10 феврал – Бертольд Брехт таваллуд топган кун

   Бертольд Брехтнинг театршунос, адабиётшунос ва публицист сифатида ёзган мақолалари ҳам унинг ижодида салмоқли ўрин эгаллайди. Унинг “Немис санъат арбоблари ва ёзувчиларига” очиқ хати, “Хилма-хиллик ва барқарорлик”, “Лирик шоир ақлдан қўрқмаслиги лозим”, “Шеър таржимачилиги”, “Ҳақиқатни ёзувчининг беш қийинчилиги”, “Шекспирни ўқиш санъати”, “Фауст образи”, “Тасвирий санъат ҳақида қайдлар” каби юзлаб мақолалари ва ниҳоят Мо-Цзи фалсафаси таъсирида ёзган “Ўзгаришлар китоби” асари Брехтнинг адабиёт, театр, кино, мусиқа ва сиёсат борасидаги қарашларининг нақадар кенг бўлганлигидан дарак беради.

ЭНГ АСОСИЙСИ – ИНСОННИ
ФИКРЛАШГА ЎРГАТИШДИР
Б. Брехт мактуб ва асарларидан иқтибослар

Жаҳон адабиётининг йирик намоёндаларидан бири, шоир, драматург, ёзувчи, санъат назариётчиси, театр арбоби Бертольд Брехт 1898 10 февралда Аугсбург шаҳрида йирик қоғоз фабрикаси директори оиласида дунёга келган. Ўн олти ёшидан бошлаб унинг шеърлари, ҳикоялари, эссе ва спекталларга тақризлари матбуотда мунтазам чоп этила бошлайди.

Б.Брехт шеърияти баллада, сонет, эпиграмма, пародиялар ёзишдан, уларни куйга солиб кўчаларда гитара билан айтиб юришдан бошланган. Сўнгра Франк Ведекин, Франсуа Вийон, Артур Рембо, Редярд Киплинг шеърларининг таъсирида ёза бошлаган. Кейинчалик хитой фалсафаси ва шеъриятига қизиқиб қолиб шакл ва ифода услуби қадим хитой шеъриятини эсга солувчи шеърлари юзага келган. Ли Бо, Ду Фу, Бо Цзюйи шеърларини таржима қилган.

Драматург сифатида ижодини “Ваал” ва “Тунги ноғоралар” пьесаларидан бошлаган Б.Брехт кейинчалик “Инсон инсондир”, “Уч чақалик опера”, “Она”, “Учинчи салтанатнинг қўрқув ва умидсизликлари”, “Кураж она ва болалари”, “Галилейнинг ҳаёти”, “Жаноб Пунтила ва хизматкори Матти”, “Сичуанлик ажойиб одам”, “Швейк иккинчи жаҳон урушида”, “Турандот ёки оқловчилар Конгресси” каби қатор пьесалари билан жаҳон драматургиясида шуҳрат қозонган. Брехт дунё драмтурглари ижодига катта таъсир кўрсатган, жумладан Фридрих Дюрренматт ва Артюр Адамов, Макс Фриш ва Хайнер Мюллер ҳамда бошқаларга таъсирини кўп мутахассислар таҳлил қилишган. Германиялик театршунос Марианна Кестинг “Замонавий театр манзараси” китобида XX асрнинг энг машҳур 50 драматургини санаб уларнинг аксарияти “Брехт билан касалланган”лигини таъкидлайди.

Б.Брехтнинг театршунос, адабиётшунос ва публицист сифатида ёзган мақолалари ҳам унинг ижодида салмоқли ўрин эгаллайди. Унинг “Немис санъат арбоблари ва ёзувчиларига” очиқ хати, “Хилма-хиллик ва барқарорлик”, “Лирик шоир ақлдан қўрқмаслиги лозим”, “Шеър таржимачилиги”, “Ҳақиқатни ёзувчининг беш қийинчилиги”, “Шекспирни ўқиш санъати”, “Фауст образи”, “Тасвирий санъат ҳақида қайдлар” каби юзлаб мақолалари ва ниҳоят Мо-Цзи фалсафаси таъсирида ёзган “Ўзгаришлар китоби” асари Брехтнинг адабиёт, театр, кино, мусиқа ва сиёсат борасидаги қарашларининг нақадар кенг бўлганлигидан дарак беради.

Брехт ижодининг бош йўналиши зулм ҳамда адолатсизликка қарши исён, ҳақиқатни ҳимоя қилиш ва энг асосийси – урушга, фашизмга қарши курашдан иборат бўлди. Шу боис 1933 йилда рейхстаг уни ватанидан қувғин қилади ва 15 йил давомида бошқа давлатларда яшайди. Шу боис 1933 йилда Берлин опера майдонида фашистлар томонидан уюштирилган китоб ёқиш маросимида Брехт асарлари ҳам оловга ташланади. Шу боис унинг икки яшар қизчасини нацистлар ўғирламоқчи бўлади. “Ўлик солдат ҳақида афсона”си учун эса 1935 йилда уни Германия фуқаролигидан маҳрум қилишади.
Брехт асарларида олға сурилган – ҳар қандай урушларнинг маънисизлиги, инсониятнинг зулм ва зўравонлик ортидан бой ва камбағалга бўлинишининг фожеаларга олиб келиши, ҳақиқатпарварлик ва адолатпарварлик каби умуминсоний ғоялар барча даврларда долзарблигича қолаверади.
Эътиборингизга Б.Брехт мақолаларидан айримларини ҳавола этмоқдамиз.

Таржимондан

ГЕРБЕРТ ИЕРИНГГА МАКТУБДАН

Мен 1898 йилда худонинг ёруғ оламида пайдо бўлдим. Ота-онам асли Шварцвалдан. Халқ мактаби тўрт йил безор қилди. Аугсбург реал гимназиясида тўққиз йил димланган ҳолда сақланишимга қарамай, ўз ўқитувчиларимнинг ақлий ривожи учун муҳим бир иш қила олмадим. Озодлик ва мустақилликка бўлган мендаги интилишни чарчаш билмай мустаҳкамлаганлар ҳам ўшалар. Университетда медицина ҳақида лекциялар тингладим, лекин қарангки, гитара чалишни ўргандим.

