Уйғур мумтоз адабиёти ва унинг вакиллари ижодига Жалолиддин Румий, Абдураҳмон Жомий, Саъдий Шерозий, Низомий Ганжавий, Низомиддин Алишер Навоий, Бобораҳим Машраб каби буюк шоир ва мутафаккирларнинг ижоди катта таъсир кўрсатди.

“Уйғур шоирлари ижодини Алишер Навоийнинг бадиий меросисиз тасаввур этиш мумкин эмас. Хусусан, ХVII–ХIХ асрларда улуғ устозга шогирликни орзу қилмаган уйғур шоири йўқ десак, муболаға бўлмайди”, дейди бу ҳақда адабиётшунослар.

Қуйида турли даврларда яшаб, уйғур шеърияти ривожига муносиб ҳисса қўшган турли шоирлар ижодидан намуналар эътиборингизга ҳавола этилмоқда.

УЙҒУР МУМТОЗ ШЕЪРИЯТИДАН
Уйғур тилидан Омонбек Жалилов табдили

Муҳаммад Сиддиқ ЗАЛИЛИЙ
(ХVII асрнинг охири ва ХVIII асрнинг иккинчи ярми)

* * *

Сени Лайлию Раънодек ажойиб дилрабо дерлар[2],
Мени Мажнуни ҳайрондек кўйингда бир гадо дерлар.

Ажабдур эй шаҳи хўбон кечаю кундуз ишқингда,
Ҳамиша мен наво қилсам, доғи сен бенаво дерлар.

Боқибон эл сори, жоно, юзингдин бир ниқоб олсанг,
Руҳингни чун моҳи анвар, тажаллийи Худо дерлар.

Табассум айлабон токи, назар қилсанг гўристонға,
Туриб гўрида барча мурда, унга ҳасрато дерлар.

Кўрубон баъзи ошиқларки, ҳалқа-ҳалқа зулфингни,
Азалдин бирга солғон бу ҳама занжири по дерлар.

Юриб сўрдим табиблардин надур бу дардима дармон,
Табиб айтурки, эй нодон, бу дардни бедаво дерлар.
Отининг хоки роҳига Залилий юзини сурди,
Нидо келдики қасрингдин, кўзинг сур, тўтиё дерлар.

НАВБАТИЙ
(ХVII асрнинг охири ва ХVIII асрнинг биринчи ярми)

* * *

Чиқди ногоҳ маҳваши турфа нигори ўзгача,
Очилиб, чун лола аҳмар, гулузори ўзгача.

Икки шаҳло кўзлари кўнглим қушини қилди сайд,
Мубтало айлаб мани ёри нигори ўзгача.

Отди мужгон ўқлари пайваста қошин ё қуруб,
Тегди новак ўқлари, қилди қарори ўзгача.

На илож айлай ёронлар, дард ўлдирди мани,
Барча дардлар бир сари, ўқ захмкори ўзгача.

Ястанибдур моҳитобон чеҳрасин пинҳон этиб,
Аждаҳо янглиғ ики зулфи, нигори ўзгача.

Муддао қўймас анинг ҳуснин тамошо қилғали,
Икки саф лашкар турубдур, сад ҳазори ўзгача.

Муддатидур мунтазирдурмен жамолига анинг,
Раҳм этгай деб қилурмен нола зори ўзгача.

Келмагай оламга андоғ нозанин маккорае,
Бир тараҳҳум золими ҳардам шикори ўзгача.

Кеча-кундуз мен жамоли шавқида бўлдим хабар,
Кошки, бу Навбатийга ё бўлса ёри ўзгача.

Хожа Ёқуб Арший
(1685–1756)

* * *

Жилвагар бўлди манго бир канизаки нозуккина,
Кокули ҳар ён сочилғон, қоп-қора кўзлуккина.

Ёшлиғ айларму ва ё шўхлуқ қилурми, билмадим,
Лобалар кўргузмиш ул ҳар лаҳза юз турлуккина.
Лабларидин жон берурда нози ишвасин кўрунг,
Жон олурда йўқ эмиш мундоғ яна чобуккина.

Сабзаи гул рангида бир ҳол йўқдур ёзу қиш,
Турфадурким, қип-қизил мангзи[3], қошидур кўккина.

Айтиб эрди бир куни, келгил хуморингни ёзай,
Деб экан, борсам умид айлаб, бори ўтруккина.

