…Жўраларим гоҳ “Пахтакор” стадионида, гоҳ Пушкин боғидаги чойхонада кайвони курсдошимиз Қобилжоннинг “қўй яғини пичақ билан кесиб-кесиб” дамлаган анжанча ошини ошаб, “олтин давр” гаштини сурарди, мен эсам шаҳарнинг аллабир кунжакларидаги ижарахоналарда юрардим; кундузлари Навоий кутубхонасида бир уюм ўрисча китобу журнални олдимга қўйиб, титиб ўтираман, оқшомлари бир ўзим ҳар қайдаги кинотеатрларга бориб кино кўраман, кечалари эса мук тушиб ёзганим ёзган. Шўрлик Мартин Иден!
ПАРИЖДАН ҚЎНҒИРОҚ БЎЛГУНЧА ВА БЎЛГАЧ
Таниқли ёзувчи Эркин АЪЗАМ билан суҳбат
Суҳбатдош – Обиджон ШОФИЕВ
… – Обиджон, саволларингиз мўлроққа ўхшайди, укам. Тантиқлик санаманг-у, мен бир хил саволларга жавоб беравериб чарчаганман, рости. Келинг, яхшиси, уч-тўрт мавзу атрофида анчайин гурунглашаверайлик, эҳтимолки, сиз кутган гаплар ҳам чиқиб қолар. Бўладими?
– Майли, майли, Эркин ака, мана, салкам эллик йилдан бери Тошкентдасиз. Болалигингиз эса Бойсунда ўтган. Аксарият асарларингизда Бойсун ва бойсунликлар образи бор. Ижодкорнинг болалик даври, кечмиш ва ҳиссиётлари, хотиралари унга бир умрга татигулик адабий материал бўлиб хизмат қилади десак янглишмасак керак. Шундай эмасми?
– Бундоқ ўйлаб қаралса, ўтган умрнинг нари-бери тўртдан бир қисмигина Бойсунга тўғри келади. Қолгани – йигитлигу балоғат даври Тошкентда кечди. Мана, кексалик сари қадам ҳам шу шаҳарда қўйилаётир. Нону насиба деймиз-да, а? Бу шаҳри азимнинг ҳар гўша, ҳар қаричи менга шу қадар азиз, қадрдон бўлиб кетганки, ўзимни бемалол тошкентлик атайверсам бўлади.
Аммо хориж сафарларида юрганимда туп қўйиб палак ёзган севикли Тошкент эмас, умрнинг илк паллалари кечган, саратонда ҳам шудрингли Бойсуним ёдга тушаверади. Ҳар икки гапимнинг бирида “Бойсун” калимаси тилга қалқаверишини айтинг! Ҳолбуки, Тошкентдалигимда турмуш ташвишларига кўмилибми, ҳадеганда эсга олинавермайди… Келинг, мен бу ерда ул ажиб манзилнинг осмонўпар тоғларию соя-салқин боғларини ёхуд бир қарашда керилмачоқ, лекин аслида мағрур, жонфидо одамларини ортиқча таърифлаб ўтирмайин – қизиққан киши, Омонхона баҳона, ўзи бориб кўради-билади; камига эса Шукур Холмирзаев ва Усмон Азим асарларини бир варақлаб қўйса кифоя. Бизники ҳам шу сирадан.
Тўғри пайқабсиз, ёзганларимнинг бевосита ёки билвосита Бойсуну бойсунликларга боғланмагани деярли йўқ. Акс ҳолда, қалам қурғур юрмай қолади. Умримнинг ўспиринлик йилларигина кечган у гўша ҳар қанча азизу мафтункор бўлмасин, бугун мен учун одатдаги жуғрофий маскан эмас, адабий-хаёлий бир маконга айланиб улгурган десам бўлади. Макон – кон, бир умр кавлаганингизда ҳам камаймайдиган, туби кўринмайдиган кон!
Сираси, ҳозирги Бойсун шаҳри ҳув болалик зеҳнимга муҳрланиб қолган жайдари Бойсун эмас, таниб бўлмас даражада ўзгариб кетган. Одамларини айтмайсизми – замонавий, жаҳонгашта!
