Сулаймон Боқирғоний туркий шеъриятнинг бошловчиларидандир. Шеърлари ўзбек, татар, бошқирд ва бошқа туркий халклар орасида кенг тарқалган. Сщфий шоирнинг шеърлари «Боқирғон китоби» номи билан машҳур. Шунингдек, унинг «Биби Марям китоби», «Охир замон китоби» каби достонлари ҳам бор. Буларда тасаввуф тўғрисида ўз фиқоларини баён этади.

Сулаймон Боқирғоний
ШЕЪРЛАР,ҲИКМАТЛАР

Сулаймон Боқирғоний (? — Хоразм вилояти Ҳазорасп тумани Боқирғон қишлоғи — 1186) — тасаввуфнинг йирик намояндаси, шоир. Аҳмад Яссавий тариқатининг давомчиси. Ҳаёти ҳақидаги маълумотлар турли ривоятлар билан аралашиб кетган. Халқ орасида «Ҳаким ота» номи билан ҳам машҳур. Яссавийга мурид (шогирд) бўлган, ўз иқтидори ва шеърий истеъдоди билан пирининг эътиборини қозонган.
Сулаймон Боқирғоний устозининг тариқати қоидаларини янада чуқурлаштириб кенг халқ оммасига етказган. Қул Сулаймон тахаллуси билан  яссавиёна содда, равон услубда шеърлар ёзган. Ўз асарларида исломни, шариат ва тариқат қоидаларини тарғиб қилган, кишиларни у дунёни ўйлаб яшашга, Аллоҳнинг карамидан баҳраманд бўлишга даъват этган.
Сулаймон Боқирғоний маърифатни Аллоҳни таниш, унинг назарига тушиш, дейди. Олий муҳаббатни Аллоҳга бўлган муҳаббат, деб тушунтиради. У тариқат йўлини комил инсонни тарбиялаш йўли, жаннатга элтувчи йўл, деб билади.
Сулаймон Боқирғоний ўз ўгитларида даврига хос ижтимоий тенгсизлик, адолатсизлик ва бошқа иллатлар учун жавобгар шахсларни у дунё азоблари даҳшатини эслатиш билан тарбиялашга ҳам интилади. Инсофсиз ва имонсиз амалдорлар, нопок ишлар билан шуғулланувчи, харомхўр, нодон ва жоҳиллар ҳамда босқинчи, талончиларни фош этади. Сулаймон Боқирғоний шеърлари «Боқирғон китоби» номи билан машҳур. Унинг «Биби Марям китоби», «Охир замон китоби» каби достонлари ҳам бор. Буларда тасаввуф тўғрисида ўз фиқоларини баён этади.
Сулаймон Боқирғоний туркий шеъриятнинг бошловчиларидандир. Унинг «Боқирғоний китоби», сўфиёна шеърлари ўзбек,татар, бошқирд ва бошқа туркий халклар орасида кенг тарқалган.

* * *

Сани дардинг манго дармондин ортуқ,
Санга қул бўлғоним султондин ортуқ.

Санинг ёдингни айсам чўл ичинда,
Бўлур ул чўл бўстондин ортиқ.

Санинг ёдинг агар кетса тилимдин,
Вужудим қуриюр, вайрондин ортуқ.

Манинг хор бўлмишим ўз ғафлатимдин,
Магар қилсанг назар, эҳсондин ортуқ.

Азиз, хор қилғувчи султон сануқсан,
Санинг лутфинг қамуғ алвондин ортуқ.

На хуш бу дунёда Иймону Қуръон,
Не бўлғай бу дунёда Иймондан ортуқ.

Манинг бу дардими ҳеч кимса билмас,
Агар билса Ҳаким Луқмондин ортуқ.

Бу янлиғ осий эркан Қул Сулаймон,
Иноят уманур борондан ортуқ.

* * *

Манинг жоним, санинг ишқинг билодур,
Танам ожиз, вале жоним ўлодур.

Бу ишқ гар бўлмаса ман нетгай эрдим,
Қамуғ оҳим маним ишқим қилодур.

Зиҳи ҳолу зиҳи ҳолу зиҳи ҳол,
Ман йиғларман, ҳама олам кулодур.

Ошиқдан сўрмангиз дунёву уқбо,
Ошиқ маъшуқи учун ҳар дам ўлодур.

Ошиқни куйдурур ишқнин ўти,
Ошиқлар ишқ ўтиға мубталодур.

Манинг сан боқмағил бу суратимга,
Юрогим қон бўлуб, бағрим сўлодур.

