ПРЕМЧАНД
СУТ ҲАҚИ
Ҳозирги замон ҳиндий ва урду адабиётларига асос солган реалист ёзувчи ва танқидчи Премчанднинг (1880—1936) асл номи Дҳанпатрай Шривастав. У Банорас шаҳри яқинидаги Ламҳий қишлоғида почта ходими оиласида туғилди. Бир амаллаб ўрта маълумот олгач, ўқитувчилик қилди, мактаблар бўйича район инспектори бўлиб ишлади. Унинг ижоди XX асрнинг дастлабки йилларидан бошланди. У 1920 йилдан миллий озодлик ҳаракатига қўшилди. 1930 йилдан бошлаб Оллоҳобод шаҳрида ҳиндий тилида «Ҳанс» («Оққуш») номли журнал чикарди. 1936 йилда Бутунҳиндистон тараққийпарвар ёзувчилар уюшмасини тузишда фаол иштирок этди.
Премчанд асарларининг мавзуси турли-туман. Ёзувчи асарларида қишлоқ ҳаётини айниқса маҳорат билан тасвирлаган. Адабиётшунослар уни ҳинд деҳқонларининг орзу-умидлари куйчиси деб атайди. Премчанд 13 роман ва қисса, 300 га яқин ҳикоя, бир неча пьеса, бир қатор публицистик ва адабиётшуносликка оид мақолалар муаллифидир. Унинг икки юздан зиёд ҳикояси ҳинд тилида «Мансаровар» номли 8 жилддан иборат тўпламдан ўрин олган.
Премчанднинг асарлари дунёдаги йирик тилларнинг барчасига таржима қилинган. Унинг бир қатор ҳикояларидан ташқари яна тўрт романи рус тилида нашр этилган. Ўзбек тилида эса уч романи ва бир ҳикоялар тўплами босилиб чиққан. Улар қуйидагилар: «Қисмат» (асл номи «Гўдан» — «Қурбонлик сигир»), 1962, «Нирмала», 1967, «Нажот» (асл номи «Ғабан» — «Хиёнат»), 1976 ва «Бир келин ҳикояси» (ҳикоялар тўплами), 1975.
1
Ҳозир катта шаҳарлардаги туғруқхоналарда доялар, ҳамширалар ва аёллар докторлари ишлаши одат тусига кирган, лекин қишлоқ туғруқхоналари ҳали ҳам бҳангий* хотинлар тасарруфида ва яқин орада бу масалада бирон-бир ўзгариш қилинишига ҳеч қанақа умид йўқ. Бабу Маҳешнатҳ ўз қишлоғида катта ер эгаси, ўқимишли одам, туғруқхоналардаги аҳволни тубдан яхшилаш зарурлигини аллақачон англаган. Бироқ бу йўлдаги тўсиқларни у қандай қилиб енгсин? Яқинда шу масалада шаҳарга бориб келувди. Қишлоқда ҳамшира бўлиб ишлайман, деган бир зот топилмади. Қанча ялиниб-ёлворгандан кейин биттаси рози бўлувди, лекин эвазига шундай катта пул талаб қилдики, Бабу соҳиб лом-мим деёлмади, бошини эгиб чиқиб кетишдан ўзга чораси қолмади. Шу гапдан кейин аёллар доктори билан гаплашишга юраги доб бермади. Эҳтимол, унга маош бериш учун Бобу соҳиб ярим давлатини сотишга мажбур бўларди. Шунинг учун уч қиздан кейин, ниҳоят, тўртинчисига ўғил кўрганида, кунига яна ўша Гудар билан унинг хотини яради.
Болалар, одатда, кўпроқ кечаси туғилади. Бир куни кечаси туғруқхона малайи келиб Гударнинг эшигини шунақанги тарақлатдики, бутун қўни-қўшни уйғониб кетди. Тарақлатади-да! Қиз туғилибдимики, ўлимтик овозда чақирса!
Гударнинг оиласи бу қутлуғ аёмга бир неча ойдан бери тайёргарлик кўрмоқда эди. Улар фақат бир нарсадан чўчирди — у ҳам бўлса, ишқилиб қиз туғилиб қолмасин, унда суюнчига атаб қўйилган бир рупия пул ва битта сарий ўшандоқлигича қолиб кетади, дейишарди.
Шуни деб эр-хотин неча марта жиқиллашиб ҳам олишганди. Ҳатто бир гал гаров ҳам ўйнашган эди.
— Агар ўғил бўлмаса, — дерди хотини, — менинг бетимга қарамай қўя қолинг. Ҳа, ҳа, ростимни айтаяпман — бетимга қарамай қўя қолинг. Бутун белгилари шундоққина ўғил боланики.
Эри эса дерди:
— Мени айтди дерсан, қиз бўлади. Ҳа, қиз бўлади. Ўғил бўлса-чи, ҳўв хотин, нақ мўйловимни олиб ташлайман. Билдингми?
Эҳтимол шундай деб Гудар хотинининг ўғил туғишига бўлган ҳавасини кучайтирган ва гўё шу тариқа ўғил туғилишига замин ҳозирлагандир…
— Мана энди мўйловингизни олиб ташлайверинг, — деди Бҳунгий эрига қараб. — Ўғил бўлади десам ишонмасдингиз, гапимни эшитгингиз ҳам келмасди. Нуқул ўзингизникини маъқуллаб ётардингиз. Мана энди мўйловингизни мен ўзимоқ олиб ташлайман, битта ҳам қўймай олиб ташлайман.
— Олсанг олақол, хотин, — деди Гудар мулойимлик билан. — Мўйлов жуда қайтиб чиқмайдиган нарсамиди? Бугун олсанг, уч кунда қарабсанки, яна бояги-бояги ўсиб турибди-да! Лекин менга қара, нариги хонадондан сут ҳақига тегадиган пул-мулнинг ярмини ишлатмай йиғиб қўямиз. Хўпми?
Бҳунгий, йўқ, деб қўлидаги чақалоғини эрига тутқазди-да, Маҳешнатҳникидан келган одамнинг олдига тушиб кета бошлади.
— Ҳой, менга қара, — деди Гудар. — Намунча чопмасанг? Мен ҳам чақалоқ муборак бўлсин деб бирров бориб келмасам бўлмайди. Болага ким қарайди ахир?!
Бҳунгий узоқдан туриб деди:
— Ўша ерга ётқизиб қўя қолинг. Келиб, кейин эмизаман.
2
Маҳешнатҳнинг уйида Бҳунгийнинг иззат-ҳурматини жуда жойига қўйишарди — егани олдида, емагани кетида эди. Кунига бир эмас, тўрт маҳал овқат билан сийлашарди — ҳаммаси бир-биридан тансиқ, эмизикли хотинга сут бўладиган овқатлар. Фақат Бҳунгийнинг эмас, Гударнинг ҳам қорни шу ердан тўярди. Бҳунгий боласини бир кунда эмизса бир-икки маҳал эмизарди, бўлмаса шу ҳам йўқ. Болага асосан кўчанинг сутини ичиришарди. Бҳунгийнинг кўкрак сутини Маҳешнатҳ соҳибнинг пешонаси ярқираган арзандаси эмарди.
Соҳибнинг хотини тўладан келган, соғлом жувон эди, бироқ негадир бу гал кўкрагига сут келмади. Олдинги учала қизини туққанида ҳам сути жуда сероб бўлувди. Лекин бу гал кўкрагида бир томчи ҳам сут йўқ. Соҳибнинг боласига Бҳунгий ҳам доя эди, ҳам энага.
— Бҳунгий, — дерди соҳибнинг хотини, — шу боламизни катта қилиб берсанг бўлди, ундан кейин умрингнинг охиригача роҳатда яшайверасан. Хўжайинга айтиб, беш бигҳа ер ҳам олдириб бераман. Невара-чеваранг ҳам ғам-ташвиш нималигини билмай яшайди.
Бу ёқда эса Бҳунгийнинг эркатойига кўчанинг сути тўғри келмасди, ичган сути баданига сингмасди. Натижада бола кун сайин озиб-тўзиб кетмоқда эди.
— Кеннойижон, айтиб қўяй, болангизнинг сочини олдириш маросимида менга бир жуфт билагузук ҳадя қиласиз. Хўпми? — деди бир куни Бҳунгий.
— Вой, вой, сингилжон, билагузук сендан айлансин. Бор-йўғи шуми? Ахир шунга шунча дўқми? Қанақасидан бўлсин: кумушиданми ё тилласиданми? — деди кулиб бека.
— Вой, кеннойижоним-ей! Қайси юз билан кумуш билагузук тақаман. Эл-юртга кулги бўлмайманми?
