Бугун — 25 сентябр Устоз Бегали Қосимов хотираси куни
“Миллий уйғониш” китоби том маънода Бегали Қосимов илмий-ижодий фаолиятининг энг юксак чўққиси сифатида баҳоланиши керак…Бу китоб фақат олис ўтмиш ҳодисоти ҳақида эмас, бугунги кунда ҳам ўзбек зиёлисини қийнаётган саволларга жавоб топишга ёрдам ва йўлланма берадиган, маърифатпарвар боболаримиз тажрибаларидан, уларнинг хато ва адашувларидан огоҳлантирадиган, ютуқ ва камчиликларидан хулоса чиқарадиган дастуриламалдир.
Хуршид Даврон
АДАБИЁТ – ОИНАЙИ МИЛЛАТДУР
“Миллий уйғониш” китоби том маънода Бегали Қосимов илмий-ижодий фаолиятининг энг юксак чўққиси сифатида баҳоланиши керак.
Менинг назаримда, бу китоб фақат олис ўтмиш ҳодисоти ҳақида эмас, бугунги кунда ҳам ўзбек зиёлисини қийнаётган саволларга жавоб топишга ёрдам ва йўлланма берадиган, маърифатпарвар боболаримиз тажрибаларидан, уларнинг хато ва адашувларидан огоҳлантирадиган, ютуқ ва камчиликларидан хулоса чиқарадиган дастуриламалдир. Бугунги янги жамият, янги маданият ва янги адабиёт қандай тамойиллар заминида шаклланиши лозим? Бугун ўзбек кишиси, аввалан, зиёлиси қайси йўлни танламоғи, нимани ҳимоя этмоғи, нимага қарши курашмоғи, халқни, унинг илғор қисмини қандай ишларга даъват қилмоғи керак?
Китобда жадидлар тафаккурини банд этган ва айни шу кунларда ўзбек зиёлисини ҳам ўйлантираётган масалаларга – мана бу сатрларга диққатингизни тортаман: “Ҳамонки мақсад жамиятни янгиламоқ экан, уни янги авлодгина қилиши мумкин эди. Янги авлодни эса етиштирмоқ лозим. Эски, анъанавий усулда бу ишни амалга ошириш қийин, чунки замон ўзгарган… Сўнгги уч-тўрт аср… Оврупони олдинга олиб чиқди. Унинг қўлини сарбаланд қилди. Энди Оврупо илм-фанини эгалламасдан дунё билан баробар яшаб бўлмайди… Айни пайтда ўзликни ҳам сақламоқ лозим. Дин-диёнат ҳам зарур. Хуллас, яшамоқ учун учала жиҳатни ҳам ушламоқ керак бўлади. Ушлаганда ҳам ҳеч бирини суиистеъмол қилмасдан. Акс ҳолда мувозанат бузилади. Мувозанат бузилиши эса ёмон оқибатларга олиб келади. Масалан, ёлғиз дин ушланса, дунё қўлдан кетади. Фақат ўзлик, миллат десак, яна дунёдан ажраб қоламиз. Бировнинг биз билан иши бўлмайди. Овруполашсак, ўзлик йўқолади. Бу ҳам фожиа. Мувозанат керак…”
Бир замонлар жадидлар фикри-зикрини банд этган муаммолар бугун бизни ҳам ўйга кўмган. Бу муаммоларнинг моҳияти муайян даражада ўзгарган, дунёдаги мувозанатни бузишга қаратилган янги хавф-хатарлар, тажовузкор кучлар пайдо бўлган. Агар жадидлар Оврупо тимсолида тараққиётга бошловчи илм-фанни кўрган бўлса, бугун биз ҳамма нарсани манфаат нуқтаи назаридан ҳал қилишга уринаётган Ғарб диктатурасига гувоҳ бўлиб турибмиз. Бу зўравон кучлар кўпинча демократияни ниқоб қилиб, тараққиёт йўлидан боришга интилаётган, янги жамият пойдеворини қураётган давлатларни фақатгина ўз манфаатига хизмат қилдиришга уринаётган даврда яшаяпмиз.
“Миллий уйғониш” китобининг ҳар бир саҳифаси бизга давлат сарҳадларини қуролли чегарачилар қўриқлаганидек, миллат онги, сезими ва турмушининг ҳимояси маданият, адабиёт ва санъат аҳли томонидан ҳифз этилмоғи лозимлигини уқтиради.
Қарийб юз йилдан зиёд вақт ўтган бўлса-да, бу маърифатпарвар инсонлар “руҳсиз тандур, ханжар урса, қони сачрамас” юрт ва “оқибатсиз”, “ҳамиятсиз”, “ғайратсиз” миллат дардида юрак қони билан ёзган битиклар ҳамон замонамизга ҳамоҳанг янграйди. Баъзан таассуф ила ўйлайсан киши: турмушнинг маърифатсиз ва тубан иллатларига қарши улар (китобсиз хонадонлар, исрофли дабдабали тўйлару бошқа кераксиз, сохта диний маросимлар ва ҳоказо ҳақида) ёзган куюнчак мақолалар ҳавога учиб кетмадими? Нега бу муаммолар ҳали-ҳануз оёғимизга тушов бўлиб қолмоқда? Нега миллий онг, сезим ва турмушнинг ҳимоячиси бўлмиш зиёлилар матонатсиз, нега уларнинг жамиятдаги ўрни йўқ ҳисоби? Ўйлайман-у, бу саволларга жавоб ҳам айнан шу китобда борлигини яхши биламан. Сизиф тақдирига маҳкумлик нечоғлиқ аянчли бўлмасин, маърифатчи боболаримиз йўлидан юришда давом этиш лозимлигини англайман. Зеро, Ватанни севиш, унинг орзу-армонлари, қувонч-ташвишлари билан яшаш, миллат турмушидаги иллат ва камчиликларга муросасиз бўлиш Сизиф меҳнатини эслатса-да, у боболаримиз букилмас матонати туфайли эришган шараф ҳамдир.
Жадидчилар учун адабиёт оинайи миллатдур, у фақат юрак замзамаси эмас, тафаккур жилоси бўлмоғи лозим, у фақат ҳисларга эмас, онг ва сезим тараққиётига таъсир ўтказмоғи даркор. Бунинг учун адабиёт ва ижод аҳли халқ дарди билан, унинг орзу-армони билан яшамоғи керак.
Маърифатчи боболаримизнинг бу ўгитлари бугун ҳам долзарб. Мустақилликдан кейин адабиётимизда бошланган янгиланиш жараёни фақат замонга ҳамоҳанггина эмас, элу юрт тақдирига ҳамнафас бўлсин. Айрим китобларда намоён бўлаётганидек – Ғарбнинг машҳур асарлари, адабий тажрибаларини кўр-кўрона, рангсиз ва жонсиз такрор этиш йўлидан эмас, боболаримиз айтганидек, мувозанат йўлидан, ўрганишга арзийдиган тажрибаларни рад этмаган ҳолда, жони ва руҳи миллий заминдан узилмаган йўлдан бориш керак.
Китобни ёпар эканман, устоз Бегали Қосимовнинг тадқиқотчилик меҳнати ва олимлик матонати олдида бош эгаман.
Бегали Қосимов
ЎЗБЕК МИЛЛИЙ УЙҒОНИШ АДАБИЁТИ
Бегали Қосимов (1942-2004) — адабиётшунос олим. 1942 йил 19 декабрда Қашқадарё вилоятининг Касби тумани Девов қишлоғида туғилган. Илмий-педагогик фаолияти Ўзбекистон Миллий университети ўзбек филологияси факултети билан боғлиқ: 1958-1963 йилларда талаба, 1963-1968 йилларда аспирант, 1966 йилдан ўқитувчи, доцент, профессор, кафедра мудири лавозимларида ишлаган. 1968 йили «Мирмуҳсин Шермуҳамедов (Фикрий) ва унинг адабий муҳити» мавзуидаги номзодлик, 1984 йили «ХХ аср боши ўзбек поэзияси (инқилобий шеъриятнинг шаклланиши ва тараққиёти) масалалари. 1905—1917» мавзуидаги докторлик диссертацияларини ҳимоя қилди.
