3 май – Имант Зиедонис таваллудининг 85 йиллиги

   Латвия халқ шоири  Имант Зиедонис ижодида эпифания жанри салмоқли ўрин эгаллайди. Ҳатто латиш адабиётшуносларидан бири «Эпифания, бу Зиедонис» деб ёзганини эслаш кифоя.

ЭПИФАНИЯ ВА ИМАНТ ЗИЕДОНИС
Хуршид Даврон

Эпифания нима? Эпифания – юнонча сўз бўлиб, инъикос, илоҳий ёки фавқулодий қудратга эга кучнинг ғойибдан намоён бўлишини англатади. Шунингдек, Ғарб адабиётида  эпифанияни бирор буюм (ҳодиса) таъсирида ўша буюм ёки ҳодисанинг асл моҳиятини англаш истагида инсон онгу шуурида пайдо бўладиган фикр оқими деб билишади. Эпифания ҳақида гапирганда,албатта, энг аввало, Жеймс Жойс номи, аниқроғи, унинг ижодида муҳим ўрин тутган «кундалик»намо ёзувлари тилга олинади. Жойс доимий равишда (бирон бир асар ёзиш билан боғлиқ бўлмаган тарзда) инсон турмушида тимсолга айланган буюмлар ёки ақидалар ҳақида ёзиб борган. Фақат кейин бирор асар ёзаётганда ўша тасодифий фикр оқимларини тасвирланаётган воқеа контекстига сингдирган.Унинг бу усули айниқса «Улисс»да ёрқин намоён бўлган. Адиб ёзиб юрган ёзувлар «Эпифаниялар» (1901-1904 йиллар.) номи билан алоҳида тўплам ҳолида нашр этилган.

Имант Зиедонис ижодида эпифания жанри салмоқли ўрин эгаллайди. Ҳатто латиш адабиётшуносларидан бири «Эпифания, бу Зиедонис» деб ёзганини эслаш кифоя.

Латиш шоирининг эпифаниялари ўттиз йилча аввал Муҳаммад Солиҳ томонидан ўзбек тилига таржима қилинган эди. Орадан шунча вақт ўтиб,  Имант Зиедониснинг “Парвоздаги тош” тўпламидан ёш таржимон Шаҳноза Назархонова томонидан ўзбек тилига ўгирилган парчалар эътиборингизга ҳавола этилмоқда.

Имант Зиедонис
ЭПИФАНИЯЛАР

Шоир, носир, драматург Имант Зиедонис (латишча. Imants Ziedonis; 1933 йилда Латвиянинг Слок воҳасида туғилган. 1959 йилда филология мутахассислиги бўйича бакалавр дипломига эга бўлган. Ижодий фаолиятини шеърлар ёзишдан бошлаган муаллиф наср ва назм оралиғидаги чуқур ҳиссий таъсирчанликка эга янги адабий шакллар яратишга уринган. Унинг “Эпифаниялар”и ақлнинг мусиқий ўйинларига ўхшайди, “Эртаклар”и рангдор фикрларнинг уйғун композицияси, “Курземите” бўлса – кичик эстетик тадқиқотлардир. Латвия халқ шоири.
Имант Зиедонис 2013 йил Ригада вафот этган.

Эпифания – юнонча сўз. Инъикос. Кашф. Сезилар-сезилмас суръат, қисқа чақин, тезоқар ҳаётнинг зим-зиё лаҳзаларидан парчалар, таранг тафаккур қуйқалари, ишора, сезим, ҳаракат, қилиқ, қандайдир буюм.

Қисқа чақинлар, суръатлар, баъзида бир-бирини рад этувчи нимадир – диалектик зиддият – турли ҳодисаларнинг умумийлиги ва ҳатто ягонадаги тўла зидлик – диалектик алоқа – узлуксиз оқим. Ва оқимнинг умумий йўналиши – туғилишдан туғилишгача, туғилишдан ва яна туғилишгача, ўлим остидаги тирикликнинг мангу тантанаси, ҳаёт, унинг абадийлиги, енгилмаслиги, зарур бўлган жамики тантанавор оҳанглар.

Эпифаниялар – бу жўн мазмуннинг шеърга солингани эмас. Ўйлашимча, улар шеърга яқин.

Яқин, аммо тамоман шеърлар эмас.

Эҳтимол, насрдаги назм?

Эҳтимол, назмдаги наср?

Ҳали эрта. Кўп эрта ҳали. Ҳали кўзларини очмаган қуёш. Ҳали беланчакни тебратмас она, отларидан хабар олмади ота. Пойабзаллар ётар эшик ортида, остона эшиги ортида, сафар эшиги ортида.

Кечаги кун саҳн тахталари тирқишларида ором олар. Аранг эшитилувчи хўрсиниш пиёла сочиғига беркинади, гўё серғалва сўз печ кулига сингиб кетгани мисол.

Аммо сездирмайин тонгга ўтиб олар тунги туш ва мана столда уйғонган қалпоқ. Қалпоқ кўз очган илк хўрозлардек жуда ҳам эрта.