— Ҳа, бўпти, бўпти. Тилласидан берганим бўлсин. Буёғига хотиржам бўлавер.
— Ўғлингизни уйлантирганда-чи, менга бир шода маржон совға қиласиз, куёвингиз (яъни Гудар)нинг қўлларига эса биттагина тилла билагузук тақиб қўясиз-да.
— Жоним билан. Худо ўша кунларга етказсин.
Маҳешнатҳнинг уйида бекадан кейин Бҳунгийнинг ҳукми ўтарди. Бутун оқсоч, ошпаз хотину хизматкор-малайларнинг ҳаммаси унинг буйруғини сўзсиз бажо келтирарди. Ҳатто беканинг ўзи ҳам ундан ҳайиқиб турарди. Бир марта Бҳунгий ҳатто Маҳешнатҳ соҳибнинг ўзига ҳам тикка гапирган эди. Лекин ўшанда у киши кулиб енгиб кетган эди. Бҳунгийлар тоифаси ҳақида гапира туриб соҳиб: «Дунё юз ўзгарсин, минг ўзгарсин, бу бҳангийлар ўзгармайди, ўша-ўшалигича қолади. Буларни одам қилиш қийин» деган эди.
Унинг бу гапига Бҳунгий бундай деб жавоб берувди:
— Тақсир, бҳангийларни одам қилишнинг ҳожати йўқ. Уларнинг ўзи манамен деганларни ҳам одам қилиб қўяди.
Бҳунгий шу гапини бошқа пайтда айтганида, тақсир уни соғ қўярмиди? Лекин Маҳешнатҳ соҳиб хохолаб кулди-да: «Оббо сен-ей! Шунақа дегин? Гапингдан жон бор», деб қўя қолди.
3
Бироқ Бҳунгийнинг бу уйдаги ҳукмронлиги бир йилдан нари ўтмади. Қишлоқдаги аркони дин, казо-казолар боланинг бҳангий аёлнинг сутини эмаётганига қаттиқ норозилик билдирди. Ҳатто Мўтерам Шастрий жий кутилмаганда «булар бу қилмиши учун гуноҳини ювсин» деб таклиф қилиб қолди. Шу гаплардан кейин болани-ку сутдан ажратиб олинди, лекин гуноҳни ювиш тўғрисидаги гапни ҳеч ким қаттиқ туриб талаб қилмади. Бир куни Маҳешнатҳ соҳиб Шастрий жийга бундай деди:
— Тақсир, гуноҳни ювиш керак, деб зап гапни айтдингиз-да! Куни кечагина-ку ўзингиз бҳангийнинг қонини ичардингиз. Энди у ҳаром бўлиб қолдими? Э, қойил қолдим сизнинг ўша мазҳабингизга!
Шастрий жий кокилини селкиллатиб деди:
— Ҳа, гапингиз тўғри, куни кечагача бҳангийнинг қонини ичдик. Гўшт еганимиз ҳам рост. Лекин бу гапларнинг бари кечаги гаплар, ҳаммаси ўтиб кетган гаплар. Муқаддас шаҳар Жаганнатҳпурийда паст табақа одамлари билан олий табақа одамлари ёнма-ён ўтириб бир идишдан овқат ейди. Овқат ейишдан олдин тоза кийим кийиш керак, яъни пок бўлиш керак, деган ақидамиз бор. Лекин бетобликда, мана, ўзимиз ҳам шу нарсага амал қилмаймиз. Саломатлик учун зарур бўлса бўтқа ҳам еяверамиз, тақсир. Бироқ тузалиб кетгандан сўнг яна эски ҳолга тушамиз, яъни, ақидаларга амал қила бошлаймиз.
— Яъни, дин ҳали унақа, ҳали бунақа бўлиб турланиб тураркан-да?
— Бўлмасам-чи?! Подшо-рожаларнинг дини бошқа, фуқаронинг дини бошқа. Худди шунингдек, бой-боёнларнинг дини ўзга-ю ғариб-ғурабоники ўзга экан. Рожа-маҳарожалар нима овқат ейди, ким билан ўтириб ейди, кимга уйланадию кимга эрга тегади, буни ҳеч ким суриштириб ўтирмайди. Тўсиқ-ғовларнинг ҳаммаси фақат ўрта табақадагилар учун яратилган.
Иш гуноҳни ювиш даражасига-ку етиб бормади, лекин Бҳунгий тахтдан тушишга мажбур бўлди. Хизмати эвазига унга шу қадар кўп совға-салом тортиқ қилиндики, бир ўзи кўтариб кетолмади. Ваъда қилинган тилла билагузук ҳам берилди. Бир эмас, бир жуфт сарий совға қилинди. Сарий бўлганда ҳам унақа-бунақаси эмас, қизларнинг сепига қўйиладиган қулинг ўргилсин сарийлар.
4
Ўша йили вабо тарқалдию биринчилардан бўлиб Гударни ўз домига олди. Бҳунгий бир ўзи қолди. Рўзғорни амал-тақал қилиб тебратиб турди. Озиб-тўзиб ўлар ҳолатга тушиб қолди. Одамлар Бҳунгий ана кетади-мана кетади, деб кўз тикиб турди. Лекин орадан беш йил ўтди ҳамки, у ўлмади. Бу орада Бҳунгийнинг чўпдай озғин, касалманд ўғли Мангал ҳам чопқиллаб кетди. Маҳешнатҳнинг ўғли Сурешнинг олдида у худди чумчуққа ўхшарди.
Маҳешнатҳнинг уйидаги ариқ неча вақтлардан бери қаровсиз ётарди. Бир куни Бҳунгий шу ариққа ётқизилган қувурни тозалашга тутинди. Қувурга узун йўғон бамбукни тиқиб, бор кучи билан силкита бошлади. Ўнг қўлини бор бўйи қувурга тиқдию чинқирганча қўлини суғуриб олди. Қувурдан бир қора илон чиқиб, бир томонга қараб ўрмалаб кетди. Бҳунгийнинг чинқирганини эшитиб, одамлар югуриб келди. Улар дарҳол илонни янчиб ташлади, лекин Бҳунгийнинг жонини сақлаб қолишолмади. Чунки ҳамма илонни сув илон, деб ўйлаганди. Шу сабабли бирон бир чора кўришга кечикишди. Заҳар Бҳунгийнинг бутун баданига тарқаб кетди. Бирпасда оёқ-қўли чангак бўлиб тортишдию, бечора жон берди-қўйди.
Мангал энди бутунлай етим бўлиб қолди. Уззукун Маҳешбабунинг уйи атрофида сандироқлаб юрарди. Соҳибнинг уйидан ҳар куни шунчалик кўп сарқит чиқардики, Мангалга ўхшаган бир эмас, беш-ўнта боланинг қорни бемалол тўярди. Хуллас, бу уйдагилар овқатдан сиқилиш нималигини билмасди. Хизматкор Мангалга овқат бераётганида идишда бермасди, тақсимда опкеларди-да, сопол идишига ағдариб кетарди. Шунда Мангал жуда бир хил бўлиб кетарди. Нега энди ҳамма яхши-яхши идишларда овқат ейдию, мен сопол идишда овқат ейман, деб ўйларди у.
Аслида-ку, у паст тоифа, олий тоифа, деган нарсаларни унча тушунмасди. Лекин қишлоқнинг болалари қачон қараса унинг жиғига тегар, ҳақорат қилгани қилган эди. Паст тоифа билан олий тоифа ўртасидаги тафовут шу даражада эдики, ҳатто Мангал ётадиган шолча ҳам ҳаром ҳисобланарди, унга қўл тегизиб бўлмасди. Маҳешнатҳнинг уйи рўпарасида Мангалнинг бир чайласи бор эди. Чайланинг бор-йўқ жиҳози биттагина йиртиқ шолча, икки дона сопол товоғу Маҳешнатҳ бабунинг битта эски дҳўтийсидан иборат эди. Аёзда ҳам, саратону ёмғир мавсумида ҳам бу чайла унга бир хилда қулай ошён вазифасини ўтарди. Шундай азоб-уқубатларга қарамай тақдир қурбони бўлмиш Мангал ҳамон тирик эди, саломатлиги ҳам чакки эмас эди. Унда ўзига қарашли биргина нарсаси бор эди — у ҳам бўлса ҳамжинсларининг жабр-зулмига чидолмай Мангалнинг паноҳига келиб қолган шу қишлоқнинг бир ити эди. Икковининг ейдиган овқати бир хил эди, иккови битта шолчада ётиб ухларди. Улар жуда бир-бирига мос тушган эди, икковининг орасида низо-жанжал деган нарса бўлмасди.