Менинг эса, ўша “эски” Бойсунимни қўмсамоқдан, шу соғинчни достону китоб қилмоқдан ўзга чорам қолмаган.
– Университетда таҳсил олиш учун Тошкентга Усмон Азим, Нодир Норматлар билан бирга келган экансиз. Сизларнинг курсингиздан кўплаб ёзувчи-шоирлар етишиб чиққан, дейишади. Умуман, талабалик йилларингиз қандай кечган?
– Биз ўзи тўртовлон эдик, яна бир шеригимиз – Муҳаммад Раҳмон. Орамизда эслироғимиз ҳам, шоир бўлиб матбуотда танилганимиз ҳам шу йигит эди. Асли китоблик, Сурхондарёда катта бўлган. Эсимда, иккаламиз бир-биримизни шоиронасига “азиз дўстим” деб атардик. Худо раҳмат қилсин, кўп дилсўз ўртоқ, ажаб бир ҳассос шоир эди – сайланма китобидан бирон шеър у ёқда турсин, бир сатрини ҳам олиб қўёлмайсиз!
Абитуриентлик чоғимизда Навоий театри майдонидаги машҳур фаввора қошида тўрталамиз бирга тушган сурат ҳозир кимнингдир бисотида бўлса керак. Сочлар тап-тақир қилиб устарада қирилган, кун иссиқ шекилли, кўйлак ёқалари ҳам икки ёнга лангу паришон. Тўрт қишлоқи! Ҳали думбул тўрт даҳо! Кун-уззукун Инқилоб хиёбонидаги (ҳозирги Амир Темур майдони; журналистика факультети шу атрофда эди) кўм-кўк майсазорга ўмган ташлаб имтиҳонга тайёрланамиз – аслида адабий баҳсу шеърхонлик мусобақаси…
Ана шу баҳсу мусобақа кейин беш йил университетда давом этди. Самараси шу бўлдики, курсимиздан бир неча номдор шоиру ёзувчи етишиб чиқди. Пахта теримидаги тунги шеърхонликлар ва бошқа кимўзар давраларда Усмон шоирнинг шиддати зўр эди. Нодир бир шеър ёзса, бир ҳикоя ёзарди. Камина бўлса бир чеккада. Бир-биримиздан алланечук ийманармидик, ҳадик олармидик, у кезларда негадир қўлёзма кўтариб таҳририятма-таҳририят изғишлар йўқ эди. Курсимиздан фақат Ҳалима Худойбердиеванинг икки тўплами нашр этилиб, хийла танилиб қолган, бошқа шерлар ҳали панада пайт пойлар эди.
Боя айтдим – мен кўпинча чеккароқда эдим. Жўраларим гоҳ “Пахтакор” стадионида, гоҳ Пушкин боғидаги чойхонада кайвони курсдошимиз Қобилжоннинг “қўй яғини пичақ билан кесиб-кесиб” дамлаган анжанча ошини ошаб, “олтин давр” гаштини сурарди, мен эсам шаҳарнинг аллабир кунжакларидаги ижарахоналарда юрардим; кундузлари Навоий кутубхонасида бир уюм ўрисча китобу журнални олдимга қўйиб, титиб ўтираман, оқшомлари бир ўзим ҳар қайдаги кинотеатрларга бориб кино кўраман, кечалари эса мук тушиб ёзганим ёзган. Шўрлик Мартин Иден! “Кечирасиз, ўртоқ муаллим!”, “Кўк эшик”, “Эртак билан хайрлашув”, “Шайтончалар кўчаси” – ўша “узлат” маҳсуллари.
Яна бир қанча чиққан-чиқмаган қиссаю ҳикоя!
Яхши, кўп яхши, офарин! Аммо ким ютиб чиқди – ёшлик завқини суриб қолган ўша курсдошларимми ёки шундай ғанимат дамларни “ғилоф бандаси”га ўхшаб биқиниб ўтказган менми?
Доно Пушкин бекорга айтмаган: “Ёшликда ёш бўлган яхшидир!”