Гимназия йилларида спортнинг турли хиллари билан ҳаддан ташқари шуғулланиб юрак қисма касаллигигача олиб бордим. Инқилоб даврида студент-медик сифатида госпиталда ишладим. Сўнгра бир қанча пьесалар ёздим ва беҳад ориқлаб қолганлигим сабабли Шаритга келтирилдим. Арнольт Бреннон ўзининг саркорлик маоши билан мени қўллай олмади. Дунёда 24 йил яшаб анчагина ориқладим.

Аугсбург, 1922 йил

ЛИРИК ШОИР АҚЛДАН ҚЎРҚМАСЛИГИ ЛОЗИМ

Мен шеърларини ўқиб борадиган бир қанча одамлар билан шахсан танишман. Баъзиларининг у ёки бу хил ифодасига нисбатан шеърларида ақл камроқ. Балки, у шеърни соф туйғулар ифодаси сифатида тушунар? Балки, у умуман соф туйғуни акс эттирадиган нарсалар бор деб ўйлар? Агар у шундай деб ўйласа, фикрга ўхшаб туйғу ҳам алдаши мумкинлигини билиб қўйса, зарар қилмасди. Шунда у эҳтиёткорроқ бўларди.

Баъзи лирик шоирлар, айниқса, бошловчилар ўзларида шоирона кайфият ҳис қилишса, қўрқа бошлайдилар, худди ақлий фаолият шоирона кайфиятни ҳуркитиб юборадигандай. Шуни айтиш керакки, ҳар қандай вазиятда бундай қўрқув бемаънликдан бошқа нарса эмас. Улуғ шоирларнинг ижодий тажрибасидан маълумки, уларнинг шеърий кайфиятлари, ҳатто жиддий мулоҳаза енгиши мумкин бўлган пайтда ҳам кўтаринкиликдан, ҳаракатчанликдан маҳрум бўлмаган. Маълум руҳий кўтаринкилик ва ҳаяжон жиддий идрокка бутунлай қарама-қарши эмас. Шуниям тан олиш керакки, ақл мезонларидан қочишнинг ўзи шеърий кайфиятнинг каммаҳсуллигидан дарак беради. Бундай вазиятда яхшиси, шеър ёзишдан ўзини тийган маъқул.

Қачонки, лирик ғоя самарали бўлса, ўшанда ҳис ва ақл бир хил ҳаракат қилади. Улар қувонч билан “Сен ҳал қил!” деб бир-бирини чақиради.

1930-йилларнинг охири

ТАСВИРИЙ САНЪАТ ВА СУРАТКАШ ҲАҚИДА

Мо-цзининг олдига ёш рассом келди. Унинг отаси ва акалари бурлоқлар эди. Тубандагича суҳбат бўлди:

– Нега мен сенинг суратларингда бурлоқ отангни кўрмаяпман?
– Нима, мен фақат отамни чизишим керакми?

– Йўқ, нега энди, бошқа бурлоқларни чизсанг ҳам бўлади, сен уларни ҳам чизмагансан-ку?

– Нега энди албатта бурлоқларни чизиш керак? Дунёда ранг-баранг бошқа нарсалар ҳам бор.

– Албатта бор, лекин суратларингда силласи қуригунча ишлаб, эвазига фақат сариқ чақа оладиган бошқа одамларни ҳам кўрмаяпман-ку?

– Наҳотки мен нимани хоҳласам шуни чиза олмасам?

– Бемалол чизишинг мумкин, хўш сен нимани чизишни хоҳлайсан? Бурлоқнинг ҳаёти жуда оғир, уларга албатта ёрдам бериш керак, бефарқ бўлиш ярамайди, сен эса буни яхши биласан, сен рассомсан, чиза оласан, лекин кунгабоқарни чизиб юрибсан. Буни кечириб бўладими?

– Мен кунгабоқарни чизганим йўқ, мени рангларнинг чизиқлари ва доғлари қизиқтиради, ана шулардан менда қандай туйғу пайдо бўлса, шуни акс эттиришни хоҳлайман.

– Сенинг туйғуларинг бурлоқларнинг оғир ҳаётига алоқадор бўлса керак деб ўйлайман?

– Бўлиши мумкин.
– Демак, сен улар ҳақида эмас, фақат ўзингни туйғуларинг ҳақида ўйлар экансан-да?

– Мен санъат ривожи учун ишлайман.
– Нега бурлоқлар учун эмас?

– Мен инсон сифатида истибдод ва зулмга қарши курашаётган Ми-эн-ле иттифоқига аъзоман, рассом сифатида эса ўз санъатимни камолотга етказмоқчиман.

– Бу худди, мен ошпаз сифатида овқатга заҳар соламан, инсон сифатида заҳарга қарши дори сотиб олман, дейиш билан баб-баравар. Бурлоқларнинг ҳаёти шу қадар афтодаҳолки, ортиқ чидашга кучлари йўқ. Санъатингиз мукаммаликка эришгунича улар очликдан у дунёга равона бўлишади. Сен уларнинг вакилисан, ҳалигача ўз сўзингни айтишни ўрганганинг йўқ. Сенинг туйғуларинг жудаям бетайин, сени ёрдам учун жўнатган бурлоқлар аниқроқ туйғуни – очликни бошдан кечирмоқдалар. Сен бизга қоронғу бўлган нарсаларни биласан. Аммо биз сенсиз ҳам яхши биладиган нарсаларни гапирасан, буни қандай тушуниш мумкин? Сен ранг ва мўйқалам ишлатишни ўрганяпсан, лекин айтадиган гапинг йўқ. Одамларга бир аниқ гап айтмоқчи бўлганингдагина ранг ва мўйқалам билан ишлаш нақадар оғирлигини биласан. Эзувчилар нима тўғри келса, шу ҳақда алжирайди, жабрдийдалар фақат зулм ҳақида гапирадилар. Мана шунақа гаплар, бурлоқ!

