Машҳур ўзбек шоири, тасаввуф адабиётининг йирик намояндаси Сўфи Оллоҳёр адабий мероси ўзбек мумтоз адабиёти, тасаввуф ва ўзбек маърифатчилиги тарихида алоҳида аҳамиятга эга.  У ўз ижодида комил инсонни тарбиялашни бош мақсад деб билади.

Сўфи Оллоҳёр
ЎГИТЛАР

   Машҳур ўзбек шоири, тасаввуф адабиётининг йирик намояндаси. 1644 йилда Самарқанд вилоятидаги Каттақўрғон шаҳри яқинидаги Минглар қишлоғида туғилган. Ўн ёшларида Бухорога ўқишга боради, 25 ёшида Бухоро божхонасида божгир бўлиб ишлайди. Кейинроқ Шайх Наврўз қўлида 12 йил таҳсил олади. 1721 йилда Сурхондарё Вахшиворида вафот этади ва ўша ерда дафн этилади.
Сўфи Оллоёрнинг “Маслак ул-муттақийн” (“Тақводорлар маслаги”), “Сабот ул-ожизин”, “Махзан ул-мутеъин” (“Мутеълар хазинаси”), “Мурод ул-орифин” асарлари мавжуд. “Баёзи аламкаш”да етмишдан ортиқ шеъри бор. Алломанинг энг машҳур асари “Саботул-ожизин” бўлиб, Саудия Арабистони, Покистон, Туркия каби мамлакатларда чоп этилган. Бир неча марта шарҳлар ёзилган. Асар дастлаб форс-тожик тилида ёзилган. Кейинчалик Сўфи Оллоёрнинг ўзи уни ўзбек тилига шеърий услубда таржима қилган. Ҳажми 12.000 байтдан ортиқ “Саботул-ожизин” асарининг тузилиши ҳам ўзига хос. «Сўфи Аллоҳёр» номи билан ҳам машҳур бўлган ушбу асар 20 аср бошларигача Ўрта Осиё мадрасаларида ўқитиб келинган.
“Маслакул-муттақийн” асари нақшбандия тариқати мужадиддия қўли (тармоғи)нинг назарий манбаси ҳисобланади. Унда сулук одоби, мурид ва муршид муносабатлари янгича талқинда баён қилинган.

* * *

Кел, эй кўнгил, жаҳон савдосидан кеч,
Қадам ғам кишварина урмағил ҳеч.
Жасад қолмасдин илгари нафасдин,
Ҳаво кўп қилмағил, кечгил ҳавасдин.

Кишвар — дунё, замин

* * *

Кўнгил мулкига бир олий сифатдур,
Муҳаббат боғи ганжи маърифатдур.
Анингдек мулкини султони бўлсанг,
Не ҳожат ер юзини хони бўлсанг.

* * *

Агар ҳар кунда ичса заҳр аёғин,
Суюклук бандаси чатмас қабоғин.
Кишиким розилик номинда бўлса,
Қилур шукр, аждаҳо коминда бўлса.

Аёғ -коса

* * *

Кўнгил тасдиғи решадур, амал — шох,
Улуғи тавбадур, синдирма густоҳ.
Синуқ шох зарби бирла захм олур васл,
Мабодо қолмағай хушк охири фасл.

* * *

Кел, эй нафс,  очмағил кўз ҳар қаёна,
Йўқ эрмиш эътимод ушбу замона.
Муяссар бўлса санга тиллодин тахт,
Ўзунгдин пастга зинҳор аймоғил сахт.

* * *
Тирик юрғунча золим ўлгани хўп,
Гинадин ҳар неча кам бўлғани хўп.

* * *

Кел, эй озода, бўл ҳиммат бирла ёр,
Тамаъ зиндонига бўлма гирифтор.
Берурға бўлмаса дунё ишидин,
Уз истиғно, тамаъ қилма кишидин.

Истиғно — муҳтож бўлмаслик

* * *

Тамаъ нониға лаб очгунча, ўл оч,
Тамаъ бўйи кўринмай бўйидин қоч.

* * *

Мусоҳиб билмагин дунё насимин,
Насими маърифат иста, на сиймин.