Буткул эрта, тамоман эрта. Илгакдаги қалпоқлар мени кутар – кетмоқлик керак.

Ҳали менга бор. Илк қадамим қўя олмадим ҳали, эшик тутқичига бирор бора қўл урмадим ҳам, бирор бора куйлолмадим саҳар шабнамларига.

Ҳали хушлашмадим қуёш билан, йўқ. Биламан, у эрта тонгда балқади, учинчи ва тўртинчи хўроз қичқириғи оралиғида ёки бошқалари оралиғида, эҳтимол, адашгандирман – ҳар ҳолда, яқинлик соати, ахир уйқудаги батраклар пишиллаши тинган, дераза пардалари тушириб қўйилган.

Ўзимнинг илк остонамдан ўтиб бораман – ғира-шира нимадандир – имконсизлик ва хотирлашдан – буду нобуд омонат нимадандир – ўз остонамдан – туманли саҳарга томон. Бу ахир болалигим.

Совуқ ва совуқбош қуёш ўз сўзини айтмади ҳали, йўлак олиб кетар туманга. Унда, туман оқлигида менинг қудуғим бошида ўрнашар аввал. Йўл аввали, демак, остонадан қудуққа қалқар. Бу ёдимда қолади. Сўлда четан, ўнгда арғувон, йўлак заранг, йўлак қайишқоқ, ўтар яшил ўтлоқ ёқалаб, ҳозирча йўқ, бошқа ҳеч йўл йўқ.

Қудуқ туби. Термуламан – ўша чуқурликда, олисда ёғдуланар сув.

Овоз бераман: “О-о!” садо берар, жаранг сочар, куйлар сас – Мелиайлис хори мисол.

Ёғоч қудуқ тепасида бир ғалати арғамчи. Ён атрофда ҳеч зоғ бўлмаса, ким уларга тортиб беради? У кимга керак – ўша сув, ўша зим-зиё чуқурликдаги?

Ўшанда эшик очилар, она чиқиб келади ва дер:
— Тез орада туғилар қуёш. Тезроқ тургин сен – менинг ўғлим.

Ўзи билан баҳслашилмас – баҳс қилинар бошқалар билан.
Дарё соҳил билан баҳслашар.
Қирғий шамол билан довлашар.
Бир тил бошқа тиллар билан беллашар.
Кўзга кўз, тишга тиш.

Аммо ўзига қарши келгувчи кўз йўқ, ўзига қарши келгувчи тиш йўқ. Ўзи билан баҳслашмайдиган ўзгалар билан қандай баҳслашсин. У жанжалкаш бўлади. У баҳслашишни истамайди – у жанжал кўтаради. Дарё соҳил билан уришади, қўнғиз стол билан уришиб қолар, ит-чи суяк билан ғажишиб ётар, инсон – инсон билан. Бу урушқоқларнинг улуғ қўшини – улар ўзлари билан баҳслашишни хоҳламайдилар.

О, ҳа, мен тушунаман – дарёнинг, ғолиб дарё остонасининг, бир вақтнинг ўзида ўзи билан довлашиши имконсиз, негаки у ҳолда у ғолиб келолмас. Тиш бошқа тиш билан қарши турганда бир нафас ҳам ўзи билан баҳслаша олмас – унда унга ғалаба насиб бўлмайди. Кўзнинг кимнидир ўртамоқ ва жазб этмоқни хоҳлаган чоғда ўзи ўзидан шубҳа қилиши имкондан хориж, бу ахир ўз кучини қирқмоқ дегани.

Хўш кейин-чи, кейин?

Ҳозирча дарё лашкарлари тамом ғолиб эмас, аста-секин гир айланар сув гирдоблари – ҳеч фикрга толмасмикин ўшанда дарё? Кўзларинг бегона кўзлар устидан ғолиб келгач, сўнг, ўзи билан тортишиб азоб чекмайдими ўшанда?

Азоб чекмасми? Ўшанда сен телба. Ва сенинг девонавор ғолиблигинг.

Агар дарё гирдобларсиз, сув сокин тортса, агар пиво ўз кучини бой берса ва одамлар ўзаро зиддиятга бормасалар – ўшанда якка савдойилар мағлуб кетарлар. Шубҳасиз. Ҳеч вақт шубҳа билан кузатмаслар шунда ҳаётни.

Бу дунёда ҳеч нарса бизга тезгина тақдим этилмас. Дунё ғалат тузилган. Кутгин, ҳар қадамда тайинлашади: кутгин, кут.

Доимий ва машаққат ичра кутаман. Кутаман, қачон келади троллейбус. Кутаман, қачон етилади картошка. Кутаман, қачон юксаламан самога. Аммо шунда менга айтарлар: шошма, кут, аввал ўз дунёнгда яшаб тур.
Дунё интизорликда. Она фарзанд кутади, қиз муҳаббат, фахрий хизматчи мукофот кутади, озурдажон рўшнолик. Кут, бироз сабр қил. Сен чидайсан, вақт эса тўхтаб бормоқда – кутишга эврилмоқда. Вақтнинг ҳар улуши шундайин маънисиз танбаллик сабаб совурилади. У галдаги лаҳзани кутади – ортга тисарилмаса эди, иш аввалидан чекинилмаса эди.