Қишлоқнинг дин аҳли Маҳешнатҳ бабунинг бу саховатига лол қоларди. «Ё тавба! — дерди улар. — Шундоққина тумшуғининг тагида, йигирма қадам ҳам чиқмайдиган жойда Мангалнинг ётиши қайси дину мазҳабга тўғри келади? Тавба? Агар шу аҳвол давом этаверса, яқинда дин ҳам адои тамом бўлади, деявер. Тўғри, бҳангийни ҳам худо яратган. Буни биз ҳам яхши биламиз. Уларга нисбатан адолатли бўлиш кераклигини ким билмайди, дейсиз?! Худонинг номини ўзи «осийларнинг дардига малҳам бўлувчи» , лекин жамиятнинг қонун-қоидалари, деган нарса ҳам бор-ку. Ўша Маҳешнатҳнинг уйига боришга ҳеч оёқ тортмайди, бироқ нима бўлганда ҳам қишлоқнинг каттаси, ноилож борасан. Одам боришга боради-ю, лекин ирганади.
Мангал билан Тамий (кучукнинг оти шундай эди) жуда бир-бирининг кўнглини тушунарди. Мангал итга қараб:
— Ҳой, ўртоқ, сал нарироқ сурилсанг-чи, мен қаерда ётаман? Бутун шолчани ўзинг эгаллаб олибсанку, — дерди.
Тамий инг-инг қилиб думини ликиллатарди-да, нари сурилиш ўрнига юқорироқ сурилиб, Мангалнинг юз-кўзларини ялаб-юлқашга тушарди.
Мангал ҳар куни кечқурун ўзининг собиқ уйига боришни канда қилмас, ўша ерга бориб йиғлаб-йиғлаб хумордан чиқарди-да, яна чайласига қайтиб келарди.
Онаси ўлган йили уйнинг похол томи босиб тушган эди. Келаси йили деворнинг ярми қулаганди. Деворнинг бутун қолган қисми кунгурадор бўлиб қолган эди. Мангал меҳр ва қадрни шу ерда топган эди. Ўша кунлар хотираси, жозибаси ва ўша пайтлар меҳр-муҳаббати уни шу ерга етаклаб келар, ҳар гал Тамий унга ҳамроҳ бўлар эди. Мангал кунгурадор деворга чиқиб ўтириб оларди-да, ўтган кунлар ва келажак ҳақида хаёл суриб кетарди. У шу алпозда ўй сурар, кучук эса ҳадеб Мангалга қараб талпинар эди.
5
Бир куни шундай воқеа юз берди: кўчада уч-тўртта бола ўйнамоқда эди. Мангал ҳам келди-да, нарироқда туриб ўйинни томоша қила бошлади. Сурешнинг унга раҳми келдими ё ўйин ўйнашга одам етмай қолдими, ҳар қалай, ўртоқларига таклиф қилди:
— Келинглар, бугун Мангал ҳам биз билан ўйнай қолсин. Бу ерда бизни ким кўриб ўтирипти. Мангал, ўйнайсан-а?
— Йўқ, биродар, ўйнамайман, — жавоб берди Мангал, — Тақсир кўриб қолсалар борми, нақ теримни шилиб оладилар. Сенга нима? Сенга ҳеч бало бўлмайди.
Суреш деди:
— Э-э, калла, бу ерда сени ким кўриб ўтирипти? Ке, от-от ўйнаймиз. Сен от бўласан, биз сени минамиз. Сен чопасан.
— Ҳадеб мен от бўлавераманми ё мен ҳам минаманми? Қани, шуни айтчи, — шубҳа билдирди Мангал.
Бу жуда қалтис савол эди. Буни ҳеч ким ўйлаб кўрмаган эди. Чунончи Суреш бирпас туриб, деди:
— Сен ўзинг бир ўйлаб кўр: сен ўзи бҳангиймисан ё нимасан? Гапингни ўйлаб гапиряпсанми?
Мангал ҳам бўш келмади:
— Мен сенга «мен бҳангий эмасман» деяпманми? Лекин бир гапни билиб қўй: сени менинг онам сут бериб боққан. Агар мен ҳам минадиган бўлсам, ўйнайман. Бўлмасам, ўйнамайман, ўйинларинг ўзларингга сийлов! Жуда устасанлар-а, булар мазза қилиб миниб юрармиш-да, мен нуқул от бўлармишман. Ҳа, ёқмай қолсин!
Суреш «от бўлмаганингга қўймайман», деб ўшқирди-да, унга қараб отилди. Мангал қочди, у қувлай бошлади. Мангал қадамини тезлаштирди. Суреш бўкиб овқат еявериб, пўк бўлиб қолмаганми, чунончи бир зумда нафаси бўғзига тиқилдию, чополмай қолди. Тўхтаб қолди-да, бақирди.
— Ҳў Мангал, от бўл деяпман сенга. Бўлмаса, қўлга тушсанг, нақ ўласи қилиб ураман.
— Мен от бўлсам, унда сен ҳам бўласан.
— Бўпти, ке, мен ҳам от бўламан.
— Шунақа дейсан-да, бўлмайсан. Аввал сен от бўласан, мен минаман. Ана ундан кейин мен от бўламан.
Суреш ростдан ҳам уни лақиллатмоқчи эди. Мангалнинг талабини эшитдию ўртоқларига қараб деди:
— Ана, эшитдингларми бу ярамаснинг гапини? Бҳангий-да, бҳангий!
Учала ўртоқ Мангални тутиб олди-да, от бўлишга мажбур қилди. Суреш Мангалнинг устига ўрнашиб ўтириб олди-да, «Чу, чу, отгинам, қани юрақол» деди.
Мангал озгина жойгача юриб борди, лекин Суреш шу қадар зил-замбил эдики, бечора Мангалнинг бели чиқиб кетай деди. Шунда у секингина энгашди-да, Сурешнинг оёқлари орасидан сирғалиб чиқиб кетди. Суреш «гурс» этиб ерга тушиб, ариллай бошлади.
Унинг йиғисини онаси эшитди. Суреш қаерда йиғламасин, онасининг ўткир қулоғи арзандасининг овозини дарров илғаб оларди, чунки у жуда бошқача йиғларди — товуши худди паровознинг чинқириғини эслатарди.
Бека хизматкор аёлга қараб буюрди:
— Сурешнинг йиғиси эшитиляпти. Чиқиб қара-чи, ким уриштийкин?
Шу пайт кўзини ишқалаб Сурешнинг ўзи кириб келди. У қачон йиғласа, албатта, йиғисини ойисининг олдига опкеларди. Ойиси дарров айланиб-ўргилар, қўлига бирон ширинликми, мева-чевами тутқазиб овутарди. У кишининг ёшлари саккизда эдию, лекин ақл деган нарсадан тариқча ҳам йўқ эди. Ҳаддан зиёд ош-овқат танасини қай аҳволга солган бўлса, беҳад эркалаш ҳам унинг ақлини шу кўйга солиб қўйган эди.
— Ҳа, Сурешгинам, нега йиғлаяпсан? Ким урди?
— Мангал тегиб кетди, — деди йиғлаб туриб.
Мангал шунчалик ювош эдики, ундан бирон-бир шумлик чиқади, деб ҳеч кимнинг хаёлига ҳам келмасди. Шунинг учун онаси аввалига ўғлининг гапига ишонмади. Лекин Суреш ҳадеб қайтараверганидан кейин ишонмасликка иложи қолмади. Ўша заҳоти Мангални топтириб келди-да, койий бошлади:
— Ҳа, Мангал, жуда қилиғинг чиқиб қолиптими? Сенга минг марта айтганман, Сурешнинг у ер-бу ерига тегиб кетма, деб, ё эсингдан чиқдими?
— Йўқ, эсимдан чиққани йўқ, — жавоб берди Мангал эшитилар-эшитилмас қилиб.
— Ундай бўлса, нега қўлинг тегиб кетди?
— Менинг қўлим тегмади.
— Қўлинг тегмаган бўлса, бу нега йиғлаяпти?
— Йиқилиб тушди, шунинг учун йиғлаяпти.
Ана сурлигу мана сурбетлик! Беканинг аъзойи баданига ўт туташиб кетди, лекин тишини тишига қўйди. Қўли билан урса, ҳаром бўладию, ўша замони бошдан-оёқ ювинишга тўғри келади. Калтак олиб урса ҳам ҳаром, шу калтакдан ўтиб, унинг бутун баданига тарқайди. У бисотидаги бор қарғишларини ишлатиш билан чекланиб қўя қолди.
— Қани, ҳозироқ чиқиб кет бу ердан, — деб ўшқирди у Мангалга. — Иккинчи шу ерда қорангни кўрсам, худди қонингни ичаман! Текин томоқни еб-еб, жуда пишқириб кетибсан-да, а?
