6 март — Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий таваллуд топган кун

Ҳамза гўё сургун қилинган одамга ўхшайди. У ҳамиша Тошкент, Қўқон, Самарқанд сингари маданий марказлардан йироқда тутилди. Шўро йилларида бирорта китоби нашр этилмади. Ҳамма битганлари ё қўлёзма ҳолида, ёки вақтли матбуот саҳифаларида қолиб кетди. Ҳамза ҳамиша маориф тарқатишни, халқнинг фарзандларига билим беришни ўзининг асосий юмуши деб ҳисоблаган. Чунки шоир ватанпарвар зиёли, элсевар жадид сифатида маърифат ватан эркига олиб борадиган ёлғизгина йўл эканлигини яхши тасаввур этарди.

 Бегали Қосимов
ҲАМЗА ҲАКИМЗОДА НИЁЗИЙ ҲАҚИДА

Миллатим насли башардур, Ватаним куррайи арз,
Иккисин хизмати фарздур, иккисиндан жон қарз.
Ҳамза.

Оташин маърифатпарвар Ҳамза 1889-йилнинг 6-мартида Қўқон шаҳрида туғилган. Отаси, ўзининг таъбири билан айтганда, «Бухорога бориб халқ дўқтири» бўлиб қайтганлиги учун шоир номига табибнинг ўғли маъносида «Ҳакимзода» қўшиб айтилади. «Ниёзий» шоирнинг адабий тахаллуси. Ҳамза ўз таржимайи ҳолида ўн ёшида «ўзбекча, форсчага том саводли» бўлганлигини ёдга олади. Яъни бу икки тилда ўқиб, ёзиб, фикрлай олиш иқтидорига эга бўлган. Шу боисдан бўлса керак, Ҳамза ўн ёшидан Қўқондаги мадрасалардан бирида ўқий бошлайди. 1908-йилда Наманганга бориб, таҳсилни давом эттиради. У ерда Абдулла Тўқмуллин деган татар маърифатчиси билан танишади.

Шоир таржимайи ҳолида эслашича, ўн ёшларидан шеър машқ қила бошлаган. Тўқмуллин Ҳамзанинг юз саҳифадан ортиқроқ ҳажмдаги ижод намуналарини кўриб, унга ҳар жиҳатдан ёрдам ва маслаҳат беради. Наманганда Ҳамзанинг ташаббуси билан араб тили курси очилади. Унда ўн олти киши таълим олади. Иқтидорли Ҳамза уч ой ичида бу тилни маълум даражада ўзлаштириб отасига арабча хатлар ёза бошлайди. 1907-йилда ҳажга кетаётган отасини кузатиб Қашқаргача борган Ҳамза жадидларнинг «Вақт», «Боғчасарой» газеталари билан илк бор танишади ва кейинчалик уларнинг доимий ўқувчисига айланади. Бу газеталар билан танишиш ҳар нарсага қизиқувчи, таъсирчан ва тиниб-тинчимас. ёш шоирнинг дунёқараши, ҳаётга муносабатини ўзгартириб юборади. У мамлакатда юз бераётган воқеаларни, халқнинг ночор аҳволини, миллатнинг нотавонлигини жўшқин ёш миллатпарвар нигоҳи билан таҳлил қила бошлайди. Туркистоннинг асорат остидалиги, халқ орасидаги жаҳолат, иқтисоднинг таназзулдалиги, миллат учун куйинадиган кишиларнинг озлиги уни қайғуга солади, безовта қилади. Ана шу миллат қайғуси, келажак учун безовталик Ҳамзани умрининг охиригача тарк этмади.

Ёшлик йилларини ғанимат билган серғайрат Ҳамза доимо илм олиш учун тинимсиз изланишда бўлди. Таҳсилни давом эттириш учун 1909-йилда Бухорога бориб яшади. 1912-йилда ҳаж амалини ўташ, дунё кўриб, кенгроқ билим олиш истагида Афғонистон, Ҳиндистон, Туркия, Саудия, Россия сингари мамлакатларнинг бир қатор шаҳарларида бўлиб, Истанбулда ўқиш учун тўхтайди. Лекин оилавий шароит тақозосига кўра уйига қайтишга мажбур бўлади. Халқни маърифатли кўришни орзу қилган, мавжуд маориф тизимидан қониқмаган Ҳамза бир неча марта турли жойларда болалар ва катталар учун мактаблар очади. У мактабларнинг янги педагогик талаблар асосида иш кўришига ҳаракат қиларди.

Ҳамзанинг мактабларида савод тез чиқарилгани учун ҳам эл орасида тез машҳур бўлиб кетди. Аммо туркистонликларнинг чинакам саводли бўлишини истамаган чор амалдорлари ёш маърифатчининг мактабларини зўрлик билан ёпиб ташлаб, ундаги ашёларни мусодара қилдилар. Бу ҳақда шоир 1926-йилнинг 25-августида ёзган таржимайи ҳолида шундай эслайди: «1914-йилларнинг охирларида Марғилонда мактаб очдим. 8 ойга бормай Андреев исминдаги Скоблев маориф раҳбари томонидан мажбурий ёпилди. Ундан яна Ҳўқанд келиб, бир қанча ўзимга яқин кишилар тўплаб, уларнинг ёрдами билан йўқсул болалар учун пулсиз ўқитиш мактаби очдим. 20- 30, кейин 15-16 киши бир ойгина ёрдам бердилар, ўзим 4 ойча давом эттугандан кейин, уяз (русча туман маъносидаги “уезд» сўзининг бузиб айтилиши) началниги томонидан тинтув бўлиб, ёпилди. Лекин ҳеч бир қандай қоғозларим қўлига тушмагани учун қамалмай қутулдим».

Кўрдингизми, азиз ўқувчи! Ҳамза миллатдошларига маърифат тарқатиш учун вақтини ҳам, маблағини ҳам, жонини ҳам аямаган. Аммо миллат душманлари унинг эркин фаолият кўрсатишига йўл бермаганлар. Маърифатчи шоир ўзи очган янги мактаблар учун янгича йўналишдаги ўқув ашёлари кераклигини ҳис этганлиги сабабли ўша йилларда бошланғич синф ўқувчилари учун «Енгил адабиёт», «Қироат китоби» сингари дарслик ва мажмуалар яратган. Ўз маблағи ҳисобидан мактаб очиб, уни керакли замонавий ўқув жиҳозлари билан таъминлаб, маош олмай ишлаганлигига қарамай, Ҳамза рус амалдорлари томонидан сиқувга олинди. Аммо шоир танлаган йўлидан қайтмади. Шоир 19л5-йилда Марғилонда «Ғайрат» кутубхонасини очди. У кутубхона ёрдамида кишиларга маърифат тарқатиш мақсадида унинг қошида босмахона ва нашриёт ташкил қилиб, матбуот нашрларини йўлга қўймоқчи бўлди.

Россияда 1917-йилнинг февралида рўй берган ва подшонинг тахтдан кетишига сабаб бўлган тўнтаришни Ҳамза қувонч билан кутиб олди. У Туркистон ҳаётида катта ўзгаришлар бўлишига, халқ озодликка чиқишига умид қилди. Шу йилнинг 27-ноябрида эълон қилинган Туркистон Мухторияти бу умидни ишончга айлантирди. Кейинчалик шоир мухторитятнинг қонга ботирилганлигини кўради. Шоир 1917-йилнинг октабрида содир этилган ва жамиятнинг камбағал тоифасини ҳам бахтли қилишга ваъда берган иккинчи тўнтаришни амалга оширган болшевиклар халқнинг ҳаётини яхшилашга ҳаракат қилар деб ўйлади. Ва маълум вақт уларнинг ғоялари таъсирида бўлиб, турли шўро идораларда хизмат қилди.