Яқин бормоқ учун пешвоз чиқмоқ керак, кутиш эмас.

Айтишади – кутсанг-чи, кечаси ётиб ўйла, эртаси туриб сўйла. Бу беғамлик ортига беркинишмасми, эмишки, эртага бажариш мумкин бўлганни бугун бажарма? Шундайин, кечиктирилар эрта яна бир кунга. Келажак – аввал-бошдан чекинувчи ҳайбатли ям-яшил қисқичбақамидики, истиқболимиз томон ўрмаласин?

Биз келажакка кириб борамизми ёки келажак бизга кириб келадими?

Кут, келажак келади. Кутгин, ҳали футбол дарвозаси чопиб келади тўп истиқболига ва нишон яқинлашиб борар ўзи учун ўқни сўраб олгани. Кут! Сабрли бўл! Шошилма! Бардош билан кутгин ва сенинг вақтинг келади.

Аммо фақат сенинг сўнгги нафасинг сенга шундай келади. У аллақачон йўлга чиққан. Ва чалади оёқларингдан.
Сабр таги сариқ олтин, маъқуллайди мақол.

Энди йўқ! Яқинлашмоқ – истиқбол томон юрмоқ керак, кутиш эмас! Энди йўқ!

Сизга айтаман – куйланг! Шу сизга маъқулми, куйлайверинг. Қасдма-қасд дағаллик билан бўлса ҳам қойим туриб куйланг. Куйланг, таҳқирлаганнинг кўзларига кириб куйланг. Куйланг, сизни тепкилашганда ўз афзаллигингизда шодланиб куйланг.

Мен яхши тушунаман буни. Кичкиналигимда кўрганман ойнадан: қўшни аёл ўз ўғилчасини саваларди.

У бостирмада турар ва куйларди. Она уни калтаклар, у бўлса жилмаяр ва куйларди. У хўрларди, у куйларди. У таёқлаб толди, у куйларди. У қўлларини туширди, у кетди силаганча лат еган елкасини ёшлари билан, у тўқирди хуш оҳанглар.

Куйланг тирбанд автобусларда ва бунинг учун ҳақ сўрасалар – тўланг!

Куйланг, мусаллас симираётганда. Куйланг қабрлар бошида. Нега жим туришингиз керак, куйланг. У эшитмас. Унинг учунмас. Куйласангиз-чи, унинг қазоси эмас, ўз ҳаётингиз учун. Қабрдан унган игнабарглар ҳақидамас, чўққидаги ҳов анави япроқчалар ҳақида. Ўзингиз – тириклигингиз учун куйланг, куй сизга керак, унга эмас.

…Сен тунда уйғонгин ва тинглаб кўр – булбул куйлар. Мана ахир кўр, куй тунда яшамоқда.
Куйлармисан тонгда, қуёшли тонгда? Ўкинч, нафрат куйларими, музаффарият куйлари?

Қани, қаерда у, сенинг олға бошловчи куйинг? Сен аллақачон ғолибмисан – тонгда куйлаётган? Ёки мағлубмисан – тамом куйламаётган?

Сезяпман – қанчалар чекланган мендаги ақл. Сезяпман, аллаким – меҳвар – доимий изтироб чекувчи. Уни боғланган сигир биламан. Ўз қозиғи атрофида тез, типирчилаб қанчалар чопса, ўшанча қисқарар мендаги арқон. Ўз қозиғи атрофида айланверар, аммо жамики доира мендан торайган, энди унинг айтгани бўлмас.
Мен билмасман, нима кечар кейин, ундан-да кейин. Кўрсичқон ердан ўрмалаб чиқар ва менга дер: “Ҳов анави яйловда, ҳов анави ўрмон этагида шунчалар созми?” Унга қандай жавоб айтайин? Номус иқрор бўлар: менинг арқон тутишим менга лобуд эмас. Сўзсиз бош силкийман – билганича тушунаверсин.

Аммо аҳён-аҳён, бехосдан, олис гўша ажиб лаҳзаларда ёнимда чақнар. Мен тухум ичига кириб бороламану, қобиқни парчалай олмасман. Мен пўлат сандиққа тушоламану, синдиролмасман уни. Дунё нозик ва қайишқоқ ҳолатда воқе бўлар мен учун.

Кеча қўлим шохдаги олмага етмаган эди, бугун-чи, уни шунчаки олиб қўёламан. Кеча мен эплолмасдим, ўйлолмасдим ўша олма ҳақида – гўё юксак чўққида эди, бугун-чи, қўлим ҳатто узун ва узайиб борар яна ҳам.
Ўша кез мени қўрқинч тутар – тўхтамасми қўл – узилай деб турган шунчалар ингичкаликдан, шунчалар иничкаликдан ва мен қўлларимни тортиб оламан. (Билмайман, қай ватандан ва ортиқчалик қилар мана шу керагидан ортиқ ва кўп нозик қўрқув.)

