Ницшенинг «Зардўшт таваллоси» асари файласуфнинг бошқа асарларидан бутунлай фарқ қилади. Бу асарда Шарқ фалсафий қарашлари таъсири сезилиб туради. Узоқ олмон юртида яшаб, ижод қилган муаллифнинг бундан икки ярим минг йил муқаддам бизнинг заминда яшаган тарихий шахс – Зардўштни ўз асарига қаҳрамон қилиб олиши ҳар қандай ўқувчи эътиборини тортмасдан қолмайди. «Зардўшт таваллоси» – кучли инсонни тарбиялашга қаратилган асар.

НИЦШЕНИНГ «ЗАРДЎШД ТАВАЛЛОСИ»
АСАРИДАН ОСТИГА ЧИЗИЛГАН ЖУМЛАЛАР

«Мен одам эмасман, мен динамитман», дейишни хуш кўрувчи немис файласуфи Фридрих Ницше (1844-1900) нинг барча ёзганлари, барча ҳикматлари том маънода динамит хусусиятига эга. Таърифланганидек, бу динамит фикрлар шиддат билан портлаб, яна ўз ичидан гўзал ва ҳаракатчан — инкор қилувчи ва тасдиқловчи фикрларни яратади. Ницше фалсафасининг марказида инсон туради. Бу — ахлоқ фалсафаси дегани. Ницше бу борада илгарилаб кетади: иллатларни фазилат тарзида, фазилатларни иллат тарзида тақдим қилади. Чунки унинг наздида инсон шу даражада «ахлоқийлашиб» кетганки, у эзгуликсиз яшай олмайди. Аммо гап шундаки, инсон эзгуликни кўпроқ ниқоб сифатида ишлатади, натижада ҳамма ёқни сохта эзгулик, сохта фазилат босиб кетган, инсон росмана қадам ташлаб яшаши учун жой йўқ. Кишиларнинг ўзлигини намоён қила олмаганидан, чекига тушган вазифани бажармаганидан, кўтарилиши мумкин бўлган юксакликка кўтарилмаганидан – майдалашиб кетган буюкликдан ғазабланади, алам билан, жаҳл билан фикрлайди. Ницшенинг «Зардўшт таваллоси» асари файласуфнинг бошқа асарларидан бутунлай фарқ қилади. Бу асарда Шарқ фалсафий қарашлари таъсири сезилиб туради. Узоқ олмон юртида яшаб, ижод қилган муаллифнинг бундан икки ярим минг йил муқаддам бизнинг заминда яшаган тарихий шахс – Зардўштни ўз асарига қаҳрамон қилиб олиши ҳар қандай ўқувчи эътиборини тортмасдан қолмайди. «Зардўшт таваллоси» – кучли инсонни тарбиялашга қаратилган асар. Шарқ мумтоз адабиётида «комил инсон», русларда «сверхчеловек» дейилади. Асарда «ало одам» кўринишида келади. Асар тўлиғича рамзий, тимсоллар асосида яратилган. Ўқиётганда буни албатта эътиборга олиш керак. Чунки Ницше дунё тан олган мутлақ ҳақиқатларнинг оёғини осмондан қилиб ташлайди, фавқулодда шиддат ўқувчини батамом шошириб қўяди. Мамлакатимиз раҳбари асарларидан бирида ёшларимиз хабардор бўлиши керак бўлган, дунё тан олган кўп улуғ файласуфларни тилга оларкан, улар қаторида Фридрих Ницшени ҳам санаб ўтгани бежиз эмас. Сиз ҳам буюк немис файласуфининг «Зардўшт таваллоси» деб аталган ғаройиб асарини ўқиб чиқинг. Шунда юқоридаги узундан-узоқ кириш сўз беҳуда эмаслигини тушуниб етишингиз аниқ. Асарни ўзбек тилига таниқли мутаржим ва олим Иброҳим Ғафуров таржима қилган.