Мусоҳиб — суҳбатдош
Насим — шабада, майин шамол
Сийм — кумуш, бойлик

* * *

Агар олим сўзин хўб билса омил,
Ани оми дема, эй марди комил.
Удур жоҳил, билиб муршид ўзини
Қулоққа олмағай олим сўзини.

* * *

Кел, эй толиб, кўзинг ибрат билан оч,
Муҳаббатсиз кишидин қуш бўлиб қоч.
Муҳаббат аҳлини жўёни бўлғил,
Ўшалким учради — қурбони бўлғил.

Жўён — изловчи

* * *

Кишини кўнгликим бегона бўлса,
Эрур душман агар ҳамхона бўлса.
Муҳаббатсизки бўлди қаю зот,
Агар фарзанди шириндур, эрур ёт.

* * *

Ишонма отаға, қолма талабдин,
Сўралмасдир қиёматда насабдин.

* * *

Кел, эй ошиқ, кўнгулни айлағил бир,
Тариқи каъбаи мақсудиға кир.
Нечук бўлғай, дебон андеша  қилма,
Таваккул айла, ўзга пеша қилма.

* * *

Кел, эй зоҳид, ўзингни айлагил хок,
Ҳарому шубҳадин кўнгулни қил пок,
Очиқ қўллик, кушода юзли бўлғил,
Муруватлик, мулойим сўзли бўлгил,

* * *

Сучук тилдур ажаб ганжи муаззам,
Ато қилған билан ҳеч бўлмағай кам.
Дема ҳарфики бўлса бемаъни,
Агар тил заҳарлик бўлса, тил ани.

* * *

Калиди ганжи маониким забондур,
Анга бир нуқта кўп бўлса зиёндур.
Қилур қаттиқ такаллум ўнг ишинг чап,
Сўзинг тиклаб кўнгил бузғунча, тик лаб.

* * *

Риёзат хокига ҳар кеча ур бош,
Юрак қон айласа атанур тош.
Билур оқил бу дунни санжи бадбўй,
Баланд уй истасанг, нафсинг кўзин ўй.

* * *

Кел, эй зоҳид, қўлингдин берма тоат,
Зиёд эт тоатинг соат-басоат.
Уётлиғ пеша қил хавфу тамаъдин,
Риёзат айла тақвоу вараъдин.

* * *

Кишиким хоки роҳдур, бериёдур,
Они билгилки, кўзга тўтиёдур,
Кичик билди ўзини ҳолини дур,
Баҳосидур харидор олдида пур.

* * *

Ҳаром ишники тоат билса инсон,
Эрур бул эътиқоди номусулмон.

* * *

Бола деб солмағил ўзинг балоға,
Бола бирла бўлурсан мубталоға.

* * *

Амал қилмай, сафо бўлмас кўнгилда,
Аёғсиз ҳеч киши юрмади йўлда.

* * *

Агарчи бўлса кўп пинҳон сужуди,
Кўринмас заррача ориф вужуди.

* * *

Оғир жисминг агар бўлсин десанг соғ,
Саноч оғзин сан оч, албатта, камроғ.
Риёзат мавасидур мисли ёнғоғ,
Агарчи зоҳири тош, ботини ёғ.

* * *

Маишат аввали нарм, охири қаҳр,
Йилонни таши юмшоғдир, ичи заҳр.

* * *

Агар ернинг юзига айласанг дарс,
Такаббур бўлмағил, бўлғил худо тарс.

* * *

Тавозоълик бўлиб тутғил ўзинг кам,
Шажарким бўлса мевали, бўлур хам.
Теракким ул кўтарди юқори бош,
Самарсиз бўлди, кўрдингму ани фош.

* * *

Агар файз истасанг, қилма такаббур,
Буюкға айлағил  баҳр ўлса ҳар пур.

* * *

Кўнгул Ҳақ файзина бўлсин десанг чок,
Ки аввал мартаба хулқингни қил пок.

* * *

Ҳаром оз бўлса ҳам кўпдур ёмони,
Самони бўлса ҳам билгил сам они.

Сам — заҳар

* * *
Ариғсиз луқма бирлан қилса тоат,
Қабул эрмас ўшал қилғон ибодат.