Бордир кўп ортиқлик ва ингичкалик, унинг учун масофа йўқ. Ва қўлимни қўйиб юборгум узйишига, ўсиши ҳам қолишига нечоғлик мумкин бўлса ингичкаликда, нечоғлик мумкин бўлса узунликда, ахир, ҳов анави юксакда – олма! Қўлларим бўлиб борар тамом ингичка, яна ингичка, тездан учиб борар куз осмонида мезонлар монанд.
Ўшанда менга кимдир айтар: “Бу ахир қўллар эмас. Бу қўллар эмас. Қўл шундайин бўла оларми? Олмага бундай қўлларнинг узайиши имконсиз. Умуман олганда, қўл бундай ҳолга тушмайди”.

Аммо мен яхши биламан, қўл шу қадар ингичка бўлоладики – ҳатто кўз илғамас, ҳатто кўринмас, фақат илғаш мумкин бўлган миқдорда. Мен буни биламан, кирмасман ҳеч кимнинг сўзига, узайиб бораман ва ҳозир етказаман уни олмага.

Ва бирдан сезиб қолдим – ингичкалашиш ҳаддига етди, ҳаддимга етдим. Бу менинг чегарам. Бу оғриқли, бу бир даҳшатли. Сезаяпман яна ўз чекланганлигим. Агар сал-сал, яна сал-сал узайганимда – менинг қўлим узиларди. Ва ҳеч қанақасига мени юксакдаги ўша олмага етказолмасди.

Худди шундай нигоҳ билан, худди шундай ҳид билмоқ билан.

Менинг бурун парракларим – нозикмижоз скрипка. Жасмин гуллаган қора тунда қандайлар ўйнайд у. Аён ҳис қиламан ҳидни – Янов куни қўшиғидагидек – шундай ҳид келар қайинларнинг сўлғин япроқларидан.

Менинг парракларим ёқимли куй куйлар. Кўкат ва карамдан ҳозирланган ажиб попурри* ҳақида. Эзгулик ҳиди, сельдь балиғи ҳиди, денгиз билан елим этик ҳиди келар мен томон. Тўй қўшиқлари ифори келар – мирт**дан . Сўлган нинабаргалар ҳиди бўлса қабристонлар сўқмоғидан ўтиб келади менга.

Сезилар-сезилмас янада нозик ҳидлар келмоқда. Тинглаяпман, болта қандай ҳид берар – ҳа, ҳа, у қатрон ҳидини беради, аммо яна нимадир аралаш келар, яна нимадир – у олма дарахтларин кесганга ўхшар. Нега?
Шундай ҳид берар экан-да ёмғир томчилари!..

(Гўдак нон ва асал билан бор ва асалнинг ялтироқ томчилари томарлар ерга…

Биз сен билан олчаларни жуда кўп едик, мана энди эринчоқлик билан оғиз очасан ва тотли олчаларни мажбурлаб лабларингга тутаман…

Бир куни мусаллас тўла қадаҳни тўкиб ташладим кимнингдир башарасига, мен ҳеч ўкинмадим бунда…)
Буларнинг ҳаммаси буғга айланаётир қачонлардир ёмғир томчиларига айланган ҳидлар. Ёмғир ёғар чоғда бурун парракларимда бу ифорлар ўйинга тушар – ноктюрн ижро этмоқда ёки кўҳна менуэт га ўхшаш бир нима.
Ҳидлар товушларга эврилар, товушлар ҳидларга кўчади. Қандайлар куйлайди тун бўйи аждар оғизлар!
-Эҳ, мумкинмас бундай бўлиши, сира мумкинмас! Бу қандайин издан чиқишлик, бу шунчаки хаста тасаввур!
Сиз айтинг, мумкинмасми? Ўзлари текшириб кўришлари мумкин – либосларни ечинг, барини ечинг, туринг ёмғир остида ва унинг осида шодлик анқийди! Кўлмаклару ёмғир томчилари ҳид таратмасми – улар оила ва халқ, инсон ҳаётининг ифорини бермасми?

Ўрмон оқ қўзиқоринлари баритонни бермасми? Қўзиқоринлар – альт, тамаки – сопраномасми? Қўзиқоринлар балериналардек рақсга тушмасми?

Гуллолалар итнинг тунги узоқ увлашини эслатмайдими?

Товушлар сокинлик яна инжалик. Сеза бошлаганман – қаердан бош кўтарар қўзиқорин ва кутдим уни. Мен деярли эшитганман – дарё юзасидаги чумоли кулгисини. Аллақачон қўлим етган осмондаги арчамонанд булутга. Аммо тамом қилмай қўрқаман – шулар ростми, шулар меъёрми?

Ва қайтдим ортимга – еттирангли дунёга, еттиоҳангли дунёга.
До-ре-ми-фа-соль-ля-си-до. До-си-ля-соль-фа-ми-ре-до. До-ре-ми-фа…
Етти. Бошқа йўқ.

————————
* Хушбўй оқ гулли, доим яшил тусда турувчи бута.
** Кичик мусиқий асарлар.