– “Ступка” ўзбек ҳикоячилигининг ютуғи бўлди. Бу ҳикояда бир замонлар тақдир тақозоси билан юртимизга келган ва шу ерни ватан тутган аёлларнинг дарду дунёсини, руҳиятини кўрсатиб бергансиз. “Ступка”нинг яратилиш тарихи ҳақида сўзлаб берсангиз.
– Ўтган асрнинг олтмишинчи-етмишинчи йиллари Россия ва Украина педбилим даргоҳларини битирган кўплаб ёш-яланг Ўзбекистонга ишга йўлланиб, юртимизнинг олис-олис қишлоқларидаги мактабларда рус тили ва адабиётидан дарс берарди. Бу сафарбарликда маърифат даъвосидан бошқа сиёсий мақсадлар ҳам кўзланганига шубҳа йўқ, албатта. Баъзилари ўзи ўқитадиган ўқувчилардан бир-икки ёшгина фарқ қилган навниҳол муаллималар ота-она бағридан эрта узилиб, тамоман бегона, ғаройиб тушдагидек бир манзилларга келиб қолган, бошпананинг тайини йўқлигидан мактаб қошидаги омонат кулбаларда истиқомат қилишар, шўх-шўх маҳаллий йигитчаларнинг кечки можаро паккалари ҳам шу ерда эди. Бу тафсилотларни мен “Шовқин”, “Гули-гули” каби китобларимда ҳам ёзганман.
“Доҳий Ленин тилини ўргатишга келган” ўша санамларнинг аксарияти кейинчалик ҳув оқшомги ур-йиқитларда қўли баланд келган йигитлардан бирортасига тегиб, бола-чақа орттирди, шу ерларда муқим қолиб кетди. Бепоён Россия кенгликларида хизмат қилган айрим йигитларимиз ҳам у ёқдан “қуруқ” қайтмас, ота-онаси эшикни тамбалаб олганига қарамай, бирор кўккўз қайлиқни эргаштириб келар эди.
“Ступка” ҳикоясида ана шулар – ўзимга яқин, ўзим яхши билган кишиларнинг ҳаёти, қисмати қаламга олинган. Ҳикоя ёзилишига эса бир дўстимнинг гурунг асноси айтиб қолган ғалатироқ гапи сабаб бўлди. Унинг бобоси бир неча маротаба уйланган, хотинларидан бири рус миллатига мансуб – насроний экан. У хотин бўлиб тушибоқ мусулмончиликка ўтиб, ўзбек бекачига айланибди, маҳалла аёлларига бош кайвони, уларга ҳатто исломий тутумлардан сабоқ берадиган отинбиби бўлиб олибди. “Лекин кўккўз момом ўлганидан кейин қизиқ бир иш бўлди, – дейди гурунгчи ошнамиз. – Кампирнинг кўрпа-тахмон орасига тиқиб юргич кичкина сандиқчаси бўларди. Унинг ичида нима бор, нима йўқ – менимча, раҳматли бобомиз ҳам билмасди. Ўша сандиқчадан нималар чиқди денг – момо қизлигида кийган бир сидра ўрисча кийим-бош, ота-боболарининг уч-тўртта ўнгиб кетган расми ва… айтса ишонмайсиз – оппоқ, оҳорли рўмолчага авайлабгина ўраб қўйилган хоч! Ваҳ, уккағар кампир-эй, шунча ёшга кириб ҳам ўрислигини эсдан чиқармаган экан, қаранг!”
“Одамзоднинг боши – тангрининг тоши” деган ҳикмат бор, эшитгансиз. Инсон боласи қайда дунёга келишию қайда дунёдан кўз юмишини билмаганидек, умр ризқи дунёнинг қай гўшаларига сочилганини ҳам олдиндан айтолмайди. Мана, қаранг, истиқлол туфайли юрт дарбозалари очилиб, ўз уйидан бошқасини билмайдиган хонанишин ўзбегимиз ҳам жаҳон кезмоққа тушди. Тақдир изми ила бегона юртларда муқим қолиб кетаётганлари қанча! Улар “ўзга юртда султон бўлиб” ҳар қанча бахту саодатга эришмасин, тоабад дилида бир армон яшайди. Э, оғир, дардли мавзу бу!