* * *

Совуқ сўздин бўлур иймон қоронғу,
Зарардин ўзга йўқдур, наъфи борму.

* * *

Киши санчиқ сўз айтса, сан чиқ андин,
Ямондин қоч, ямондин қоч, ямондин.

* * *

Кўнгил ҳарқи салоҳиятида бўлса,
Топар банда қаю ниятда бўлса.

* * *

Кел, эй мўмин, агар тарсанда бўлсанг,
Юзингни сақлағил ҳар қайда бўлсанг.
Қуйи бўлсин ҳамиша нуқтаи чашм,
Мабодо бўлмагай бало тушиб хашм.

* * *
Ғараз, эй одами, сақла ўзингни,
Ки номаҳрам сари солма кўзингни,
Ки номаҳрам сари боқғунча беқил,
На улким кўзлариға тортсалар мил.

* * *

Кел, эй содиқ, ҳариси ишқи Ҳақ бўл,
Кўнгил ёрони бирла ҳамсабақ бўл.
Кўзинг ҳам бўлмаса бўлсин кўнгулда,
Бу матлаб бирла жон чиқса бу йўлда.

Ҳарис — талабгор

* * *

Қолубсан танга деб аҳволи тангга,
Машаққатлар бошингда рангга-рангга.

* * *

Қарамлик бандага ёлғиз еган ош,
Билур ҳок оғзида, балки билур тош.

* * *

Кел, эй кас, билма ақлинг тобеъи нафс,
Солур ахшом сабо бу гардани ғафс.

* * *

Агар нафсинг муродин изламаксан,
Агар саксонга умринг етса саксан.

* * *

Кел, эй содиқ, ки қилдинг сидқ лофин,
Уларға қилмағил ваъда хилофин.

* * *

Сўзин бузғон киши бузмасми иймон,
Ўлумса бирла қилма аҳду паймон.

* * *

Чиқармағил оғиздин қилмас ишни,
Қилурман, дема, қўлдин келмас ишни.

* * *

Керак эрман деганни ваъдаси туз,
Агар туз бўлмаса, андин кўнгил уз.

* * *

Ҳавас дунёда қилма муҳтарамлик,
Вале бўл ҳолингга лойиқ карамлик.

* * *

Агар уч кунда топсанг парчаи нон,
Ема ёлғиз ани, қил ярмин эҳсон.

* * *

Кетарин билса ҳар ким жойи тангга,
Емас танга ғамин бу нафси лангга,

* * *

Ҳавас бирла тузук иш қилмадинг ҳеч,
Бўлубдур кеч, ҳавас бозоридин кеч.

* * *

Пайғамбарлар фаолидур қаноат,
Анга вобастадур мажмуъи тоат.

* * *

Ёмонларни ишидур гина тутмоқ,
Мусулмонлиғ ёмонлиғни унутмоқ.

* * *

Шароби тўкса ҳар шаб кўзин оби,
Анинг ашкин дегил раҳмат саҳоби.

* * *

Шарорат аҳлини пайванди бўлма,
Ҳаво бирла ҳавасға банди бўлма.

Шарорат — ёмонлик

* * *

Ажаб ҳушдур кичикликдан бўлиб соғ,
Бу кулмакни қўйиб ғамдин букулмоғ.

* * *

Кел, эй тан, бермағил вақтингни қўлдин,
Югур дарёйи раҳматга бу чўлдин.

* * *

Дилу жон бирла тавба қилсанг, эй ёр,
Магар авф айлагай данойи асрор.

* * *.

Кел, эй комил, камол этсанг диёнат,
Кишига қилмагил ҳаргиз хиёнат.

* * *

Кел, эй инсон, агар бўлсанг чин эрдек,
Оғирлик пеша қил дунёда ердек.

* * *

Отанг ердур, санам ердек қилиқ қил,
Ямонлиғ айлаганга яхшилик қил.

* * *

Бу дунёдин агар ўтсанг қуруғ лаб,
Кўнгулга олма  ҳаргиз ёди мансаб.

* * *

Худонинг амриға қилғил итоат,
Зиёд эт тоатинг соат-басоат.