Бегали Қосимов ўзбек мумтоз ва янги адабиёти муаммолари бўйича тадқиқотлар яратган. Лекин ижодининг моҳиятини миллий уйғониш, маърифатчилик адабиёти муаммолари, жадидлар ҳаракати сиймолари ижоди, тақдири масалалари қизиқтиради. Бу ҳол унинг илмий асарларида яққол акс этди. У туркий оламдаги уйғониш, адабий алоқалараро боғлиқлик масалаларини муфассал ўрганди ва тарғиб этди. Туркия Отатурк култур маркази фахрий аъзоси, Туркия Отатурк тадқиқотлар маркази мухбир аъзоси (1998) сифатида фаолият юритди. Анқарада нашр этилтган 33 жилдлик «Турк дунёси адабиёти» нашрининг ўзбек адабиёти бўйича етакчи мутасаддиси эди.
Бегали Қосимов Ўзбекистон Республикаси фан арбоби (1999), ўндан ортиқ дарслик ва қўлланмалар, 10 номда алоҳида асарлар, 200 га яқин илмий мақолалар муаллифи. Ўзбекистон Миллий университети Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти кафедраси асосчиси (1993), биринчи мудири. Кафедранинг кенг халқаро илмий-педагогик алоқалари тан олинган. Олимнинг асарлари рус, турк, француз ва татар тилларига таржима қилинган.
Бу мавзу доирасида бир қатор масалаларда мутахассислар билан фикр алмашиб олиш зарурияти бор.
Биринчи — мазкур даврнинг етакчи тендентсиялари ва унга қандай ёндашиш масаласи. Бу давр адабиётимиз тарихининг ХIХ асрнинг иккинчи ярми — ХХ аср бошларидаги 50-60 йиллик муддатни қамраб олади. Бу босқични алоҳида ажратиб ўрганиш янги гап эмас. Бунинг ҳам қарийб ярим асрлик тарихи бор. Фақат биз бундаги миллий уйғониш мазмунига алоҳида урғу беряпмиз. Аслида бу ҳам янги эмас. 20-йилларда бу атама “мода”да бўлган. Моҳиятан бу давр мумтоз адабиёт билан ҳозирги адабиёт ўртасида кўприк вазифасини ўтаган. Ўша замонда у аниқ-тиниқ “жадид адабиёти” дейилган. Бу — янги адабиёт дегани. Лекин тақдир тақозоси билан у “Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти” деб аталиб кетди. Бундай талқин ва йўналишда адабиётнинг эстетик жиҳатларидан кўра ғоявий масалаларига эътибор кўпроқ бўляпти.
Биз бунда мустақиллик эҳтиёжларидан келиб чиқдик. Истиқлол тарихга ҳам, адабиётга ҳам синфий ёндашувни рад этиб, миллий ёндашувни кун тартибига қўйди.
Бошимиздан тегирмон тоши тушгач, атрофга назар солсак, кўрдикки, инсоният дегани одамлардан иборат экан, одамлар эса, фақат миллий қиёфадагина намоён бўлар экан. Шундан бошлаб дунёнинг меҳвари биз учун ҳам ўзгарди. Ҳар қандай ижтимоий фикр миллат манфаати нуқтаи назаридан баҳоланадиган, унинг атрофида айланадиган бўлди. Бу мавсумий эмас, методологик масаладир.
Лекин масаланинг иккинчи томони ҳам бор. Биз миллат, миллият ҳақида кўп гапирмоқдамиз. Бу тушунчалар бугун аниқ таърифига эгами? Биз эскича қарашлардан қутула олдикми? Жадидлар бу масалага жиддий қараган эди. Гаспралининг “Миллий ғоя”, “Миллият” сарлавҳали махсус мақолалари бор. Ўзимизда ҳам Беҳбудийдан Чўлпонгача бирортаси уни четлаб ўтмаган. Совет даврида, унда ҳам 20-йилларнинг 2-ярмидан “миллатчи” деган ном устига тавқи лаънат босилди. Олдин у “миллат дегувчи” маъносида эди. Бугун миллат, миллият ҳақида гапирмоқда эканмиз, бу тушунчаларнинг моҳияти, тарихи ва талқинларидан ҳар биримиз ўз ихтисослигимиз доирасида хабардор бўлишимиз зарур, деб ўйлайман.
Миллат ҳақидаги гап жуда эски, албатта. Жалил Мамадқулизода бир муносабат билан бу тушунчанинг қадим юнонларга бориб боғланишини ёзган эди. Кекса Демокрит уни тақрибан шундай тушунтирган экан: “Ҳар бир мамлакатнинг ягона бир соҳиби бор, унинг оти миллатдир”. Шундан сўнг бу тушунча тарих қатларида қолиб кетди,—деб давом этади Жалил Мамадқулизода.— Ва милодий тарихнинг 1793 йилида ер юзининг энг нажиб миллатларидан бўлмиш франтсуз жамоати томонидан яна акс-садо берди”.
Умуман, тўғри, албатта. Миллат ўзлигини ХVIII асрда намойиш этди. Ва миллият шаклида намойиш этди. ХХ аср сиёсатчиларидан бири мазкур жараённи кузатар экан, ёзган эди: “Миллият фикрига, бу азим қувватга ҳеч бир куч бас кела олмади, юз мингларча ҳайбатли қўшин бу фикр қаршисида енгилди. Миллият аталмиш буюк қудратга бугун тўп ва милтиқ бас кела олмайди”.
Алишер Навоий ҳам “миллат” атамасини деярли шу доирада қўллайди. “Тарихи анбиё ва ҳукамо”даги “Исо алайҳиссалом осмондин ингай, дағи дажжолни ҳалок қилиб, сойир милал аҳлин хотимаи нубувва миллатиға далолат қилғай” иқтибоси, “Тарихи мулуки Ажам”даги “Гуштасп зардўшт динин ихтиёр қилиб, элни ҳам ул миллатға киюрди..” кўчирмаси ҳам бунинг далилидир.
Шоирнинг шеърларида эса бу сўз кўпинча тасаввуфий мазмунга хизмат қилдирилди, тавҳидни англатиш учун ишлатилди. Масалан, “Зиҳи тожинг, гавҳари кибриё, Бу гавҳардин офоқ топиб зиё” матлаи билан бошланадиган ва борлиққа кўчган Аллоҳнинг тазоҳири тасвирига бағишланган ғазалда “Сенинг миллатингдан чу топиб шараф, Саодат либоси кийиб атқиё” деган байт борки, унинг мазмуни ҳам юқоридаги фикрга бўйсундирилган. Лекин “миллат” сўзининг “халқ”, “миллат” маъноларида ишлатилган ўринлари ҳам йўқ эмас. Масалан: “Eмди билким, буҳуреким баъзининг таркиби-ла ҳосил бўлур, ўн тўққуздур, баъзи арабқа махсус ва баъзи ажамқа махсус ва баъзи муштарак ва баъзи турк шуаросига миллати истеъмолидан ҳеч қайси бу вақтқа дегинча махсус эмас эрмиш…” (“Мезонул авзон”, 14-жилд, 142-бет).