Ҳамза, қаерда бўлмасин, ўз миллатдошларининг маърифатли, билимли ва қилиш маданий савиясини юксалтиришга ҳаракат қилди. Шунинг учун ҳам аҳолининг турли қатламлари орасига кўпроқ кириб бориш, уларни замонавий маърифат ва маданият ютуқлари билан таништиришга ҳаракат қилди. Узоқни кўра оладиган истеъдодли Ҳамза ўзбек халқи ҳаётига янгича мактабдан ташқари театр ҳам кириб бориши зарурлигини англади. Мутахассисларнинг айтишларича, Ҳамза ўзбеклар орасидан биринчи бўлиб, 1908-йилдаёқ саҳна асари яратган: Шунингдек, унинг бир қанча куйларни нотага солгани, биринчилардан бўлиб роман ва опера ёзгани маълумдир.

Замондошларининг эслашларича, Ҳамза қўшиқни ўрнига қўйиб куйлаган, кўплаб миллий ва Оврўпо мусиқа асбобларини маҳорат билан чала олган, ўзи ёзган қатор песаларга режиссёрлик қилган, уларда асосий ролларни ўйнаган. Янгиликка ўч, тиним билмас миллатпарвар шоир қилаётган ишлар рус болшевиклари ҳамда уларнинг кўнглини олиш учун ўз миллатига хиёнат қилишга тайёр турадиган манқурт маҳаллий маъмурларга ёқмайди. Шунинг учун у бир қарасангиз Бухорода, гоҳ Хоразмда, гоҳ Тошкентда, яна Хоразмда, сўнг Хўжайлида, ундан кейин Қўқон ва, ниҳоят, 1925-йилнинг августидан она юрти Фарғонанинг Аввал қишлоғида юришга мажбур бўлади.

Эътибор қилган бўлсангиз, Ҳамза гўё сургун қилинган одамга ўхшайди. У ҳамиша Тошкент, Қўқон, Самарқанд сингари маданий марказлардан йироқда тутилди. Шўро йилларида бирорта китоби нашр этилмади. Ҳамма битганлари ё қўлёзма ҳолида, ёки вақтли матбуот саҳифаларида қолиб кетди. Шўро ҳукумати Ҳамзани атай энг хавфли жойларга, қалтис ишларга юборар эди. Акс ҳолда, Фарғона водийси қишлоқларида колхоз (коллектив хўжалик)лар барпо этиш хўжалик ишларидан мутлақо йироқ шоир одамга буюрилмаган бўларди. Тиним билмас шоир 1928-йилда янги турмушни йўлга қўйиш учун Шоҳимардонга юборилди. Шу ерда 1929-йил 18-мартида Ҳамза янги тузум жосуслари қутқуси билан жоҳил одамлар томонидан ваҳшиёна тарзда ўлдирилди.

Сиз Ҳамзанинг таржимайи ҳолини ўқиб билиб олдингизки, у ҳамиша маориф тарқатишни, халқнинг фарзандларига билим беришни ўзининг асосий юмуши деб ҳисоблаган. Чунки шоир ватанпарвар зиёли, элсевар жадид сифатида маърифат ватан эркига олиб борадиган ёлғизгина йўл эканлигини яхши тасаввур этарди. Миллатининг фаровон яшашини орзу қилган, ватанда жаҳолат ҳукмронлик қилаётганидан қийналган шоир барча бахтсизликларнинг сабаби маърифатсизликда, одамларнинг ўқимаганлигида, ўқишга шароитнинг йўқлигида деб ҳисоблайди. У биринчи синф ўқувчилари учун 1914- йилда яратган «Енгил адабиёт» дарслигида:

Мактаб — миллатни гули,
Миллат анинг булбули,
Мактабсиз қолган миллат
Бошқа чаманни қули…

деб ёзган эди. Миллатни маърифатли кўриш Ҳамзанинг деярли барча асарларидаги асосий фикр ҳисобланади. Илмсизлик туфайли қолоқлик ботқоғига ботган Туркистонга, она Ватанига шоир дард билан мурожаат қилади:

Тургил, дарддан жисмингни соғла, Туркистон,
Дониш ўтига бағринг доғла, Туркистон.

Нодонлик уйқусида ётиш, ўз ғариб аҳволига бепарволик, тараққиётнинг омили бўлмлш илмга интилмаслик – оғир дард. Шеърнинг лирик қаҳрамони Туркистонни лоқайдлик тўшагидан туришга, жисмини маърифатсизлик деб аталмиш касалликдан қутултиришга ундайди. Шундай қилинсагина «Маърифатга етмоқни чоғлаш” мумкин: Шоир Туркистон дея ўлкага мурожаат этганида, қисм орқали умумни, яъни ўлка аҳолисини кўзда тутади. Шоир ҳайрон: нега бизнинг миллатимиз ғафлат уйқусини бунчалар суяди, ваҳшийликдан, илмсизликдан не яхшилик кўрди эканки, улардан ажралгиси келмайди. Мана шу ҳолатлар уни:

Йиғла, йиғла, Туркистон, йиғла, Туркистон,
Руҳсиз танлар тебрансун, йиғла, Туркистон…

дея нола чекишга мажбур қилади. Шоир шонли ўтмишга эга Туркистондай ўлканинг қанчалик аянчли аҳволга тушиб қолганлигини қуруқ ахборот тарзида айтиб ўтирмай, «йиғла» сўзини такрорлаш орқали ўша аҳволни ифодаловчи бадиий иқлим яратади. Йиғи шундай астойдил ва кучли бўлиши керакки, «руҳсиз танлар тебрансун». Ўқувчи ҳайрон бўлиши мумкин. Нега руҳсиз тан? Жонсизми ёки руҳсиз? Ё бу иккаласи бир хил тушунчами? Аллоҳга кўр-кўрона, шунчаки тоат-ибодат қилиш — руҳсизлик белгиси. Аллоҳни илм ва кўнгил билан танишга интилган, эртанги кунга умид билан қараган кишилардагина руҳ бўлади. Бу келажакка ишонч руҳидир. Шоир талқинича, Туркистон халқи ўзининг аянч аҳволидан шунчалар фиғон чекиши зарурки, бу фиғон, бу йиғи руҳдан маҳрум, яъни умидсиз ва ҳамма нарсага лоқайд кишиларга ҳам таъсир қилсин, тебрантирсин. Шу хилдаги фикрлар шоирнинг “Яхши ҳолин йўқотган оқибатсиз Туркистон» деб бошланувчи шеърига ҳам хос. Янгиликка интилмаслиги, лоқайдлиги туфайли қадимги шуҳратини йўқотган Туркистоннинг ғариблигидан аччиқ куйиниш натижаси сифатида ёзилган мазкур шеърда ота юрт Туркистонга, унинг маърифатсиз халқига қарата аччиқ таъналар айтилади. Ҳамзанинг шу шеъри, қайсидир даражада, куюнчак фарзанднинг айбномаси ҳамдир. Шоир Туркистоннинг шон-шавкати оламга машҳур бўлган замонларнинг ўтиб кетганидан қайғуради:

Эсиз, эсиз Туркистон, қани аввалги ҳоли?
Оламга зиё берган ул хуршиди иқболи?