Мангал-ку уят-пуят деган нарсани билмасди. Лекин қўрқув деган нарса бор эди. У индамайгина сопол товоқларини олди, ётадиган бир бўлак шолчасини қўлтиғига қистирди-да, елкасига дҳўтийсини ташлаб, юм-юм йиғлаганча йўлга тушди. У энди ҳеч ҳам бу ерга қайтиб келмайди. Нима бўларди, очдан ўлиб кетади-да. Ўлса ўлар! Бунақа ҳаётдан ўлгани яхши эмасми? Энди қишлоқда паноҳ излаб қайга боради? Ким ҳам бҳангийга бошпана бераман, деб турипти? Мангал шу гапларни хаёлидан ўтказди-да, ўзининг ташландиқ уйига боришга қарор қилди. Шу ерда ўтган яхши кунлар хотирасигина унинг дардига малҳам бўлиши мумкин. Аҳволини ўйлаб, Мангал ўкириб-ўкириб йиғлай бошлади.
Шу топда кучук ҳам унинг олдига етиб келди. Иккови яна бирга, икки ғариб бир-бирига ҳамдам, гўё ғам-аламлар унутилгандай эди…
6
Кун ботиб, қош қорайган сари Мангалнинг ғам-ғуссаси ҳам тарқай борди. Кўнглини беҳузур қилиб юборадиган очлик баданидаги қонни сўра-сўра тобора кучга кирмоқда эди. Мангал ўқтин-ўқтин сопол товоғига қараб-қараб қўярди. «У ёқда бўлганимда, ҳозир Сурешнинг сарқитларини еб ўтирардим, — деб кўнглидан ўтказди у. — Бу ерда-чи? Очимдан ўламан шекилли».
Мангал кучугидан маслаҳат сўрагандай деди:
— Тамий, мен оч ётавераман. Сен нима ейсан?
Бунга жавобан ит инг-инг қилиб қўйди. Ҳойнаҳой, у ўзининг тилида бундай демоқчи бўлса керак:
— Бунақа хўрликни иккимизнинг пешонамизга ёзиб қўйибди. Энди ўлгунча шундоқ бўлади. Ҳалитдан руҳинг тушса, бу ёғи нима бўлади? Мана, мени қара: ҳали биров калтак билан урган, ҳали биров сўкиб ҳайдаган, лекин орадан бирпас ўтмай мен яна думимни ликиллатиб ўша одамнинг олдига боравераман. Иккаламиз ҳам шунинг учун яратилганмиз. Тушундингми, биродар?..
— Бўпти, энди сен бор-да, у-бу нарса еб кел. Мени қўявер, — деди Мангал.
— Битта ўзим бормайман. Борсам сен билан бирга бораман, — деди гўё ит ўзининг соқов тилида.
— Унда мен ҳам бормайман.
— Очингдан ўласан-ку.
— Сен-чи? Сен ўзинг тирик қоласанми?
— Менинг бировим бормидики, менга куйиб йиғлайдиган. Менинг аҳволим сеникидан яхши эмас,— дегандек бўлди ит Мангалга қараб. — Қишлоқнинг четида бир қанжиқ билан танишган эдим. Ўша энди бевафолик қилди — мени ташлаб бошқаси билан кетиб қолди. Яхшиямки, болаларини ўзи билан олиб кетди. Бўлмаса, бошим азобдан чиқмай қоларди. Бир эмас, беш болани ким боқарди, дейсан?
Бирпасдан кейин очлик навбатдаги ҳийлани ўйлаб чиқарди:
— Бека ҳозир бизни қидираётган бўлса керак. Сен нима дейсан, Тамий, — деди Мангал.
— Бўлмасам-чи! Бабужий билан Суреш ҳозир овқатланиб бўлишган. Хизматкор улардан қолган овқатни йиғиштириб олиб, бизни чақиришаётгандир.
— Бабужий билан Сурешнинг тақсимидаги овқат жуда ёғли бўлади-да. Анови мазали нарса бору, оти нимайди, ҳа топдим — қаймоқ! Бирам мазали, бирам ширинки ўша!
— Улар ҳамма овқатни шундоқ ахлатга ташлаб юборган бўлса керак.
— Қани кўрамиз, бизни битта-яримта одам йўқлаб келармикин.
— Ким йўқлаб келарди сени? Сен олий табақали бараҳманмидинг, сени биров сўраб келса. Бир мартагина «Мангал» деб чиқирган бўлса, чақиргандир.
Ундан кейин овқатни ахлатга ағдариб, қайтиб кириб кетаверади.
— Бўпти, юр, бориб кўрамиз, лекин мен бир чеккада бекиниб тураман. Айтиб қўяй, агарда биров менинг отимни атаб чақирса чақиргани, чақирмаса, мен шартта қайтиб келавераман.
Иккови ётган жойидан турди-да, Маҳешнатҳнинг уйига яқинлашди, эшикнинг тагида биқиниб туриб олишди. Лекин Тамий чидаб тура олармиди? Секингина ичкарига кириб кетди. Қараса, Маҳешнатҳ билан ўғли овқатни паққос тушириб ётишибди. Тамий даҳлизга кириб ўтириб олди, лекин битта-яримтаси таёқ билан солиб қолмасин деган хавотирда эди.
Иккита хизматкор ўзаро суҳбатлашмоқда эди:
— Бугун Мангал кўринмаяпти. Ҳали бека роса урушувди, кетиб қолган бўлса керак.
— Жуда кўнгилдагидек бўлди-да ўшанинг даф бўлгани. Каллаи саҳарлаб бҳангийга кўзинг тушарди, кейин кун бўйи одамнинг кўнгли хижил бўлиб юрарди.
Бу гапни эшитиб, Мангал турган ерида яна ҳам биқиниб олди. Бутун орзу-умидлари пучга чиқди.
Маҳешнатҳ овқатини еб, ўрнидан турди. Хизматкор унинг қўлига сув қўя бошлади. Энди чилимини чекадию уйқуга кетади. Ҳозир Сурешга ойиси эртак айтиб беради. Кейин у ҳам ухлайди. Шўрлик Мангал билан кимнинг неча пуллик иши бор? Мана шунча пайтдан бери турипти, бир инсон унинг номини тилга олгани йўқ.
Мангал яна бирпас умидсизланиб турди. Чуқур бир хўрсинди-да, энди кетмоқчи бўлиб турувди, хизматкорнинг тақсимда овқат опкелаётганини кўриб қолди.
Мангал энди чидаб туролмади. Шартта бекинган жойидан ёруққа чиқди.
— Ие, Мангал, қаёқда юрувдинг? Биз сени кетиб қолди, деб ўйловдик. Ахлатга ташлагани опкетаётувдим. Ма, еб олақол.
— Мен қачондан бери шу ерда турипман, — деди Мангал ниҳоятда итоаткорлик билан.
— Нега бир оғиз индамадинг?
— Индагани қўрқдим.
— Ҳа, бўпти, ол, евол.
Шундай деб хизматкор қўлидаги тақсимни кўтариб, сарқитни Мангалнинг ҳовучига ағдарди. Мангал унга ўта миннатдор нигоҳ билан қаради.
Бу орада Тамий ҳам ичкаридан чиқиб келиб қолди. Иккови яна ўша найм дарахтининг тагига ўтириб, бирга овқат ея бошлашди.
— Кўрдингми энди қорин балоси қанақа бўлишини? — деди Мангал бир қўли билан овқат еб, иккинчи қўли билан итнинг бошини силаб туриб. — Агар шу сарқит овқат ҳам бўлмаганда, унда нима қилардинг, а, Тамий?
Тамий думини ликиллатиб қўйди.
— Сурешни менинг ойим сут бериб боққан.
Тамий тағин думини ликиллатди.
— Одамлар айтадики, сут ҳақини ҳеч қачон адо этиб бўлмас экан. Мана, менга тегаётган сут ҳақи!
Тамий яна думини ликиллатиб қўйди.