Бу ердаги “миллат” этник мазмунга эга, бунга шубҳа йўқ. Навоий гоҳо “миллат” ва “дин” тушунчаларини бақамти, ёнма-ён ишлатади. Масалан, Жомийга берилган “нурул-миллат ва-д-дин”, таърифида ёки “шамс ул-миллати вад-дин” (Паҳлавон Муҳаммад) “саййид ул-миллати вад-дин” (Саъдуддин Кошғарий), “зайн ул-миллати вад-дин” (Ал-Ҳавоқий) каби сифатларда буни кузатиш мумкин.
Демак, “миллат” атамаси Навоий ижодий меросининг барча жанрларида учрайди; шоир бу атамага аксарият анъанавий маъно юклайди. Ундан дин — мазҳаб тушунчаларини англатиш учун фойдаланади. Айни пайтда унинг илмий ишларида, замондошлари ҳақидаги хотираларида ушбу истилоҳ этник тушунча сифатида ишлатилган. Қолаверса, “миллат” атамасига бундай маъно бериш, яъни унинг мазмунини бугунги тушунча томонга бошлаш Навоийгача бўлган адабиётимиз намуналарида учрамайди.
Гап “миллат” атамаси устидагина кетяпти. Миллият, яъни миллийлик борасида Навоийнинг тушунча-тасаввурларигина эмас, ўз дастури ҳам бўлганки, бу алоҳида бир мавзу.
“Миллат” ва “дин”ни муқобил тушуниш, айтиш мумкинки, ХХ аср аввалигача давом этди. “Тавҳиди ислом” (“панисломизм”) шунга суянар эди. Шуниси қизиқки, исломчиларнинг ўзлари ҳам дин бошқа, миллат бошқа эканини яхши билган. Масалан, Гаспрали “Миллият” мақоласида “дин ва миллият бирдир” деган гап “ески бир назарияйи сиёсия” эканини, унинг ҳаётга сингмаганини, форс ва турк мусулмонликни қабул қилса-да, араб бўлиб қолмаганини ёзади.
Гаспрали Ғарбдаги миллат билан боғлиқ назарияларни таҳлил қилар экан, улардан иккитасини мўътабар тутади:
1) Миллат мабнии лисон ила мутакаллим кимсалар мажмуидир. Демак, бу ерда миллатнинг биринчи ва асосий белгиси —тил.
2) У миллатдан ўлмоқ истаян кимсаларнинг мажмуидир. Яъни бу ерда мезон — хоҳиш (“орзуйи интисоб”). Тилнинг ҳам, диннинг ҳам, ҳатто ирқнинг ҳам аҳамияти йўқ. Ва мисол сифатида Швейтсарияни келтиради. У ерда 2 мазхабга мансуб 3 тилда сўзлашувчи халқ яшайди.
Муаллиф фикрича, бу уч назариядан қайси бирининг илмий асосли эканини айтиш қийин. Ҳар учаласи ҳам амалий масалага айланган. Тарих ва тажриба шуни кўрсатмоқдаки, давлат ҳудуди билан миллат ҳудудининг бирлашиш жараёни кечмоқда. Ва бу катта салтанатлар ичида катта ғавғоларга олиб келади. Масалан, миллатга тил асос қилиб олинса, Русия ўз тобеъларини руслаштиришга, Усмонли эса турклаштиришга уринади. Ёхуд дин асос қилиб олинса, бири христианлаштиришга, иккинчиси мусулмонлаштиришга киришади. Лекин ХХ асрда буларни ошкор амалга ошириш қийин. Шунда “мажбурий ихтиёрий” принтсип ишга тушади ва “орзуи интисоб” (“хоҳиш”) асосга олинади. Лекин бу жараён албатта амалга ошади деб ҳисоблайди Исмоилбей.
У ҳақ бўлиб чиқди. Бизнинг ўз ихтиёримиз билан миллиятини йўқота бошлаган “совет кишиси”га айланганимиз бунинг ёрқин мисоли эди.
Маслаҳатлашиб олинадиган иккинчи масала давр адабиётининг ўрганилиши билан боғлиқ.
Аввало, кўлам ҳақида. Биз 1983 йилда чоп этган “Излай-излай топганим…” рисоламизда 1905-17 йиллар адабиётига бевосита дахлдор бўлган 84 номни келтирган эдик. Бу 18 йил олдинги маълумот. Бу рақам ҳозир, шубҳасиз, кўпайган. Иккинчидан, миллий уйғониш даврини биз уч босқичга бўламиз: 1865-1905 йиллар; 1905-1917 йиллар; 1917-1929 йиллар. 84 рақами шу уч босқичнинг биргина даврига тегишли. Агар ҳар уч босқичда яшаб, ижод этган адиблар адади жамланса, 300 дан ошишига шубҳа йўқ. Адабиётнинг кўлам даражасини ижодкорлар адади белгилаган эмас, албатта. Лекин, айни пайтда ўшандай шароитда шунча қаламкашнинг фаолият кўрсатиши сокинлик нишонаси эмас, аксинча, қизғин адабий жараён, миллий уйғониш белгиларидан ҳамдир.
Лекин биз улардан бугун қанчасини таниб олдик? Нечта ижодкорнинг асари ўқувчиларга етди? Нечта ижодкорнинг асари илмий муомалага киритилди? Бу борадаги ишлар тоғдай бўлиб олдинда турибди. Тўғри, Беҳбудий, Фитрат, Авлоний, Чўлпон, Ибрат, Сидқий Хондайлиқий, Сидиқий-Ажзий, Элбек, Боту, Абдулҳамид Мажидий, Зиё Саид, Хислат, Хуршид, Фақирий каби ХХ аср боши адбиётининг бир қатор вакиллари асарлари оз-кўп нашр қилинди, илмий истеъмолга киритилди, тарғиб-ташвиқи йўлга қўйилди. Лекин булар ишнинг бошланиши холос. Яқинда мутахассислардан бири расмий фондларда 103 минг китоб сақланаётганлигини ёзди. 103 минг хусусий кишилар қўлида эмиш. Уларни бирма-бир кўздан кечириш, саралаш ва юзага чиқариш 5-10 йиллик иш эмас. Ва булар учун мутахассис керак, фидойилик зарур.
Бугун Муқимий, Фурқат, Завқий, Ҳамза, Айний ижоди ва фаолияти қайта баҳоланмоғи керак. Биз бу улкан санъаткорларимиз ҳақида қилинган ишларнинг ўз вақтидаги буюк аҳамиятини ҳеч бир камситмаган ҳолда уларга бугунги кўз билан қарамоғимиз, уларни бугунги ақл билан баҳоламоғимиз лозим. Бу мезоннинг номи миллийликдир, Миллат ва Ватан манфаатидир.
Ҳазиний, Муҳйи, Сарёмий, Муҳсиний, Фазлий, Табибий каби ўз даври адабий муҳитида катта мавқега эга бўлган ижодкорларнинг ўрни илмий асосларда кўрсатиб берилмоғи лозим.
Бугун ХIХ асрнинг охири ХХ аср бошлари ижтимоий-сиёсий воқеаларни ўрганишда анчагина ишлар қилинди. Пўлатхон воқеаси, вабо қўзғолони, Андижон қўзғолони, 1916 йил воқеалари, 1917 йил Феврал, 1917 йил Октябр, Туркистон мухторияти, босмачилик ва ҳоказолар ҳақида янги замонавий нуқтаи назарлар ўртага тушмоқда ва илмий ишларимиз учун асос бўлиб хизмат қилмоқда. Бу борада жадидчилик номи остида қилинган ва қилинаётган ишларни алоҳида таъкидлаш керак. Бироқ, миллатнинг, хусусан зиёлиларимизнинг мустамлакачиликка қарши олиб борган гоҳ ошкор, гоҳ пинҳона курашлари ва энг муҳими, буларнинг адабиётдаги бадиий ифодаси ўрганилган эмас. Бу жараён ҳаракатчилик нуқтаи назаридан Авлоний бир муносабат билан тилга олган 1904 йилдаги “жадидлар тўдаси”дан 30-йиллардаги “Ботир гапчилар”гача, 1905 йил 15 августда Ока дарёсидаги Струве пароходида 300 вакил иштирокида тузилган ва Исмоилбек “Тарихи жадидимизнинг бош саҳифаси” деб баҳолаган “Шўройи уммат” — “Иттифоқи муслимин”дан “Турон”, “Чиғатой гурунги”, “Турк Адам марказияти”, “Иттиҳод ва тараққий”, “Миллий иттиҳод”, “Миллий истиқлол” жамиятларигача Ватан ва Миллат манфаатларидан келиб чиққан ҳолда ўрганилмоғи керак.