Мен ухлаб қолибман, бир қўй келиб бошимдаги чирмовуқдан тўқилган чамбарни еб қўйибди, яна бунинг устига еб туриб: «Зардўшт энди олим эмас», дебди.  У шундай деб кеккайиб тумшуғини кўтарганча бир чеккага ўтиб кетибди. Менга буни бир бола айтиб берди.

Мен болалар ўйнаб юрадиган шу ерда, қулаб ётган девор этагида, қушқўнмас ва лолақизғалдоқлар ўсиб ётган жойда ётишни яхши кўраман.  Мен ҳали ҳам болалар учун ва шунингдек, қушқўнмас ва лолақизғалдоқлар учун олимман. Улар ҳатто аччиқланганларида ҳам маъсум бегуноҳдирлар.

Аммо қўйлар учун мен энди олим саналмай қўйдим: пешонам шундай экан – майли, қутлуғ бўлсин!

***

…одам бу – лойқа селдир. Бу лойқа селни ўзига ютиб яна тоза қилмоқ учун фақат денгиз бўлмоқлик керакдир.

***

Одам бу – ҳайвон билан ало одам ўртасида тортилмиш арқон, — у тубсиз чоҳ узра осилиб туради. Ўтмоқ хатарли, ярим йўлда қолмоқ хатарли, орқага ўгирилиб қарамоқ хатарли, қўрқиш ва тўхташ хатарли.

***

Мен сизларга ало одам тўғрисида таълимот келтирдим. Одам шундай бир хилқатдирки, ундан ошиб ўтмоқ керак. Сиз ундан ўтмоқ учун нима қилдингиз? Шу дамгача барча хилқатлар ўзидан юқорироқ недир бир нарса яратди. Сиз шу улуғ тўлқиндан сачраган кўпик бўлиб ўтирдингизми? Одамдан ўтиш ўрнига, тезроқ, боз яна ваҳший ҳайвон тусига киришга ошиқдингизми?

***

Табиат… бировларни кучли руҳ, бошқаларни кучли мушаклар ва эҳтирос билан ажратади, учинчилари эса на унисига, на бунисига эга – ўртамиёна одамлар… Зеро, фақат маънавий жиҳатдан юксак қобилият соҳибларигина чиройлиликка, гўзалликка дохил бўлиш ҳуқуқига эгадирлар; фақат уларга хос эзгуликкина заифлик эмас… Улар қийинчиликларни ўзлари учун неъмат деб биладилар, ўзгаларни эзиб ташлайдиган оғирликлар билан ўйнашадилар, бу улар учун ором ҳисобланади.

***

Ваҳшийларга қараганда одамлар орасида бўлиш хатарлироқ экан.

***

…мен ақл бовар қилмас ишни истайман: мен ўз ғуруримнинг ўз донолигим билан бирга бўлишини истайман доим!

***

Бола – маъсумлик ва унутишдир, янги иш, янги ўйин, ўз-ўзидан ғилдираб борувчи ғилдирак, илк ҳаракат, тасдиқнинг муқаддас сўзи.

***

Уйқу олдидан номус-ор бўлсин! Биринчи шарт шу! Ёмон ухлайдиганлар ва тунда кўз юммайдиганлардан қочинглар! Ухлашни билиш – арзимаган нарса эмас: яхши ухлаш учун кун бўйи уйғоқ бўлиш керак.

(бунда муаллиф инсоннинг ўз-ўзи билан курашиши, ўз-ўзини енгиши буюк хотиржамлик ато этишини ифодалайди).

***

Чиндан ҳам, агарда ҳаётнинг маъноси бўлмаганда эди ва мен бемаъниликни танлашга мажбур бўлганимда эди, унда худди мана шу бемаънилик танлаб олиш учун энг лойиқ нарса бўлиб кўринган бўларди.

***

Тоғларда энг қисқа йўл чўққилардан чўққиларга ўтадиган йўл; лекин бунинг учун узун оёқлар керак.