Шаҳноза Назархонова таржималари

3 may – Imant Ziyedonis tavalludining 85 yilligi

   Latviya xalq shoiri Imant Ziyedonis ijodida epifaniya janri salmoqli o‘rin egallaydi. Hatto latish adabiyotshunoslaridan biri “Epifaniya, bu Ziyedonis” deb yozganini eslash kifoya.

EPIFANIYA VA IMANT ZIEDONIS
Xurshid Davron

Epifaniya nima? Epifaniya – yunoncha so’z bo’lib, in’ikos, ilohiy yoki favqulodiy qudratga ega kuchning g’oyibdan namoyon bo’lishini anglatadi. Shuningdek, G’arb adabiyotida epifaniyani biror buyum (hodisa) ta’sirida o’sha buyum yoki hodisaning asl mohiyatini anglash istagida inson ongu shuurida paydo bo’ladigan fikr oqimi deb bilishadi. Epifaniya haqida gapirganda,albatta, eng avvalo, Jeyms Joys nomi, aniqrog’i, uning ijodida muhim o’rin tutgan «kundalik»namo yozuvlari tilga olinadi. Joys doimiy ravishda (biron bir asar yozish bilan bog’liq bo’lmagan tarzda) inson turmushida timsolga aylangan buyumlar yoki aqidalar haqida yozib borgan. Faqat keyin biror asar yozayotganda o’sha tasodifiy fikr oqimlarini tasvirlanayotgan voqea kontekstiga singdirgan.Uning bu usuli ayniqsa «Uliss»da yorqin namoyon bo’lgan. Adib yozib yurgan yozuvlar «Epifaniyalar» (1901-1904 yillar.) nomi bilan alohida to’plam holida nashr etilgan.

Imant Ziedonis ijodida epifaniya janri salmoqli o’rin egallaydi. Hatto latish adabiyotshunoslaridan biri «Epifaniya, bu Ziedonis» deb yozganini eslash kifoya.

Latish shoirining epifaniyalari o’ttiz yilcha avval Muhammad Solih tomonidan o’zbek tiliga tarjima qilingan edi. Oradan shuncha vaqt o’tib, Imant Ziedonisning “Parvozdagi tosh” to’plamidan yosh tarjimon Shahnoza Nazarxonova tomonidan o’zbek tiliga o’girilgan parchalar e’tiboringizga havola etilmoqda.

Imant Ziedonis
EPIFANIYALAR

Shoir, nosir, dramaturg Imant Ziedonis (latishcha. Imants Ziedonis; 1933 yilda Latviyaning Slok vohasida tug’ilgan. 1959 yilda filologiya mutaxassisligi bo’yicha bakalavr diplomiga ega bo’lgan. Ijodiy faoliyatini she’rlar yozishdan boshlagan muallif nasr va nazm oralig’idagi chuqur hissiy ta’sirchanlikka ega yangi adabiy shakllar yaratishga uringan. Uning “Epifaniyalar”i aqlning musiqiy o’yinlariga o’xshaydi, “Ertaklar”i rangdor fikrlarning uyg’un kompozitsiyasi, “Kurzemite” bo’lsa – kichik estetik tadqiqotlardir. Latviya xalq shoiri.
Imant Ziedonis 2013 yil Rigada vafot etgan.

Epifaniya – yunoncha so’z. In’ikos. Kashf. Sezilar-sezilmas sur’at, qisqa chaqin, tezoqar hayotning zim-ziyo lahzalaridan parchalar, tarang tafakkur quyqalari, ishora, sezim, harakat, qiliq, qandaydir buyum.

Qisqa chaqinlar, sur’atlar, ba’zida bir-birini rad etuvchi nimadir – dialektik ziddiyat – turli hodisalarning umumiyligi va hatto yagonadagi to’la zidlik – dialektik aloqa – uzluksiz oqim. Va oqimning umumiy yo’nalishi – tug’ilishdan tug’ilishgacha, tug’ilishdan va yana tug’ilishgacha, o’lim ostidagi tiriklikning mangu  tantanasi, hayot, uning abadiyligi, yengilmasligi, zarur bo’lgan jamiki tantanavor ohanglar.

Epifaniyalar – bu jo’n mazmunning she’rga solingani emas. O’ylashimcha, ular she’rga yaqin.

Yaqin, ammo tamoman she’rlar emas.

Ehtimol, nasrdagi nazm?

Ehtimol, nazmdagi nasr?

Hali erta. Ko’p erta hali. Hali ko’zlarini ochmagan quyosh. Hali belanchakni tebratmas ona, otlaridan xabar olmadi ota. Poyabzallar yotar eshik ortida, ostona  eshigi ortida, safar eshigi ortida.

Kechagi kun sahn taxtalari tirqishlarida orom olar. Arang eshitiluvchi xo’rsinish piyola sochig’iga berkinadi, go’yo serg’alva so’z pech kuliga singib ketgani misol.

Ammo sezdirmayin tongga o’tib olar tungi tush va mana stolda uyg’ongan qalpoq. Qalpoq ko’z ochgan ilk xo’rozlardek juda ham erta.

Butkul erta, tamoman erta. Ilgakdagi qalpoqlar meni kutar – ketmoqlik kerak.