Адабий-танқидий нуқтаи назардан эса, Фурқатнинг Худоёрхон тилидан айтилган “Демиш хон”идан Чўлпон ва Фитратнинг 20-йиллардаги юракка ўт солувчи исёнкор сатрларигача миллий истиқлол ғояси нуқтаи назаридан яхлит ва изчил тадқиқ этилмоғи керак.
Умуман давр ва ижод, инқилобий давр поетикаси, анъанавийлик ва новаторлик, қўйингки, кўп асрли мумтоз адабиётимизнинг янги адабиётга айланиш жараёнини ўрганишнинг назарий ва амалий масалалари дахлсиз турибди.
Ниҳоят, бу даврни ўрганишда турли соҳа мутахассисларининг филолог, философ, педагог, тарихчи, иқтисодчи, диншунос, санъатшунос, қонуншунослар ҳамкорлиги керак. Чунки жадидчилик яхлит ҳодиса эди. Унинг учун ўрта асрлар Ренессансидаги сингари универсализм хос эди.
Учинчи масала — миллий уйғониш даври адабиётини ўрганишда вақтли матбуот материалларидан фойдаланишдир.
Мутахассисларга маълумки, мазкур даврда матбуот йўлга қўйилган ва ўлкамизнинг ўзида ўнлаб газета-журналлар чиққан. Масалан, Зиё Саид 1870-1927 йилларда Чоп этилган газета-журналлар ҳақида фикр юритганда 45 газета, 36 журналнинг номини тилга олади. Бунинг устига Кавказ ва Волгабўйида, Марказий Русия шаҳарларида, Истанбул, Кобул, Ҳиндистонда, Мисрда чиқиб турган матбуотнинг ҳам Туркистонга келиб турганини ва Туркистон ҳаётини ёритиб турганини кўзда тутсак, кутубхоналаримизда жуда катта хазина борлигига ишонч ҳосил қиламиз. Айниқса, Исмоил Гаспралининг “Таржимон”и, Ризо Фахриддиннинг “Шўро”си, Фотиҳ Каримийнинг “Вақт” газетаси, Жалил Мамадқулизоданинг “Мулла Насриддин”и кабилар жаҳоний миқёсга эга бўлган ва бутун дунёга тарқаладиган газета-журналлар эди. Ва уларнинг ҳаммасида Туркистон мавзуи мумтоз бир ўринни эгаллаб келар эди. Муҳими, хайриҳохлик билан ёзилган эди.
Аҳамиятига кўра мана шундай ғоят муҳим масалалар кўтарилган вақтли матбуот намуналаридан жуда кам фойдаланамиз. Уларни тўплаш, нашр қилиш, илмий муомалага олиб кириш керак.
Тўртинчи масала — мазкур даврни ўрганишда хорижий адабиётлардан фойдаланишдир. Бу — давр эҳтиёжи. Бизнинг ижтимоий фанларимиз синфий асосга қурилгани учун, сотсиалистик бўёққа бўялган шовинизм нуқтаи назарини ифодалагани учун бугун яроқсизгина эмас, зарарли ҳамдир. Биз бугун бу фанларнинг талқинларини эмас, келтирган фактларини ҳам қайта кўриб чиқиш мажбурияти остидамиз. Айниқса, тарих фани ва қадриятларимизни. Шу сабабли Президентимизнинг бу масалаларни кун тартибига қўйишида жуда катта асос ва маъно бор.
Четдаги китоблар бундай тазйиқдан холи. Бу ҳақда гап кетганда, биринчи навбатда Заки Валидий асарлари алоҳида аҳамиятга эга. Олим Европа шарқшуносларининг туркий халқларнинг келиб чиқиши — она юрти ҳақидаги фикрларини тасниф этади. Миллатларни ўзаро гиж-гижлаш, “майдала — ют” шиорини ушлаган империалистик сиёсат билан боғлаб таҳлил қилади.
Маълум бўлишича, туркийларнинг она-Ватани ҳақида бир эмас, 5-6 назария бор экан. 1. Олтой (Вейдеман-1838, Частрен -1848, шот — 1849). 2. Байкал (Паркер- 1924). 3. Узоқ Шарқ (Рамштет). 4 Урал минтақаси (Немич). 5. Тиёншон (Олмоси). 6. Орол минтақаси (Де Квик).
Туркий халқларнинг жаҳон тсивилизатсиясидаги ўрни ҳақида дунёда хилма-хил гипотезалар бор экан.
1) Веналик профессор Шмидт ва Менген фикрларига кўра, Олд Осиё ва Нил бўйи буюк давлатларини Ўрта Осиёдан борган кўчманчи қабилалар бунёд этган. Бу фикрни Миср тарихчи мутахассиси Шебеста исботлашга ҳаракат қилган.
2) Ака-ука Гримлар Герман ва туркий қавмларни кўп жиҳатлардан қардош кўради.
3) Археолог Ф. Хоммел фикрича, Ўрта Осиё туркийларининг аждодлари милоддан 5 минг йил олдин Олд Осиёга бориб, шумерлар номи билан дунёга довруқ солган. Унингча, қадим шумер тилидаги 350 сўзнинг келиб чиқиши туркийдир (Расин драмалари 700 сўз билан ёзилган).
4) Ариёнлар келишидан бир қанча вақт олдин дунёга келган Мохинижидоро, Хараппа маданиятларининг бунёдкорлари туркий халқлардир. Бу фикр профессор Немечга тегишли.
5) Узоқ Шарқда бир қисм туркийлар Жонг Тик номлари билан мил. ав. 1328 йилда жиддий бир сиёсий қувватга эга бўлгани Хитой манбаларида учрар экан. Тик номини Туркнинг бузилгани дейдилар.
6) Туркий халқларнинг Ўрта Америка маданиятининг асосчиларидан деб қарайдиганлар бор. Кейинги пайтларда Америка ҳиндуларининг тилидаги туркий элементлар ҳақида фикрлар ўртага тушмоқда. Рассом Рерих Олтой тили билан Америка ҳиндуларини бениҳоя ўхшаш топади.
Демак, бу халқ агар Соҳибқирон Амир Темур айтганидек, туркнинг бош бўғини бўлса, совет даври қўшиқларида куйланганидек “номи қул, қашшоқ, гадо” эмас, жаҳон тсивилизатсиясининг чорраҳасида келган, дунёга дунёдорлик қилган бир миллатга авлод эканмиз. Ва бу, шубҳасиз, ҳар бир миллатдошимизда ғурур, ифтихор уйғотади…
2000 йил, декабр
Bugun — 25 sentyabr Ustoz Begali Qosimov xotirasi kuni
“Milliy uyg‘onish” kitobi tom ma’noda Begali Qosimov ilmiy-ijodiy faoliyatining eng yuksak cho‘qqisi sifatida baholanishi kerak…Bu kitob faqat olis o‘tmish hodisoti haqida emas, bugungi kunda ham o‘zbek ziyolisini qiynayotgan savollarga javob topishga yordam va yo‘llanma beradigan, ma’rifatparvar bobolarimiz tajribalaridan, ularning xato va adashuvlaridan ogohlantiradigan, yutuq va kamchiliklaridan xulosa chiqaradigan dasturilamaldir.