Ойирди ишқ мани элу хешимдин,
Кўзум ёши оқиб менгзим* сўлодур.

Кўринг на ҳолға тушти Қул Сулаймон,
Қамуғ ишқим манинг ранжим балодур.

*Менгиз — юз, бет, чеҳра (ХДК изоҳи).

* * *

Йўл бошига келибон, йўлин сурғон дарвешлар,
Уқбо хабарин эш(и)тиб, йўлға киргон дарвешлар.

Асолари илгинда, ҳиммат қўри белинда,
Мавлим ёди кўнглинда, Аллоҳ деган дарвешлар.

Тавба қилғон Аҳадга,қуллиқ қилғон Самадга,
Илик сўнғон ҳазратга иродатлик дарвешлар.

Ёзуқ этиб юлинмас, уюб учмох бўлинмас,
Кўзда ёши тийилмас, ёш оқизғон дарвешлар.

Кўзда ёшлари оқиб, даргоҳ қапуғин очиб,
Меҳнатга тизин чўкуб, қарши турғон дарвешлар.

Бир-бирилан сир сўзлар, мунг бирла ҳикмат тузар,
Ишқ бирла жаҳон гезар, бенгзи сориғ дарвешлар.

Арслон миниб еларлар, йилон қамчи қилурлар,
Бошин кирпичга қўюб, тизин қучон дарвешлар.

Босиб нафсингни ўлтур, қизил менгзингни сўлдир,
Ҳаким Сулаймон қулдур, сотиб есун дарвешлар.

* * *

Қачон бўлғай висолинг, жамолингни кўрсам ман,
Мансур янлиғ бўлубон, дорда мажлис қурсам ман.

Назар текса ул замон, очилур чечак минг алвон,
Фараҳ қилур мунда жон, жондин кечиб ўлсам ман.

Жондин кечмай иш битмас нафси амморатима,
Қуруғ даъви суд этмас, ёлғон кўнгил берсам ман.

Даъви тилим сони йўқ, ишқсизининг жони йўқ,
Дардсизларга даво йўқ, табибимдан сўрсам ман.

Табиб сансан,даво қил, ҳожатимни раво қил,
Фазлинг бирла ёрий қил, йўлсиз қадам урсам ман.

Қул Сулаймон сўзлади, сирин халқдан гезлади,
Суратсизин излади, керак дийдор кўрсам ман.

ҲИКМАТЛАР

Маърифат дарёсинда ғаввос бўлуб,
Муҳаббат гавҳарларин олғум келур.
Тариқат майдонинда парвоз қилиб,
Ул тубо дарахтига қўнғим келур.

* * *

Ошиқ бўлуб,дарёсига чўмсам, ботсам,
Мосуваллоҳ пардасини кечиб ўтсам,
Ўздин кечиб муҳаббатда сизиб оқсам,
Софий бўлуб, ҳазрат тобо борғим келур.

* * *

Аллоҳ ёди ошиқлардин холи бўлмас,
Ҳақиқат эр бу дунёға майл қилмас.
Ҳайрон бўлуб бу дунёни кўзга олмас,
Ман тақи бу дунёни қўйгум келур.

* * *

Аллоҳ ёди кўнгилларни қилди хуррам,
Балх мулкини қўюб гилем* кийди Адҳам,
Гилем киюб ҳидоятға урди қадам,
Ҳидоятға ундоқ қадам урғум келур.

Гилем — гилам, бу ерда дарвиш либоси маъносида келмоқда (ХДК изоҳи).

* * *

Салим бўлуб,софий бўлуб Жунайд янлиғ,
Халқни қўюб, Ҳаққа ёнсам Зуннун янлиғ,
Нафсим босиб, қаҳр қилсам Ҳасан янлиғ,
Азизларға мутибиат қилғум келур.

* * *

Ҳу-ҳу* — теди маъсиятлар туздоғ тузди,
Аллоҳ — теди,такаббурнинг уйин бузди,
Машойихлар бу ҳалқани кўрклук тузди,
Ман тақи Субҳон тобо боргум келур.

*Ҳу — Аллоҳ маъносида , бу ўринда Аллоҳнинг исмини такроралаб, зикр тушиш назарда тутилган (ХДК изоҳи).

* * *

Шавқ шароби етилиб мани қилди хароб,
Муҳаббатнинг ўти бирла бағрим кабоб,
Дийдорини рўза қилса Изим Ваҳҳоб,
Доруссалом саройиға киргум келур.