ХИТОЙ ТАСВИРИЙ САНЪАТИ ҲАҚИДА

Маълумки, хитойликлар манзара санъатини тан олишмайди, тасвирланаётган оламни қандайдир бир нуқтадан туриб кузатишни ёқтиришмайди. Уларнинг суратларида жуда кўп буюмлар шаҳардаги одамлар сингари муносабатга киришадилар, лекин у қадар эркин ҳам эмас, мустақиллик хавф солиб турадиган даражада бир-бирига боғлиқ ҳам эмас. Агар таққосимизни давом эттирадиган бўлсак, тасвирланган буюмларга ўхшатилаётган одамлар, ўзларини бу шаҳарда, яъни рассом суратида – биз одатлангандан кўра эркинроқ ҳис қиладилар. Уларнинг биргаликда яшашларига сабаб, бир қавмга алоқадорликларигина эмас. Хитой рассомларининг композицияларида биз одатланган мажбурийлик йўқ. Уларнинг бадиий қурилиши зўрлаб жойлаштиришга асосланмаган. Томошабиннинг кўзи кўпинча кутилмаган ҳолатларга тушади. Ҳар бир буюм мустақил вазифани бажаради. Шунга қарамай, тасвирлар алоҳида деб бўлмайдиган ҳолда бир бутунликни ташкил қилиб, ўзаро алоқада бўлади. Бундай суратни бўлакларга ажратиб ташлаш мумкин, натижада озгина ўзгариш бўлса ҳам мазмун ўзгармайди, фикр йўқолмайди.

Хитой рассомлари суратда жуда кўп бўш жой қолдирадилар; бу шунчаки қоғознинг ҳаммасидан фойдаланмасликдай кўриниши мумкин. Лекин бўшлиқлар ҳам композицияда алоҳида вазифа бажаради; шакл ва ўлчамидан маълумки, улар ҳам тасвирлар каби пухта ўйланган. Қоғоз ёки мато бу ерда бадиий восита сифатида ишлатилади. Рассом фонга – орқа тасвирга эътиборини унча қаратмайди, уни бутунлай тўлдиришга ҳаракат қилмайди. Бу – мавжуд буюмлар акс этадиган ўзига хос ойна – ва у ойна сингари аҳамиятга эга. Буларнинг ҳаммасида томошабинни ўз ҳукмига мажбуран бўйсундирмаслик учун ҳаракат қилинган, бу таҳсинга сазовор. Мен бутунлай ишлов берилмаган боғларни, инсон қўли яратган нарсалар билан дахлсиз табиатнинг ёнма-ён туришини мана шу суратлар каби яхши кўраман.

СОФ САНЪАТ ҲАҚИДА

Мо-цзи айтади: – Яқинда мендан шоир Цин-юэ, ҳозирги давримизда табиат ҳақида шеър ёзишга ҳаққи борми, йўқлигини сўради. Мен: “Бор”, – дедим. Уни яна бир марта учратганимда, табиат тўғрисида шеър ёзган-ёзмаганлигини сўрадим. У: “Йўқ”, деб жавоб берди. “Нимага?” – деб сўрадим. У: “Мен ёмғир томчилари овозини ўқувчига ёқимли кечинма тарзида беришни ўз олдимга мақсад қилиб қўйдим. Мен бу ҳақда мулоҳаза қилиб қўриб, ҳар замонда бир икки сатр ёзиб ҳам кўрдим, сўнгра шундай хулосага келдим: ёмғир томчилари овозини ҳамма одамлар учун ёқимли кечинмага айлантириш керак, тепасида томи бўлмаган, ухлаётганида томчилар ёқасидан кириб турадиганлар учун ҳам. Бу оғир вазифани уддалолмаслигимдан чўчиб мақсадимдан воз кечдим.

– Санът фақат бугунги кун билан яшамайди, – дедим синовчанлик билан. – Ана шундай ёмғир томчилари доим мавжуд бўлса, шунақа шеърларнинг умри ҳам боқий бўлади.

– Ҳа, – деди у ғамгин, – бундай шеърларни ёқасидан ёмғир кирадиган одамлар қолмаганидан кейин ёзиш мумкин бўлади.

1940-йиллар

КАТТА БРЕЙГЕЛНИНГ СЮЖЕТЛИ СУРАТЛАРИДАГИ ЗИДДИЯТЛИ МУТАНОСИБЛИК ТААССУРОТИ

Брейгел тасвирий санъатининг зиддиятини таҳлил қила бориб, у ҳамма нарсани қарама-қаршиликлар йўналишида қуришига гувоҳ бўласиз. “Икарнинг қулаши”да ҳалокатнинг осойишта сокинликка ташланиши осойишталикни янгича англашга мажбур қилади. Брейгел фалокат осойишталикни енгишига йўл қўймайди, ҳамаси аввалгидай қолади, ҳалокат осойишталикни бузади холос, йўқ қилмайди.
Ҳарбий мавзудаги “Тентак Грета” асарида рассом мўйқалами уруш фожеаларини кўрсатишга ҳаракат қилмайди; урушнинг бош айбдори – жанговар илоҳанинг чегараланганлиги ва кучсизлигини кўрсатиб иккинчи даражали вазифага олиб тушади. Лекин бунинг натижасида асар янада қўрқинчлироқ бўлиб қолган. Фламандия манзараларига Алп кўринишларини киритиши, замонавий европача либосга қадимги Осиё либосини қарма-қарши қўйиши уларнинг бир-бирини бўрттириб намоён қилишига ва ўзига хос хусусиятларини ажратиб кўрсатишига хизмат қилади, айни вақтда биз манзарани, умуман инсонни кўрамиз. Бундай суратлар бир эмас, бир қанча туйғулар уйғотади. Брейгел ўз қарама-қаршилигини уйғунлаштирганда ҳам уларни текисламайди; унинг ҳажв ва фожеаси ўртасида ҳам ажралиш йўқ, фожеали асарларида ҳажв элементлари, ҳажвийларида эса фожеа белгилари бўлади.

1. “Икарнинг қулаши”. Ерга қулаётган Икарни холстдан топиб бўлмайди – бу афсонавий воқеанинг гўё аҳамиятсизлигини билдиради. Персонажлардан ҳеч бири юз бераётган воқеага эътибор қилмайди. Деҳқон ўзиниям унутиб шудгор қиляпти. Ўнгда, олдинги кўринишда балиқчи, у қандайдир алоҳида эътибор билан сувга эгилган. Қуёшнинг бота бошлагани кўпчиликни ҳайрон қолдиради, бу – қулаш узоқ вақт давом этганлигига ишора. Икарнинг жудаям юксакка чиққанлигини яна қандай тасвирлаш мумкин! Қадим жануб манзараси фонида ўша давр фламандияликлари. Гўзал ва тинч табиат фожеали воқеага фон бўлиб келган.