Ҳинд тилидан Ансориддин Иброҳимов таржимаси
“Шарқ юлдузи” журнали, 1990 йил, 1-сон
PREMCHAND
SUT HAQI
Hozirgi zamon hindiy va urdu adabiyotlariga asos solgan realist yozuvchi va tanqidchi Premchandning (1880—1936) asl nomi Dhanpatray Shrivastav. U Banoras shahri yaqinidagi Lamhiy qishlog’ida pochta xodimi oilasida tug’ildi. Bir amallab o’rta ma’lumot olgach, o’qituvchilik qildi, maktablar bo’yicha rayon inspektori bo’lib ishladi. Uning ijodi XX asrning dastlabki yillaridan boshlandi. U 1920 yildan milliy ozodlik harakatiga qo’shildi. 1930 yildan boshlab Ollohobod shahrida hindiy tilida «Hans» («Oqqush») nomli jurnal chikardi. 1936 yilda Butunhindiston taraqqiyparvar yozuvchilar uyushmasini tuzishda faol ishtirok etdi.Premchand asarlarining mavzusi turli-tuman. Yozuvchi asarlarida qishloq hayotini ayniqsa mahorat bilan tasvirlagan. Adabiyotshunoslar uni hind dehqonlarining orzu-umidlari kuychisi deb ataydi. Premchand 13 roman va qissa, 300 ga yaqin hikoya, bir necha p`esa, bir qator publitsistik va adabiyotshunoslikka oid maqolalar muallifidir. Uning ikki yuzdan ziyod hikoyasi hind tilida «Mansarovar» nomli 8 jilddan iborat to’plamdan o’rin olgan.Premchandning asarlari dunyodagi yirik tillarning barchasiga tarjima qilingan. Uning bir qator hikoyalaridan tashqari yana to’rt romani rus tilida nashr etilgan. O’zbek tilida esa uch romani va bir hikoyalar to’plami bosilib chiqqan. Ular quyidagilar: «Qismat» (asl nomi «Go’dan» — «Qurbonlik sigir»), 1962, «Nirmala», 1967, «Najot» (asl nomi «G’aban» — «Xiyonat»), 1976 va «Bir kelin hikoyasi» (hikoyalar to’plami), 1975.
1
Hozir katta shaharlardagi tug‘ruqxonalarda doyalar, hamshiralar va ayollar doktorlari ishlashi odat tusiga kirgan, lekin qishloq tug‘ruqxonalari hali ham bhangiy* xotinlar tasarrufida va yaqin orada bu masalada biron-bir o‘zgarish qilinishiga hech qanaqa umid yo‘q. Babu Maheshnath o‘z qishlog‘ida katta yer egasi, o‘qimishli odam, tug‘ruqxonalardagi ahvolni tubdan yaxshilash zarurligini allaqachon anglagan. Biroq bu yo‘ldagi to‘siqlarni u qanday qilib yengsin? Yaqinda shu masalada shaharga borib keluvdi. Qishloqda hamshira bo‘lib ishlayman, degan bir zot topilmadi. Qancha yalinib-yolvorgandan keyin bittasi rozi bo‘luvdi, lekin evaziga shunday katta pul talab qildiki, Babu sohib lom-mim deyolmadi, boshini egib chiqib ketishdan o‘zga chorasi qolmadi. Shu gapdan keyin ayollar doktori bilan gaplashishga yuragi dob bermadi. Ehtimol, unga maosh berish uchun Bobu sohib yarim davlatini sotishga majbur bo‘lardi. Shuning uchun uch qizdan keyin, nihoyat, to‘rtinchisiga o‘g‘il ko‘rganida, kuniga yana o‘sha Gudar bilan uning xotini yaradi.
Bolalar, odatda, ko‘proq kechasi tug‘iladi. Bir kuni kechasi tug‘ruqxona malayi kelib Gudarning eshigini shunaqangi taraqlatdiki, butun qo‘ni-qo‘shni uyg‘onib ketdi. Taraqlatadi-da! Qiz tug‘ilibdimiki, o‘limtik ovozda chaqirsa!
Gudarning oilasi bu qutlug‘ ayomga bir necha oydan beri tayyorgarlik ko‘rmoqda edi. Ular faqat bir narsadan cho‘chirdi — u ham bo‘lsa, ishqilib qiz tug‘ilib qolmasin, unda suyunchiga atab qo‘yilgan bir rupiya pul va bitta sariy o‘shandoqligicha qolib ketadi, deyishardi.
Shuni deb er-xotin necha marta jiqillashib ham olishgandi. Hatto bir gal garov ham o‘ynashgan edi.
— Agar o‘g‘il bo‘lmasa, — derdi xotini, — mening betimga qaramay qo‘ya qoling. Ha, ha, rostimni aytayapman — betimga qaramay qo‘ya qoling. Butun belgilari shundoqqina o‘g‘il bolaniki.
Eri esa derdi:
— Meni aytdi dersan, qiz bo‘ladi. Ha, qiz bo‘ladi. O‘g‘il bo‘lsa-chi, ho‘v xotin, naq mo‘ylovimni olib tashlayman. Bildingmi?
Ehtimol shunday deb Gudar xotinining o‘g‘il tug‘ishiga bo‘lgan havasini kuchaytirgan va go‘yo shu tariqa o‘g‘il tug‘ilishiga zamin hozirlagandir…
— Mana endi mo‘ylovingizni olib tashlayvering, — dedi Bhungiy eriga qarab. — O‘g‘il bo‘ladi desam ishonmasdingiz, gapimni eshitgingiz ham kelmasdi. Nuqul o‘zingiznikini ma’qullab yotardingiz. Mana endi mo‘ylovingizni men o‘zimoq olib tashlayman, bitta ham qo‘ymay olib tashlayman.
— Olsang olaqol, xotin, — dedi Gudar muloyimlik bilan. — Mo‘ylov juda qaytib chiqmaydigan narsamidi? Bugun olsang, uch kunda qarabsanki, yana boyagi-boyagi o‘sib turibdi-da! Lekin menga qara, narigi xonadondan sut haqiga tegadigan pul-mulning yarmini ishlatmay yig‘ib qo‘yamiz. Xo‘pmi?
Bhungiy, yo‘q, deb qo‘lidagi chaqalog‘ini eriga tutqazdi-da, Maheshnathnikidan kelgan odamning oldiga tushib keta boshladi.
— Hoy, menga qara, — dedi Gudar. — Namuncha chopmasang? Men ham chaqaloq muborak bo‘lsin deb birrov borib kelmasam bo‘lmaydi. Bolaga kim qaraydi axir?!
Bhungiy uzoqdan turib dedi:
— O‘sha yerga yotqizib qo‘ya qoling. Kelib, keyin emizaman.
2
Maheshnathning uyida Bhungiyning izzat-hurmatini juda joyiga qo‘yishardi — yegani oldida, yemagani ketida edi. Kuniga bir emas, to‘rt mahal ovqat bilan siylashardi — hammasi bir-biridan tansiq, emizikli xotinga sut bo‘ladigan ovqatlar. Faqat Bhungiyning emas, Gudarning ham qorni shu yerdan to‘yardi. Bhungiy bolasini bir kunda emizsa bir-ikki mahal emizardi, bo‘lmasa shu ham yo‘q. Bolaga asosan ko‘chaning sutini ichirishardi. Bhungiyning ko‘krak sutini Maheshnath sohibning peshonasi yarqiragan arzandasi emardi.
Sohibning xotini to‘ladan kelgan, sog‘lom juvon edi, biroq negadir bu gal ko‘kragiga sut kelmadi. Oldingi uchala qizini tuqqanida ham suti juda serob bo‘luvdi. Lekin bu gal ko‘kragida bir tomchi ham sut yo‘q. Sohibning bolasiga Bhungiy ham doya edi, ham enaga.
— Bhungiy, — derdi sohibning xotini, — shu bolamizni katta qilib bersang bo‘ldi, undan keyin umringning oxirigacha rohatda yashayverasan. Xo‘jayinga aytib, besh bigha yer ham oldirib beraman. Nevara-chevarang ham g‘am-tashvish nimaligini bilmay yashaydi.
Bu yoqda esa Bhungiyning erkatoyiga ko‘chaning suti to‘g‘ri kelmasdi, ichgan suti badaniga singmasdi. Natijada bola kun sayin ozib-to‘zib ketmoqda edi.
— Kennoyijon, aytib qo‘yay, bolangizning sochini oldirish marosimida menga bir juft bilaguzuk hadya qilasiz. Xo‘pmi? — dedi bir kuni Bhungiy.
— Voy, voy, singiljon, bilaguzuk sendan aylansin. Bor-yo‘g‘i shumi? Axir shunga shuncha do‘qmi? Qanaqasidan bo‘lsin: kumushidanmi yo tillasidanmi? — dedi kulib beka.
— Voy, kennoyijonim-ey! Qaysi yuz bilan kumush bilaguzuk taqaman. El-yurtga kulgi bo‘lmaymanmi?
— Ha, bo‘pti, bo‘pti. Tillasidan berganim bo‘lsin. Buyog‘iga xotirjam bo‘laver.
— O‘g‘lingizni uylantirganda-chi, menga bir shoda marjon sovg‘a qilasiz, kuyovingiz (ya’ni Gudar)ning qo‘llariga esa bittagina tilla bilaguzuk taqib qo‘yasiz-da.