Изоҳлар «Хуршид Даврон кутубхонаси» томонидан тайёрланган
Cўфи Оллоҳёрнинг ғазаллари ва муножоти билан мана бу саҳифада танишинг.

SO’FI OLLOHYOR
O’GITLAR

         Mashhur o’zbek shoiri, tasavvuf adabiyotining yirik namoyandasi So’fi Ollohyor adabiy merosi o’zbek mumtoz adabiyoti, tasavvuf va o’zbek ma’rifatchiligi tarixida alohida ahamiyatga ega.  U o’z ijodida komil insonni tarbiyalashni bosh maqsad deb biladi.   So’fi Ollohyor1644 yilda Samarqandning Minglar qishlog’ida tug’ilgan. O’n yoshlarida Buxoroga o’qishga boradi, 25 yoshida Buxoro bojxonasida bojgir bo’lib ishlaydi. Keyinroq Shayx Navro’z qo’lida 12 yil tahsil oladi. 1721 yilda Surxondaryo Vaxshivorida vafot etadi. Qabri o’sha yerda. So’fi Olloyorning “Maslakul-muttaqiyn” (“Taqvodorlar maslagi”), “Sabotul-ojizin”, “Maxzanul-mute’in” (“Mute’lar xazinasi”), “Murodul-orifin” asarlari mavjud. “Bayozi alamkash”da yetmishdan ortiq she’ri bor. So’fi Olloyorning mashhur asari “Sabotul-ojizin” bo’lib, Saudiya Arabistoni, Pokiston, Turkiya kabi mamlakatlarda chop etilgan. Bir necha marta sharhlar yozilgan. Asar dastlab fors-tojik tilida yozilgan. Keyinchalik So’fi Olloyorning o’zi uni o’zbek tiliga she’riy uslubda tarjima qilgan. Hajmi 12.000 baytdan ortiq “Sabotul-ojizin” asarining tuzilishi ham o’ziga xos.
“Maslakul-muttaqiyn” asari naqshbandiya tariqati mujadiddiya qo’li (tarmog’i)ning nazariy manbasi hisoblanadi. Unda suluk odobi, murid va murshid munosabatlari yangicha talqinda bayon qilingan.

* * *

Kel, ey ko’ngil, jahon savdosidan kech,
Qadam g’am kishvarina urmag’il hech.
Jasad qolmasdin ilgari nafasdin,
Havo ko’p qilmag’il, kechgil havasdin.

Kishvar — dunyo, zamin

* * *

Ko’ngil mulkiga bir oliy sifatdur,
Muhabbat bog’i ganji ma’rifatdur.
Aningdek mulkini sultoni bo’lsang,
Ne hojat yer yuzini xoni bo’lsang.

* * *

Agar har kunda ichsa zahr ayog’in,
Suyukluk bandasi chatmas qabog’in.
Kishikim rozilik nominda bo’lsa,
Qilur shukr, ajdaho kominda bo’lsa.

Ayog’ -kosa

* * *

Ko’ngil tasdig’i reshadur, amal — shox,
Ulug’i tavbadur, sindirma gustoh.
Sinuq shox zarbi birla zaxm olur vasl,
Mabodo qolmag’ay xushk oxiri fasl.

* * *

Kel, ey nafs, ochmag’il ko’z har qayona,
Yo’q ermish e’timod ushbu zamona.
Muyassar bo’lsa sanga tillodin taxt,
O’zungdin pastga zinhor aymog’il saxt.

* * *
Tirik yurg’uncha zolim o’lgani xo’p,
Ginadin har necha kam bo’lg’ani xo’p.

* * *

Kel, ey ozoda, bo’l himmat birla yor,
Tama’ zindoniga bo’lma giriftor.
Berurg’a bo’lmasa dunyo ishidin,
Uz istig’no, tama’ qilma kishidin.

Istig’no — muhtoj bo’lmaslik

* * *

Tama’ nonig’a lab ochguncha, o’l och,
Tama’ bo’yi ko’rinmay bo’yidin qoch.

* * *

Musohib bilmagin dunyo nasimin,
Nasimi ma’rifat ista, na siymin.