***

Кимда-ким энг юксак тоғларга кўтарила олса, у саҳна ва ҳаётнинг ҳар қандай фожиаси устидан кула билади.

***

Сиз менга айтасиз: ҳаётни кўтариш қийин. Лекин унда сизнинг эрталаб тургандаги ғайратингиз ва кеч кирган чоғдаги таслимингиздан на маъни қолур?

***

Рост, биз ҳаётни севамиз. Лекин ҳаётга эмас, севгига одатланиб қолганимиз учун уни севамиз.  Севгида доим андаккина телбалик бор. Лекин телбаликда ҳам доим андаккина аҳиллик бор.

***

Мен юришни ўргандим: шундан бери ўзимни чопишга шай тутаман. Мен учишни ўргандим: шундан бери ўрнимдан қўзғалиш учун бировнинг туртишини кутиб ўтирмайман.

***

Сен ўз дўстингни ухлаб ётганда кўрганмисан, унинг қандайлигини билганмисан? Дўстингнинг юзи ўзи нимадир? У нотамом, дағал ойна юзидаги сенинг ўз аксингдир.

***

Дўстга дардкашлик қалин пўстлоқ остида яширинган бўлсин, сен шу қаттиқ пўстлоқни тишларинг билан кемир. Ана шунда дардкашлик инжа ва лаззатли бўлур.

***

Эркак аёл севгисидан қўрқсин. Зотан, у ҳар қандай қурбонликка тайёр ва ҳар қандай бошқа нарса унинг учун арзимас.

***

«Ҳой хотин, ўша кичкина ҳақиқатингни менга бер!» дедим мен. Кампир мана шундай деди:  «Хотинлар олдига бораяпсанми? Қамчининг эсдан чиқмасин!»

***

Лекин энг ёмони майда гаплар. Майда гап қилгандан кўра ёвузликнинг ўзини қилиб қўя қолган афзал!

***

Ўз юрагингни жиловлаб туришинг керак; уни бўш қўйиб юборсанг, хаш-паш дегунча бошингни йўқотиб қўясан!

***

Ота индамай келган нарсалар ўғилда тилга киради; мен кўпинча ўғилда отанинг сири ошкор бўлганини кўрдим.

***

…кимки жазо беришга ишқивоз бўлса, унга ҳеч қачон ишонманг!

***

Кўрнинг кўрлиги ва унинг пайпаслаб қидириши – у тикилиб қараган қуёшнинг қудратидан дарак беради…

***

Юксаклар эмас, қиялик энг даҳшатли нарса!

…Қиялик шунинг учун менга хатарлики, нигоҳим юксакларга интилади, қўлим эса теранликни тутиш ва унга суянишни хоҳлаб туради!

***

Бир марта ҳам ўйинга тушмаган кунимиз биз учун тамом йўқолган кун бўлгай! Кулгиси бўлмаган ҳар қандай ҳақиқатни, майли, биз ёлғон деб атайлик!

***

«Мунча қаттиқсан!» – деди бир куни писта кўмир олмосга. – Ахир биз яқин қариндошлар эмасмизми?»
Мунчалар юмшоқ? О, биродарларим, мен сиздан шундай сўрайман: ахир сиз менинг оғайниларим эмасми?
Нега мунча юмшоқ, мунча тобе ва мунча бўштобсиз? Нега сизнинг қалбингизда мунча кўп инкор, эътироз, воз кечиш? Нега мунча оз кўзингизда толе?

***

Агар сиз юксакликка кўтарилмоқчи бўлсангиз, ўз оёқларингиздан фойдаланинг! Сизни кўтариб юришларига йўл қўйманг, бировнинг бошига ва елкасига ўтирманг!

***

Барча мукаммал нарсалар умидга ўргатади.