* * *

Қул Сулаймон гавҳар янлиғ ҳикмат тузди,
Азизларнинг мадҳи бирла сўзин ёзди.
Узун тунни кунга улаб қойим турди,
Дуо ўқуб, равон ҳикмат айғум келур.

Sulaymon Boqirg’oniy
SHE’RLAR,HIKMATLAR

Sulaymon Boqirg’oniy (? — Xorazm viloyati Hazorasp tumani Boqirg’on qishlog’i — 1186) — tasavvufning yirik namoyandasi, shoir. Ahmad Yassaviy tariqatining davomchisi. Hayoti haqidagi ma’lumotlar turli rivoyatlar bilan aralashib ketgan. Xalq orasida «Hakim ota» nomi bilan ham mashhur. Yassaviyga murid (shogird) bo’lgan, o’z iqtidori va she’riy iste’dodi bilan pirining e’tiborini qozongan.
Sulaymon Boqirg’oniy ustozining tariqati qoidalarini yanada chuqurlashtirib keng xalq ommasiga yetkazgan. Qul Sulaymon taxallusi bilan yassaviyona sodda, ravon uslubda she’rlar yozgan. O’z asarlarida islomni, shariat va tariqat qoidalarini targ’ib qilgan, kishilarni u dunyoni o’ylab yashashga, Allohning karamidan bahramand bo’lishga da’vat etgan.
Sulaymon Boqirg’oniy ma’rifatni Allohni tanish, uning nazariga tushish, deydi. Oliy muhabbatni Allohga bo’lgan muhabbat, deb tushuntiradi. U tariqat yo’lini komil insonni tarbiyalash yo’li, jannatga eltuvchi yo’l, deb biladi.
Sulaymon Boqirg’oniy o’z o’gitlarida davriga xos ijtimoiy tengsizlik, adolatsizlik va boshqa illatlar uchun javobgar shaxslarni u dunyo azoblari dahshatini eslatish bilan tarbiyalashga ham intiladi. Insofsiz va imonsiz amaldorlar, nopok ishlar bilan shug’ullanuvchi, xaromxo’r, nodon va johillar hamda bosqinchi, talonchilarni fosh etadi. Sulaymon Boqirg’oniy she’rlari «Boqirg’on kitobi» nomi bilan mashhur. Uning «Bibi Maryam kitobi», «Oxir zamon kitobi» kabi dostonlari ham bor. Bularda tasavvuf to’g’risida o’z fiqolarini bayon etadi.
Sulaymon Boqirg’oniy turkiy she’riyatning boshlovchilaridandir. Uning «Boqirg’oniy kitobi», so’fiyona she’rlari o’zbek,tatar, boshqird va boshqa turkiy xalklar orasida keng tarqalgan.

* * *

Sani darding mango darmondin ortuq,
Sanga qul bo’lg’onim sultondin ortuq.

Saning yodingni aysam cho’l ichinda,
Bo’lur ul cho’l bo’stondin ortiq.

Saning yoding agar ketsa tilimdin,
Vujudim quriyur, vayrondin ortuq.

Maning xor bo’lmishim o’z g’aflatimdin,
Magar qilsang nazar, ehsondin ortuq.

Aziz, xor qilg’uvchi sulton sanuqsan,
Saning lutfing qamug’ alvondin ortuq.

Na xush bu dunyoda Iymonu Qur’on,
Ne bo’lg’ay bu dunyoda Iymondan ortuq.

Maning bu dardimi hech kimsa bilmas,
Agar bilsa Hakim Luqmondin ortuq.

Bu yanlig’ osiy erkan Qul Sulaymon,
Inoyat umanur borondan ortuq.

* * *

Maning jonim, saning ishqing bilodur,
Tanam ojiz, vale jonim o’lodur.

Bu ishq gar bo’lmasa man netgay erdim,
Qamug’ ohim manim ishqim qilodur.

Zihi holu zihi holu zihi hol,
Man yig’larman, hama olam kulodur.

Oshiqdan so’rmangiz dunyovu uqbo,
Oshiq ma’shuqi uchun har dam o’lodur.

Oshiqni kuydurur ishqnin o’ti,
Oshiqlar ishq o’tig’a mubtalodur.

Maning san boqmag’il bu suratimga,
Yurogim qon bo’lub, bag’rim so’lodur.

Oyirdi ishq mani elu xeshimdin,
Ko’zum yoshi oqib mengzim* so’lodur.