Hali menga bor. Ilk qadamim qo’ya olmadim hali, eshik tutqichiga biror bora qo’l urmadim ham, biror bora kuylolmadim sahar shabnamlariga.

Hali xushlashmadim quyosh bilan, yo’q. Bilaman, u erta tongda balqadi, uchinchi va to’rtinchi xo’roz qichqirig’i oralig’ida yoki boshqalari oralig’ida, ehtimol, adashgandirman – har holda, yaqinlik soati, axir uyqudagi batraklar pishillashi tingan, deraza pardalari tushirib qo’yilgan.

O’zimning ilk ostonamdan o’tib boraman – g’ira-shira nimadandir – imkonsizlik va xotirlashdan – budu nobud omonat nimadandir – o’z ostonamdan – tumanli  saharga tomon. Bu axir bolaligim.

Sovuq va sovuqbosh quyosh o’z so’zini aytmadi hali, yo’lak olib ketar tumanga. Unda, tuman oqligida mening qudug’im boshida o’rnashar avval. Yo’l avvali, demak,  ostonadan quduqqa qalqar. Bu yodimda qoladi. So’lda chetan, o’ngda arg’uvon, yo’lak zarang, yo’lak qayishqoq, o’tar yashil o’tloq yoqalab, hozircha yo’q, boshqa hech yo’l yo’q.

Quduq tubi. Termulaman – o’sha chuqurlikda, olisda yog’dulanar suv.

Ovoz beraman: “O-o!” sado berar, jarang sochar, kuylar sas – Meliaylis xori misol.

Yog’och quduq tepasida bir g’alati arg’amchi. Yon atrofda hech zog’ bo’lmasa, kim ularga tortib beradi? U kimga kerak – o’sha suv, o’sha zim-ziyo chuqurlikdagi?

O’shanda eshik ochilar, ona chiqib keladi va der:
— Tez orada tug’ilar quyosh. Tezroq turgin sen – mening o’g’lim.

O’zi bilan bahslashilmas – bahs qilinar boshqalar bilan.
Daryo sohil bilan bahslashar.
Qirg’iy shamol bilan dovlashar.
Bir til boshqa tillar bilan bellashar.
Ko’zga ko’z, tishga tish.

Ammo o’ziga qarshi kelguvchi ko’z yo’q, o’ziga qarshi kelguvchi tish yo’q. O’zi bilan bahslashmaydigan o’zgalar bilan qanday bahslashsin. U janjalkash bo’ladi. U  bahslashishni istamaydi – u janjal ko’taradi. Daryo sohil bilan urishadi, qo’ng’iz stol bilan urishib qolar, it-chi suyak bilan g’ajishib yotar, inson – inson bilan.  Bu urushqoqlarning ulug’ qo’shini – ular o’zlari bilan bahslashishni xohlamaydilar.

O, ha, men tushunaman – daryoning, g’olib daryo ostonasining, bir vaqtning o’zida o’zi bilan dovlashishi imkonsiz, negaki u holda u g’olib kelolmas. Tish boshqa tish   bilan qarshi turganda bir nafas ham o’zi bilan bahslasha olmas – unda unga g’alaba nasib bo’lmaydi. Ko’zning kimnidir o’rtamoq va jazb etmoqni xohlagan chog’da o’zi  o’zidan shubha qilishi imkondan xorij, bu axir o’z kuchini qirqmoq degani.

Xo’sh keyin-chi, keyin?

Hozircha daryo lashkarlari tamom g’olib emas, asta-sekin gir aylanar suv girdoblari – hech fikrga tolmasmikin o’shanda daryo? Ko’zlaring begona ko’zlar ustidan   g’olib kelgach, so’ng, o’zi bilan tortishib azob chekmaydimi o’shanda?

Azob chekmasmi? O’shanda sen telba. Va sening devonavor g’olibliging.

Agar daryo girdoblarsiz, suv sokin tortsa, agar pivo o’z kuchini boy bersa va odamlar o’zaro ziddiyatga bormasalar – o’shanda yakka savdoyilar mag’lub ketarlar.  Shubhasiz. Hech vaqt shubha bilan kuzatmaslar shunda hayotni.

Bu dunyoda hech narsa bizga tezgina taqdim etilmas. Dunyo g’alat tuzilgan. Kutgin, har qadamda tayinlashadi: kutgin, kut.

Doimiy va mashaqqat ichra kutaman. Kutaman, qachon keladi trolleybus. Kutaman, qachon yetiladi kartoshka. Kutaman, qachon yuksalaman samoga. Ammo shunda menga  aytarlar: shoshma, kut, avval o’z dunyongda yashab tur.
Dunyo intizorlikda. Ona farzand kutadi, qiz muhabbat, faxriy xizmatchi mukofot kutadi, ozurdajon ro’shnolik. Kut, biroz sabr qil. Sen chidaysan, vaqt esa to’xtab  bormoqda – kutishga evrilmoqda. Vaqtning har ulushi shundayin ma’nisiz tanballik sabab sovuriladi. U galdagi lahzani kutadi – ortga tisarilmasa edi, ish  avvalidan chekinilmasa edi.