Шоир юртнинг истиқболидан ҳам хотиржам эмас. Шу аҳволда қолинса, миллат баттар хор бўлади. Шоир юрт катталарини миллатнинг уволи тутмасмикин, дея ўйга толади. Уни қийнаган нарса шуки, халқнинг илмсизлиги, ўз ҳаққини танимаслиги, кашфиётларга интилмаслиги сабаб тараққиёт йўқ. Юртни эса бир тўда нобакор-у келгиндилар эгаллаб олишган:

Ватанга молик бўлди нобакор-у тўнғизлар,
Оёқ остида қолди неча сандек дилсўзлар.

Ҳамза маърифат орқали миллатни озодликка чорлайди, Ватанни босқинчилардан озод қилиш учун ўзини, ўзлигини таниган, ғурурли кишилар, юртнинг чинакам эгалари тарбияланиши кераклигини таъкидлайди. Шеърда нақарот ўрнида келиб, ҳар банддан сўнг такрорланадиган:

Зулмат тоши ёғилса-да кўзи очулмаз,
Руҳсиз тандур, ханжар урса, қони сочулмаз

мисраларида шоирнинг куйинишлари, алам-у изтироблари жуда таъсирчан ифодаланади.

Ҳамзанинг «Дардига дармон истамас» шеъри ҳам руҳи, мавзу йўналиши билан юқоридаги асарларига ҳамоҳанг. Агар тилга олинган шеърларнинг мундарижаси барча Туркистон аҳлига қаратилган бўлса, 1927-йилда яратилган «Ўзбек хотин-қизларига» ғазали бевосита аёлларга қилинган мурожаат тариқасида битилган. Асрий уйқуда ётган, зулм остида эзилган ватандошларига озодлик хабарини етказишга бел боғлаган, уни уйғотишга аҳд қилган шоир бу асарида ҳам маърифат мавзусига қўл уради. Шоир жаҳолатга қул бўлганлар томонидан ислом динининг талабларига зид равишда илм олишдан четлатилган, шу сабабли ижтимоий ҳаётда мавқега эга бўлмаган аёлларга мурожаат қилиб, уларни маърифатга ундайди. Ғазал шаклида битилган бу шеърда аёлларнинг ҳолати образли тарзда таъсирчан ифодаланган. Ҳамзанинг шеърга юклаган асосий фикри аёлларни паранжидан чиқаришгина эмас, балки уларни том маънода очиш, яъни онгини оқартириш, ақлини пешлаш, руҳини уйғотиш, уларда ўзлигини намойиш қилиш истагини пайдо этиш. Шунинг учун ҳам ғазал:

Сен қачон маорифнинг даргоҳига йўл топсанг,
— Нурларин олиб кўзга сурмайи Сулаймон қил,

деган хитоб билан якунланади. Шоир бу шеърида ҳам жаҳолат бағрини илм тиғи бирла қон қилишга умид боғлайди. Ҳамза ҳар қандай тараққиётнинг асоси миллат вакилларига илм ўргатишда эканлигини кўзда тутади. Илмнинг аҳамиятини, инсон ҳаётида маърифат тутган юксак мақомни тасвирлашга йўналтирилган адабиёт маърифатчилик адабиёти ҳисобланади. Ўзбек адабиётида жуда қадим замонлардан буён маърифатни тараннум этишга алоҳида эътибор берилган. Юсуф Хос Ҳожиб, Аҳмад Югнакий сингари кўп асрлар олдин яшаб ўтган адиблар ҳам маърифатни улуғлаб асарлар ёзганлар.

Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий
ШЕЪРЛАР

ЙИҒЛА, ТУРКИСТОН

Йиғла, йиғла, Туркистон, йиғла, Туркистон,
Руҳсиз танлар тебрансун, йиғла, Туркистон.
Тургил, дарддан жисмингни соғла, Туркистон,
Дониш ўтига бағринг доғла, Туркистон.
Белга ҳиммат камарин боғла, Туркистон,
Маърифатга етмоқни чоғла, Туркистон
Йиғла, йиғла, Туркистон, йиғла, Туркистон,
Руҳсиз танлар тебрансун, йиғла, Туркистон.

Боғли қолди қўлимиз ваҳшат домида,
Бошлар чайналмасунму ғафлат комида?
Кўкрак қони кўрунди ғурбат жомида,
Маҳв ўлди шаръ нури бидъат шомида.
Йиғла, йиғла, Туркистон, йиғла, Туркистон,
Руҳсиз танлар тебрансун, йиғла, Туркистон.

Кўзлар уйқудан тўймас, доим ғафлатда,
Не саодат кўрмишбиз, билмам, ваҳшатда,
Бўлдик бугун саргардон дашти зиллатда,
Ўтар ўхшар ҳолимиз бўйла зулматда.
Йиғла, йиғла, Туркистон, йиғла, Туркистон,
Руҳсиз танлар тебрансун, йиғла, Туркистон.

Мактаб очинг, боёнлар, бўлинг ҳимматли,
Бўлсун ўқур сибёнлар олий ғайратли.
Шояд бўлсун миллатга содиқ хизматли,
Бу кўнгуллар қувонсун қолмай ҳасратли.
Йиғла, йиғла, Туркистон, йиғла, Туркистон,
Руҳсиз танлар тебрансун, йиғла, Туркистон.

Дариғ тутманг илм учун кетса мол-у жон,
Ўқув фарзлиги минг йўл қуръонда фармон.
Маърифатсиз тонулмас аҳкоми иймон,
Илмсизга айтулмас комил мусулмон.
Йиғла, йиғла, Туркистон, йиғла, Туркистон.
Руҳсиз танлар тебрансун, йиғла, Туркистон.

Маҳзун Ниҳон кўп оғлар миллат боғига,
Мавсум ўтуб ғафлатдан тушган доғига.
Боғбонлар боқмаюр сўл-у соғига,
Қиш келгач сўнг нетармиз гулшан зоғига.
Йиғла, йиғла, Туркистон, йиғла, Туркистон,
Руҳсиз танлар тебрансун, йиғла, Туркистон.

————————
Ваҳшат доми — ваҳший (ёввойи)лик тузоғи.
Ғафлат коми — уйқу қучоғи, қўйни.
Ғурбат жоми — ғариблик, бечоралик қадаҳи.
Маҳв ўлди — йўқолди, йўқ бўлди.
Шаръ нури — шариат нури.
Бидъат — дин талабларига хилоф янги ақида.
Бидъат шоми — бидъат туфайли тушган қоронғилик.
Дашти зиллат — хорлик, тубанлик дашти.
Сибёнлар — ёшлар.
Аҳкоми иймон — иймон ҳукмлари.
Оғлар — йиғлар.

ТУРКИСТОН

Яхши ҳолин йўқотган, оқибатсиз Туркистон,
Истиқболин ушотган, офиятсиз Туркистон,
Ўз жисмига ўқ отган, ҳамиятсиз Туркистон,
Зиллат лойига ботган, эй ғайратсиз Туркистон!
Зулмат тоши ёғилса-да, кўзи очулмаз,
Руҳсиз тандур, ханжар урса, қони сочулмаз.