Xurshid Davron
ADABIYOT – OINAYI MILLATDUR
Begali Qosimov (1942-2004) — adabiyotshunos olim. 1942 yil 19 dekabrda Qashqadaryo viloyatining Kasbi tumani Devov qishlog’ida tug’ilgan. Ilmiy-pedagogik faoliyati O’zbekiston Milliy universiteti o’zbek filologiyasi fakulteti bilan bog’liq: 1958-1963 yillarda talaba, 1963-1968 yillarda aspirant, 1966 yildan o’qituvchi, dotsent, professor, kafedra mudiri lavozimlarida ishlagan. 1968 yili «Mirmuhsin Shermuhamedov (Fikriy) va uning adabiy muhiti» mavzuidagi nomzodlik, 1984 yili «XX asr boshi o’zbek poeziyasi (inqilobiy she’riyatning shakllanishi va taraqqiyoti) masalalari. 1905—1917» mavzuidagi doktorlik dissertatsiyalarini himoya qildi.
Begali Qosimov o’zbek mumtoz va yangi adabiyoti muammolari bo’yicha tadqiqotlar yaratgan. Lekin ijodining mohiyatini milliy uyg’onish, ma’rifatchilik adabiyoti muammolari, jadidlar harakati siymolari ijodi, taqdiri masalalari qiziqtiradi. Bu hol uning ilmiy asarlarida yaqqol aks etdi. U turkiy olamdagi uyg’onish, adabiy aloqalararo bog’liqlik masalalarini mufassal o’rgandi va targ’ib etdi. Turkiya Otaturk kultur markazi faxriy a’zosi, Turkiya Otaturk tadqiqotlar markazi muxbir a’zosi (1998) sifatida faoliyat yuritdi. Anqarada nashr etiltgan 33 jildlik «Turk dunyosi adabiyoti» nashrining o’zbek adabiyoti bo’yicha yetakchi mutasaddisi edi.
Begali Qosimov O’zbekiston Respublikasi fan arbobi (1999), o’ndan ortiq darslik va qo’llanmalar, 10 nomda alohida asarlar, 200 ga yaqin ilmiy maqolalar muallifi. O’zbekiston Milliy universiteti Milliy uyg’onish davri o’zbek adabiyoti kafedrasi asoschisi (1993), birinchi mudiri. Kafedraning keng xalqaro ilmiy-pedagogik aloqalari tan olingan. Olimning asarlari rus, turk, frantsuz va tatar tillariga tarjima qilingan.
“Milliy uyg’onish” kitobi tom ma’noda Begali Qosimov ilmiy-ijodiy faoliyatining eng yuksak cho’qqisi sifatida baholanishi kerak.
Mening nazarimda, bu kitob faqat olis o’tmish hodisoti haqida emas, bugungi kunda ham o’zbek ziyolisini qiynayotgan savollarga javob topishga yordam va yo’llanma beradigan, ma’rifatparvar bobolarimiz tajribalaridan, ularning xato va adashuvlaridan ogohlantiradigan, yutuq va kamchiliklaridan xulosa chiqaradigan dasturilamaldir. Bugungi yangi jamiyat, yangi madaniyat va yangi adabiyot qanday tamoyillar zaminida shakllanishi lozim? Bugun o’zbek kishisi, avvalan, ziyolisi qaysi yo’lni tanlamog’i, nimani himoya etmog’i, nimaga qarshi kurashmog’i, xalqni, uning ilg’or qismini qanday ishlarga da’vat qilmog’i kerak?
Kitobda jadidlar tafakkurini band etgan va ayni shu kunlarda o’zbek ziyolisini ham o’ylantirayotgan masalalarga – mana bu satrlarga diqqatingizni tortaman: “Hamonki maqsad jamiyatni yangilamoq ekan, uni yangi avlodgina qilishi mumkin edi. Yangi avlodni esa yetishtirmoq lozim. Eski, an’anaviy usulda bu ishni amalga oshirish qiyin, chunki zamon o’zgargan… So’nggi uch-to’rt asr… Ovruponi oldinga olib chiqdi. Uning qo’lini sarbaland qildi. Endi Ovrupo ilm-fanini egallamasdan dunyo bilan barobar yashab bo’lmaydi… Ayni paytda o’zlikni ham saqlamoq lozim. Din-diyonat ham zarur. Xullas, yashamoq uchun uchala jihatni ham ushlamoq kerak bo’ladi. Ushlaganda ham hech birini suiiste’mol qilmasdan. Aks holda muvozanat buziladi. Muvozanat buzilishi esa yomon oqibatlarga olib keladi. Masalan, yolg’iz din ushlansa, dunyo qo’ldan ketadi. Faqat o’zlik, millat desak, yana dunyodan ajrab qolamiz. Birovning biz bilan ishi bo’lmaydi. Ovrupolashsak, o’zlik yo’qoladi. Bu ham fojia. Muvozanat kerak…”
Bir zamonlar jadidlar fikri-zikrini band etgan muammolar bugun bizni ham o’yga ko’mgan. Bu muammolarning mohiyati muayyan darajada o’zgargan, dunyodagi muvozanatni buzishga qaratilgan yangi xavf-xatarlar, tajovuzkor kuchlar paydo bo’lgan. Agar jadidlar Ovrupo timsolida taraqqiyotga boshlovchi ilm-fanni ko’rgan bo’lsa, bugun biz hamma narsani manfaat nuqtai nazaridan hal qilishga urinayotgan G’arb diktaturasiga guvoh bo’lib turibmiz. Bu zo’ravon kuchlar ko’pincha demokratiyani niqob qilib, taraqqiyot yo’lidan borishga intilayotgan, yangi jamiyat poydevorini qurayotgan davlatlarni faqatgina o’z manfaatiga xizmat qildirishga urinayotgan davrda yashayapmiz.“Milliy uyg’onish” kitobining har bir sahifasi bizga davlat sarhadlarini qurolli chegarachilar qo’riqlaganidek, millat ongi, sezimi va turmushining himoyasi madaniyat, adabiyot va san’at ahli tomonidan hifz etilmog’i lozimligini uqtiradi.
Qariyb yuz yildan ziyod vaqt o’tgan bo’lsa-da, bu ma’rifatparvar insonlar “ruhsiz tandur, xanjar ursa, qoni sachramas” yurt va “oqibatsiz”, “hamiyatsiz”, “g’ayratsiz” millat dardida yurak qoni bilan yozgan bitiklar hamon zamonamizga hamohang yangraydi. Ba’zan taassuf ila o’ylaysan kishi: turmushning ma’rifatsizva tuban illatlariga qarshi ular (kitobsiz xonadonlar, isrofli dabdabali to’ylaru boshqa keraksiz, soxta diniy marosimlar va hokazo haqida) yozgan kuyunchak maqolalar havoga uchib ketmadimi? Nega bu muammolar hali-hanuz oyog’imizga tushov bo’lib qolmoqda? Nega milliy ong, sezim va turmushning himoyachisi bo’lmish ziyolilar matonatsiz, nega ularning jamiyatdagi o’rni yo’q hisobi? O’ylayman-u, bu savollarga javob ham aynan shu kitobda borligini yaxshi bilaman. Sizif taqdiriga mahkumlik nechog’liq ayanchli bo’lmasin, ma’rifatchi bobolarimiz yo’lidan yurishda davom etish lozimligini anglayman. Zero, Vatanni sevish, uning orzu-armonlari, quvonch-tashvishlari bilan yashash, millat turmushidagi illat va kamchiliklarga murosasiz bo’lish Sizif mehnatini eslatsa-da, u bobolarimiz bukilmas matonati tufayli erishgan sharaf hamdir.