— Jonim bilan. Xudo o‘sha kunlarga yetkazsin.
Maheshnathning uyida bekadan keyin Bhungiyning hukmi o‘tardi. Butun oqsoch, oshpaz xotinu xizmatkor-malaylarning hammasi uning buyrug‘ini so‘zsiz bajo keltirardi. Hatto bekaning o‘zi ham undan hayiqib turardi. Bir marta Bhungiy hatto Maheshnath sohibning o‘ziga ham tikka gapirgan edi. Lekin o‘shanda u kishi kulib yengib ketgan edi. Bhungiylar toifasi haqida gapira turib sohib: «Dunyo yuz o‘zgarsin, ming o‘zgarsin, bu bhangiylar o‘zgarmaydi, o‘sha-o‘shaligicha qoladi. Bularni odam qilish qiyin» degan edi.
Uning bu gapiga Bhungiy bunday deb javob beruvdi:
— Taqsir, bhangiylarni odam qilishning hojati yo‘q. Ularning o‘zi manamen deganlarni ham odam qilib qo‘yadi.
Bhungiy shu gapini boshqa paytda aytganida, taqsir uni sog‘ qo‘yarmidi? Lekin Maheshnath sohib xoxolab kuldi-da: «Obbo sen-ey! Shunaqa degin? Gapingdan jon bor», deb qo‘ya qoldi.
3
Biroq Bhungiyning bu uydagi hukmronligi bir yildan nari o‘tmadi. Qishloqdagi arkoni din, kazo-kazolar bolaning bhangiy ayolning sutini emayotganiga qattiq norozilik bildirdi. Hatto Mo‘teram Shastriy jiy kutilmaganda «bular bu qilmishi uchun gunohini yuvsin» deb taklif qilib qoldi. Shu gaplardan keyin bolani-ku sutdan ajratib olindi, lekin gunohni yuvish to‘g‘risidagi gapni hech kim qattiq turib talab qilmadi. Bir kuni Maheshnath sohib Shastriy jiyga bunday dedi:
— Taqsir, gunohni yuvish kerak, deb zap gapni aytdingiz-da! Kuni kechagina-ku o‘zingiz bhangiyning qonini ichardingiz. Endi u harom bo‘lib qoldimi? E, qoyil qoldim sizning o‘sha mazhabingizga!
Shastriy jiy kokilini selkillatib dedi:
— Ha, gapingiz to‘g‘ri, kuni kechagacha bhangiyning qonini ichdik. Go‘sht yeganimiz ham rost. Lekin bu gaplarning bari kechagi gaplar, hammasi o‘tib ketgan gaplar. Muqaddas shahar Jagannathpuriyda past tabaqa odamlari bilan oliy tabaqa odamlari yonma-yon o‘tirib bir idishdan ovqat yeydi. Ovqat yeyishdan oldin toza kiyim kiyish kerak, ya’ni pok bo‘lish kerak, degan aqidamiz bor. Lekin betoblikda, mana, o‘zimiz ham shu narsaga amal qilmaymiz. Salomatlik uchun zarur bo‘lsa bo‘tqa ham yeyaveramiz, taqsir. Biroq tuzalib ketgandan so‘ng yana eski holga tushamiz, ya’ni, aqidalarga amal qila boshlaymiz.
— Ya’ni, din hali unaqa, hali bunaqa bo‘lib turlanib turarkan-da?
— Bo‘lmasam-chi?! Podsho-rojalarning dini boshqa, fuqaroning dini boshqa. Xuddi shuningdek, boy-boyonlarning dini o‘zga-yu g‘arib-g‘uraboniki o‘zga ekan. Roja-maharojalar nima ovqat yeydi, kim bilan o‘tirib yeydi, kimga uylanadiyu kimga erga tegadi, buni hech kim surishtirib o‘tirmaydi. To‘siq-g‘ovlarning hammasi faqat o‘rta tabaqadagilar uchun yaratilgan.
Ish gunohni yuvish darajasiga-ku yetib bormadi, lekin Bhungiy taxtdan tushishga majbur bo‘ldi. Xizmati evaziga unga shu qadar ko‘p sovg‘a-salom tortiq qilindiki, bir o‘zi ko‘tarib ketolmadi. Va’da qilingan tilla bilaguzuk ham berildi. Bir emas, bir juft sariy sovg‘a qilindi. Sariy bo‘lganda ham unaqa-bunaqasi emas, qizlarning sepiga qo‘yiladigan quling o‘rgilsin sariylar.
4
O‘sha yili vabo tarqaldiyu birinchilardan bo‘lib Gudarni o‘z domiga oldi. Bhungiy bir o‘zi qoldi. Ro‘zg‘orni amal-taqal qilib tebratib turdi. Ozib-to‘zib o‘lar holatga tushib qoldi. Odamlar Bhungiy ana ketadi-mana ketadi, deb ko‘z tikib turdi. Lekin oradan besh yil o‘tdi hamki, u o‘lmadi. Bu orada Bhungiyning cho‘pday ozg‘in, kasalmand o‘g‘li Mangal ham chopqillab ketdi. Maheshnathning o‘g‘li Sureshning oldida u xuddi chumchuqqa o‘xshardi.
Maheshnathning uyidagi ariq necha vaqtlardan beri qarovsiz yotardi. Bir kuni Bhungiy shu ariqqa yotqizilgan quvurni tozalashga tutindi. Quvurga uzun yo‘g‘on bambukni tiqib, bor kuchi bilan silkita boshladi. O‘ng qo‘lini bor bo‘yi quvurga tiqdiyu chinqirgancha qo‘lini sug‘urib oldi. Quvurdan bir qora ilon chiqib, bir tomonga qarab o‘rmalab ketdi. Bhungiyning chinqirganini eshitib, odamlar yugurib keldi. Ular darhol ilonni yanchib tashladi, lekin Bhungiyning jonini saqlab qolisholmadi. Chunki hamma ilonni suv ilon, deb o‘ylagandi. Shu sababli biron bir chora ko‘rishga kechikishdi. Zahar Bhungiyning butun badaniga tarqab ketdi. Birpasda oyoq-qo‘li changak bo‘lib tortishdiyu, bechora jon berdi-qo‘ydi.
Mangal endi butunlay yetim bo‘lib qoldi. Uzzukun Maheshbabuning uyi atrofida sandiroqlab yurardi. Sohibning uyidan har kuni shunchalik ko‘p sarqit chiqardiki, Mangalga o‘xshagan bir emas, besh-o‘nta bolaning qorni bemalol to‘yardi. Xullas, bu uydagilar ovqatdan siqilish nimaligini bilmasdi. Xizmatkor Mangalga ovqat berayotganida idishda bermasdi, taqsimda opkelardi-da, sopol idishiga ag‘darib ketardi. Shunda Mangal juda bir xil bo‘lib ketardi. Nega endi hamma yaxshi-yaxshi idishlarda ovqat yeydiyu, men sopol idishda ovqat yeyman, deb o‘ylardi u.
Aslida-ku, u past toifa, oliy toifa, degan narsalarni uncha tushunmasdi. Lekin qishloqning bolalari qachon qarasa uning jig‘iga tegar, haqorat qilgani qilgan edi. Past toifa bilan oliy toifa o‘rtasidagi tafovut shu darajada ediki, hatto Mangal yotadigan sholcha ham harom hisoblanardi, unga qo‘l tegizib bo‘lmasdi. Maheshnathning uyi ro‘parasida Mangalning bir chaylasi bor edi. Chaylaning bor-yo‘q jihozi bittagina yirtiq sholcha, ikki dona sopol tovog‘u Maheshnath babuning bitta eski dho‘tiysidan iborat edi. Ayozda ham, saratonu yomg‘ir mavsumida ham bu chayla unga bir xilda qulay oshyon vazifasini o‘tardi. Shunday azob-uqubatlarga qaramay taqdir qurboni bo‘lmish Mangal hamon tirik edi, salomatligi ham chakki emas edi. Unda o‘ziga qarashli birgina narsasi bor edi — u ham bo‘lsa hamjinslarining jabr-zulmiga chidolmay Mangalning panohiga kelib qolgan shu qishloqning bir iti edi. Ikkovining yeydigan ovqati bir xil edi, ikkovi bitta sholchada yotib uxlardi. Ular juda bir-biriga mos tushgan edi, ikkovining orasida nizo-janjal degan narsa bo‘lmasdi.