***

Иситманинг йўқлиги бу ҳали билим эмас. Қотиб қолган ақлларга мен ишонмайман. Ёлғончилик қилолмайдиган киши ҳақиқат нима эканлигини билмайди.

Бекзод Ўктам тайёрлаган

Sen o’z do’stingni uxlab yotganda ko’rganmisan, uning qandayligini bilganmisan? Do’stingning yuzi o’zi  nimadir? U notamom, dag’al oyna yuzidagi sening o’z aksingdir…

NITSHENING «ZARDO’SHD TAVALLOSI»
ASARIDAN OSTIGA CHIZILGAN JUMLALAR

«Men odam emasman, men  dinamitman», deyishni xush ko’ruvchi nemis faylasufi Fridrix Nitsshe (1844-1900) ning barcha yozganlari, barcha hikmatlari tom ma’noda dinamit xususiyatiga ega. Ta’riflanganidek, bu dinamit fikrlar shiddat bilan portlab, yana o’z ichidan go’zal va harakatchan — inkor qiluvchi va tasdiqlovchi fikrlarni yaratadi. Nitsshe falsafasining markazida inson turadi. Bu — axloq falsafasi degani. Nitsshe bu borada ilgarilab ketadi: illatlarni fazilat tarzida, fazilatlarni illat tarzida taqdim qiladi. Chunki uning nazdida inson shu darajada «axloqiylashib» ketganki, u ezguliksiz yashay olmaydi. Ammo gap shundaki, inson ezgulikni ko’proq niqob sifatida ishlatadi, natijada hamma yoqni soxta ezgulik, soxta fazilat bosib ketgan, inson rosmana qadam tashlab yashashi uchun joy yo’q. Kishilarning o’zligini namoyon qila olmaganidan, chekiga tushgan vazifani bajarmaganidan, ko’tarilishi mumkin bo’lgan yuksaklikka ko’tarilmaganidan – maydalashib ketgan buyuklikdan g’azablanadi, alam bilan, jahl bilan fikrlaydi. Nitsshening «Zardo’sht tavallosi» asari faylasufning boshqa asarlaridan butunlay farq qiladi. Bu asarda Sharq falsafiy qarashlari ta’siri sezilib turadi. Uzoq olmon yurtida yashab, ijod qilgan muallifning bundan ikki yarim ming yil muqaddam bizning zaminda yashagan tarixiy shaxs – Zardo’shtni o’z asariga qahramon qilib olishi har qanday o’quvchi e’tiborini tortmasdan qolmaydi. «Zardo’sht tavallosi» – kuchli insonni tarbiyalashga qaratilgan asar. Sharq mumtoz adabiyotida «komil inson», ruslarda «sverxchelovek» deyiladi. Asarda «alo odam» ko’rinishida keladi. Asar to’lig’icha ramziy, timsollar asosida yaratilgan. O’qiyotganda buni albatta e’tiborga olish kerak. Chunki Nitsshe dunyo tan olgan mutlaq haqiqatlarning oyog’ini  osmondan qilib tashlaydi, favqulodda shiddat o’quvchini batamom shoshirib qo’yadi. Mamlakatimiz rahbari asarlaridan birida yoshlarimiz xabardor bo’lishi kerak bo’lgan, dunyo tan olgan ko’p ulug’ faylasuflarni tilga olarkan, ular qatorida Fridrix Nitssheni ham sanab o’tgani bejiz emas. Siz ham buyuk nemis faylasufining «Zardo’sht tavallosi» deb atalgan g’aroyib asarini o’qib chiqing. Shunda yuqoridagi uzundan-uzoq kirish so’z behuda emasligini tushunib yetishingiz aniq. Asarni o’zbek tiliga taniqli mutarjim va olim Ibrohim G’afurov tarjima qilgan.

 

Men uxlab qolibman, bir qo’y kelib boshimdagi chirmovuqdan to’qilgan chambarni yeb qo’yibdi, yana buning ustiga yeb turib: «Zardo’sht endi olim emas», debdi. U shunday deb kekkayib tumshug’ini ko’targancha bir chekkaga o’tib ketibdi. Menga buni bir bola aytib berdi.