Ҳали сиз айтгандек, ҳикоя биров-яримга маъқул келиб, бир кинорежиссёримизнинг даъвати билан шу мавзуда “Тангрининг тоши” деган сценарий ҳам бошлаган эдим. Бироқ ўзбек киноосмонида об-ҳаво ўзгариб, ният ниятлигича қолиб кетди.
Ажаб эмаски, ҳаво очилиб, чинакам санъату азалий мавзулар ёдимизга тушганда, эҳтимол, бу мавзуга яна қайтилар. Ё насиб!
– Икки йилча бурун Парижда ижодингизнинг тақдимоти бўлган эди. Бу йил эса “Алвидо, эртаклар” китобингиз инглиз ва француз тилларида нашр қилинди, Вашингтон ва Парижда тақдимотлари ўтказилди. Ижодий биографиянгиздаги ана шу қувончли воқеалардан ҳам эшитсак.
– Ҳеч нарсадан бехабар юрасиз-юрасиз, бир куни ногаҳон қўнғироқ бўлади. Нақд Париждан! Сизга бағишланган таништирув-тақдимот ўтказилар эмиш у ерда, қатнашишингиз лозим. Мутлақо кутилмаган, етти ухлаб тушингизга ҳам кирмаган таклиф! Бунда бир чалкашлик бор, булар мени ким биландир адаштирди-ёв, деган гумонларга борасиз – ё бирортаси ҳазиллашяптими, лақиллатмоқчимикан? Йўқ, ундай эмас, сиз экансиз, айнан ўзингиз – Эркин Аъзам.
Шундайин олиймақом анжуманга қуруқ бормайин деб, ўша кезлар соврин устига соврин олиб турган “Паризод” фильмини апил-тапил французчага таржима қилдириб, йўлга тушасиз: қайдасан, Париж?
Ул мўъжизавор шаҳардаги муҳташам саройда ўтган машварат чоғи савол тушадики, нега сизнинг асарларингиз француз тилига таржима қилинмаган? Ҳанг-манг бўласиз-у, аммо ўзингизни йўқотмай бурролик билан жавоб берасиз: француз адабиёти – буюк адабиёт, хонимлар ва жаноблар, биласиз. Бальзак ҳам сизларда, Стендаль ҳам сизларда, Флоберу Мопассан деганлари ҳам сизники. Мен эса, кўриб турибсиз, ўртаосиёлик камтарин бир қаламкашман, ёзганларим нозиктаъб француз китобхонига маъқул келармикан, қайдам?
Камтарга камол, бўлди чапак, бўлди олқиш! Лекин нимасидир малол келдими ёки нашъа қилдими, машварат сўнгида каминани меҳрибон Лолахон чорлаб қолди – мамлакатимизнинг ЮНЕСКОдаги Доимий вакили, асли шу тантана-тадорикларнинг бошида турган инсон! “Ия, ростдан ҳам китобингиз француз тилида чиқишини хоҳламайсизми? Нега?” Ё тавба, Парижда китоб нашр эттиришни орзу қилмайдиган қаламкаш ҳам бормикан дунёда?! “Хоҳлашга хоҳлаймиз-у, роса қийин-да бу иш! Таржима-паржима дегандай дахмазалари кўп”. “У ёғини бизга қўйиб берасиз, тамом”.
Худди шундай бўлди ҳам. Роппа-роса икки йил деганда роман, қисса ва ҳикоялардан иборат “Алвидо, эртаклар” деб аталган салмоқлигина тўплам бирваракай икки тилда – инглиз ва француз тилларида босилиб чиқди. Вашингтон ва Париждек оламшумул мадиналарда дабдабали тақдимотларга лойиқ кўрилди. Ғолиб чапанилар шевасида айтганда, Вашингтонда виски, Парижда шампань қадаҳлари жаранглади.
Ишқилиб, бари зўр бўлди. Кўп иззат-икром кўрдик. Шу кунларда денг, китобни янги бичимда қайта нашр этиш бўйича Лондондан таклифлар келаётир…
Энди ўйласангиз, бу хушнудликлар бир эмас, бир неча хайрихоҳ дўстнинг самимий тавсияси, меҳр-муруввати туфайли бўлган экан.