Ko’ring na holg’a tushti Qul Sulaymon,
Qamug’ ishqim maning ranjim balodur.

*Mengiz — yuz, bet, chehra (XDK izohi).

* * *

Yo’l boshiga kelibon, yo’lin surg’on darveshlar,
Uqbo xabarin esh(i)tib, yo’lg’a kirgon darveshlar.

Asolari ilginda, himmat qo’ri belinda,
Mavlim yodi ko’nglinda, Alloh degan darveshlar.

Tavba qilg’on Ahadga,qulliq qilg’on Samadga,
Ilik so’ng’on hazratga irodatlik darveshlar.

Yozuq etib yulinmas, uyub uchmox bo’linmas,
Ko’zda yoshi tiyilmas, yosh oqizg’on darveshlar.

Ko’zda yoshlari oqib, dargoh qapug’in ochib,
Mehnatga tizin cho’kub, qarshi turg’on darveshlar.

Bir-birilan sir so’zlar, mung birla hikmat tuzar,
Ishq birla jahon gezar, bengzi sorig’ darveshlar.

Arslon minib yelarlar, yilon qamchi qilurlar,
Boshin kirpichga qo’yub, tizin quchon darveshlar.

Bosib nafsingni o’ltur, qizil mengzingni so’ldir,
Hakim Sulaymon quldur, sotib yesun darveshlar.

* * *

Qachon bo’lg’ay visoling, jamolingni ko’rsam man,
Mansur yanlig’ bo’lubon, dorda majlis qursam man.

Nazar teksa ul zamon, ochilur chechak ming alvon,
Farah qilur munda jon, jondin kechib o’lsam man.

Jondin kechmay ish bitmas nafsi ammoratima,
Qurug’ da’vi sud etmas, yolg’on ko’ngil bersam man.

Da’vi tilim soni yo’q, ishqsizining joni yo’q,
Dardsizlarga davo yo’q, tabibimdan so’rsam man.

Tabib sansan,davo qil, hojatimni ravo qil,
Fazling birla yoriy qil, yo’lsiz qadam ursam man.

Qul Sulaymon so’zladi, sirin xalqdan gezladi,
Suratsizin izladi, kerak diydor ko’rsam man.

HIKMATLAR

Ma’rifat daryosinda g’avvos bo’lub,
Muhabbat gavharlarin olg’um kelur.
Tariqat maydoninda parvoz qilib,
Ul tubo daraxtiga qo’ng’im kelur.

* * *

Oshiq bo’lub,daryosiga cho’msam, botsam,
Mosuvalloh pardasini kechib o’tsam,
O’zdin kechib muhabbatda sizib oqsam,
Sofiy bo’lub, hazrat tobo borg’im kelur.

* * *

Alloh yodi oshiqlardin xoli bo’lmas,
Haqiqat er bu dunyog’a mayl qilmas.
Hayron bo’lub bu dunyoni ko’zga olmas,
Man taqi bu dunyoni qo’ygum kelur.

* * *

Alloh yodi ko’ngillarni qildi xurram,
Balx mulkini qo’yub gilem* kiydi Adham,
Gilem kiyub hidoyatg’a urdi qadam,
Hidoyatg’a undoq qadam urg’um kelur.

Gilem — gilam, bu yerda darvish libosi ma’nosida kelmoqda (XDK izohi).

* * *

Salim bo’lub,sofiy bo’lub Junayd yanlig’,
Xalqni qo’yub, Haqqa yonsam Zunnun yanlig’,
Nafsim bosib, qahr qilsam Hasan yanlig’,
Azizlarg’a mutibiat qilg’um kelur.

* * *

Hu-hu* — tedi ma’siyatlar tuzdog’ tuzdi,
Alloh — tedi,takabburning uyin buzdi,
Mashoyixlar bu halqani ko’rkluk tuzdi,
Man taqi Subhon tobo borgum kelur.

*Hu — Alloh ma’nosida , bu o’rinda Allohning ismini takroralab, zikr tushish nazarda tutilgan (XDK izohi).

* * *

Shavq sharobi yetilib mani qildi xarob,
Muhabbatning o’ti birla bag’rim kabob,
Diydorini ro’za qilsa Izim Vahhob,
Dorussalom saroyig’a kirgum kelur.

* * *

Qul Sulaymon gavhar yanlig’ hikmat tuzdi,
Azizlarning madhi birla so’zin yozdi.
Uzun tunni kunga ulab qoyim turdi,
Duo o’qub, ravon hikmat ayg’um kelur.