Ўзгалар миллати-чун мол-у жон ила қурбон,
Фикру дониш йўлида бағр-у жигари бирён,
Бор-у йўқни қилурлар илм йўлига эҳсон,
Ажаб, бизни Туркистон доим ер бирла яксон.
Зулмат тоши ёғилса-да, кўзи очулмаз,
Руҳсиз тандур, ханжар урса, қони сочулмаз.

Ҳиммат чашмаси қуруб, ғайрат боғчаси сўлган,
Синуб эҳсонли қўли, ибрат кўзи кўр бўлган,
Исломнинг исми қолуб, жисми ерга кўмулган,
Эсиз, шундоғ Туркистон нобакорларга тўлган.
Зулмат тоши ёғилса-да, кўзи очулмаз,
Руҳсиз тандур, ханжар урса, қони сочулмаз.

Бўғзи сори тўлгунча ғафлат шаробин ичган,
Ўлмасидан илгари жисмига кафан бичган,
Умид риштасин кесуб, ор-номусидан кечган,
Боғлу қўлинг, Туркистон, нобакорларму чечган?
Зулмат тоши ёғилса-да кўзи очулмаз,
Руҳсиз тандур, ханжар урса, қони сочулмаз.

Эсиз, эсиз Туркистон, қани аввалги ҳоли?
Оламга зиё берган ул хуршиди иқболи?
Абри ғафлат қуршади, тун бўлди истиқболи,
Хўр бўлса миллатимиз, тутмасмукин уволи?
Зулмат тоши ёғилса-да, кўзи очулмаз.
Руҳсиз тандур, ханжар урса, қони сочулмаз.

Оғла, оғла, Ниҳоний, кеча бўлди кундузлар,
Фалакда кўринмаюр моҳтоб ила юлдузлар.
Ватанга молик бўлди нобакор-у тўнғизлар,
Оёғ остида қолди неча сандек дилсўзлар.
Зулмат тоши ёғилса-да, кўзи очулмаз,
Руҳсиз тандур, ханжар урса, қони сочулмаз.

——————————

Ушотган — майдалаган, бой берган.
Офиятсиз — тинчлик, соғлик.
Ҳамиятсиз — ғурурсиз.
Бирён — қовурилган.
Нобакорлар — ишга яроқсизлар, нокаслар.
Абри ғафлат – ғафлат булути.
Молик бўлди – эга бўлди.

ДАРДИГА ДАРМОН ИСТАМАС

Бизни Туркистон эли дардига дармон истамас,
Зулмат ичра кечса умри, моҳи тобон истамас,
Ухлама кўп, ўзбек эли, асри тараққий вақтида.

Кўнглидур ошуфтайи лавҳи тараб, нафс-у ҳаво,
Тилса зиллат ханжари бағрини Луқмон истамас,
Ухлама кўп, ўзбек эли, асри тараққий вақтида.

Қўлидадир доми тама, кўзидадур кайфи хумор,
Соч оқаруб қадди хам бўлса пушаймон истамас,
Ухлама кўп, ўзбек эли, асри тараққий вақтида.

Илмсизликда ҳама келган балони англаюр,
Иттифоқу ғайрат айлаб лек ирфон истамас,
Ухлама кўп, ўзбек эли, асри тараққий вақтида.

Ўзга миллат учсалар ҳикмат топиб суйи само,
Бизни эллар лоақал ер узра даврон истамас,
Ухлама кўп, ўзбек эли, асри тараққий вақтида.

Ўзгалар этмоқда ҳар кун бинг санойи ихтиро,
Биз ақалли топмоққа беранж бир нон истамас,
Ухлама кўп, ўзбек эли, асри тараққий вақтида.

Бу на ваҳшат, на жаҳолат эр-қизу, пир-у жувон,
Доми ғафлатдин халос ўлмакка имкон истамас,
Ухлама кўп, ўзбек эли, асри тараққий вақтида.

Эй Ниҳон, бинг ҳайф, эй инсоният, исломият,
Миллати хор ўлмағин ҳеч номусулмон истамас
Ухлама кўп, ўзбек эли, асри тараққий вақтида.

—————————-
Ошуфта — шайдо, ошиқ.
Лавҳи тараб — маишат, шодлик ёзуви.
Нафсу ҳаво – нафс истаги.
Доми тамаъ- тамаъ тузоғи.
Хам — эгилган, букилган.
Суйи само — осмон таратлари, осмон томонлари.
Бинг санойи ихтиро — минг хил кашфиётлар яратиш.

ЎЗБЕК ХОТИН-ҚИЗЛАРИГА

Келди очилур чоғи, ўзлигинг намоён қил,
Парчалаб кишанларни ҳар томон паришон қил.

Мактаб, анжуман борғил, унда фикр очиб гоҳи
Илм-у фан тиғи бирла жаҳл бағрини қон қил.

Сояларда сарғайган юзларинг қилиб гулгун,
Сен ҳам аҳли донишлар базмини гулистон қил.

Чўриликни муллалар сенга қилдилар тақрир,
Кел, бугун бу захмингга маърифатни дармон қил.

Оналик ҳуқуқингни ҳурмат этмаганларни
Юзларин қаро айлаб, феълидан пушаймон қил.

Ой юзинг қаро чиммат зулмидан қутултиргил,
Чиқ қоронғи турмушдан, нур ичида жавлон қил.

Сен қачон маорифнинг даргоҳига йўл топсанг,
Нурларин олиб кўзга сурмайи Сулаймон қил.

—————————
Тақрир — иқрор, қарор.

ЖОНЛАРНИ ЖОНОНИ ВАТАН

Ватан, ватан дер эдилар, на дер эдим билмай они,
Энди билсам Ватан эркон бу танларнинг ширин жони.
Бир жон эмас, эй суйгули, томирларнинг қони
Ватан, Сенсан, бале, билганлара жонларни жонони Ватан!

Сенсан бизлара чин туғмиш бир мунглиқ ано,
Боқғунг тирик бўлсак, агар ўлсок қучоғинда яно,
Бир жон эмас, эй суйгули, томирларнинг қони Ватан,
Сенсан, бале, билганлара жонларни жонони Ватан!

Эсиз, эсиз, туғғонларинг кўз юмиб ўқ отуб сани,
Боғлаб қўлинг ёвузларга не олдилар сотуб сани?
Бир жон эмас, эй суйгули, томирларнинг қони Ватан,
Сенсан, бале, билганлара жонларни жонони Ватан!

Билувчилар қўл тутмади, бизга сани тонутмади,
Билмам, неларга алдануб тангри буйруғин тутмади.
Бир жон эмас, эй суйгули, томирларнинг қони Ватан,
Сенсан, бале, билганлара жонларни жонони Ватан!

Билимсизлар англашмади, оҳ-у войинг тинглашмади,
Билгувчилар бурчи экан ўнғайламоқ, ўнглашмади.
Бир жон эмас, эй суйгули, томирларнинг қони Ватан,
Сенсан, бале, билганлара жонларни жонони Ватан!

Ниҳон йиғлаб қон ютунур, кечмоғлиғингни ўтунур
Мундин буён ўғлонларинг чандон тонурга тутунур.
Бир жон эмас, эй суйгули, томирларнинг қони Ватан,
Сенсан, бале, билганлара жонларни жонони Ватан!