2. “Дарё воҳасидаги уруғ сепувчи”. Алп тоғлари билан берилган Фламандия манзаралари. Қияликда, тиканли бутазор орасида деҳқон буғдой сепади. Каптарлар дарҳол донни чўқилай бошлайди. Улар гуё ҳарбий кенгаш қилаётгандай. Артофда кўз илғамас кенгликлар.

3. “Хочнинг келтирилиши”. Қатл маросими гўё халқ байрамига ўхшайди. Қизил кийим кийган испан чавандозлари душман қўшини сифатида гавдаланади. Бу қизил ип композициянинг бутун қурилиши ва динамикасини очиб беради, томошабин эътиборини қатлдан чалғитади. Чапда, бурчакда ҳамма нарсага бефарқ меҳнаткаш одамлар. Ўнгда, қатл жойида, кутиб турган одамлар. Пастда, чап бурчакда – асиранинг кўриниши, у михланган Исодан ҳам кўра кўпроқ эътиборни тортади. Биби Марямнинг ўз мотамига қараганда Исо билан унча иши йўқ. Биби Марямдан чапда йиғлаб турган аёлга, унинг моҳирона йиғилган кенг куйлагининг бурамларига эътибор беринг. Васваса ва гўзалликка тўла ҳаёт!

4. “Муқаддас Павлнинг мурожаати”. Машҳур одамнинг мурожаати одатдагидай бошланмайди, у отдан қулаб тушади. Герцог Алба бошчилигидаги испан армиясининг Алпдан ошиб ўтиши юриш ғояси билан жуда мос келади. Рангларни дид билан, эркин тақсимланганлиги рассомни қизиқтирган ҳамма нарсани таъкидлаб кўрсатади.

5. “Фаришта Микоил”. Ернинг гўзаллиги (манзара) ва унинг бадбуруш эгалари (шайтон). Шайтоннинг танаси қўнғир жигар рангда, гўё ердай, бу ҳимоя бўёғи. Ер – унинг мулки. Кўринишидан фаришта шайтонни енгмаганга, уни шунчаки топганга ўхшайди (ҳеч қандай жанг излари йўқ). Фаришта қуролланган ва совут билан ҳимояланган, шайтон қуролсиз ва ҳимоясиз. Шайтоннинг кўриниши ўйчан ва фожеали. Фариштанинг юзида нафрат ва ғам қотиб қолган. У шайтонинг бошини эркин, жарроҳ сингари кесади. Орқа кўринишдаги дарахтлар иштирокчиларнинг баҳайбатлигини ажратиб кўрсатади, улар жуда баланд, лекин фаришта ва шайтон қоматлари ёнида унчалик катта кўринмайди.

6. “Саррофнинг эҳромдан қувилиши”. “Хочнинг келтирилиши” ва “Исонинг саррофлар томонидан қувилиши” сюжетларининг бирикуви. Биринчи воқеа катта миқёсда, иккинчиси кичик миқёсда тасвирланади. Чапдаги немис шаҳарчаси фонида христиан черкови белгилари билан берилган мажусийлар эҳроми. Замонавий фламандлар кийимидаги одамлар орасида шарқона либосдаги Исо. Каромат кўрсатувчи – чап томонда, ҳовличада. Ёнида боласини жазолаётган она. Сазойи қилинадиган ёғоч қурилма ёнида одам турибди (жиноятчи ҳам шу ҳолга тушади). Воқеа юз бераётган вақт: соат ўн икки.
7. “Тентак Грета”. Қилич билан қуролланган Фурия ўзининг кўримсиз, парча-сурча бўлиб кетган лаш-лушларини ҳимоя қилади. Дунё майдаланиб кетган. Шавқатсизлик сезиб бўлмайдиган даражада эмас.

8. “Бобил минорасининг тикланиши”. Минора қия қўйилган. Унинг қурилишига қоятошлар ишлатилган, у тахламларнинг жимжимасини яққол намоён қилиб турибди. Одамлар тошларни зўриқиб ташиб келяптилар. Лекин уларнинг кучанишлари беҳуда – тепада кўринишидан бошқа иморат қурилмоқда, бу – аввал ўйланган нарса йўққа чиқди дегани. Атрофда оғир мажбурий меҳнат ҳукмрон, қурилиш унсурларини ташувчиларнинг қоматлари итоаткорликни акс эттиради, меъморни қуролланган соқчилар қўриқлаб турибди.

ҲИКМАТЛАР

***

Ҳақиқатни билмайдиган одам нодондир. Лекин уни биладиган ва ёлғон деб атайдиган одам жиноятчидир.

***

Агар ҳақиқат ўзини ҳимоя қилишга ожиз бўлса, у учун ҳужумга ўтишдан бошқа чора йўқ.

***

Бахсизликлар нотўғри режалар ҳосиласидир.

***

Сен кўряпсанми? Нимани кўряпсан? Ҳеч нарсани кўраётганинг йўқ. Сен фақат кўз ташлаяпсан. Кўз ташлаш — кўриш дегани эмас.

***

Инсонда ҳеч бўлмаганда икки чақага арзирли умид бўлиши керак, акс ҳолда яшаб бўлмайди.

***

Севимли бўлиш ҳақидаги ҳаддан ортиқ истакнинг ҳақиқий севги билан умумий жиҳатлари жуда кам.

***

Севги бу – бошқанинг истеъдоди орқали ижод қилишдир.

***

Ақли орқали қорнини тўйғизолмайдиган одамлардан нафратланаман.

***

Йўл четида турибман. Ҳайдовчи машина ғилдирагини алмаштиряпти. Менга қаердан келаётганимнинг ҳам, қаерга кетаётганимнинг ҳам аҳамияти йўқ. Шундай экан, нега мен ғилдирак алмаштираётган одам тезроқ ишини тугатишини бетоқатлик ва сабрсизлик билан кутиб турибман.

***

Энг асосийси – инсонни фикрлашга ўргатишдир.

***

Табиб бўлишнинг ўзи етмайди, ёрдам беришни ҳам ўрганиш лозим.

