rlarg‘a yetib, bularni qo‘rqish va hayajong‘a tushiribdir. O’z muxbirimizning bergan xabariga ko‘ra, shahrimizdagi kattakon poraxo‘rlar yaqinda kattakon bir yig‘inda yig‘ilishib, truykalarning tuzog‘ig‘a ilinmaslik uchun muzokaradan keyin quyidag‘i tadbirlarni ma’qul ko‘ribdurlar:

1. Truykalarga bir miqdor yog‘liqg‘ina ulush chiqaramiz.

2. Bu tadbir bilan qutulib bo‘lg‘on taqdirda ochiqdan-ochiq hukumatga murojaat qilib maishatga yetarlik oyliq so‘raymiz. Arzimiz qabul bo‘lg‘onda, poraxo‘rliqni bir daraja ozaytiramiz. Bo‘lmasa, shu tutg‘on «muqaddas» yo‘limizda qurbon bo‘lishni bo‘ynimizg‘a olamiz, vassalom.

Yuqoridag‘i qaror poraxo‘rlarning umumiy majlislarida ham «bilittifoq» qabul qilinmishdir.

Ana endi, o‘lmasak ko‘ramizkim, bu hayot-mamot maydonida qaysi taraf yengar, qaysi taraf yengilar?

«Tayoq» bu muhim kurashda o‘zini betaraf tuta olmaydur. To‘g‘ridan-to‘g‘ri poraxo‘rlarni yoqlaydur. Chunki poraxo‘rlar hukumatdan emas, faqat xalqdangina pora olurlar. Bu ishdan hukumatning xazinasiga zarar bo‘lmas, yolg‘iz xalqning kissasigagina zarar bo‘lur. Shunday qimmatchilik zamonida poraxo‘rlikni qatag‘on etmak bechora «xodim ul-xalq»larni tiriklay go‘rga tiqmoq bilan barobardir.

Xayr, har holda, ikki tomong‘a ham muvaffaqiyat tilaymiz.

Boturbek

«Zarafshon» gazetasi, 1922 yil, 16 noyabr