Асосий хулоса эса шуки, кўнгилни тамаю ғараздан холи тутиб, ҳар нарсага чалғимай, ўзингиз суйган иш билан астойдил машғул бўлиб юраверинг, насиб этса, бир куни албатта Париждан хушхабар келади!
2015 йил
PARIJDAN QO’NG’IROQ BO’LGUNCHA VA BO’LGACH
Taniqli yozuvchi Erkin A’ZAM bilan suhbat
Suhbatdosh – Obidjon SHOFIEV
… – Obidjon, savollaringiz mo’lroqqa o’xshaydi, ukam. Tantiqlik sanamang-u, men bir xil savollarga javob beraverib charchaganman, rosti. Keling, yaxshisi, uch-to’rt mavzu atrofida anchayin gurunglashaveraylik, ehtimolki, siz kutgan gaplar ham chiqib qolar. Bo’ladimi?
– Mayli, mayli, Erkin aka, mana, salkam ellik yildan beri Toshkentdasiz. Bolaligingiz esa Boysunda o’tgan. Aksariyat asarlaringizda Boysun va boysunliklar obrazi bor. Ijodkorning bolalik davri, kechmish va hissiyotlari, xotiralari unga bir umrga tatigulik adabiy material bo’lib xizmat qiladi desak yanglishmasak kerak. Shunday emasmi?
– Bundoq o’ylab qaralsa, o’tgan umrning nari-beri to’rtdan bir qismigina Boysunga to’g’ri keladi. Qolgani – yigitligu balog’at davri Toshkentda kechdi. Mana, keksalik sari qadam ham shu shaharda qo’yilayotir. Nonu nasiba deymiz-da, a? Bu shahri azimning har go’sha, har qarichi menga shu qadar aziz, qadrdon bo’lib ketganki, o’zimni bemalol toshkentlik atayversam bo’ladi.
Ammo xorij safarlarida yurganimda tup qo’yib palak yozgan sevikli Toshkent emas, umrning ilk pallalari kechgan, saratonda ham shudringli Boysunim yodga tushaveradi. Har ikki gapimning birida “Boysun” kalimasi tilga qalqaverishini ayting! Holbuki, Toshkentdaligimda turmush tashvishlariga ko’milibmi, hadeganda esga olinavermaydi… Keling, men bu yerda ul ajib manzilning osmono’par tog’lariyu soya-salqin bog’larini yoxud bir qarashda kerilmachoq, lekin aslida mag’rur, jonfido odamlarini ortiqcha ta’riflab o’tirmayin – qiziqqan kishi, Omonxona bahona, o’zi borib ko’radi-biladi; kamiga esa Shukur Xolmirzaev va Usmon Azim asarlarini bir varaqlab qo’ysa kifoya. Bizniki ham shu siradan.
To’g’ri payqabsiz, yozganlarimning bevosita yoki bilvosita Boysunu boysunliklarga bog’lanmagani deyarli yo’q. Aks holda, qalam qurg’ur yurmay qoladi. Umrimning o’spirinlik yillarigina kechgan u go’sha har qancha azizu maftunkor bo’lmasin, bugun men uchun odatdagi jug’rofiy maskan emas, adabiy-xayoliy bir makonga aylanib ulgurgan desam bo’ladi. Makon – kon, bir umr kavlaganingizda ham kamaymaydigan, tubi ko’rinmaydigan kon!
Sirasi, hozirgi Boysun shahri huv bolalik zehnimga muhrlanib qolgan jaydari Boysun emas, tanib bo’lmas darajada o’zgarib ketgan. Odamlarini aytmaysizmi – zamonaviy, jahongashta!
Mening esa, o’sha “eski” Boysunimni qo’msamoqdan, shu sog’inchni dostonu kitob qilmoqdan o’zga choram qolmagan.
– Universitetda tahsil olish uchun Toshkentga Usmon Azim, Nodir Normatlar bilan birga kelgan ekansiz. Sizlarning kursingizdan ko’plab yozuvchi-shoirlar yetishib chiqqan, deyishadi. Umuman, talabalik yillaringiz qanday kechgan?
