Ҳар қандай жиддий меҳнат ахлоқимизга таъсир ўтказади. Диққатимизни топширилган ишни бажариш учун жамлашга бўлган уринишимизни руҳий оламимизга ташланган тошга ўхшатиш мумкин. Тош келиб тушгач, биринчи доира кичик бўлади, кейингилари эса ўз-ўзидан катталашиб боради.

ФРИДРИХ НИЦШЕ
ҲИКМАТЛАР

Немис файласуфи Фридрих Ницше Пруссиянинг Рёккен музофотидаги протестант руҳонийси оиласида дунёга келди. Ницшелар сулоласининг учинчи авлоди поляк дворянларига мансуб бўлган. Ницше тақводорлик муҳитида ўсган. Гимназиядаги дўстлари уни «ибодатхонадаги 12 ёшли Исо»га ўхшатиб «Митти пастор» деб аташган. Ницше Инжил сураларини ва черков қўшиқларини шу даражада таъсирчан ижро этганки, тингловчилар беихтиёр кўзларига ёш олишган.

Ницше Бонн ва Лейпциг шаҳарларида таълим олган. Мутахассислигига кўра филолог бўлган Ницше тенгқур талабалар орасида ўзининг кучли қобилияти билан ажралиб турган. У 22 ёшида Марказий адабий газетада хизмат қилган. 25 ёшида Базель университетининг профессори бўлган. Ницше 1869-1879 йиллар оралиғида Базелда яшаган ҳамда файласуф Рихард Вагнер билан танишган. Ницшенинг ўзи бу ҳақда шундай деб ёзади: «Биз бир неча йил Вагнер билан ҳамма катта-кичик нарсаларни тенг баҳам кўрдик; ўртамиздаги ишончнинг чеки йўқ эди».
Ницше Артур Шопенгауэрнинг ёввойилар тўдаси тўғрисидаги масалини ўқигач, жамиятнинг ички моҳияти нимадан иборатлигини англаб олди. Шундан кейин у Шопенгауэрнинг ашаддий мухлисига айланди. Чунки Шопенгауэрнинг кўплаб фикрлари Ницшега жуда яқин эди. 1876 йилнинг кузида Ницше саломатлиги ёмонлашгани туфайли университетдаги маърузаларини тўхтатиб, бир йиллик таътилга чиқади ва Саррентога кўчиб ўтади. Ана шу ерда унинг дунёқарашида кескин бурилиш рўй беради. «Ўша даврда мен нафақат Вагнер билан алоқани узиш тўғрисида бир қарорга келдим, балки умуман янглишганимни англаб етдим…» деб ёзади Ницше.

1880 йилда Ницше Евгений Дюринг қаламига мансуб «Фалсафа курси» асарини ўқиб чиқади. Бу асар унинг дунёқарашига катта таъсир кўрсатади. Ницшега, айниқса, файласуфнинг коинотдаги барча жараёнларнинг даврий хусусиятга эга эканлиги, уларнинг доимо такрорланиб туриши тўғрисидаги фикрлари маъқул келади. Шу асосда ўзининг бу борадаги шахсий фикрларини ривожлантиради ва «Мангу қайтарилиш» ҳақидаги қарашлар тизимини ишлаб чиқади: «Ҳамма нарса мангу қайтарилишга маҳкум. Биз қачонлардир яна айни вазиятда учрашамиз. Мен яна хасталикда яшайман, сиз эса яна менинг нутқимдан ҳайратга тушасиз… Менинг ўлиш-ўлмаслигим барибир эмасми, чунки ҳеч нарса мени бу ҳаётдан узоқлаштирмайди ҳам, яқинлаштирмайди ҳам. Чунки ҳар бир лаҳза яна қайтарилади, ҳар бир дақиқа мангудир».

Ницше фалсафага ҳозир ҳам қўлланиб келаётган қуйидаги илмий тушунчаларни киритди: «Ҳокимиятга интилиш», «Барча қадриятларни қайта баҳолаш», «Одамларнинг янги насли», «Малларанг доғулилар», «Олий инсон». Ницше ҳаётни бошқаларга қараганда теранроқ ҳис этган. У ўз аниқ-равшанлиги билан сирли, тушунарсиз даражада тушунарли бўлган ягона файласуф эди.

Бош оғриғи ва қандайдир номаълум касаллик хуружидан умр бўйи азоб чеккан Ницше 1889 йилнинг бошида ақлдан озади ва орадан бир йил ўтгач, вафот этади.