Men bolalar o’ynab yuradigan shu yerda, qulab yotgan devor etagida, qushqo’nmas va lolaqizg’aldoqlar o’sib yotgan joyda yotishni yaxshi ko’raman. Men hali ham bolalar uchun va shuningdek, qushqo’nmas va lolaqizg’aldoqlar uchun olimman. Ular hatto achchiqlanganlarida ham ma’sum begunohdirlar.

Ammo qo’ylar uchun men endi olim sanalmay qo’ydim: peshonam shunday ekan – mayli, qutlug’ bo’lsin!

***

…odam bu – loyqa seldir. Bu loyqa selni o’ziga yutib yana toza qilmoq uchun faqat dengiz bo’lmoqlik kerakdir.

***

Odam bu – hayvon bilan alo odam o’rtasida tortilmish arqon, — u tubsiz choh uzra osilib turadi. O’tmoq xatarli, yarim yo’lda qolmoq xatarli, orqaga o’girilib qaramoq xatarli, qo’rqish va to’xtash xatarli.

***

Men sizlarga alo odam to’g’risida ta’limot keltirdim. Odam shunday bir xilqatdirki, undan oshib o’tmoq kerak. Siz undan o’tmoq uchun nima qildingiz? Shu damgacha barcha xilqatlar o’zidan yuqoriroq nedir bir narsa yaratdi. Siz shu ulug’ to’lqindan sachragan ko’pik bo’lib o’tirdingizmi? Odamdan o’tish o’rniga, tezroq, boz yana vahshiy hayvon tusiga kirishga oshiqdingizmi?

***

Tabiat… birovlarni kuchli ruh, boshqalarni kuchli mushaklar va ehtiros bilan ajratadi, uchinchilari esa na unisiga, na bunisiga ega – o’rtamiyona odamlar… Zero, faqat ma’naviy jihatdan yuksak qobiliyat sohiblarigina chiroylilikka, go’zallikka doxil bo’lish huquqiga egadirlar; faqat ularga xos ezgulikkina zaiflik emas… Ular qiyinchiliklarni o’zlari uchun ne’mat deb biladilar, o’zgalarni ezib tashlaydigan og’irliklar bilan o’ynashadilar, bu ular uchun orom hisoblanadi.

***

Vahshiylarga qaraganda odamlar orasida bo’lish xatarliroq ekan.

***

…men aql bovar qilmas ishni istayman: men o’z g’ururimning o’z donoligim bilan birga bo’lishini istayman doim!

***

Bola – ma’sumlik va unutishdir, yangi ish, yangi o’yin, o’z-o’zidan g’ildirab boruvchi g’ildirak, ilk harakat, tasdiqning muqaddas so’zi.

***

Uyqu oldidan nomus-or bo’lsin! Birinchi shart shu! Yomon uxlaydiganlar va tunda ko’z yummaydiganlardan qochinglar! Uxlashni bilish – arzimagan narsa emas: yaxshi uxlash uchun kun bo’yi uyg’oq bo’lish kerak.

(bunda muallif insonning o’z-o’zi bilan kurashishi, o’z-o’zini yengishi buyuk xotirjamlik ato etishini ifodalaydi).

***

Chindan ham, agarda hayotning ma’nosi bo’lmaganda edi va men bema’nilikni tanlashga majbur bo’lganimda edi, unda xuddi mana shu bema’nilik tanlab olish uchun eng loyiq narsa bo’lib ko’ringan bo’lardi.

***

Tog’larda eng qisqa yo’l cho’qqilardan cho’qqilarga o’tadigan yo’l; lekin buning uchun uzun oyoqlar kerak.

***

Kimda-kim eng yuksak tog’larga ko’tarila olsa, u sahna va hayotning har qanday fojiasi ustidan kula biladi.