– Biz o’zi to’rtovlon edik, yana bir sherigimiz – Muhammad Rahmon. Oramizda eslirog’imiz ham, shoir bo’lib matbuotda tanilganimiz ham shu yigit edi. Asli kitoblik, Surxondaryoda katta bo’lgan. Esimda, ikkalamiz bir-birimizni shoironasiga “aziz do’stim” deb atardik. Xudo rahmat qilsin, ko’p dilso’z o’rtoq, ajab bir hassos shoir edi – saylanma kitobidan biron she’r u yoqda tursin, bir satrini ham olib qo’yolmaysiz!
Abiturientlik chog’imizda Navoiy teatri maydonidagi mashhur favvora qoshida to’rtalamiz birga tushgan surat hozir kimningdir bisotida bo’lsa kerak. Sochlar tap-taqir qilib ustarada qirilgan, kun issiq shekilli, ko’ylak yoqalari ham ikki yonga langu parishon. To’rt qishloqi! Hali dumbul to’rt daho! Kun-uzzukun Inqilob xiyobonidagi (hozirgi Amir Temur maydoni; jurnalistika fakul`teti shu atrofda edi) ko’m-ko’k maysazorga o’mgan tashlab imtihonga tayyorlanamiz – aslida adabiy bahsu she’rxonlik musobaqasi…
Ana shu bahsu musobaqa keyin besh yil universitetda davom etdi. Samarasi shu bo’ldiki, kursimizdan bir necha nomdor shoiru yozuvchi yetishib chiqdi. Paxta terimidagi tungi she’rxonliklar va boshqa kimo’zar davralarda Usmon shoirning shiddati zo’r edi. Nodir bir she’r yozsa, bir hikoya yozardi. Kamina bo’lsa bir chekkada. Bir-birimizdan allanechuk iymanarmidik, hadik olarmidik, u kezlarda negadir qo’lyozma ko’tarib tahririyatma-tahririyat izg’ishlar yo’q edi. Kursimizdan faqat Halima Xudoyberdievaning ikki to’plami nashr etilib, xiyla tanilib qolgan, boshqa sherlar hali panada payt poylar edi.
Boya aytdim – men ko’pincha chekkaroqda edim. Jo’ralarim goh “Paxtakor” stadionida, goh Pushkin bog’idagi choyxonada kayvoni kursdoshimiz Qobiljonning “qo’y yag’ini pichaq bilan kesib-kesib” damlagan anjancha oshini oshab, “oltin davr” gashtini surardi, men esam shaharning allabir kunjaklaridagi ijaraxonalarda yurardim; kunduzlari Navoiy kutubxonasida bir uyum o’rischa kitobu jurnalni oldimga qo’yib, titib o’tiraman, oqshomlari bir o’zim har qaydagi kinoteatrlarga borib kino ko’raman, kechalari esa muk tushib yozganim yozgan. Sho’rlik Martin Iden! “Kechirasiz, o’rtoq muallim!”, “Ko’k eshik”, “Ertak bilan xayrlashuv”, “Shaytonchalar ko’chasi” – o’sha “uzlat” mahsullari.
Yana bir qancha chiqqan-chiqmagan qissayu hikoya!
Yaxshi, ko’p yaxshi, ofarin! Ammo kim yutib chiqdi – yoshlik zavqini surib qolgan o’sha kursdoshlarimmi yoki shunday g’animat damlarni “g’ilof bandasi”ga o’xshab biqinib o’tkazgan menmi?
Dono Pushkin bekorga aytmagan: “Yoshlikda yosh bo’lgan yaxshidir!”
– “Stupka” o’zbek hikoyachiligining yutug’i bo’ldi. Bu hikoyada bir zamonlar taqdir taqozosi bilan yurtimizga kelgan va shu yerni vatan tutgan ayollarning dardu dunyosini, ruhiyatini ko’rsatib bergansiz. “Stupka”ning yaratilish tarixi haqida so’zlab bersangiz.