Jadidchilar uchun adabiyot oinayi millatdur, u faqat yurak zamzamasi emas, tafakkur jilosi bo’lmog’i lozim, u faqat hislarga emas, ong va sezim taraqqiyotiga ta’sir o’tkazmog’i darkor. Buning uchun adabiyot va ijod ahli xalq dardi bilan, uning orzu-armoni bilan yashamog’i kerak.
Ma’rifatchi bobolarimizning bu o’gitlari bugun ham dolzarb. Mustaqillikdan keyin adabiyotimizda boshlangan yangilanish jarayoni faqat zamonga hamohanggina emas, elu yurt taqdiriga hamnafas bo’lsin. Ayrim kitoblarda namoyon bo’layotganidek – G’arbning mashhur asarlari, adabiy tajribalarini ko’r-ko’rona, rangsiz va jonsiz takror etish yo’lidan emas, bobolarimiz aytganidek, muvozanat yo’lidan, o’rganishga arziydigan tajribalarni rad etmagan holda, joni va ruhi milliy zamindan uzilmagan yo’ldan borish kerak.
Kitobni yopar ekanman, ustoz Begali Qosimovning tadqiqotchilik mehnati va olimlik matonati oldida bosh egaman.
Begali Qosimov
O’ZBEK MILLIY UYG’ONISH ADABIYOTI
Bu mavzu doirasida bir qator masalalarda mutaxassislar bilan fikr almashib olish zaruriyati bor.
Birinchi — mazkur davrning yetakchi tendentsiyalari va unga qanday yondashish masalasi. Bu davr adabiyotimiz tarixining XIX asrning ikkinchi yarmi — XX asr boshlaridagi 50-60 yillik muddatni qamrab oladi. Bu bosqichni alohida ajratib o‘rganish yangi gap emas. Buning ham qariyb yarim asrlik tarixi bor. Faqat biz bundagi milliy uyg‘onish mazmuniga alohida urg‘u beryapmiz. Aslida bu ham yangi emas. 20-yillarda bu atama “moda”da bo‘lgan. Mohiyatan bu davr mumtoz adabiyot bilan hozirgi adabiyot o‘rtasida ko‘prik vazifasini o‘tagan. O‘sha zamonda u aniq-tiniq “jadid adabiyoti” deyilgan. Bu — yangi adabiyot degani. Lekin taqdir taqozosi bilan u “Milliy uyg‘onish davri o‘zbek adabiyoti” deb atalib ketdi. Bunday talqin va yo‘nalishda adabiyotning estetik jihatlaridan ko‘ra g‘oyaviy masalalariga e’tibor ko‘proq bo‘lyapti.
Biz bunda mustaqillik ehtiyojlaridan kelib chiqdik. Istiqlol tarixga ham, adabiyotga ham sinfiy yondashuvni rad etib, milliy yondashuvni kun tartibiga qo‘ydi.
Boshimizdan tegirmon toshi tushgach, atrofga nazar solsak, ko‘rdikki, insoniyat degani odamlardan iborat ekan, odamlar esa, faqat milliy qiyofadagina namoyon bo‘lar ekan. Shundan boshlab dunyoning mehvari biz uchun ham o‘zgardi. Har qanday ijtimoiy fikr millat manfaati nuqtai nazaridan baholanadigan, uning atrofida aylanadigan bo‘ldi. Bu mavsumiy emas, metodologik masaladir.
Lekin masalaning ikkinchi tomoni ham bor. Biz millat, milliyat haqida ko‘p gapirmoqdamiz. Bu tushunchalar bugun aniq ta’rifiga egami? Biz eskicha qarashlardan qutula oldikmi? Jadidlar bu masalaga jiddiy qaragan edi. Gaspralining “Milliy g‘oya”, “Milliyat” sarlavhali maxsus maqolalari bor. O‘zimizda ham Behbudiydan Cho‘lpongacha birortasi uni chetlab o‘tmagan. Sovet davrida, unda ham 20-yillarning 2-yarmidan “millatchi” degan nom ustiga tavqi la’nat bosildi. Oldin u “millat deguvchi” ma’nosida edi. Bugun millat, milliyat haqida gapirmoqda ekanmiz, bu tushunchalarning mohiyati, tarixi va talqinlaridan har birimiz o‘z ixtisosligimiz doirasida xabardor bo‘lishimiz zarur, deb o‘ylayman.
Millat haqidagi gap juda eski, albatta. Jalil Mamadqulizoda bir munosabat bilan bu tushunchaning qadim yunonlarga borib bog‘lanishini yozgan edi. Keksa Demokrit uni taqriban shunday tushuntirgan ekan: “Har bir mamlakatning yagona bir sohibi bor, uning oti millatdir”. Shundan so‘ng bu tushuncha tarix qatlarida qolib ketdi,—deb davom etadi Jalil Mamadqulizoda.— Va milodiy tarixning 1793 yilida yer yuzining eng najib millatlaridan bo‘lmish frantsuz jamoati tomonidan yana aks-sado berdi”.
Umuman, to‘g‘ri, albatta. Millat o‘zligini XVIII asrda namoyish etdi. Va milliyat shaklida namoyish etdi. XX asr siyosatchilaridan biri mazkur jarayonni kuzatar ekan, yozgan edi: “Milliyat fikriga, bu azim quvvatga hech bir kuch bas kela olmadi, yuz minglarcha haybatli qo‘shin bu fikr qarshisida yengildi. Milliyat atalmish buyuk qudratga bugun to‘p va miltiq bas kela olmaydi”.
Alisher Navoiy ham “millat” atamasini deyarli shu doirada qo‘llaydi. “Tarixi anbiyo va hukamo”dagi “Iso alayhissalom osmondin ingay, dag‘i dajjolni halok qilib, soyir milal ahlin xotimai nubuvva millatig‘a dalolat qilg‘ay” iqtibosi, “Tarixi muluki Ajam”dagi “Gushtasp zardo‘sht dinin ixtiyor qilib, elni ham ul millatg‘a kiyurdi..” ko‘chirmasi ham buning dalilidir.
Shoirning she’rlarida esa bu so‘z ko‘pincha tasavvufiy mazmunga xizmat qildirildi, tavhidni anglatish uchun ishlatildi. Masalan, “Zihi tojing, gavhari kibriyo, Bu gavhardin ofoq topib ziyo” matlai bilan boshlanadigan va borliqqa ko‘chgan Allohning tazohiri tasviriga bag‘ishlangan g‘azalda “Sening millatingdan chu topib sharaf, Saodat libosi kiyib atqiyo” degan bayt borki, uning mazmuni ham yuqoridagi fikrga bo‘ysundirilgan. Lekin “millat” so‘zining “xalq”, “millat” ma’nolarida ishlatilgan o‘rinlari ham yo‘q emas. Masalan: “Emdi bilkim, buhurekim ba’zining tarkibi-la hosil bo‘lur, o‘n to‘qquzdur, ba’zi arabqa maxsus va ba’zi ajamqa maxsus va ba’zi mushtarak va ba’zi turk shuarosiga millati iste’molidan hech qaysi bu vaqtqa degincha maxsus emas ermish…” (“Mezonul avzon”, 14-jild, 142-bet).