***

Биз нимага ишонишимиз эмас, нимани билишимиз муҳим.

***

Ўлимдан эмас, бўм-бўш ҳаётдан қўрқиш керак.

Немис тилидан Назира Жуманиёзова таржимаси

10 fevral – Bertold Brext tavallud topgan kun

ENG ASOSIYSI – INSONNI FIKRLASHGA O‘RGATISHDIR
B. Brext maktub va asarlaridan iqtiboslar
Nemis tilidan Nazira Jumaniyozova tarjimasi

Jahon adabiyotining yirik namoyondalaridan biri, shoir, dramaturg, yozuvchi, san’at nazariyotchisi, teatr arbobi Bertold Brext 1898 10 fevralda Augsburg shahrida yirik qog‘oz fabrikasi direktori oilasida dunyoga kelgan. O‘n olti yoshidan boshlab uning she’rlari, hikoyalari, esse va spektallarga taqrizlari matbuotda muntazam chop etila boshlaydi.

B.Brext she’riyati ballada, sonet, epigramma, parodiyalar yozishdan, ularni kuyga solib ko‘chalarda gitara bilan aytib yurishdan boshlangan. So‘ngra Frank Vedekin, Fransua Viyon, Artur Rembo, Redyard Kipling she’rlarining ta’sirida yoza boshlagan. Keyinchalik xitoy falsafasi va she’riyatiga qiziqib qolib shakl va ifoda uslubi qadim xitoy she’riyatini esga soluvchi she’rlari yuzaga kelgan. Li Bo, Du Fu, Bo Szyuyi she’rlarini tarjima qilgan.

Dramaturg sifatida ijodini “Vaal” va “Tungi nog‘oralar” pyesalaridan boshlagan B.Brext keyinchalik “Inson insondir”, “Uch chaqalik opera”, “Ona”, “Uchinchi saltanatning qo‘rquv va umidsizliklari”, “Kuraj ona va bolalari”, “Galileyning hayoti”, “Janob Puntila va xizmatkori Matti”, “Sichuanlik ajoyib odam”, “Shveyk ikkinchi jahon urushida”, “Turandot yoki oqlovchilar Kongressi” kabi qator pyesalari bilan jahon dramaturgiyasida shuhrat qozongan. Brext dunyo dramturglari ijodiga katta ta’sir ko‘rsatgan, jumladan Fridrix Dyurrenmatt va Artyur Adamov, Maks Frish va Xayner Myuller hamda boshqalarga ta’sirini ko‘p mutaxassislar tahlil qilishgan. Germaniyalik teatrshunos Marianna Kesting “Zamonaviy teatr manzarasi” kitobida XX asrning eng mashhur 50 dramaturgini sanab ularning aksariyati “Brext bilan kasallangan”ligini ta’kidlaydi.

B.Brextning teatrshunos, adabiyotshunos va publitsist sifatida yozgan maqolalari ham uning ijodida salmoqli o‘rin egallaydi. Uning “Nemis san’at arboblari va yozuvchilariga” ochiq xati, “Xilma-xillik va barqarorlik”, “Lirik shoir aqldan qo‘rqmasligi lozim”, “She’r tarjimachiligi”, “Haqiqatni yozuvchining besh qiyinchiligi”, “Shekspirni o‘qish san’ati”, “Faust obrazi”, “Tasviriy san’at haqida qaydlar” kabi yuzlab maqolalari va nihoyat Mo-Szi falsafasi ta’sirida yozgan “O‘zgarishlar kitobi” asari Brextning adabiyot, teatr, kino, musiqa va siyosat borasidagi qarashlarining naqadar keng bo‘lganligidan darak beradi.

Brext ijodining bosh yo‘nalishi zulm hamda adolatsizlikka qarshi isyon, haqiqatni himoya qilish va eng asosiysi – urushga, fashizmga qarshi kurashdan iborat bo‘ldi. Shu bois 1933 yilda reyxstag uni vatanidan quvg‘in qiladi va 15 yil davomida boshqa davlatlarda yashaydi. Shu bois 1933 yilda Berlin opera maydonida fashistlar tomonidan uyushtirilgan kitob yoqish marosimida Brext asarlari ham olovga tashlanadi. Shu bois uning ikki yashar qizchasini natsistlar o‘g‘irlamoqchi bo‘ladi. “O‘lik soldat haqida afsona”si uchun esa 1935 yilda uni Germaniya fuqaroligidan mahrum qilishadi.
Brext asarlarida olg‘a surilgan – har qanday urushlarning ma’nisizligi, insoniyatning zulm va zo‘ravonlik ortidan boy va kambag‘alga bo‘linishining fojealarga olib kelishi, haqiqatparvarlik va adolatparvarlik kabi umuminsoniy g‘oyalar barcha davrlarda dolzarbligicha qolaveradi.
E’tiboringizga B.Brext maqolalaridan ayrimlarini havola etmoqdamiz.

Tarjimondan

GЕRBЕRT IYERINGGA MAKTUBDAN

Men 1898 yilda xudoning yorug‘ olamida paydo bo‘ldim. Ota-onam asli Shvarsvaldan. Xalq maktabi to‘rt yil bezor qildi. Augsburg real gimnaziyasida to‘qqiz yil dimlangan holda saqlanishimga qaramay, o‘z o‘qituvchilarimning aqliy rivoji uchun muhim bir ish qila olmadim. Ozodlik va mustaqillikka bo‘lgan mendagi intilishni charchash bilmay mustahkamlaganlar ham o‘shalar. Universitetda meditsina haqida leksiyalar tingladim, lekin qarangki, gitara chalishni o‘rgandim.

Gimnaziya yillarida sportning turli xillari bilan haddan tashqari shug‘ullanib yurak qisma kasalligigacha olib bordim. Inqilob davrida student-medik sifatida gospitalda ishladim. So‘ngra bir qancha pyesalar yozdim va behad oriqlab qolganligim sababli Sharitga keltirildim. Arnolt Brennon o‘zining sarkorlik maoshi bilan meni qo‘llay olmadi. Dunyoda 24 yil yashab anchagina oriqladim.