Ницшенинг қуйидаги асарлари маълум:
«Тарихнинг ҳаёт учун фойдаси ва зарари тўғрисида» (1874), «Шопенгауэр мураббий сифатида» (1874), «Рихард Вагнер Байрейтда» (1875-1876), «Эркин тафаккур соҳиблари учун қўлланма» (1876-1878), «Тонг яллиғи» (1881), «Зардушт таваллоси: «Ҳар бир киши ва ҳамма учун китоб» (1881-1885), «Қувноқ билим» (1882), «Ёвуз донишмандлик: ҳикматлар ва доно сўзлар» (1882-1885), «Ахлоқнинг моҳияти» (1887), «Ҳокимиятга интилиш» (Мазкур асар 1906 йилда чоп этилган).

имдир биздан узр сўрамоқчи бўлса, бу ишни ўта моҳирона бажармоғи керак. Акс ҳолда, биз ўзимизни айбдордек ноқулай ҳис этамиз.

* * *

Ҳар қандай ҳақиқат – эгри. Чунки вақтнинг ўзи ҳам бир доирадир.

* * *

Мен китобларимни доим бутун жисми жоним ва ҳаётим ила ёздим. Соф руҳий муаммолар нелигини эса билмайман.

* * *

Инсон ҳам худди дарахтга ўхшайди. Дарахтлар юксаклик, ёруғлик сари қанчалик кўп интилсалар, илдизлари ер қаърига, қоронғуликка – тубанлик томон шунчалар чуқурроқ кириб бораверади.

* * *

Мангуликка дахлдор бўлиш учун баъзан ҳаётни қурбон қилишга тўғри келади.

* * *

Ахлоқийлик мажбуриятни келтириб чиқаради. Кейинчалик у одатга айланади, ундан сўнгроқ эса у ихтиёрий итоаткорликка ва ниҳоят, табиий майлга айланади.

* * *

Инсон ўзга киши олдида айбларига иқрор бўлгач, уларни дарҳол унутади. Аммо ўзга киши унинг айбларини ёдида сақлаб қолади.

* * *

Мукаммал аёл одамзотнинг комил эркакдан кўра олийроқ туридир. Аммо уларнинг сони комил эркакларга нисбатан камроқ.

* * *

Шундай қоида мавжудки, биз унинг воситасида инсоннинг ҳаётини тортиб олишимиз мумкин. Бироқ инсондан унинг ўлимини тортиб олишга имкон берувчи қоида мавжуд эмас.

* * *

Шуҳратпараст одам учун ўзгаларнинг фикри эмас, балки ўзининг бошқалар фикри тўғрисидаги мулоҳазаси муҳимроқдир.

* * *

Олижаноблик хушфеъллик ва ҳаддан ортиқ ишонувчанлик омихтасидир.

* * *

Ҳамдардлик дард чекишдан кўра азоблироқдир.

* * *

Исён – қул учун шон-шавкат.

* * *

Сен уни ўз тарафингга оғдирмоқчимисан? У ҳолда унинг ҳузурида ўзингни довдираётгандек тут.

* * *

Ҳар қандай жиддий меҳнат ахлоқимизга таъсир ўтказади. Диққатимизни топширилган ишни бажариш учун жамлашга бўлган уринишимизни руҳий оламимизга ташланган тошга ўхшатиш мумкин. Тош келиб тушгач, биринчи доира кичик бўлади, кейингилари эса ўз-ўзидан катталашиб боради.

* * *

Изтироб ҳақиқатга эришишнинг энг тезкор усулидир.

* * *

Бу оламда фақат уч нарса менга юпанч бўла олади: менинг Шопенгауэрим, Шуман ва ёлғизликдаги сайрлар.

* * *

Биз нимани излаймиз? Хотиржамлик, бахтними? Биз қанчалар даҳшатли ва жирканч бўлмасин, ҳақиқатни излаймиз.

* * *

Қачонлардир ҳамма нарса ўз ниҳоясига етади. Шунда – менга кўриш насиб этмайдиган олис кунларнинг бирида — китобларимни қўлга олиб очишади ва ўз ўқувчиларим пайдо бўлади. Мен ана шу мухлисларим учун ёзишим, шулар учун асосий ғояларимни ниҳоясига етказишим керак. Ҳозир курашолмайман – менинг ҳатто душманим ҳам йўқ.