Yaqin bormoq uchun peshvoz chiqmoq kerak, kutish emas.

Aytishadi – kutsang-chi, kechasi yotib o’yla, ertasi turib so’yla. Bu beg’amlik ortiga berkinishmasmi, emishki, ertaga bajarish mumkin bo’lganni bugun bajarma?   Shundayin, kechiktirilar erta yana bir kunga. Kelajak – avval-boshdan chekinuvchi haybatli yam-yashil qisqichbaqamidiki, istiqbolimiz tomon o’rmalasin?

Biz kelajakka kirib boramizmi yoki kelajak bizga kirib keladimi?

Kut, kelajak keladi. Kutgin, hali futbol darvozasi chopib keladi to’p istiqboliga va nishon yaqinlashib borar o’zi uchun o’qni so’rab olgani. Kut! Sabrli bo’l!  Shoshilma! Bardosh bilan kutgin va sening vaqting keladi.

Ammo faqat sening so’nggi nafasing senga shunday keladi. U allaqachon yo’lga chiqqan. Va chaladi oyoqlaringdan.
Sabr tagi sariq oltin, ma’qullaydi maqol.

Endi yo’q! Yaqinlashmoq – istiqbol tomon yurmoq kerak, kutish emas! Endi yo’q!

Sizga aytaman – kuylang! Shu sizga ma’qulmi, kuylayvering. Qasdma-qasd dag’allik bilan bo’lsa ham qoyim turib kuylang. Kuylang, tahqirlaganning ko’zlariga kirib  kuylang. Kuylang, sizni tepkilashganda o’z afzalligingizda shodlanib kuylang.

Men yaxshi tushunaman buni. Kichkinaligimda ko’rganman oynadan: qo’shni ayol o’z o’g’ilchasini savalardi.

U bostirmada turar va kuylardi. Ona uni kaltaklar, u bo’lsa jilmayar va kuylardi. U xo’rlardi, u kuylardi. U tayoqlab toldi, u kuylardi. U qo’llarini tushirdi, u  ketdi silagancha lat yegan yelkasini yoshlari bilan, u to’qirdi xush ohanglar.

Kuylang tirband avtobuslarda va buning uchun haq so’rasalar – to’lang!

Kuylang, musallas simirayotganda. Kuylang qabrlar boshida. Nega jim turishingiz kerak, kuylang. U eshitmas. Uning uchunmas. Kuylasangiz-chi, uning qazosi emas, o’z  hayotingiz uchun. Qabrdan ungan ignabarglar haqidamas, cho’qqidagi hov anavi yaproqchalar haqida. O’zingiz – tirikligingiz uchun kuylang, kuy sizga kerak, unga emas.

…Sen tunda uyg’ongin va tinglab ko’r – bulbul kuylar. Mana axir ko’r, kuy tunda yashamoqda.

Kuylarmisan tongda, quyoshli tongda? O’kinch, nafrat kuylarimi, muzaffariyat kuylari?

Qani, qaerda u, sening olg’a boshlovchi kuying? Sen allaqachon g’olibmisan – tongda kuylayotgan? Yoki mag’lubmisan – tamom kuylamayotgan?

Sezyapman – qanchalar cheklangan mendagi aql. Sezyapman, allakim – mehvar – doimiy iztirob chekuvchi. Uni bog’langan sigir bilaman. O’z qozig’i atrofida  tez, tipirchilab qanchalar chopsa, o’shancha qisqarar mendagi arqon. O’z qozig’i atrofida aylanverar, ammo jamiki doira mendan toraygan, endi uning aytgani  bo’lmas.

Men bilmasman, nima kechar keyin, undan-da keyin. Ko’rsichqon yerdan o’rmalab chiqar va menga der: “Hov anavi yaylovda, hov anavi o’rmon etagida shunchalar sozmi?”  Unga qanday javob aytayin? Nomus iqror bo’lar: mening arqon tutishim menga lobud emas. So’zsiz bosh silkiyman – bilganicha tushunaversin.

Ammo ahyon-ahyon, bexosdan, olis go’sha ajib lahzalarda yonimda chaqnar. Men tuxum ichiga kirib borolamanu, qobiqni parchalay olmasman. Men po’lat sandiqqa  tusholamanu, sindirolmasman uni. Dunyo nozik va qayishqoq holatda voqe bo’lar men uchun.

Kecha qo’lim shoxdagi olmaga yetmagan edi, bugun-chi, uni shunchaki olib qo’yolaman. Kecha men eplolmasdim, o’ylolmasdim o’sha olma haqida – go’yo yuksak cho’qqida edi,  bugun-chi, qo’lim hatto uzun va uzayib borar yana ham.
O’sha kez meni qo’rqinch tutar – to’xtamasmi qo’l – uzilay deb turgan shunchalar ingichkalikdan, shunchalar inichkalikdan va men qo’llarimni tortib olaman.  (Bilmayman, qay vatandan va ortiqchalik qilar mana shu keragidan ortiq va ko’p nozik qo’rquv.)