Augsburg, 1922 yil

LIRIK SHOIR AQLDAN QO‘RQMASLIGI LOZIM

Men she’rlarini o‘qib boradigan bir qancha odamlar bilan shaxsan tanishman. Ba’zilarining u yoki bu xil ifodasiga nisbatan she’rlarida aql kamroq. Balki, u she’rni sof tuyg‘ular ifodasi sifatida tushunar? Balki, u umuman sof tuyg‘uni aks ettiradigan narsalar bor deb o‘ylar? Agar u shunday deb o‘ylasa, fikrga o‘xshab tuyg‘u ham aldashi mumkinligini bilib qo‘ysa, zarar qilmasdi. Shunda u ehtiyotkorroq bo‘lardi.

Ba’zi lirik shoirlar, ayniqsa, boshlovchilar o‘zlarida shoirona kayfiyat his qilishsa, qo‘rqa boshlaydilar, xuddi aqliy faoliyat shoirona kayfiyatni hurkitib yuboradiganday. Shuni aytish kerakki, har qanday vaziyatda bunday qo‘rquv bema’nlikdan boshqa narsa emas. Ulug‘ shoirlarning ijodiy tajribasidan ma’lumki, ularning she’riy kayfiyatlari, hatto jiddiy mulohaza yengishi mumkin bo‘lgan paytda ham ko‘tarinkilikdan, harakatchanlikdan mahrum bo‘lmagan. Ma’lum ruhiy ko‘tarinkilik va hayajon jiddiy idrokka butunlay qarama-qarshi emas. Shuniyam tan olish kerakki, aql mezonlaridan qochishning o‘zi she’riy kayfiyatning kammahsulligidan darak beradi. Bunday vaziyatda yaxshisi, she’r yozishdan o‘zini tiygan ma’qul.

Qachonki, lirik g‘oya samarali bo‘lsa, o‘shanda his va aql bir xil harakat qiladi. Ular quvonch bilan “Sen hal qil!” deb bir-birini chaqiradi.

1930-yillarning oxiri

TASVIRIY SAN’AT VA SURATKASH HAQIDA

Mo-szining oldiga yosh rassom keldi. Uning otasi va akalari burloqlar edi. Tubandagicha suhbat bo‘ldi:

– Nega men sening suratlaringda burloq otangni ko‘rmayapman?
– Nima, men faqat otamni chizishim kerakmi?

– Yo‘q, nega endi, boshqa burloqlarni chizsang ham bo‘ladi, sen ularni ham chizmagansan-ku?

– Nega endi albatta burloqlarni chizish kerak? Dunyoda rang-barang boshqa narsalar ham bor.

– Albatta bor, lekin suratlaringda sillasi quriguncha ishlab, evaziga faqat sariq chaqa oladigan boshqa odamlarni ham ko‘rmayapman-ku?

– Nahotki men nimani xohlasam shuni chiza olmasam?

– Bemalol chizishing mumkin, xo‘sh sen nimani chizishni xohlaysan? Burloqning hayoti juda og‘ir, ularga albatta yordam berish kerak, befarq bo‘lish yaramaydi, sen esa buni yaxshi bilasan, sen rassomsan, chiza olasan, lekin kungaboqarni chizib yuribsan. Buni kechirib bo‘ladimi?

– Men kungaboqarni chizganim yo‘q, meni ranglarning chiziqlari va dog‘lari qiziqtiradi, ana shulardan menda qanday tuyg‘u paydo bo‘lsa, shuni aks ettirishni xohlayman.

– Sening tuyg‘ularing burloqlarning og‘ir hayotiga aloqador bo‘lsa kerak deb o‘ylayman?

– Bo‘lishi mumkin.
– Demak, sen ular haqida emas, faqat o‘zingni tuyg‘ularing haqida o‘ylar ekansan-da?

– Men san’at rivoji uchun ishlayman.
– Nega burloqlar uchun emas?

– Men inson sifatida istibdod va zulmga qarshi kurashayotgan Mi-en-le ittifoqiga a’zoman, rassom sifatida esa o‘z san’atimni kamolotga yetkazmoqchiman.

– Bu xuddi, men oshpaz sifatida ovqatga zahar solaman, inson sifatida zaharga qarshi dori sotib olman, deyish bilan bab-baravar. Burloqlarning hayoti shu qadar aftodaholki, ortiq chidashga kuchlari yo‘q. San’atingiz mukammalikka erishgunicha ular ochlikdan u dunyoga ravona bo‘lishadi. Sen ularning vakilisan, haligacha o‘z so‘zingni aytishni o‘rganganing yo‘q. Sening tuyg‘ularing judayam betayin, seni yordam uchun jo‘natgan burloqlar aniqroq tuyg‘uni – ochlikni boshdan kechirmoqdalar. Sen bizga qorong‘u bo‘lgan narsalarni bilasan. Ammo biz sensiz ham yaxshi biladigan narsalarni gapirasan, buni qanday tushunish mumkin? Sen rang va mo‘yqalam ishlatishni o‘rganyapsan, lekin aytadigan gaping yo‘q. Odamlarga bir aniq gap aytmoqchi bo‘lganingdagina rang va mo‘yqalam bilan ishlash naqadar og‘irligini bilasan. Ezuvchilar nima to‘g‘ri kelsa, shu haqda aljiraydi, jabrdiydalar faqat zulm haqida gapiradilar. Mana shunaqa gaplar, burloq!

XITOY TASVIRIY SAN’ATI HAQIDA

Ma’lumki, xitoyliklar manzara san’atini tan olishmaydi, tasvirlanayotgan olamni qandaydir bir nuqtadan turib kuzatishni yoqtirishmaydi. Ularning suratlarida juda ko‘p buyumlar shahardagi odamlar singari munosabatga kirishadilar, lekin u qadar erkin ham emas, mustaqillik xavf solib turadigan darajada bir-biriga bog‘liq ham emas. Agar taqqosimizni davom ettiradigan bo‘lsak, tasvirlangan buyumlarga o‘xshatilayotgan odamlar, o‘zlarini bu shaharda, ya’ni rassom suratida – biz odatlangandan ko‘ra erkinroq his qiladilar. Ularning birgalikda yashashlariga sabab, bir qavmga aloqadorliklarigina emas. Xitoy rassomlarining kompozitsiyalarida biz odatlangan majburiylik yo‘q. Ularning badiiy qurilishi zo‘rlab joylashtirishga asoslanmagan. Tomoshabinning ko‘zi ko‘pincha kutilmagan holatlarga tushadi. Har bir buyum mustaqil vazifani bajaradi. Shunga qaramay, tasvirlar alohida deb bo‘lmaydigan holda bir butunlikni tashkil qilib, o‘zaro aloqada bo‘ladi. Bunday suratni bo‘laklarga ajratib tashlash mumkin, natijada ozgina o‘zgarish bo‘lsa ham mazmun o‘zgarmaydi, fikr yo‘qolmaydi.