* * *

Мени яхши ўқишни ўрганинг!

Inson ham xuddi daraxtga o’xshaydi. Daraxtlar yuksaklik, yorug’lik sari qanchalik ko’p intilsalar, ildizlari yer qa’riga, qorong’ulikka – tubanlik tomon shunchalar chuqurroq kirib boraveradi.

FRIDRIX NITSSHE
HIKMATLAR

Nemis faylasufi Fridrix Nitsshe Prussiyaning Ryokken muzofotidagi protestant ruhoniysi oilasida dunyoga keldi. Nitsshelar sulolasining uchinchi avlodi polyak dvoryanlariga mansub bo’lgan. Nitsshe taqvodorlik muhitida o’sgan. Gimnaziyadagi do’stlari uni «ibodatxonadagi 12 yoshli Iso»ga o’xshatib «Mitti pastor» deb atashgan. Nitsshe Injil suralarini va cherkov qo’shiqlarini shu darajada ta’sirchan ijro etganki, tinglovchilar beixtiyor ko’zlariga yosh olishgan.

Nitsshe Bonn va Leyptsig shaharlarida ta’lim olgan. Mutaxassisligiga ko’ra filolog bo’lgan Nitsshe tengqur talabalar orasida o’zining kuchli qobiliyati bilan ajralib turgan. U 22 yoshida Markaziy adabiy gazetada xizmat qilgan. 25 yoshida Bazel` universitetining professori bo’lgan. Nitsshe 1869-1879 yillar oralig’ida Bazelda yashagan hamda faylasuf Rixard Vagner bilan tanishgan. Nitsshening o’zi bu haqda shunday deb yozadi: «Biz bir necha yil Vagner bilan hamma katta-kichik narsalarni teng baham ko’rdik; o’rtamizdagi ishonchning cheki yo’q edi».
Nitsshe Artur Shopengauerning yovvoyilar to’dasi to’g’risidagi masalini o’qigach, jamiyatning ichki mohiyati nimadan iboratligini anglab oldi. Shundan keyin u Shopengauerning ashaddiy muxlisiga aylandi. Chunki Shopengauerning ko’plab fikrlari Nitsshega juda yaqin edi. 1876 yilning kuzida Nitsshe salomatligi yomonlashgani tufayli universitetdagi ma’ruzalarini to’xtatib, bir yillik ta’tilga chiqadi va Sarrentoga ko’chib o’tadi. Ana shu yerda uning dunyoqarashida keskin burilish ro’y beradi. «O’sha davrda men nafaqat Vagner bilan aloqani uzish to’g’risida bir qarorga keldim, balki umuman yanglishganimni anglab yetdim…» deb yozadi Nitsshe.

1880 yilda Nitsshe Yevgeniy Dyuring qalamiga mansub «Falsafa kursi» asarini o’qib chiqadi. Bu asar uning dunyoqarashiga katta ta’sir ko’rsatadi. Nitsshega, ayniqsa, faylasufning koinotdagi barcha jarayonlarning davriy xususiyatga ega ekanligi, ularning doimo takrorlanib turishi to’g’risidagi fikrlari ma’qul keladi. Shu asosda o’zining bu boradagi shaxsiy fikrlarini rivojlantiradi va «Mangu qaytarilish» haqidagi qarashlar tizimini ishlab chiqadi: «Hamma narsa mangu qaytarilishga mahkum. Biz qachonlardir yana ayni vaziyatda uchrashamiz. Men yana xastalikda yashayman, siz esa yana mening nutqimdan hayratga tushasiz… Mening o’lish-o’lmasligim baribir emasmi, chunki hech narsa meni bu hayotdan uzoqlashtirmaydi ham, yaqinlashtirmaydi ham. Chunki har bir lahza yana qaytariladi, har bir daqiqa mangudir».

Nitsshe falsafaga hozir ham qo’llanib kelayotgan quyidagi ilmiy tushunchalarni kiritdi: «Hokimiyatga intilish», «Barcha qadriyatlarni qayta baholash», «Odamlarning yangi nasli», «Mallarang dog’ulilar», «Oliy inson». Nitsshe hayotni boshqalarga qaraganda teranroq his etgan. U o’z aniq-ravshanligi bilan sirli, tushunarsiz darajada tushunarli bo’lgan yagona faylasuf edi.