– O’tgan asrning oltmishinchi-yetmishinchi yillari Rossiya va Ukraina pedbilim dargohlarini bitirgan ko’plab yosh-yalang O’zbekistonga ishga yo’llanib, yurtimizning olis-olis qishloqlaridagi maktablarda rus tili va adabiyotidan dars berardi. Bu safarbarlikda ma’rifat da’vosidan boshqa siyosiy maqsadlar ham ko’zlanganiga shubha yo’q, albatta. Ba’zilari o’zi o’qitadigan o’quvchilardan bir-ikki yoshgina farq qilgan navnihol muallimalar ota-ona bag’ridan erta uzilib, tamoman begona, g’aroyib tushdagidek bir manzillarga kelib qolgan, boshpananing tayini yo’qligidan maktab qoshidagi omonat kulbalarda istiqomat qilishar, sho’x-sho’x mahalliy yigitchalarning kechki mojaro pakkalari ham shu yerda edi. Bu tafsilotlarni men “Shovqin”, “Guli-guli” kabi kitoblarimda ham yozganman.
“Dohiy Lenin tilini o’rgatishga kelgan” o’sha sanamlarning aksariyati keyinchalik huv oqshomgi ur-yiqitlarda qo’li baland kelgan yigitlardan birortasiga tegib, bola-chaqa orttirdi, shu yerlarda muqim qolib ketdi. Bepoyon Rossiya kengliklarida xizmat qilgan ayrim yigitlarimiz ham u yoqdan “quruq” qaytmas, ota-onasi eshikni tambalab olganiga qaramay, biror ko’kko’z qayliqni ergashtirib kelar edi.
“Stupka” hikoyasida ana shular – o’zimga yaqin, o’zim yaxshi bilgan kishilarning hayoti, qismati qalamga olingan. Hikoya yozilishiga esa bir do’stimning gurung asnosi aytib qolgan g’alatiroq gapi sabab bo’ldi. Uning bobosi bir necha marotaba uylangan, xotinlaridan biri rus millatiga mansub – nasroniy ekan. U xotin bo’lib tushiboq musulmonchilikka o’tib, o’zbek bekachiga aylanibdi, mahalla ayollariga bosh kayvoni, ularga hatto islomiy tutumlardan saboq beradigan otinbibi bo’lib olibdi. “Lekin ko’kko’z momom o’lganidan keyin qiziq bir ish bo’ldi, – deydi gurungchi oshnamiz. – Kampirning ko’rpa-taxmon orasiga tiqib yurgich kichkina sandiqchasi bo’lardi. Uning ichida nima bor, nima yo’q – menimcha, rahmatli bobomiz ham bilmasdi. O’sha sandiqchadan nimalar chiqdi deng – momo qizligida kiygan bir sidra o’rischa kiyim-bosh, ota-bobolarining uch-to’rtta o’ngib ketgan rasmi va… aytsa ishonmaysiz – oppoq, ohorli ro’molchaga avaylabgina o’rab qo’yilgan xoch! Vah, ukkag’ar kampir-ey, shuncha yoshga kirib ham o’risligini esdan chiqarmagan ekan, qarang!”
“Odamzodning boshi – tangrining toshi” degan hikmat bor, eshitgansiz. Inson bolasi qayda dunyoga kelishiyu qayda dunyodan ko’z yumishini bilmaganidek, umr rizqi dunyoning qay go’shalariga sochilganini ham oldindan aytolmaydi. Mana, qarang, istiqlol tufayli yurt darbozalari ochilib, o’z uyidan boshqasini bilmaydigan xonanishin o’zbegimiz ham jahon kezmoqqa tushdi. Taqdir izmi ila begona yurtlarda muqim qolib ketayotganlari qancha! Ular “o’zga yurtda sulton bo’lib” har qancha baxtu saodatga erishmasin, toabad dilida bir armon yashaydi. E, og’ir, dardli mavzu bu!
Hali siz aytgandek, hikoya birov-yarimga ma’qul kelib, bir kinorejissyorimizning da’vati bilan shu mavzuda “Tangrining toshi” degan stsenariy ham boshlagan edim. Biroq o’zbek kinoosmonida ob-havo o’zgarib, niyat niyatligicha qolib ketdi.
Ajab emaski, havo ochilib, chinakam san’atu azaliy mavzular yodimizga tushganda, ehtimol, bu mavzuga yana qaytilar. Yo nasib!