Musohib — suhbatdosh
Nasim — shabada, mayin shamol
Siym — kumush, boylik

* * *

Agar olim so’zin xo’b bilsa omil,
Ani omi dema, ey mardi komil.
Udur johil, bilib murshid o’zini
Quloqqa olmag’ay olim so’zini.

* * *

Kel, ey tolib, ko’zing ibrat bilan och,
Muhabbatsiz kishidin qush bo’lib qoch.
Muhabbat ahlini jo’yoni bo’lg’il,
O’shalkim uchradi — qurboni bo’lg’il.

Jo’yon — izlovchi

* * *

Kishini ko’nglikim begona bo’lsa,
Erur dushman agar hamxona bo’lsa.
Muhabbatsizki bo’ldi qayu zot,
Agar farzandi shirindur, erur yot.

* * *

Ishonma otag’a, qolma talabdin,
So’ralmasdir qiyomatda nasabdin.

* * *

Kel, ey oshiq, ko’ngulni aylag’il bir,
Tariqi ka’bai maqsudig’a kir.
Nechuk bo’lg’ay, debon andesha qilma,
Tavakkul ayla, o’zga pesha qilma.

* * *

Kel, ey zohid, o’zingni aylagil xok,
Haromu shubhadin ko’ngulni qil pok,
Ochiq qo’llik, kushoda yuzli bo’lg’il,
Muruvatlik, muloyim so’zli bo’lgil,

* * *

Suchuk tildur ajab ganji muazzam,
Ato qilg’an bilan hech bo’lmag’ay kam.
Dema harfiki bo’lsa bema’ni,
Agar til zaharlik bo’lsa, til ani.

* * *

Kalidi ganji maonikim zabondur,
Anga bir nuqta ko’p bo’lsa ziyondur.
Qilur qattiq takallum o’ng ishing chap,
So’zing tiklab ko’ngil buzg’uncha, tik lab.

* * *

Riyozat xokiga har kecha ur bosh,
Yurak qon aylasa atanur tosh.
Bilur oqil bu dunni sanji badbo’y,
Baland uy istasang, nafsing ko’zin o’y.

* * *

Kel, ey zohid, qo’lingdin berma toat,
Ziyod et toating soat-basoat.
Uyotlig’ pesha qil xavfu tama’din,
Riyozat ayla taqvou vara’din.

* * *

Kishikim xoki rohdur, beriyodur,
Oni bilgilki, ko’zga to’tiyodur,
Kichik bildi o’zini holini dur,
Bahosidur xaridor oldida pur.

* * *

Harom ishniki toat bilsa inson,
Erur bul e’tiqodi nomusulmon.

* * *

Bola deb solmag’il o’zing balog’a,
Bola birla bo’lursan mubtalog’a.

* * *

Amal qilmay, safo bo’lmas ko’ngilda,
Ayog’siz hech kishi yurmadi yo’lda.

* * *

Agarchi bo’lsa ko’p pinhon sujudi,
Ko’rinmas zarracha orif vujudi.

* * *

Og’ir jisming agar bo’lsin desang sog’,
Sanoch og’zin san och, albatta, kamrog’.
Riyozat mavasidur misli yong’og’,
Agarchi zohiri tosh, botini yog’.

* * *

Maishat avvali narm, oxiri qahr,
Yilonni tashi yumshog’dir, ichi zahr.

* * *

Agar yerning yuziga aylasang dars,
Takabbur bo’lmag’il, bo’lg’il xudo tars.

* * *

Tavozo’lik bo’lib tutg’il o’zing kam,
Shajarkim bo’lsa mevali, bo’lur xam.
Terakkim ul ko’tardi yuqori bosh,
Samarsiz bo’ldi, ko’rdingmu ani fosh.

* * *

Agar fayz istasang, qilma takabbur,
Buyukg’a aylag’il bahr o’lsa har pur.

* * *

Ko’ngul Haq fayzina bo’lsin desang chok,
Ki avval martaba xulqingni qil pok.

* * *

Harom oz bo’lsa ham ko’pdur yomoni,
Samoni bo’lsa ham bilgil sam oni.

Sam — zahar

* * *
Arig’siz luqma birlan qilsa toat,
Qabul ermas o’shal qilg’on ibodat.