Qishloqning din ahli Maheshnath babuning bu saxovatiga lol qolardi. «YO tavba! — derdi ular. — Shundoqqina tumshug‘ining tagida, yigirma qadam ham chiqmaydigan joyda Mangalning yotishi qaysi dinu mazhabga to‘g‘ri keladi? Tavba? Agar shu ahvol davom etaversa, yaqinda din ham adoi tamom bo‘ladi, deyaver. To‘g‘ri, bhangiyni ham xudo yaratgan. Buni biz ham yaxshi bilamiz. Ularga nisbatan adolatli bo‘lish kerakligini kim bilmaydi, deysiz?! Xudoning nomini o‘zi «osiylarning dardiga malham bo‘luvchi» , lekin jamiyatning qonun-qoidalari, degan narsa ham bor-ku. O‘sha Maheshnathning uyiga borishga hech oyoq tortmaydi, biroq nima bo‘lganda ham qishloqning kattasi, noiloj borasan. Odam borishga boradi-yu, lekin irganadi.
Mangal bilan Tamiy (kuchukning oti shunday edi) juda bir-birining ko‘nglini tushunardi. Mangal itga qarab:
— Hoy, o‘rtoq, sal nariroq surilsang-chi, men qaerda yotaman? Butun sholchani o‘zing egallab olibsanku, — derdi.
Tamiy ing-ing qilib dumini likillatardi-da, nari surilish o‘rniga yuqoriroq surilib, Mangalning yuz-ko‘zlarini yalab-yulqashga tushardi.
Mangal har kuni kechqurun o‘zining sobiq uyiga borishni kanda qilmas, o‘sha yerga borib yig‘lab-yig‘lab xumordan chiqardi-da, yana chaylasiga qaytib kelardi.
Onasi o‘lgan yili uyning poxol tomi bosib tushgan edi. Kelasi yili devorning yarmi qulagandi. Devorning butun qolgan qismi kungurador bo‘lib qolgan edi. Mangal mehr va qadrni shu yerda topgan edi. O‘sha kunlar xotirasi, jozibasi va o‘sha paytlar mehr-muhabbati uni shu yerga yetaklab kelar, har gal Tamiy unga hamroh bo‘lar edi. Mangal kungurador devorga chiqib o‘tirib olardi-da, o‘tgan kunlar va kelajak haqida xayol surib ketardi. U shu alpozda o‘y surar, kuchuk esa hadeb Mangalga qarab talpinar edi.
5
Bir kuni shunday voqea yuz berdi: ko‘chada uch-to‘rtta bola o‘ynamoqda edi. Mangal ham keldi-da, nariroqda turib o‘yinni tomosha qila boshladi. Sureshning unga rahmi keldimi yo o‘yin o‘ynashga odam yetmay qoldimi, har qalay, o‘rtoqlariga taklif qildi:
— Kelinglar, bugun Mangal ham biz bilan o‘ynay qolsin. Bu yerda bizni kim ko‘rib o‘tiripti. Mangal, o‘ynaysan-a?
— Yo‘q, birodar, o‘ynamayman, — javob berdi Mangal, — Taqsir ko‘rib qolsalar bormi, naq terimni shilib oladilar. Senga nima? Senga hech balo bo‘lmaydi.
Suresh dedi:
— E-e, kalla, bu yerda seni kim ko‘rib o‘tiripti? Ke, ot-ot o‘ynaymiz. Sen ot bo‘lasan, biz seni minamiz. Sen chopasan.
— Hadeb men ot bo‘laveramanmi yo men ham minamanmi? Qani, shuni aytchi, — shubha bildirdi Mangal.
Bu juda qaltis savol edi. Buni hech kim o‘ylab ko‘rmagan edi. Chunonchi Suresh birpas turib, dedi:
— Sen o‘zing bir o‘ylab ko‘r: sen o‘zi bhangiymisan yo nimasan? Gapingni o‘ylab gapiryapsanmi?
Mangal ham bo‘sh kelmadi:
— Men senga «men bhangiy emasman» deyapmanmi? Lekin bir gapni bilib qo‘y: seni mening onam sut berib boqqan. Agar men ham minadigan bo‘lsam, o‘ynayman. Bo‘lmasam, o‘ynamayman, o‘yinlaring o‘zlaringga siylov! Juda ustasanlar-a, bular mazza qilib minib yurarmish-da, men nuqul ot bo‘larmishman. Ha, yoqmay qolsin!
Suresh «ot bo‘lmaganingga qo‘ymayman», deb o‘shqirdi-da, unga qarab otildi. Mangal qochdi, u quvlay boshladi. Mangal qadamini tezlashtirdi. Suresh bo‘kib ovqat yeyaverib, po‘k bo‘lib qolmaganmi, chunonchi bir zumda nafasi bo‘g‘ziga tiqildiyu, chopolmay qoldi. To‘xtab qoldi-da, baqirdi.
— Ho‘ Mangal, ot bo‘l deyapman senga. Bo‘lmasa, qo‘lga tushsang, naq o‘lasi qilib uraman.
— Men ot bo‘lsam, unda sen ham bo‘lasan.
— Bo‘pti, ke, men ham ot bo‘laman.
— Shunaqa deysan-da, bo‘lmaysan. Avval sen ot bo‘lasan, men minaman. Ana undan keyin men ot bo‘laman.
Suresh rostdan ham uni laqillatmoqchi edi. Mangalning talabini eshitdiyu o‘rtoqlariga qarab dedi:
— Ana, eshitdinglarmi bu yaramasning gapini? Bhangiy-da, bhangiy!
Uchala o‘rtoq Mangalni tutib oldi-da, ot bo‘lishga majbur qildi. Suresh Mangalning ustiga o‘rnashib o‘tirib oldi-da, «Chu, chu, otginam, qani yuraqol» dedi.
Mangal ozgina joygacha yurib bordi, lekin Suresh shu qadar zil-zambil ediki, bechora Mangalning beli chiqib ketay dedi. Shunda u sekingina engashdi-da, Sureshning oyoqlari orasidan sirg‘alib chiqib ketdi. Suresh «gurs» etib yerga tushib, arillay boshladi.
Uning yig‘isini onasi eshitdi. Suresh qaerda yig‘lamasin, onasining o‘tkir qulog‘i arzandasining ovozini darrov ilg‘ab olardi, chunki u juda boshqacha yig‘lardi — tovushi xuddi parovozning chinqirig‘ini eslatardi.
Beka xizmatkor ayolga qarab buyurdi:
— Sureshning yig‘isi eshitilyapti. Chiqib qara-chi, kim urishtiykin?
Shu payt ko‘zini ishqalab Sureshning o‘zi kirib keldi. U qachon yig‘lasa, albatta, yig‘isini oyisining oldiga opkelardi. Oyisi darrov aylanib-o‘rgilar, qo‘liga biron shirinlikmi, meva-chevami tutqazib ovutardi. U kishining yoshlari sakkizda ediyu, lekin aql degan narsadan tariqcha ham yo‘q edi. Haddan ziyod osh-ovqat tanasini qay ahvolga solgan bo‘lsa, behad erkalash ham uning aqlini shu ko‘yga solib qo‘ygan edi.
— Ha, Sureshginam, nega yig‘layapsan? Kim urdi?
— Mangal tegib ketdi, — dedi yig‘lab turib.
Mangal shunchalik yuvosh ediki, undan biron-bir shumlik chiqadi, deb hech kimning xayoliga ham kelmasdi. Shuning uchun onasi avvaliga o‘g‘lining gapiga ishonmadi. Lekin Suresh hadeb qaytaraverganidan keyin ishonmaslikka iloji qolmadi. O‘sha zahoti Mangalni toptirib keldi-da, koyiy boshladi:
— Ha, Mangal, juda qilig‘ing chiqib qoliptimi? Senga ming marta aytganman, Sureshning u yer-bu yeriga tegib ketma, deb, yo esingdan chiqdimi?
— Yo‘q, esimdan chiqqani yo‘q, — javob berdi Mangal eshitilar-eshitilmas qilib.
— Unday bo‘lsa, nega qo‘ling tegib ketdi?
— Mening qo‘lim tegmadi.
— Qo‘ling tegmagan bo‘lsa, bu nega yig‘layapti?
— Yiqilib tushdi, shuning uchun yig‘layapti.
Ana surligu mana surbetlik! Bekaning a’zoyi badaniga o‘t tutashib ketdi, lekin tishini tishiga qo‘ydi. Qo‘li bilan ursa, harom bo‘ladiyu, o‘sha zamoni boshdan-oyoq yuvinishga to‘g‘ri keladi. Kaltak olib ursa ham harom, shu kaltakdan o‘tib, uning butun badaniga tarqaydi. U bisotidagi bor qarg‘ishlarini ishlatish bilan cheklanib qo‘ya qoldi.
— Qani, hoziroq chiqib ket bu yerdan, — deb o‘shqirdi u Mangalga. — Ikkinchi shu yerda qorangni ko‘rsam, xuddi qoningni ichaman! Tekin tomoqni yeb-eb, juda pishqirib ketibsan-da, a?