– Ikki yilcha burun Parijda ijodingizning taqdimoti bo’lgan edi. Bu yil esa “Alvido, ertaklar” kitobingiz ingliz va frantsuz tillarida nashr qilindi, Vashington va Parijda taqdimotlari o’tkazildi. Ijodiy biografiyangizdagi ana shu quvonchli voqealardan ham eshitsak.
– Hech narsadan bexabar yurasiz-yurasiz, bir kuni nogahon qo’ng’iroq bo’ladi. Naqd Parijdan! Sizga bag’ishlangan tanishtiruv-taqdimot o’tkazilar emish u yerda, qatnashishingiz lozim. Mutlaqo kutilmagan, yetti uxlab tushingizga ham kirmagan taklif! Bunda bir chalkashlik bor, bular meni kim bilandir adashtirdi-yov, degan gumonlarga borasiz – yo birortasi hazillashyaptimi, laqillatmoqchimikan? Yo’q, unday emas, siz ekansiz, aynan o’zingiz – Erkin A’zam.
Shundayin oliymaqom anjumanga quruq bormayin deb, o’sha kezlar sovrin ustiga sovrin olib turgan “Parizod” fil`mini apil-tapil frantsuzchaga tarjima qildirib, yo’lga tushasiz: qaydasan, Parij?
Ul mo»jizavor shahardagi muhtasham saroyda o’tgan mashvarat chog’i savol tushadiki, nega sizning asarlaringiz frantsuz tiliga tarjima qilinmagan? Hang-mang bo’lasiz-u, ammo o’zingizni yo’qotmay burrolik bilan javob berasiz: frantsuz adabiyoti – buyuk adabiyot, xonimlar va janoblar, bilasiz. Bal`zak ham sizlarda, Stendal` ham sizlarda, Floberu Mopassan deganlari ham sizniki. Men esa, ko’rib turibsiz, o’rtaosiyolik kamtarin bir qalamkashman, yozganlarim nozikta’b frantsuz kitobxoniga ma’qul kelarmikan, qaydam?
Kamtarga kamol, bo’ldi chapak, bo’ldi olqish! Lekin nimasidir malol keldimi yoki nash’a qildimi, mashvarat so’ngida kaminani mehribon Lolaxon chorlab qoldi – mamlakatimizning YUNESKOdagi Doimiy vakili, asli shu tantana-tadoriklarning boshida turgan inson! “Iya, rostdan ham kitobingiz frantsuz tilida chiqishini xohlamaysizmi? Nega?” YO tavba, Parijda kitob nashr ettirishni orzu qilmaydigan qalamkash ham bormikan dunyoda?! “Xohlashga xohlaymiz-u, rosa qiyin-da bu ish! Tarjima-parjima deganday daxmazalari ko’p”. “U yog’ini bizga qo’yib berasiz, tamom”.
Xuddi shunday bo’ldi ham. Roppa-rosa ikki yil deganda roman, qissa va hikoyalardan iborat “Alvido, ertaklar” deb atalgan salmoqligina to’plam birvarakay ikki tilda – ingliz va frantsuz tillarida bosilib chiqdi. Vashington va Parijdek olamshumul madinalarda dabdabali taqdimotlarga loyiq ko’rildi. G’olib chapanilar shevasida aytganda, Vashingtonda viski, Parijda shampan` qadahlari jarangladi.
Ishqilib, bari zo’r bo’ldi. Ko’p izzat-ikrom ko’rdik. Shu kunlarda deng, kitobni yangi bichimda qayta nashr etish bo’yicha Londondan takliflar kelayotir…
Endi o’ylasangiz, bu xushnudliklar bir emas, bir necha xayrixoh do’stning samimiy tavsiyasi, mehr-muruvvati tufayli bo’lgan ekan.
Asosiy xulosa esa shuki, ko’ngilni tamayu g’arazdan xoli tutib, har narsaga chalg’imay, o’zingiz suygan ish bilan astoydil mashg’ul bo’lib yuravering, nasib etsa, bir kuni albatta Parijdan xushxabar keladi!
2015 yil