* * *

Sovuq so’zdin bo’lur iymon qorong’u,
Zarardin o’zga yo’qdur, na’fi bormu.

* * *

Kishi sanchiq so’z aytsa, san chiq andin,
Yamondin qoch, yamondin qoch, yamondin.

* * *

Ko’ngil harqi salohiyatida bo’lsa,
Topar banda qayu niyatda bo’lsa.

* * *

Kel, ey mo’min, agar tarsanda bo’lsang,
Yuzingni saqlag’il har qayda bo’lsang.
Quyi bo’lsin hamisha nuqtai chashm,
Mabodo bo’lmagay balo tushib xashm.

* * *
G’araz, ey odami, saqla o’zingni,
Ki nomahram sari solma ko’zingni,
Ki nomahram sari boqg’uncha beqil,
Na ulkim ko’zlarig’a tortsalar mil.

* * *

Kel, ey sodiq, harisi ishqi Haq bo’l,
Ko’ngil yoroni birla hamsabaq bo’l.
Ko’zing ham bo’lmasa bo’lsin ko’ngulda,
Bu matlab birla jon chiqsa bu yo’lda.

Haris — talabgor

* * *

Qolubsan tanga deb ahvoli tangga,
Mashaqqatlar boshingda rangga-rangga.

* * *

Qaramlik bandaga yolg’iz yegan osh,
Bilur hok og’zida, balki bilur tosh.

* * *

Kel, ey kas, bilma aqling tobe’i nafs,
Solur axshom sabo bu gardani g’afs.

* * *

Agar nafsing murodin izlamaksan,
Agar saksonga umring yetsa saksan.

* * *

Kel, ey sodiq, ki qilding sidq lofin,
Ularg’a qilmag’il va’da xilofin.

* * *

So’zin buzg’on kishi buzmasmi iymon,
O’lumsa birla qilma ahdu paymon.

* * *

Chiqarmag’il og’izdin qilmas ishni,
Qilurman, dema, qo’ldin kelmas ishni.

* * *

Kerak erman deganni va’dasi tuz,
Agar tuz bo’lmasa, andin ko’ngil uz.

* * *

Havas dunyoda qilma muhtaramlik,
Vale bo’l holingga loyiq karamlik.

* * *

Agar uch kunda topsang parchai non,
Yema yolg’iz ani, qil yarmin ehson.

* * *

Ketarin bilsa har kim joyi tangga,
Yemas tanga g’amin bu nafsi langga,

* * *

Havas birla tuzuk ish qilmading hech,
Bo’lubdur kech, havas bozoridin kech.

* * *

Payg’ambarlar faolidur qanoat,
Anga vobastadur majmu’i toat.

* * *

Yomonlarni ishidur gina tutmoq,
Musulmonlig’ yomonlig’ni unutmoq.

* * *

Sharobi to’ksa har shab ko’zin obi,
Aning ashkin degil rahmat sahobi.

* * *

Sharorat ahlini payvandi bo’lma,
Havo birla havasg’a bandi bo’lma.

Sharorat — yomonlik

* * *

Ajab hushdur kichiklikdan bo’lib sog’,
Bu kulmakni qo’yib g’amdin bukulmog’.

* * *

Kel, ey tan, bermag’il vaqtingni qo’ldin,
Yugur daryoyi rahmatga bu cho’ldin.

* * *

Dilu jon birla tavba qilsang, ey yor,
Magar avf aylagay danoyi asror.

* * *.

Kel, ey komil, kamol etsang diyonat,
Kishiga qilmagil hargiz xiyonat.

* * *

Kel, ey inson, agar bo’lsang chin erdek,
Og’irlik pesha qil dunyoda yerdek.

* * *

Otang yerdur, sanam yerdek qiliq qil,
Yamonlig’ aylaganga yaxshilik qil.

* * *

Bu dunyodin agar o’tsang qurug’ lab,
Ko’ngulga olma hargiz yodi mansab.

* * *

Xudoning amrig’a qilg’il itoat,
Ziyod et toating soat-basoat.

Izohlar «Xurshid Davron kutubxonasi» tomonidan tayyorlangan
So’fi Ollohyorning g’azallari va munojoti bilan mana bu sahifada tanishing.