Bu yerdagi “millat” etnik mazmunga ega, bunga shubha yo‘q. Navoiy goho “millat” va “din” tushunchalarini baqamti, yonma-yon ishlatadi. Masalan, Jomiyga berilgan “nurul-millat va-d-din”, ta’rifida yoki “shams ul-millati vad-din” (Pahlavon Muhammad) “sayyid ul-millati vad-din” (Sa’duddin Koshg‘ariy), “zayn ul-millati vad-din” (Al-Havoqiy) kabi sifatlarda buni kuzatish mumkin.
Demak, “millat” atamasi Navoiy ijodiy merosining barcha janrlarida uchraydi; shoir bu atamaga aksariyat an’anaviy ma’no yuklaydi. Undan din — mazhab tushunchalarini anglatish uchun foydalanadi. Ayni paytda uning ilmiy ishlarida, zamondoshlari haqidagi xotiralarida ushbu istiloh etnik tushuncha sifatida ishlatilgan. Qolaversa, “millat” atamasiga bunday ma’no berish, ya’ni uning mazmunini bugungi tushuncha tomonga boshlash Navoiygacha bo‘lgan adabiyotimiz namunalarida uchramaydi.
Gap “millat” atamasi ustidagina ketyapti. Milliyat, ya’ni milliylik borasida Navoiyning tushuncha-tasavvurlarigina emas, o‘z dasturi ham bo‘lganki, bu alohida bir mavzu.
“Millat” va “din”ni muqobil tushunish, aytish mumkinki, XX asr avvaligacha davom etdi. “Tavhidi islom” (“panislomizm”) shunga suyanar edi. Shunisi qiziqki, islomchilarning o‘zlari ham din boshqa, millat boshqa ekanini yaxshi bilgan. Masalan, Gasprali “Milliyat” maqolasida “din va milliyat birdir” degan gap “eski bir nazariyayi siyosiya” ekanini, uning hayotga singmaganini, fors va turk musulmonlikni qabul qilsa-da, arab bo‘lib qolmaganini yozadi.
Gasprali G‘arbdagi millat bilan bog‘liq nazariyalarni tahlil qilar ekan, ulardan ikkitasini mo‘’tabar tutadi:
1) Millat mabnii lison ila mutakallim kimsalar majmuidir. Demak, bu yerda millatning birinchi va asosiy belgisi —til.
2) U millatdan o‘lmoq istayan kimsalarning majmuidir. Ya’ni bu yerda mezon — xohish (“orzuyi intisob”). Tilning ham, dinning ham, hatto irqning ham ahamiyati yo‘q. Va misol sifatida Shveytsariyani keltiradi. U yerda 2 mazxabga mansub 3 tilda so‘zlashuvchi xalq yashaydi.
Muallif fikricha, bu uch nazariyadan qaysi birining ilmiy asosli ekanini aytish qiyin. Har uchalasi ham amaliy masalaga aylangan. Tarix va tajriba shuni ko‘rsatmoqdaki, davlat hududi bilan millat hududining birlashish jarayoni kechmoqda. Va bu katta saltanatlar ichida katta g‘avg‘olarga olib keladi. Masalan, millatga til asos qilib olinsa, Rusiya o‘z tobe’larini ruslashtirishga, Usmonli esa turklashtirishga urinadi. Yoxud din asos qilib olinsa, biri xristianlashtirishga, ikkinchisi musulmonlashtirishga kirishadi. Lekin XX asrda bularni oshkor amalga oshirish qiyin. Shunda “majburiy ixtiyoriy” printsip ishga tushadi va “orzui intisob” (“xohish”) asosga olinadi. Lekin bu jarayon albatta amalga oshadi deb hisoblaydi Ismoilbey.
U haq bo‘lib chiqdi. Bizning o‘z ixtiyorimiz bilan milliyatini yo‘qota boshlagan “sovet kishisi”ga aylanganimiz buning yorqin misoli edi.
Maslahatlashib olinadigan ikkinchi masala davr adabiyotining o‘rganilishi bilan bog‘liq.
Avvalo, ko‘lam haqida. Biz 1983 yilda chop etgan “Izlay-izlay topganim…” risolamizda 1905-17 yillar adabiyotiga bevosita daxldor bo‘lgan 84 nomni keltirgan edik. Bu 18 yil oldingi ma’lumot. Bu raqam hozir, shubhasiz, ko‘paygan. Ikkinchidan, milliy uyg‘onish davrini biz uch bosqichga bo‘lamiz: 1865-1905 yillar; 1905-1917 yillar; 1917-1929 yillar. 84 raqami shu uch bosqichning birgina davriga tegishli. Agar har uch bosqichda yashab, ijod etgan adiblar adadi jamlansa, 300 dan oshishiga shubha yo‘q. Adabiyotning ko‘lam darajasini ijodkorlar adadi belgilagan emas, albatta. Lekin, ayni paytda o‘shanday sharoitda shuncha qalamkashning faoliyat ko‘rsatishi sokinlik nishonasi emas, aksincha, qizg‘in adabiy jarayon, milliy uyg‘onish belgilaridan hamdir.
Lekin biz ulardan bugun qanchasini tanib oldik? Nechta ijodkorning asari o‘quvchilarga yetdi? Nechta ijodkorning asari ilmiy muomalaga kiritildi? Bu boradagi ishlar tog‘day bo‘lib oldinda turibdi. To‘g‘ri, Behbudiy, Fitrat, Avloniy, Cho‘lpon, Ibrat, Sidqiy Xondayliqiy, Sidiqiy-Ajziy, Elbek, Botu, Abdulhamid Majidiy, Ziyo Said, Xislat, Xurshid, Faqiriy kabi XX asr boshi adbiyotining bir qator vakillari asarlari oz-ko‘p nashr qilindi, ilmiy iste’molga kiritildi, targ‘ib-tashviqi yo‘lga qo‘yildi. Lekin bular ishning boshlanishi xolos. Yaqinda mutaxassislardan biri rasmiy fondlarda 103 ming kitob saqlanayotganligini yozdi. 103 ming xususiy kishilar qo‘lida emish. Ularni birma-bir ko‘zdan kechirish, saralash va yuzaga chiqarish 5-10 yillik ish emas. Va bular uchun mutaxassis kerak, fidoyilik zarur.
Bugun Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Hamza, Ayniy ijodi va faoliyati qayta baholanmog‘i kerak. Biz bu ulkan san’atkorlarimiz haqida qilingan ishlarning o‘z vaqtidagi buyuk ahamiyatini hech bir kamsitmagan holda ularga bugungi ko‘z bilan qaramog‘imiz, ularni bugungi aql bilan baholamog‘imiz lozim. Bu mezonning nomi milliylikdir, Millat va Vatan manfaatidir.
Haziniy, Muhyi, Saryomiy, Muhsiniy, Fazliy, Tabibiy kabi o‘z davri adabiy muhitida katta mavqega ega bo‘lgan ijodkorlarning o‘rni ilmiy asoslarda ko‘rsatib berilmog‘i lozim.
Bugun XIX asrning oxiri XX asr boshlari ijtimoiy-siyosiy voqealarni o‘rganishda anchagina ishlar qilindi. Po‘latxon voqeasi, vabo qo‘zg‘oloni, Andijon qo‘zg‘oloni, 1916 yil voqealari, 1917 yil Fevral, 1917 yil Oktyabr, Turkiston muxtoriyati, bosmachilik va hokazolar haqida yangi zamonaviy nuqtai nazarlar o‘rtaga tushmoqda va ilmiy ishlarimiz uchun asos bo‘lib xizmat qilmoqda. Bu borada jadidchilik nomi ostida qilingan va qilinayotgan ishlarni alohida ta’kidlash kerak. Biroq, millatning, xususan ziyolilarimizning mustamlakachilikka qarshi olib borgan goh oshkor, goh pinhona kurashlari va eng muhimi, bularning adabiyotdagi badiiy ifodasi o‘rganilgan emas. Bu jarayon harakatchilik nuqtai nazaridan Avloniy bir munosabat bilan tilga olgan 1904 yildagi “jadidlar to‘dasi”dan 30-yillardagi “Botir gapchilar”gacha, 1905 yil 15 avgustda Oka daryosidagi Struve paroxodida 300 vakil ishtirokida tuzilgan va Ismoilbek “Tarixi jadidimizning bosh sahifasi” deb baholagan “Sho‘royi ummat” — “Ittifoqi muslimin”dan “Turon”, “Chig‘atoy gurungi”, “Turk Adam markaziyati”, “Ittihod va taraqqiy”, “Milliy ittihod”, “Milliy istiqlol” jamiyatlarigacha Vatan va Millat manfaatlaridan kelib chiqqan holda o‘rganilmog‘i kerak.