Bordir ko’p ortiqlik va ingichkalik, uning uchun masofa yo’q. Va qo’limni qo’yib yuborgum uzyishiga, o’sishi ham qolishiga nechog’lik mumkin bo’lsa ingichkalikda,  nechog’lik mumkin bo’lsa uzunlikda, axir, hov anavi yuksakda – olma! Qo’llarim bo’lib borar tamom ingichka, yana ingichka, tezdan uchib borar kuz osmonida mezonlar  monand.

O’shanda menga kimdir aytar: “Bu axir qo’llar emas. Bu qo’llar emas. Qo’l shundayin bo’la olarmi? Olmaga bunday qo’llarning uzayishi imkonsiz. Umuman olganda, qo’l  bunday holga tushmaydi”.

Ammo men yaxshi bilaman, qo’l shu qadar ingichka bo’loladiki – hatto ko’z ilg’amas, hatto ko’rinmas, faqat ilg’ash mumkin bo’lgan miqdorda. Men buni bilaman,  kirmasman hech kimning so’ziga, uzayib boraman va hozir yetkazaman uni olmaga.

Va birdan sezib qoldim – ingichkalashish haddiga yetdi, haddimga yetdim. Bu mening chegaram. Bu og’riqli, bu bir dahshatli. Sezayapman yana o’z cheklanganligim. Agar  sal-sal, yana sal-sal uzayganimda – mening qo’lim uzilardi. Va hech qanaqasiga meni yuksakdagi o’sha olmaga yetkazolmasdi.

Xuddi shunday nigoh bilan, xuddi shunday hid bilmoq bilan.

Mening burun parraklarim – nozikmijoz skripka. Jasmin gullagan qora tunda qandaylar o’ynayd u. Ayon his qilaman hidni – Yanov kuni qo’shig’idagidek – shunday  hid kelar qayinlarning so’lg’in yaproqlaridan.

Mening parraklarim yoqimli kuy kuylar. Ko’kat va karamdan hozirlangan ajib popurri*  haqida. Ezgulik hidi, sel`d` balig’i hidi, dengiz bilan yelim etik hidi  kelar men tomon. To’y qo’shiqlari ifori kelar – mirt**dan . So’lgan ninabargalar hidi bo’lsa qabristonlar so’qmog’idan o’tib keladi menga.

Sezilar-sezilmas yanada nozik hidlar kelmoqda. Tinglayapman, bolta qanday hid berar – ha, ha, u qatron hidini beradi, ammo yana nimadir aralash kelar, yana  nimadir – u olma daraxtlarin kesganga o’xshar. Nega?

Shunday hid berar ekan-da yomg’ir tomchilari!..

(Go’dak non va asal bilan bor va asalning yaltiroq tomchilari tomarlar yerga…

Biz sen bilan olchalarni juda ko’p yedik, mana endi erinchoqlik bilan og’iz ochasan va totli olchalarni majburlab lablaringga tutaman…

Bir kuni musallas to’la qadahni to’kib tashladim kimningdir basharasiga, men hech o’kinmadim bunda…)
Bularning hammasi bug’ga aylanayotir qachonlardir yomg’ir tomchilariga aylangan hidlar. Yomg’ir yog’ar chog’da burun parraklarimda bu iforlar o’yinga tushar – noktyurn  ijro etmoqda yoki ko’hna menuet ga o’xshash bir nima.
Hidlar tovushlarga evrilar, tovushlar hidlarga ko’chadi. Qandaylar kuylaydi tun bo’yi ajdar og’izlar!
-Eh, mumkinmas bunday bo’lishi, sira mumkinmas! Bu qandayin izdan chiqishlik, bu shunchaki xasta tasavvur!
Siz ayting, mumkinmasmi? O’zlari tekshirib ko’rishlari mumkin – liboslarni yeching, barini yeching, turing yomg’ir ostida va uning osida shodlik anqiydi!
Ko’lmaklaru yomg’ir tomchilari hid taratmasmi – ular oila va xalq, inson hayotining iforini bermasmi?

O’rmon oq qo’ziqorinlari baritonni bermasmi? Qo’ziqorinlar – al`t, tamaki – sopranomasmi? Qo’ziqorinlar balerinalardek raqsga tushmasmi?

Gullolalar itning tungi uzoq uvlashini eslatmaydimi?

Tovushlar sokinlik yana injalik. Seza boshlaganman – qaerdan bosh ko’tarar qo’ziqorin va kutdim uni. Men deyarli eshitganman – daryo yuzasidagi chumoli kulgisini.
Allaqachon qo’lim yetgan osmondagi archamonand bulutga. Ammo tamom qilmay qo’rqaman – shular rostmi, shular me’yormi?

Va qaytdim ortimga – yettirangli dunyoga, yettiohangli dunyoga.
Do-re-mi-fa-sol`-lya-si-do. Do-si-lya-sol`-fa-mi-re-do. Do-re-mi-fa…
Yetti. Boshqa yo’q.

————————
* Xushbo’y oq gulli, doim yashil tusda turuvchi buta.
** Kichik musiqiy asarlar.

Shahnoza Nazarxonova tarjimalari

Manba: «Jahon adabiyoti» jurnali,2014,№ 2