6 mart — Hamza Hakimzoda Niyoziy tavallud topgan kun

Hamza go‘yo surgun qilingan odamga o‘xshaydi. U hamisha Toshkent, Qo‘qon, Samarqand singari madaniy markazlardan yiroqda tutildi. Sho‘ro yillarida birorta kitobi nashr etilmadi. Hamma bitganlari yo qo‘lyozma holida, yoki vaqtli matbuot sahifalarida qolib ketdi. Hamza hamisha maorif tarqatishni, xalqning farzandlariga bilim berishni o‘zining asosiy yumushi deb hisoblagan. Chunki shoir vatanparvar ziyoli, elsevar jadid sifatida ma’rifat vatan erkiga olib boradigan yolg‘izgina yo‘l ekanligini yaxshi tasavvur etardi.

Begali Qosimov
HAMZA HAKIMZODA NIYOZIY HAQIDA

Millatim nasli bashardur, Vatanim kurrayi arz,
Ikkisin xizmati farzdur, ikkisindan jon qarz.
Hamza.

Otashin ma’rifatparvar Hamza 1889-yilning 6-martida Qo’qon shahrida tug’ilgan. Otasi, o’zining ta’biri bilan aytganda, «Buxoroga borib xalq do’qtiri» bo’lib qaytganligi uchun shoir nomiga tabibning o’g’li ma’nosida «Hakimzoda» qo’shib aytiladi. «Niyoziy» shoirning adabiy taxallusi. Hamza o’z tarjimayi holida o’n yoshida «o’zbekcha, forschaga tom savodli» bo’lganligini yodga oladi. Ya’ni bu ikki tilda o’qib, yozib, fikrlay olish iqtidoriga ega bo’lgan. Shu boisdan bo’lsa kerak, Hamza o’n yoshidan Qo’qondagi madrasalardan birida o’qiy boshlaydi. 1908-yilda Namanganga borib, tahsilni davom ettiradi. U yerda Abdulla To’qmullin degan tatar ma’rifatchisi bilan tanishadi.

Shoir tarjimayi holida eslashicha, o’n yoshlaridan she’r mashq qila boshlagan. To’qmullin Hamzaning yuz sahifadan ortiqroq hajmdagi ijod namunalarini ko’rib, unga har jihatdan yordam va maslahat beradi. Namanganda Hamzaning tashabbusi bilan arab tili kursi ochiladi. Unda o’n olti kishi ta’lim oladi. Iqtidorli Hamza uch oy ichida bu tilni ma’lum darajada o’zlashtirib otasiga arabcha xatlar yoza boshlaydi. 1907-yilda hajga ketayotgan otasini kuzatib Qashqargacha borgan Hamza jadidlarning «Vaqt», «Bog’chasaroy» gazetalari bilan ilk bor tanishadi va keyinchalik ularning doimiy o’quvchisiga aylanadi. Bu gazetalar bilan tanishish har narsaga qiziquvchi, ta’sirchan va tinib-tinchimas. yosh shoirning dunyoqarashi, hayotga munosabatini o’zgartirib yuboradi. U mamlakatda yuz berayotgan voqealarni, xalqning nochor ahvolini, millatning notavonligini jo’shqin yosh millatparvar nigohi bilan tahlil qila boshlaydi. Turkistonning asorat ostidaligi, xalq orasidagi jaholat, iqtisodning tanazzuldaligi, millat uchun kuyinadigan kishilarning ozligi uni qayg’uga soladi, bezovta qiladi. Ana shu millat qayg’usi, kelajak uchun bezovtalik Hamzani umrining oxirigacha tark etmadi.

Yoshlik yillarini g’animat bilgan serg’ayrat Hamza doimo ilm olish uchun tinimsiz izlanishda bo’ldi. Tahsilni davom ettirish uchun 1909-yilda Buxoroga borib yashadi. 1912-yilda haj amalini o’tash, dunyo ko’rib, kengroq bilim olish istagida Afg’oniston, Hindiston, Turkiya, Saudiya, Rossiya singari mamlakatlarning bir qator shaharlarida bo’lib, Istanbulda o’qish uchun to’xtaydi. Lekin oilaviy sharoit taqozosiga ko’ra uyiga qaytishga majbur bo’ladi. Xalqni ma’rifatli ko’rishni orzu qilgan, mavjud maorif tizimidan qoniqmagan Hamza bir necha marta turli joylarda bolalar va kattalar uchun maktablar ochadi. U maktablarning yangi pedagogik talablar asosida ish ko’rishiga harakat qilardi.

Hamzaning maktablarida savod tez chiqarilgani uchun ham el orasida tez mashhur bo’lib ketdi. Ammo turkistonliklarning chinakam savodli bo’lishini istamagan chor amaldorlari yosh ma’rifatchining maktablarini zo’rlik bilan yopib tashlab, undagi ashyolarni musodara qildilar. Bu haqda shoir 1926-yilning 25-avgustida yozgan tarjimayi holida shunday eslaydi: «1914-yillarning oxirlarida Marg’ilonda maktab ochdim. 8 oyga bormay Andreev ismindagi Skoblev maorif rahbari tomonidan majburiy yopildi. Undan yana Ho’qand kelib, bir qancha o’zimga yaqin kishilar to’plab, ularning yordami bilan yo’qsul bolalar uchun pulsiz o’qitish maktabi ochdim. 20- 30, keyin 15-16 kishi bir oygina yordam berdilar, o’zim 4 oycha davom ettugandan keyin, uyaz (ruscha tuman ma’nosidagi “uezd» so’zining buzib aytilishi) nachalnigi tomonidan tintuv bo’lib, yopildi. Lekin hech bir qanday qog’ozlarim qo’liga tushmagani uchun qamalmay qutuldim».

Ko’rdingizmi, aziz o’quvchi! Hamza millatdoshlariga ma’rifat tarqatish uchun vaqtini ham, mablag’ini ham, jonini ham ayamagan. Ammo millat dushmanlari uning erkin faoliyat ko’rsatishiga yo’l bermaganlar. Ma’rifatchi shoir o’zi ochgan yangi maktablar uchun yangicha yo’nalishdagi o’quv ashyolari kerakligini his etganligi sababli o’sha yillarda boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun «Yengil adabiyot», «Qiroat kitobi» singari darslik va majmualar yaratgan. O’z mablag’i hisobidan maktab ochib, uni kerakli zamonaviy o’quv jihozlari bilan ta’minlab, maosh olmay ishlaganligiga qaramay, Hamza rus amaldorlari tomonidan siquvga olindi. Ammo shoir tanlagan yo’lidan qaytmadi. Shoir 19l5-yilda Marg’ilonda «G’ayrat» kutubxonasini ochdi. U kutubxona yordamida kishilarga ma’rifat tarqatish maqsadida uning qoshida bosmaxona va nashriyot tashkil qilib, matbuot nashrlarini yo’lga qo’ymoqchi bo’ldi.

Rossiyada 1917-yilning fevralida ro’y bergan va podshoning taxtdan ketishiga sabab bo’lgan to’ntarishni Hamza quvonch bilan kutib oldi. U Turkiston hayotida katta o’zgarishlar bo’lishiga, xalq ozodlikka chiqishiga umid qildi. Shu yilning 27-noyabrida e’lon qilingan Turkiston Muxtoriyati bu umidni ishonchga aylantirdi. Keyinchalik shoir muxtorityatning qonga botirilganligini ko’radi. Shoir 1917-yilning oktabrida sodir etilgan va jamiyatning kambag’al toifasini ham baxtli qilishga va’da bergan ikkinchi to’ntarishni amalga oshirgan bolsheviklar xalqning hayotini yaxshilashga harakat qilar deb o’yladi. Va ma’lum vaqt ularning g’oyalari ta’sirida bo’lib, turli sho’ro idoralarda xizmat qildi.