***

Siz menga aytasiz: hayotni ko’tarish qiyin. Lekin unda sizning ertalab turgandagi g’ayratingiz va kech kirgan chog’dagi taslimingizdan na ma’ni qolur?

***

Rost, biz hayotni sevamiz. Lekin hayotga emas, sevgiga odatlanib qolganimiz uchun uni sevamiz. Sevgida doim andakkina telbalik bor. Lekin telbalikda ham doim andakkina ahillik bor.

***

Men yurishni o’rgandim: shundan beri o’zimni chopishga shay tutaman. Men uchishni o’rgandim: shundan beri o’rnimdan qo’zg’alish uchun birovning turtishini kutib o’tirmayman.

***

Sen o’z do’stingni uxlab yotganda ko’rganmisan, uning qandayligini bilganmisan? Do’stingning yuzi o’zi  nimadir? U notamom, dag’al oyna yuzidagi sening o’z aksingdir.

***

Do’stga dardkashlik qalin po’stloq ostida yashiringan bo’lsin, sen shu qattiq po’stloqni tishlaring bilan kemir. Ana shunda dardkashlik inja va lazzatli bo’lur.

***

Erkak ayol sevgisidan qo’rqsin. Zotan, u har qanday qurbonlikka tayyor va har qanday boshqa narsa uning uchun arzimas.

***

«Hoy xotin, o’sha kichkina haqiqatingni menga ber!» dedim men. Kampir mana shunday dedi: «Xotinlar oldiga borayapsanmi? Qamchining esdan chiqmasin!»

***

Lekin eng yomoni mayda gaplar. Mayda gap qilgandan ko’ra yovuzlikning o’zini qilib qo’ya qolgan afzal!

***

O’z yuragingni jilovlab turishing kerak; uni bo’sh qo’yib yuborsang, xash-pash deguncha boshingni yo’qotib
qo’yasan!

***

Ota indamay kelgan narsalar o’g’ilda tilga kiradi; men ko’pincha o’g’ilda otaning siri oshkor bo’lganini ko’rdim.

***

…kimki jazo berishga ishqivoz bo’lsa, unga hech qachon ishonmang!

***

Ko’rning ko’rligi va uning paypaslab qidirishi – u tikilib qaragan quyoshning qudratidan darak beradi…

***

Yuksaklar emas, qiyalik eng dahshatli narsa!
…Qiyalik shuning uchun menga xatarliki, nigohim yuksaklarga intiladi, qo’lim esa teranlikni tutish va unga suyanishni xohlab turadi!

***

Bir marta ham o’yinga tushmagan kunimiz biz uchun tamom yo’qolgan kun bo’lgay! Kulgisi bo’lmagan har
qanday haqiqatni, mayli, biz yolg’on deb ataylik!

***

«Muncha qattiqsan!» – dedi bir kuni pista ko’mir olmosga. – Axir biz yaqin qarindoshlar emasmizmi?»Munchalar yumshoq? O, birodarlarim, men sizdan shunday so’rayman: axir siz mening og’aynilarim emasmi?Nega muncha yumshoq, muncha tobe va muncha bo’shtobsiz? Nega sizning qalbingizda muncha ko’p inkor, e’tiroz, voz kechish? Nega muncha oz ko’zingizda tole?

***

Agar siz yuksaklikka ko’tarilmoqchi bo’lsangiz, o’z oyoqlaringizdan foydalaning! Sizni ko’tarib yurishlariga yo’l qo’ymang, birovning boshiga va yelkasiga o’tirmang!

***

Barcha mukammal narsalar umidga o’rgatadi.

***

Isitmaning yo’qligi bu hali bilim emas. Qotib qolgan aqllarga men ishonmayman. Yolg’onchilik qilolmaydigan kishi haqiqat nima ekanligini bilmaydi.

Bekzod O’ktam tayyorlagan