Mangal-ku uyat-puyat degan narsani bilmasdi. Lekin qo‘rquv degan narsa bor edi. U indamaygina sopol tovoqlarini oldi, yotadigan bir bo‘lak sholchasini qo‘ltig‘iga qistirdi-da, yelkasiga dho‘tiysini tashlab, yum-yum yig‘lagancha yo‘lga tushdi. U endi hech ham bu yerga qaytib kelmaydi. Nima bo‘lardi, ochdan o‘lib ketadi-da. O‘lsa o‘lar! Bunaqa hayotdan o‘lgani yaxshi emasmi? Endi qishloqda panoh izlab qayga boradi? Kim ham bhangiyga boshpana beraman, deb turipti? Mangal shu gaplarni xayolidan o‘tkazdi-da, o‘zining tashlandiq uyiga borishga qaror qildi. Shu yerda o‘tgan yaxshi kunlar xotirasigina uning dardiga malham bo‘lishi mumkin. Ahvolini o‘ylab, Mangal o‘kirib-o‘kirib yig‘lay boshladi.
Shu topda kuchuk ham uning oldiga yetib keldi. Ikkovi yana birga, ikki g‘arib bir-biriga hamdam, go‘yo g‘am-alamlar unutilganday edi…
6
Kun botib, qosh qoraygan sari Mangalning g‘am-g‘ussasi ham tarqay bordi. Ko‘nglini behuzur qilib yuboradigan ochlik badanidagi qonni so‘ra-so‘ra tobora kuchga kirmoqda edi. Mangal o‘qtin-o‘qtin sopol tovog‘iga qarab-qarab qo‘yardi. «U yoqda bo‘lganimda, hozir Sureshning sarqitlarini yeb o‘tirardim, — deb ko‘nglidan o‘tkazdi u. — Bu yerda-chi? Ochimdan o‘laman shekilli».
Mangal kuchugidan maslahat so‘raganday dedi:
— Tamiy, men och yotaveraman. Sen nima yeysan?
Bunga javoban it ing-ing qilib qo‘ydi. Hoynahoy, u o‘zining tilida bunday demoqchi bo‘lsa kerak:
— Bunaqa xo‘rlikni ikkimizning peshonamizga yozib qo‘yibdi. Endi o‘lguncha shundoq bo‘ladi. Halitdan ruhing tushsa, bu yog‘i nima bo‘ladi? Mana, meni qara: hali birov kaltak bilan urgan, hali birov so‘kib haydagan, lekin oradan birpas o‘tmay men yana dumimni likillatib o‘sha odamning oldiga boraveraman. Ikkalamiz ham shuning uchun yaratilganmiz. Tushundingmi, birodar?..
— Bo‘pti, endi sen bor-da, u-bu narsa yeb kel. Meni qo‘yaver, — dedi Mangal.
— Bitta o‘zim bormayman. Borsam sen bilan birga boraman, — dedi go‘yo it o‘zining soqov tilida.
— Unda men ham bormayman.
— Ochingdan o‘lasan-ku.
— Sen-chi? Sen o‘zing tirik qolasanmi?
— Mening birovim bormidiki, menga kuyib yig‘laydigan. Mening ahvolim senikidan yaxshi emas,— degandek bo‘ldi it Mangalga qarab. — Qishloqning chetida bir qanjiq bilan tanishgan edim. O‘sha endi bevafolik qildi — meni tashlab boshqasi bilan ketib qoldi. Yaxshiyamki, bolalarini o‘zi bilan olib ketdi. Bo‘lmasa, boshim azobdan chiqmay qolardi. Bir emas, besh bolani kim boqardi, deysan?
Birpasdan keyin ochlik navbatdagi hiylani o‘ylab chiqardi:
— Beka hozir bizni qidirayotgan bo‘lsa kerak. Sen nima deysan, Tamiy, — dedi Mangal.
— Bo‘lmasam-chi! Babujiy bilan Suresh hozir ovqatlanib bo‘lishgan. Xizmatkor ulardan qolgan ovqatni yig‘ishtirib olib, bizni chaqirishayotgandir.
— Babujiy bilan Sureshning taqsimidagi ovqat juda yog‘li bo‘ladi-da. Anovi mazali narsa boru, oti nimaydi, ha topdim — qaymoq! Biram mazali, biram shirinki o‘sha!
— Ular hamma ovqatni shundoq axlatga tashlab yuborgan bo‘lsa kerak.
— Qani ko‘ramiz, bizni bitta-yarimta odam yo‘qlab kelarmikin.
— Kim yo‘qlab kelardi seni? Sen oliy tabaqali barahmanmiding, seni birov so‘rab kelsa. Bir martagina «Mangal» deb chiqirgan bo‘lsa, chaqirgandir. Undan keyin ovqatni axlatga ag‘darib, qaytib kirib ketaveradi.
— Bo‘pti, yur, borib ko‘ramiz, lekin men bir chekkada bekinib turaman. Aytib qo‘yay, agarda birov mening otimni atab chaqirsa chaqirgani, chaqirmasa, men shartta qaytib kelaveraman.
Ikkovi yotgan joyidan turdi-da, Maheshnathning uyiga yaqinlashdi, eshikning tagida biqinib turib olishdi. Lekin Tamiy chidab tura olarmidi? Sekingina ichkariga kirib ketdi. Qarasa, Maheshnath bilan o‘g‘li ovqatni paqqos tushirib yotishibdi. Tamiy dahlizga kirib o‘tirib oldi, lekin bitta-yarimtasi tayoq bilan solib qolmasin degan xavotirda edi.
Ikkita xizmatkor o‘zaro suhbatlashmoqda edi:
— Bugun Mangal ko‘rinmayapti. Hali beka rosa urushuvdi, ketib qolgan bo‘lsa kerak.
— Juda ko‘ngildagidek bo‘ldi-da o‘shaning daf bo‘lgani. Kallai saharlab bhangiyga ko‘zing tushardi, keyin kun bo‘yi odamning ko‘ngli xijil bo‘lib yurardi.
Bu gapni eshitib, Mangal turgan yerida yana ham biqinib oldi. Butun orzu-umidlari puchga chiqdi.
Maheshnath ovqatini yeb, o‘rnidan turdi. Xizmatkor uning qo‘liga suv qo‘ya boshladi. Endi chilimini chekadiyu uyquga ketadi. Hozir Sureshga oyisi ertak aytib beradi. Keyin u ham uxlaydi. Sho‘rlik Mangal bilan kimning necha pullik ishi bor? Mana shuncha paytdan beri turipti, bir inson uning nomini tilga olgani yo‘q.
Mangal yana birpas umidsizlanib turdi. Chuqur bir xo‘rsindi-da, endi ketmoqchi bo‘lib turuvdi, xizmatkorning taqsimda ovqat opkelayotganini ko‘rib qoldi.
Mangal endi chidab turolmadi. Shartta bekingan joyidan yoruqqa chiqdi.
— Ie, Mangal, qayoqda yuruvding? Biz seni ketib qoldi, deb o‘ylovdik. Axlatga tashlagani opketayotuvdim. Ma, yeb olaqol.
— Men qachondan beri shu yerda turipman, — dedi Mangal nihoyatda itoatkorlik bilan.
— Nega bir og‘iz indamading?
— Indagani qo‘rqdim.
— Ha, bo‘pti, ol, yevol.
Shunday deb xizmatkor qo‘lidagi taqsimni ko‘tarib, sarqitni Mangalning hovuchiga ag‘dardi. Mangal unga o‘ta minnatdor nigoh bilan qaradi.
Bu orada Tamiy ham ichkaridan chiqib kelib qoldi. Ikkovi yana o‘sha naym daraxtining tagiga o‘tirib, birga ovqat yeya boshlashdi.
— Ko‘rdingmi endi qorin balosi qanaqa bo‘lishini? — dedi Mangal bir qo‘li bilan ovqat yeb, ikkinchi qo‘li bilan itning boshini silab turib. — Agar shu sarqit ovqat ham bo‘lmaganda, unda nima qilarding, a, Tamiy?
Tamiy dumini likillatib qo‘ydi.
— Sureshni mening oyim sut berib boqqan.
Tamiy tag‘in dumini likillatdi.
— Odamlar aytadiki, sut haqini hech qachon ado etib bo‘lmas ekan. Mana, menga tegayotgan sut haqi!
Tamiy yana dumini likillatib qo‘ydi.
Hind tilidan Ansoriddin Ibrohimov tarjimasi
Manba^ “Sharq yulduzi” jurnali, 1990 yil, 1-son