Hamza, qaerda bo’lmasin, o’z millatdoshlarining ma’rifatli, bilimli va qilish madaniy saviyasini yuksaltirishga harakat qildi. Shuning uchun ham aholining turli qatlamlari orasiga ko’proq kirib borish, ularni zamonaviy ma’rifat va madaniyat yutuqlari bilan tanishtirishga harakat qildi. Uzoqni ko’ra oladigan iste’dodli Hamza o’zbek xalqi hayotiga yangicha maktabdan tashqari teatr ham kirib borishi zarurligini angladi. Mutaxassislarning aytishlaricha, Hamza o’zbeklar orasidan birinchi bo’lib, 1908-yildayoq sahna asari yaratgan: Shuningdek, uning bir qancha kuylarni notaga solgani, birinchilardan bo’lib roman va opera yozgani ma’lumdir.

Zamondoshlarining eslashlaricha, Hamza qo’shiqni o’rniga qo’yib kuylagan, ko’plab milliy va Ovro’po musiqa asboblarini mahorat bilan chala olgan, o’zi yozgan qator pesalarga rejissyorlik qilgan, ularda asosiy rollarni o’ynagan. Yangilikka o’ch, tinim bilmas millatparvar shoir qilayotgan ishlar rus bolsheviklari hamda ularning ko’nglini olish uchun o’z millatiga xiyonat qilishga tayyor turadigan manqurt mahalliy ma’murlarga yoqmaydi. Shuning uchun u bir qarasangiz Buxoroda, goh Xorazmda, goh Toshkentda, yana Xorazmda, so’ng Xo’jaylida, undan keyin Qo’qon va, nihoyat, 1925-yilning avgustidan ona yurti Farg’onaning Avval qishlog’ida yurishga majbur bo’ladi.

E’tibor qilgan bo’lsangiz, Hamza go’yo surgun qilingan odamga o’xshaydi. U hamisha Toshkent, Qo’qon, Samarqand singari madaniy markazlardan yiroqda tutildi. Sho’ro yillarida birorta kitobi nashr etilmadi. Hamma bitganlari yo qo’lyozma holida, yoki vaqtli matbuot sahifalarida qolib ketdi. Sho’ro hukumati Hamzani atay eng xavfli joylarga, qaltis ishlarga yuborar edi. Aks holda, Farg’ona vodiysi qishloqlarida kolxoz (kollektiv xo’jalik)lar barpo etish xo’jalik ishlaridan mutlaqo yiroq shoir odamga buyurilmagan bo’lardi. Tinim bilmas shoir 1928-yilda yangi turmushni yo’lga qo’yish uchun Shohimardonga yuborildi. Shu yerda 1929-yil 18-martida Hamza yangi tuzum josuslari qutqusi bilan johil odamlar tomonidan vahshiyona tarzda o’ldirildi.

Siz Hamzaning tarjimayi holini o’qib bilib oldingizki, u hamisha maorif tarqatishni, xalqning farzandlariga bilim berishni o’zining asosiy yumushi deb hisoblagan. Chunki shoir vatanparvar ziyoli, elsevar jadid sifatida ma’rifat vatan erkiga olib boradigan yolg’izgina yo’l ekanligini yaxshi tasavvur etardi. Millatining farovon yashashini orzu qilgan, vatanda jaholat hukmronlik qilayotganidan qiynalgan shoir barcha baxtsizliklarning sababi ma’rifatsizlikda, odamlarning o’qimaganligida, o’qishga sharoitning yo’qligida deb hisoblaydi. U birinchi sinf o’quvchilari uchun 1914- yilda yaratgan «Yengil adabiyot» darsligida:

Maktab — millatni guli,
Millat aning bulbuli,
Maktabsiz qolgan millat
Boshqa chamanni quli…

deb yozgan edi. Millatni ma’rifatli ko’rish Hamzaning deyarli barcha asarlaridagi asosiy fikr hisoblanadi. Ilmsizlik tufayli qoloqlik botqog’iga botgan Turkistonga, ona Vataniga shoir dard bilan murojaat qiladi:

Turgil, darddan jismingni sog’la, Turkiston,
Donish o’tiga bag’ring dog’la, Turkiston.

Nodonlik uyqusida yotish, o’z g’arib ahvoliga beparvolik, taraqqiyotning omili bo’lmlsh ilmga intilmaslik – og’ir dard. She’rning lirik qahramoni Turkistonni loqaydlik to’shagidan turishga, jismini ma’rifatsizlik deb atalmish kasallikdan qutultirishga undaydi. Shunday qilinsagina «Ma’rifatga yetmoqni chog’lash” mumkin: Shoir Turkiston deya o’lkaga murojaat etganida, qism orqali umumni, ya’ni o’lka aholisini ko’zda tutadi. Shoir hayron: nega bizning millatimiz g’aflat uyqusini bunchalar suyadi, vahshiylikdan, ilmsizlikdan ne yaxshilik ko’rdi ekanki, ulardan ajralgisi kelmaydi. Mana shu holatlar uni:

Yig’la, yig’la, Turkiston, yig’la, Turkiston,
Ruhsiz tanlar tebransun, yig’la, Turkiston…

deya nola chekishga majbur qiladi. Shoir shonli o’tmishga ega Turkistonday o’lkaning qanchalik ayanchli ahvolga tushib qolganligini quruq axborot tarzida aytib o’tirmay, «yig’la» so’zini takrorlash orqali o’sha ahvolni ifodalovchi badiiy iqlim yaratadi. Yig’i shunday astoydil va kuchli bo’lishi kerakki, «ruhsiz tanlar tebransun». O’quvchi hayron bo’lishi mumkin. Nega ruhsiz tan? Jonsizmi yoki ruhsiz? YO bu ikkalasi bir xil tushunchami? Allohga ko’r-ko’rona, shunchaki toat-ibodat qilish — ruhsizlik belgisi. Allohni ilm va ko’ngil bilan tanishga intilgan, ertangi kunga umid bilan qaragan kishilardagina ruh bo’ladi. Bu kelajakka ishonch ruhidir. Shoir talqinicha, Turkiston xalqi o’zining ayanch ahvolidan shunchalar fig’on chekishi zarurki, bu fig’on, bu yig’i ruhdan mahrum, ya’ni umidsiz va hamma narsaga loqayd kishilarga ham ta’sir qilsin, tebrantirsin. Shu xildagi fikrlar shoirning “Yaxshi holin yo’qotgan oqibatsiz Turkiston» deb boshlanuvchi she’riga ham xos. Yangilikka intilmasligi, loqaydligi tufayli qadimgi shuhratini yo’qotgan Turkistonning g’aribligidan achchiq kuyinish natijasi sifatida yozilgan mazkur she’rda ota yurt Turkistonga, uning ma’rifatsiz xalqiga qarata achchiq ta’nalar aytiladi. Hamzaning shu she’ri, qaysidir darajada, kuyunchak farzandning aybnomasi hamdir. Shoir Turkistonning shon-shavkati olamga mashhur bo’lgan zamonlarning o’tib ketganidan qayg’uradi:

Esiz, esiz Turkiston, qani avvalgi holi?
Olamga ziyo bergan ul xurshidi iqboli?