Adabiy-tanqidiy nuqtai nazardan esa, Furqatning Xudoyorxon tilidan aytilgan “Demish xon”idan Cho‘lpon va Fitratning 20-yillardagi yurakka o‘t soluvchi isyonkor satrlarigacha milliy istiqlol g‘oyasi nuqtai nazaridan yaxlit va izchil tadqiq etilmog‘i kerak.
Umuman davr va ijod, inqilobiy davr poetikasi, an’anaviylik va novatorlik, qo‘yingki, ko‘p asrli mumtoz adabiyotimizning yangi adabiyotga aylanish jarayonini o‘rganishning nazariy va amaliy masalalari daxlsiz turibdi.
Nihoyat, bu davrni o‘rganishda turli soha mutaxassislarining filolog, filosof, pedagog, tarixchi, iqtisodchi, dinshunos, san’atshunos, qonunshunoslar hamkorligi kerak. Chunki jadidchilik yaxlit hodisa edi. Uning uchun o‘rta asrlar Renessansidagi singari universalizm xos edi.
Uchinchi masala — milliy uyg‘onish davri adabiyotini o‘rganishda vaqtli matbuot materiallaridan foydalanishdir.
Mutaxassislarga ma’lumki, mazkur davrda matbuot yo‘lga qo‘yilgan va o‘lkamizning o‘zida o‘nlab gazeta-jurnallar chiqqan. Masalan, Ziyo Said 1870-1927 yillarda Chop etilgan gazeta-jurnallar haqida fikr yuritganda 45 gazeta, 36 jurnalning nomini tilga oladi. Buning ustiga Kavkaz va Volgabo‘yida, Markaziy Rusiya shaharlarida, Istanbul, Kobul, Hindistonda, Misrda chiqib turgan matbuotning ham Turkistonga kelib turganini va Turkiston hayotini yoritib turganini ko‘zda tutsak, kutubxonalarimizda juda katta xazina borligiga ishonch hosil qilamiz. Ayniqsa, Ismoil Gaspralining “Tarjimon”i, Rizo Faxriddinning “Sho‘ro”si, Fotih Karimiyning “Vaqt” gazetasi, Jalil Mamadqulizodaning “Mulla Nasriddin”i kabilar jahoniy miqyosga ega bo‘lgan va butun dunyoga tarqaladigan gazeta-jurnallar edi. Va ularning hammasida Turkiston mavzui mumtoz bir o‘rinni egallab kelar edi. Muhimi, xayrihoxlik bilan yozilgan edi.
Ahamiyatiga ko‘ra mana shunday g‘oyat muhim masalalar ko‘tarilgan vaqtli matbuot namunalaridan juda kam foydalanamiz. Ularni to‘plash, nashr qilish, ilmiy muomalaga olib kirish kerak.
To‘rtinchi masala — mazkur davrni o‘rganishda xorijiy adabiyotlardan foydalanishdir. Bu — davr ehtiyoji. Bizning ijtimoiy fanlarimiz sinfiy asosga qurilgani uchun, sotsialistik bo‘yoqqa bo‘yalgan shovinizm nuqtai nazarini ifodalagani uchun bugun yaroqsizgina emas, zararli hamdir. Biz bugun bu fanlarning talqinlarini emas, keltirgan faktlarini ham qayta ko‘rib chiqish majburiyati ostidamiz. Ayniqsa, tarix fani va qadriyatlarimizni. Shu sababli Prezidentimizning bu masalalarni kun tartibiga qo‘yishida juda katta asos va ma’no bor.
Chetdagi kitoblar bunday tazyiqdan xoli. Bu haqda gap ketganda, birinchi navbatda Zaki Validiy asarlari alohida ahamiyatga ega. Olim Yevropa sharqshunoslarining turkiy xalqlarning kelib chiqishi — ona yurti haqidagi fikrlarini tasnif etadi. Millatlarni o‘zaro gij-gijlash, “maydala — yut” shiorini ushlagan imperialistik siyosat bilan bog‘lab tahlil qiladi.
Ma’lum bo‘lishicha, turkiylarning ona-Vatani haqida bir emas, 5-6 nazariya bor ekan. 1. Oltoy (Veydeman-1838, Chastren -1848, shot — 1849). 2. Baykal (Parker- 1924). 3. Uzoq Sharq (Ramshtet). 4 Ural mintaqasi (Nemich). 5. Tiyonshon (Olmosi). 6. Orol mintaqasi (De Kvik).
Turkiy xalqlarning jahon tsivilizatsiyasidagi o‘rni haqida dunyoda xilma-xil gipotezalar bor ekan.
1) Venalik professor Shmidt va Mengen fikrlariga ko‘ra, Old Osiyo va Nil bo‘yi buyuk davlatlarini O‘rta Osiyodan borgan ko‘chmanchi qabilalar bunyod etgan. Bu fikrni Misr tarixchi mutaxassisi Shebesta isbotlashga harakat qilgan.
2) Aka-uka Grimlar German va turkiy qavmlarni ko‘p jihatlardan qardosh ko‘radi.
3) Arxeolog F. Xommel fikricha, O‘rta Osiyo turkiylarining ajdodlari miloddan 5 ming yil oldin Old Osiyoga borib, shumerlar nomi bilan dunyoga dovruq solgan. Uningcha, qadim shumer tilidagi 350 so‘zning kelib chiqishi turkiydir (Rasin dramalari 700 so‘z bilan yozilgan).
4) Ariyonlar kelishidan bir qancha vaqt oldin dunyoga kelgan Moxinijidoro, Xarappa madaniyatlarining bunyodkorlari turkiy xalqlardir. Bu fikr professor Nemechga tegishli.
5) Uzoq Sharqda bir qism turkiylar Jong Tik nomlari bilan mil. av. 1328 yilda jiddiy bir siyosiy quvvatga ega bo‘lgani Xitoy manbalarida uchrar ekan. Tik nomini Turkning buzilgani deydilar.
6) Turkiy xalqlarning O‘rta Amerika madaniyatining asoschilaridan deb qaraydiganlar bor. Keyingi paytlarda Amerika hindularining tilidagi turkiy elementlar haqida fikrlar o‘rtaga tushmoqda. Rassom Rerix Oltoy tili bilan Amerika hindularini benihoya o‘xshash topadi.
Demak, bu xalq agar Sohibqiron Amir Temur aytganidek, turkning bosh bo‘g‘ini bo‘lsa, sovet davri qo‘shiqlarida kuylanganidek “nomi qul, qashshoq, gado” emas, jahon tsivilizatsiyasining chorrahasida kelgan, dunyoga dunyodorlik qilgan bir millatga avlod ekanmiz. Va bu, shubhasiz, har bir millatdoshimizda g‘urur, iftixor uyg‘otadi…
2000 yil, dekabr
Begali Qosimov — Milliy Uyg’Onish davri adabiyoti by Khurshid Davron on Scribd