Xitoy rassomlari suratda juda ko‘p bo‘sh joy qoldiradilar; bu shunchaki qog‘ozning hammasidan foydalanmaslikday ko‘rinishi mumkin. Lekin bo‘shliqlar ham kompozitsiyada alohida vazifa bajaradi; shakl va o‘lchamidan ma’lumki, ular ham tasvirlar kabi puxta o‘ylangan. Qog‘oz yoki mato bu yerda badiiy vosita sifatida ishlatiladi. Rassom fonga – orqa tasvirga e’tiborini uncha qaratmaydi, uni butunlay to‘ldirishga harakat qilmaydi. Bu – mavjud buyumlar aks etadigan o‘ziga xos oyna – va u oyna singari ahamiyatga ega. Bularning hammasida tomoshabinni o‘z hukmiga majburan bo‘ysundirmaslik uchun harakat qilingan, bu tahsinga sazovor. Men butunlay ishlov berilmagan bog‘larni, inson qo‘li yaratgan narsalar bilan daxlsiz tabiatning yonma-yon turishini mana shu suratlar kabi yaxshi ko‘raman.

SOF SAN’AT HAQIDA

Mo-szi aytadi: – Yaqinda mendan shoir Sin-yue, hozirgi davrimizda tabiat haqida she’r yozishga haqqi bormi, yo‘qligini so‘radi. Men: “Bor”, – dedim. Uni yana bir marta uchratganimda, tabiat to‘g‘risida she’r yozgan-yozmaganligini so‘radim. U: “Yo‘q”, deb javob berdi. “Nimaga?” – deb so‘radim. U: “Men yomg‘ir tomchilari ovozini o‘quvchiga yoqimli kechinma tarzida berishni o‘z oldimga maqsad qilib qo‘ydim. Men bu haqda mulohaza qilib qo‘rib, har zamonda bir ikki satr yozib ham ko‘rdim, so‘ngra shunday xulosaga keldim: yomg‘ir tomchilari ovozini hamma odamlar uchun yoqimli kechinmaga aylantirish kerak, tepasida tomi bo‘lmagan, uxlayotganida tomchilar yoqasidan kirib turadiganlar uchun ham. Bu og‘ir vazifani uddalolmasligimdan cho‘chib maqsadimdan voz kechdim.

– San’t faqat bugungi kun bilan yashamaydi, – dedim sinovchanlik bilan. – Ana shunday yomg‘ir tomchilari doim mavjud bo‘lsa, shunaqa she’rlarning umri ham boqiy bo‘ladi.

– Ha, – dedi u g‘amgin, – bunday she’rlarni yoqasidan yomg‘ir kiradigan odamlar qolmaganidan keyin yozish mumkin bo‘ladi.

1940-yillar

KATTA BRЕYGЕLNING SYUJЕTLI SURATLARIDAGI ZIDDIYATLI MUTANOSIBLIK TAASSUROTI

Breygel tasviriy san’atining ziddiyatini tahlil qila borib, u hamma narsani qarama-qarshiliklar yo‘nalishida qurishiga guvoh bo‘lasiz. “Ikarning qulashi”da halokatning osoyishta sokinlikka tashlanishi osoyishtalikni yangicha anglashga majbur qiladi. Breygel falokat osoyishtalikni yengishiga yo‘l qo‘ymaydi, hamasi avvalgiday qoladi, halokat osoyishtalikni buzadi xolos, yo‘q qilmaydi.
Harbiy mavzudagi “Tentak Greta” asarida rassom mo‘yqalami urush fojealarini ko‘rsatishga harakat qilmaydi; urushning bosh aybdori – jangovar ilohaning chegaralanganligi va kuchsizligini ko‘rsatib ikkinchi darajali vazifaga olib tushadi. Lekin buning natijasida asar yanada qo‘rqinchliroq bo‘lib qolgan. Flamandiya manzaralariga Alp ko‘rinishlarini kiritishi, zamonaviy yevropacha libosga qadimgi Osiyo libosini qarma-qarshi qo‘yishi ularning bir-birini bo‘rttirib namoyon qilishiga va o‘ziga xos xususiyatlarini ajratib ko‘rsatishiga xizmat qiladi, ayni vaqtda biz manzarani, umuman insonni ko‘ramiz. Bunday suratlar bir emas, bir qancha tuyg‘ular uyg‘otadi. Breygel o‘z qarama-qarshiligini uyg‘unlashtirganda ham ularni tekislamaydi; uning hajv va fojeasi o‘rtasida ham ajralish yo‘q, fojeali asarlarida hajv elementlari, hajviylarida esa fojea belgilari bo‘ladi.

1. “Ikarning qulashi”. Yerga qulayotgan Ikarni xolstdan topib bo‘lmaydi – bu afsonaviy voqeaning go‘yo ahamiyatsizligini bildiradi. Personajlardan hech biri yuz berayotgan voqeaga e’tibor qilmaydi. Dehqon o‘ziniyam unutib shudgor qilyapti. O‘ngda, oldingi ko‘rinishda baliqchi, u qandaydir alohida e’tibor bilan suvga egilgan. Quyoshning bota boshlagani ko‘pchilikni hayron qoldiradi, bu – qulash uzoq vaqt davom etganligiga ishora. Ikarning judayam yuksakka chiqqanligini yana qanday tasvirlash mumkin! Qadim janub manzarasi fonida o‘sha davr flamandiyaliklari. Go‘zal va tinch tabiat fojeali voqeaga fon bo‘lib kelgan.

2. “Daryo vohasidagi urug‘ sepuvchi”. Alp tog‘lari bilan berilgan Flamandiya manzaralari. Qiyalikda, tikanli butazor orasida dehqon bug‘doy sepadi. Kaptarlar darhol donni cho‘qilay boshlaydi. Ular guyo harbiy kengash qilayotganday. Artofda ko‘z ilg‘amas kengliklar.