Shoir yurtning istiqbolidan ham xotirjam emas. Shu ahvolda qolinsa, millat battar xor bo’ladi. Shoir yurt kattalarini millatning uvoli tutmasmikin, deya o’yga toladi. Uni qiynagan narsa shuki, xalqning ilmsizligi, o’z haqqini tanimasligi, kashfiyotlarga intilmasligi sabab taraqqiyot yo’q. Yurtni esa bir to’da nobakor-u kelgindilar egallab olishgan:

Vatanga molik bo’ldi nobakor-u to’ng’izlar,
Oyoq ostida qoldi necha sandek dilso’zlar.

Hamza ma’rifat orqali millatni ozodlikka chorlaydi, Vatanni bosqinchilardan ozod qilish uchun o’zini, o’zligini tanigan, g’ururli kishilar, yurtning chinakam egalari tarbiyalanishi kerakligini ta’kidlaydi. She’rda naqarot o’rnida kelib, har banddan so’ng takrorlanadigan:

Zulmat toshi yog’ilsa-da ko’zi ochulmaz,
Ruhsiz tandur, xanjar ursa, qoni sochulmaz

misralarida shoirning kuyinishlari, alam-u iztiroblari juda ta’sirchan ifodalanadi.

Hamzaning «Dardiga darmon istamas» she’ri ham ruhi, mavzu yo’nalishi bilan yuqoridagi asarlariga hamohang. Agar tilga olingan she’rlarning mundarijasi barcha Turkiston ahliga qaratilgan bo’lsa, 1927-yilda yaratilgan «O’zbek xotin-qizlariga» g’azali bevosita ayollarga qilingan murojaat tariqasida bitilgan. Asriy uyquda yotgan, zulm ostida ezilgan vatandoshlariga ozodlik xabarini yetkazishga bel bog’lagan, uni uyg’otishga ahd qilgan shoir bu asarida ham ma’rifat mavzusiga qo’l uradi. Shoir jaholatga qul bo’lganlar tomonidan islom dinining talablariga zid ravishda ilm olishdan chetlatilgan, shu sababli ijtimoiy hayotda mavqega ega bo’lmagan ayollarga murojaat qilib, ularni ma’rifatga undaydi. G’azal shaklida bitilgan bu she’rda ayollarning holati obrazli tarzda ta’sirchan ifodalangan. Hamzaning she’rga yuklagan asosiy fikri ayollarni paranjidan chiqarishgina emas, balki ularni tom ma’noda ochish, ya’ni ongini oqartirish, aqlini peshlash, ruhini uyg’otish, ularda o’zligini namoyish qilish istagini paydo etish. Shuning uchun ham g’azal:

Sen qachon maorifning dargohiga yo’l topsang,
— Nurlarin olib ko’zga surmayi Sulaymon qil,

degan xitob bilan yakunlanadi. Shoir bu she’rida ham jaholat bag’rini ilm tig’i birla qon qilishga umid bog’laydi. Hamza har qanday taraqqiyotning asosi millat vakillariga ilm o’rgatishda ekanligini ko’zda tutadi. Ilmning ahamiyatini, inson hayotida ma’rifat tutgan yuksak maqomni tasvirlashga yo’naltirilgan adabiyot ma’rifatchilik adabiyoti hisoblanadi. O’zbek adabiyotida juda qadim zamonlardan buyon ma’rifatni tarannum etishga alohida e’tibor berilgan. Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy singari ko’p asrlar oldin yashab o’tgan adiblar ham ma’rifatni ulug’lab asarlar yozganlar.

Hamza Hakimzoda Niyoziy
SHE’RLAR

YIG’LA, TURKISTON

Yig’la, yig’la, Turkiston, yig’la, Turkiston,
Ruhsiz tanlar tebransun, yig’la, Turkiston.
Turgil, darddan jismingni sog’la, Turkiston,
Donish o’tiga bag’ring dog’la, Turkiston.
Belga himmat kamarin bog’la, Turkiston,
Ma’rifatga yetmoqni chog’la, Turkiston
Yig’la, yig’la, Turkiston, yig’la, Turkiston,
Ruhsiz tanlar tebransun, yig’la, Turkiston.

Bog’li qoldi qo’limiz vahshat domida,
Boshlar chaynalmasunmu g’aflat komida?
Ko’krak qoni ko’rundi g’urbat jomida,
Mahv o’ldi shar’ nuri bid’at shomida.
Yig’la, yig’la, Turkiston, yig’la, Turkiston,
Ruhsiz tanlar tebransun, yig’la, Turkiston.

Ko’zlar uyqudan to’ymas, doim g’aflatda,
Ne saodat ko’rmishbiz, bilmam, vahshatda,
Bo’ldik bugun sargardon dashti zillatda,
O’tar o’xshar holimiz bo’yla zulmatda.
Yig’la, yig’la, Turkiston, yig’la, Turkiston,
Ruhsiz tanlar tebransun, yig’la, Turkiston.

Maktab oching, boyonlar, bo’ling himmatli,
Bo’lsun o’qur sibyonlar oliy g’ayratli.
Shoyad bo’lsun millatga sodiq xizmatli,
Bu ko’ngullar quvonsun qolmay hasratli.
Yig’la, yig’la, Turkiston, yig’la, Turkiston,
Ruhsiz tanlar tebransun, yig’la, Turkiston.

Darig’ tutmang ilm uchun ketsa mol-u jon,
O’quv farzligi ming yo’l qur’onda farmon.
Ma’rifatsiz tonulmas ahkomi iymon,
Ilmsizga aytulmas komil musulmon.
Yig’la, yig’la, Turkiston, yig’la, Turkiston.
Ruhsiz tanlar tebransun, yig’la, Turkiston.

Mahzun Nihon ko’p og’lar millat bog’iga,
Mavsum o’tub g’aflatdan tushgan dog’iga.
Bog’bonlar boqmayur so’l-u sog’iga,
Qish kelgach so’ng netarmiz gulshan zog’iga.
Yig’la, yig’la, Turkiston, yig’la, Turkiston,
Ruhsiz tanlar tebransun, yig’la, Turkiston.

————————
Vahshat domi — vahshiy (yovvoyi)lik tuzog’i.
G’aflat komi — uyqu quchog’i, qo’yni.
G’urbat jomi — g’ariblik, bechoralik qadahi.
Mahv o’ldi — yo’qoldi, yo’q bo’ldi.
Shar’ nuri — shariat nuri.
Bid’at — din talablariga xilof yangi aqida.
Bid’at shomi — bid’at tufayli tushgan qorong’ilik.
Dashti zillat — xorlik, tubanlik dashti.
Sibyonlar — yoshlar.
Ahkomi iymon — iymon hukmlari.
Og’lar — yig’lar.

TURKISTON

Yaxshi holin yo’qotgan, oqibatsiz Turkiston,
Istiqbolin ushotgan, ofiyatsiz Turkiston,
O’z jismiga o’q otgan, hamiyatsiz Turkiston,
Zillat loyiga botgan, ey g’ayratsiz Turkiston!
Zulmat toshi yog’ilsa-da, ko’zi ochulmaz,
Ruhsiz tandur, xanjar ursa, qoni sochulmaz.