Bosh og’rig’i va qandaydir noma’lum kasallik xurujidan umr bo’yi azob chekkan Nitsshe 1889 yilning boshida aqldan ozadi va oradan bir yil o’tgach, vafot etadi.

Nitsshening quyidagi asarlari ma’lum:
«Tarixning hayot uchun foydasi va zarari to’g’risida» (1874), «Shopengauer murabbiy sifatida» (1874), «Rixard Vagner Bayreytda» (1875-1876), «Erkin tafakkur sohiblari uchun qo’llanma» (1876-1878), «Tong yallig’i» (1881), «Zardusht tavallosi: «Har bir kishi va hamma uchun kitob» (1881-1885), «Quvnoq bilim» (1882), «Yovuz donishmandlik: hikmatlar va dono so’zlar» (1882-1885), «Axloqning mohiyati» (1887), «Hokimiyatga intilish» (Mazkur asar 1906 yilda chop etilgan).

imdir bizdan uzr so’ramoqchi bo’lsa, bu ishni o’ta mohirona bajarmog’i kerak. Aks holda, biz o’zimizni aybdordek noqulay his etamiz.

* * *

Har qanday haqiqat – egri. Chunki vaqtning o’zi ham bir doiradir.

* * *

Men kitoblarimni doim butun jismi jonim va hayotim ila yozdim. Sof ruhiy muammolar neligini esa bilmayman.

* * *

Inson ham xuddi daraxtga o’xshaydi. Daraxtlar yuksaklik, yorug’lik sari qanchalik ko’p intilsalar, ildizlari yer qa’riga, qorong’ulikka – tubanlik tomon shunchalar chuqurroq kirib boraveradi.

* * *

Mangulikka daxldor bo’lish uchun ba’zan hayotni qurbon qilishga to’g’ri keladi.

* * *

Axloqiylik majburiyatni keltirib chiqaradi. Keyinchalik u odatga aylanadi, undan so’ngroq esa u ixtiyoriy itoatkorlikka va nihoyat, tabiiy maylga aylanadi.

* * *

Inson o’zga kishi oldida ayblariga iqror bo’lgach, ularni darhol unutadi. Ammo o’zga kishi uning ayblarini yodida saqlab qoladi.

* * *

Mukammal ayol odamzotning komil erkakdan ko’ra oliyroq turidir. Ammo ularning soni komil erkaklarga nisbatan kamroq.

* * *

Shunday qoida mavjudki, biz uning vositasida insonning hayotini tortib olishimiz mumkin. Biroq insondan uning o’limini tortib olishga imkon beruvchi qoida mavjud emas.

* * *

Shuhratparast odam uchun o’zgalarning fikri emas, balki o’zining boshqalar fikri to’g’risidagi mulohazasi muhimroqdir.

* * *

Olijanoblik xushfe’llik va haddan ortiq ishonuvchanlik omixtasidir.

* * *

Hamdardlik dard chekishdan ko’ra azobliroqdir.

* * *

Isyon – qul uchun shon-shavkat.

* * *

Sen uni o’z tarafingga og’dirmoqchimisan? U holda uning huzurida o’zingni dovdirayotgandek tut.

* * *

Har qanday jiddiy mehnat axloqimizga ta’sir o’tkazadi. Diqqatimizni topshirilgan ishni bajarish uchun jamlashga bo’lgan urinishimizni ruhiy olamimizga tashlangan toshga o’xshatish mumkin. Tosh kelib tushgach, birinchi doira kichik bo’ladi, keyingilari esa o’z-o’zidan kattalashib boradi.

* * *

Iztirob haqiqatga erishishning eng tezkor usulidir.

* * *

Bu olamda faqat uch narsa menga yupanch bo’la oladi: mening Shopengauerim, Shuman va yolg’izlikdagi sayrlar.

* * *

Biz nimani izlaymiz? Xotirjamlik, baxtnimi? Biz qanchalar dahshatli va jirkanch bo’lmasin, haqiqatni izlaymiz.

* * *

Qachonlardir hamma narsa o’z nihoyasiga yetadi. Shunda – menga ko’rish nasib etmaydigan olis kunlarning
birida — kitoblarimni qo’lga olib ochishadi va o’z o’quvchilarim paydo bo’ladi. Men ana shu muxlislarim uchun yozishim, shular uchun asosiy g’oyalarimni nihoyasiga yetkazishim kerak. Hozir kurasholmayman – mening hatto dushmanim ham yo’q.

* * *

Meni yaxshi o’qishni o’rganing!