3. “Xochning keltirilishi”. Qatl marosimi go‘yo xalq bayramiga o‘xshaydi. Qizil kiyim kiygan ispan chavandozlari dushman qo‘shini sifatida gavdalanadi. Bu qizil ip kompozitsiyaning butun qurilishi va dinamikasini ochib beradi, tomoshabin e’tiborini qatldan chalg‘itadi. Chapda, burchakda hamma narsaga befarq mehnatkash odamlar. O‘ngda, qatl joyida, kutib turgan odamlar. Pastda, chap burchakda – asiraning ko‘rinishi, u mixlangan Isodan ham ko‘ra ko‘proq e’tiborni tortadi. Bibi Maryamning o‘z motamiga qaraganda Iso bilan uncha ishi yo‘q. Bibi Maryamdan chapda yig‘lab turgan ayolga, uning mohirona yig‘ilgan keng kuylagining buramlariga e’tibor bering. Vasvasa va go‘zallikka to‘la hayot!

4. “Muqaddas Pavlning murojaati”. Mashhur odamning murojaati odatdagiday boshlanmaydi, u otdan qulab tushadi. Gersog Alba boshchiligidagi ispan armiyasining Alpdan oshib o‘tishi yurish g‘oyasi bilan juda mos keladi. Ranglarni did bilan, erkin taqsimlanganligi rassomni qiziqtirgan hamma narsani ta’kidlab ko‘rsatadi.

5. “Farishta Mikoil”. Yerning go‘zalligi (manzara) va uning badburush egalari (shayton). Shaytonning tanasi qo‘ng‘ir jigar rangda, go‘yo yerday, bu himoya bo‘yog‘i. Yer – uning mulki. Ko‘rinishidan farishta shaytonni yengmaganga, uni shunchaki topganga o‘xshaydi (hech qanday jang izlari yo‘q). Farishta qurollangan va sovut bilan himoyalangan, shayton qurolsiz va himoyasiz. Shaytonning ko‘rinishi o‘ychan va fojeali. Farishtaning yuzida nafrat va g‘am qotib qolgan. U shaytoning boshini erkin, jarroh singari kesadi. Orqa ko‘rinishdagi daraxtlar ishtirokchilarning bahaybatligini ajratib ko‘rsatadi, ular juda baland, lekin farishta va shayton qomatlari yonida unchalik katta ko‘rinmaydi.

6. “Sarrofning ehromdan quvilishi”. “Xochning keltirilishi” va “Isoning sarroflar tomonidan quvilishi” syujetlarining birikuvi. Birinchi voqea katta miqyosda, ikkinchisi kichik miqyosda tasvirlanadi. Chapdagi nemis shaharchasi fonida xristian cherkovi belgilari bilan berilgan majusiylar ehromi. Zamonaviy flamandlar kiyimidagi odamlar orasida sharqona libosdagi Iso. Karomat ko‘rsatuvchi – chap tomonda, hovlichada. Yonida bolasini jazolayotgan ona. Sazoyi qilinadigan yog‘och qurilma yonida odam turibdi (jinoyatchi ham shu holga tushadi). Voqea yuz berayotgan vaqt: soat o‘n ikki.
7. “Tentak Greta”. Qilich bilan qurollangan Furiya o‘zining ko‘rimsiz, parcha-surcha bo‘lib ketgan lash-lushlarini himoya qiladi. Dunyo maydalanib ketgan. Shavqatsizlik sezib bo‘lmaydigan darajada emas.

8. “Bobil minorasining tiklanishi”. Minora qiya qo‘yilgan. Uning qurilishiga qoyatoshlar ishlatilgan, u taxlamlarning jimjimasini yaqqol namoyon qilib turibdi. Odamlar toshlarni zo‘riqib tashib kelyaptilar. Lekin ularning kuchanishlari behuda – tepada ko‘rinishidan boshqa imorat qurilmoqda, bu – avval o‘ylangan narsa yo‘qqa chiqdi degani. Atrofda og‘ir majburiy mehnat hukmron, qurilish unsurlarini tashuvchilarning qomatlari itoatkorlikni aks ettiradi, me’morni qurollangan soqchilar qo‘riqlab turibdi.

HIKMATLAR

***

Haqiqatni bilmaydigan odam nodondir. Lekin uni biladigan va yolg‘on deb ataydigan odam jinoyatchidir.

***

Agar haqiqat o‘zini himoya qilishga ojiz bo‘lsa, u uchun hujumga o‘tishdan boshqa chora yo‘q.

***

Baxsizliklar noto‘g‘ri rejalar hosilasidir.

***

Sen ko‘ryapsanmi? Nimani ko‘ryapsan? Hech narsani ko‘rayotganing yo‘q. Sen faqat ko‘z tashlayapsan. Ko‘z tashlash — ko‘rish degani emas.

***

Insonda hech bo‘lmaganda ikki chaqaga arzirli umid bo‘lishi kerak, aks holda yashab bo‘lmaydi.

***

Sevimli bo‘lish haqidagi haddan ortiq istakning haqiqiy sevgi bilan umumiy jihatlari juda kam.

***

Sevgi bu – boshqaning iste’dodi orqali ijod qilishdir.

***

Aqli orqali qornini to‘yg‘izolmaydigan odamlardan nafratlanaman.

***

Yo‘l chetida turibman. Haydovchi mashina g‘ildiragini almashtiryapti. Menga qayerdan kelayotganimning ham, qayerga ketayotganimning ham ahamiyati yo‘q. Shunday ekan, nega men g‘ildirak almashtirayotgan odam tezroq ishini tugatishini betoqatlik va sabrsizlik bilan kutib turibman.

***

Eng asosiysi – insonni fikrlashga o‘rgatishdir.

***

Tabib bo‘lishning o‘zi yetmaydi, yordam berishni ham o‘rganish lozim.

***

Biz nimaga ishonishimiz emas, nimani bilishimiz muhim.

***

O‘limdan emas, bo‘m-bo‘sh hayotdan qo‘rqish kerak.

Nemis tilidan Nazira Jumaniyozova tarjimasi