O’zgalar millati-chun mol-u jon ila qurbon,
Fikru donish yo’lida bag’r-u jigari biryon,
Bor-u yo’qni qilurlar ilm yo’liga ehson,
Ajab, bizni Turkiston doim yer birla yakson.
Zulmat toshi yog’ilsa-da, ko’zi ochulmaz,
Ruhsiz tandur, xanjar ursa, qoni sochulmaz.

Himmat chashmasi qurub, g’ayrat bog’chasi so’lgan,
Sinub ehsonli qo’li, ibrat ko’zi ko’r bo’lgan,
Islomning ismi qolub, jismi yerga ko’mulgan,
Esiz, shundog’ Turkiston nobakorlarga to’lgan.
Zulmat toshi yog’ilsa-da, ko’zi ochulmaz,
Ruhsiz tandur, xanjar ursa, qoni sochulmaz.

Bo’g’zi sori to’lguncha g’aflat sharobin ichgan,
O’lmasidan ilgari jismiga kafan bichgan,
Umid rishtasin kesub, or-nomusidan kechgan,
Bog’lu qo’ling, Turkiston, nobakorlarmu chechgan?
Zulmat toshi yog’ilsa-da ko’zi ochulmaz,
Ruhsiz tandur, xanjar ursa, qoni sochulmaz.

Esiz, esiz Turkiston, qani avvalgi holi?
Olamga ziyo bergan ul xurshidi iqboli?
Abri g’aflat qurshadi, tun bo’ldi istiqboli,
Xo’r bo’lsa millatimiz, tutmasmukin uvoli?
Zulmat toshi yog’ilsa-da, ko’zi ochulmaz.
Ruhsiz tandur, xanjar ursa, qoni sochulmaz.

Og’la, og’la, Nihoniy, kecha bo’ldi kunduzlar,
Falakda ko’rinmayur mohtob ila yulduzlar.
Vatanga molik bo’ldi nobakor-u to’ng’izlar,
Oyog’ ostida qoldi necha sandek dilso’zlar.
Zulmat toshi yog’ilsa-da, ko’zi ochulmaz,
Ruhsiz tandur, xanjar ursa, qoni sochulmaz.

——————————

Ushotgan — maydalagan, boy bergan.
Ofiyatsiz — tinchlik, sog’lik.
Hamiyatsiz — g’urursiz.
Biryon — qovurilgan.
Nobakorlar — ishga yaroqsizlar, nokaslar.
Abri g’aflat – g’aflat buluti.
Molik bo’ldi – ega bo’ldi.

DARDIGA DARMON ISTAMAS

Bizni Turkiston eli dardiga darmon istamas,
Zulmat ichra kechsa umri, mohi tobon istamas,
Uxlama ko’p, o’zbek eli, asri taraqqiy vaqtida.

Ko’nglidur oshuftayi lavhi tarab, nafs-u havo,
Tilsa zillat xanjari bag’rini Luqmon istamas,
Uxlama ko’p, o’zbek eli, asri taraqqiy vaqtida.

Qo’lidadir domi tama, ko’zidadur kayfi xumor,
Soch oqarub qaddi xam bo’lsa pushaymon istamas,
Uxlama ko’p, o’zbek eli, asri taraqqiy vaqtida.

Ilmsizlikda hama kelgan baloni anglayur,
Ittifoqu g’ayrat aylab lek irfon istamas,
Uxlama ko’p, o’zbek eli, asri taraqqiy vaqtida.

O’zga millat uchsalar hikmat topib suyi samo,
Bizni ellar loaqal yer uzra davron istamas,
Uxlama ko’p, o’zbek eli, asri taraqqiy vaqtida.

O’zgalar etmoqda har kun bing sanoyi ixtiro,
Biz aqalli topmoqqa beranj bir non istamas,
Uxlama ko’p, o’zbek eli, asri taraqqiy vaqtida.

Bu na vahshat, na jaholat er-qizu, pir-u juvon,
Domi g’aflatdin xalos o’lmakka imkon istamas,
Uxlama ko’p, o’zbek eli, asri taraqqiy vaqtida.

Ey Nihon, bing hayf, ey insoniyat, islomiyat,
Millati xor o’lmag’in hech nomusulmon istamas
Uxlama ko’p, o’zbek eli, asri taraqqiy vaqtida.

—————————-
Oshufta — shaydo, oshiq.
Lavhi tarab — maishat, shodlik yozuvi.
Nafsu havo – nafs istagi.
Domi tama’- tama’ tuzog’i.
Xam — egilgan, bukilgan.
Suyi samo — osmon taratlari, osmon tomonlari.
Bing sanoyi ixtiro — ming xil kashfiyotlar yaratish.

O’ZBEK XOTIN-QIZLARIGA

Keldi ochilur chog’i, o’zliging namoyon qil,
Parchalab kishanlarni har tomon parishon qil.

Maktab, anjuman borg’il, unda fikr ochib gohi
Ilm-u fan tig’i birla jahl bag’rini qon qil.

Soyalarda sarg’aygan yuzlaring qilib gulgun,
Sen ham ahli donishlar bazmini guliston qil.

Cho’rilikni mullalar senga qildilar taqrir,
Kel, bugun bu zaxmingga ma’rifatni darmon qil.

Onalik huquqingni hurmat etmaganlarni
Yuzlarin qaro aylab, fe’lidan pushaymon qil.

Oy yuzing qaro chimmat zulmidan qutultirgil,
Chiq qorong’i turmushdan, nur ichida javlon qil.

Sen qachon maorifning dargohiga yo’l topsang,
Nurlarin olib ko’zga surmayi Sulaymon qil.

—————————
Taqrir — iqror, qaror.

JONLARNI JONONI VATAN

Vatan, vatan der edilar, na der edim bilmay oni,
Endi bilsam Vatan erkon bu tanlarning shirin joni.
Bir jon emas, ey suyguli, tomirlarning qoni
Vatan, Sensan, bale, bilganlara jonlarni jononi Vatan!

Sensan bizlara chin tug’mish bir mungliq ano,
Boqg’ung tirik bo’lsak, agar o’lsok quchog’inda yano,
Bir jon emas, ey suyguli, tomirlarning qoni Vatan,
Sensan, bale, bilganlara jonlarni jononi Vatan!

Esiz, esiz, tug’g’onlaring ko’z yumib o’q otub sani,
Bog’lab qo’ling yovuzlarga ne oldilar sotub sani?
Bir jon emas, ey suyguli, tomirlarning qoni Vatan,
Sensan, bale, bilganlara jonlarni jononi Vatan!

Biluvchilar qo’l tutmadi, bizga sani tonutmadi,
Bilmam, nelarga aldanub tangri buyrug’in tutmadi.
Bir jon emas, ey suyguli, tomirlarning qoni Vatan,
Sensan, bale, bilganlara jonlarni jononi Vatan!

Bilimsizlar anglashmadi, oh-u voying tinglashmadi,
Bilguvchilar burchi ekan o’ng’aylamoq, o’nglashmadi.
Bir jon emas, ey suyguli, tomirlarning qoni Vatan,
Sensan, bale, bilganlara jonlarni jononi Vatan!

Nihon yig’lab qon yutunur, kechmog’lig’ingni o’tunur
Mundin buyon o’g’lonlaring chandon tonurga tutunur.
Bir jon emas, ey suyguli, tomirlarning qoni Vatan,
Sensan, bale, bilganlara jonlarni jononi Vatan!