Шўхлуқ ижнос этиб, билмай нечадин тутма саҳл,
Гарчи ўғлонваш эрур ул, бўлса ҳам сўзлуккина.

Шўхи жавлон, жилваи кофир, шеваси сайёдлиқ,
Сарви қад, сиймин зақан, ҳам орази ўтлуққина.

Нимча норанжи, қизил кўнглак, бошида қарқара,
Сунбули бешдин ўрулган, тол чибиқ бўрклуккина.

Арший, ёшлар васфида ёшлиқлиқингни қўймойин,
Лоуболиқ[4]дин дединг сўзлар, бу эмди шуккина[5].

Футуҳий
(ХVII асрнинг охири ва ХVIII асрнинг биринчи ярми)

* * *

Бир кичик дилбар кўриб мен қомати нозуккина.
Ғунча лаб ҳаваста эрур қип-қизил ўнглуккина.

Гарчи ёшидур кичик, ширин лаби асру сучук,
Ҳар боқишда кўзининг иймоси бир турлуккина.

Ашкдек бир ерда самоъ-жилва айлаб ҳар тараф,
Қирмизи кўнглак ичида тор тишик бўркликкина.

Кулмусуб деди манга: бир кун санга раҳм айлагум,
Кўзидин билдимки, эрмас хандаси ўтруккина.

Навмид[6]им эрди бу ёлғон ваъдасидин сурулуб,
Ёш болалар ичра кўрдим ногаҳон сурлуккина.

Ихтиёр этдим аёғин ўфкали, қилмай қабул,
Сесканиб қочди самандин сакратиб чобук[7]кина.

Чунки кўрдим мунча макру шевалар андин дедим,
Эй Футуҳий, ун чиқармай энди бўлғил шуккина.

Маҳзун
(ХVIII аср)

* * *

Гул яқо чок айлади, рухсори олингни кўриб,
Сарви ар-ар титради нозук ниҳолингни кўриб.

Янги ой қон йиғлади, эрмас шафақ чарх узраким,
Қоматин хам айлабон, мушкин ҳилолингни кўриб.

Сайр этиб кўнглум қуши боғланди зулфунг домиға,
Дона янглиғким, лабинг устида холингни кўриб.

Хизр суйи бирла Исо ёшуниб бўлди хижил,
Лаълинг ичра ногаҳон ширин зилолингни кўриб.

Бир нафас жон турмасун танда, сани гар кўрмасам,
Хизр умридур манго ўлсам жамолингни кўриб.

Жаннат ул-фирдавс аро сан бўлмасанг, эй маҳжабин[8],
Тонг эмасдур кечсам андин чун висолингни кўриб.

Эй кўнгул, кўйида бўлдинг неча йилдин нотавон,
Раҳмиси келмасму бир озурда ҳолингни кўриб.

Аҳли дунёнинг ипак тўнини қилма орзу,
Эй фақир, шукр эт, чу бўлғон эски шолингни кўриб.

Маҳзуно, май истасанг синдур кўнгулни, бўл гадо,
Дайр пири май берур, синган сафолингни кўриб.

Қаландар
(ХVIII асрнинг ўрталари – ХIХ асрнинг биринчи чораги)

* * *

Илитди кўнглумни Хўтанда бир ажойиб дилбари,
Ул париваш нозанин бир боқмади ошиқ сари.

Ким кўрибдур бу жаҳон ичинда мендек зорни,
Юрак-бағри кабобу кўзлари хунборни.

То санга бердим кўнгилни, эй маҳи номеҳрибон,
Кўрмади ҳеч ким бу олам ичра мендек хорни.

Не бўлур қатл айласанг сен Ҳайдари каррордек,
Шум рақибу золиму хунхораи бадкорни.

Не илож айлай, мусулмонлар, мен ул сайёдга,
Жон қушумға дом этибдур турраи[9] таррорни.

Не бўлурким манга ҳам бир илтифоте айласа,
Лутфунг ила қул қилибсен мўъмину куффорни.

Қилмади Жамшиду Искандарга бу дунё вафо,
Чолғил, эй мутриб, рубобу, қонуну сеторни.

Давр агар сурсанг Сулаймондай, эй олий гуҳар,
Қилдурур охир сани, бу чархи ноҳамворни.

Топмадим излаб, Қаландар, даҳр аро бошдан аёқ,
Дегали рози дилим бир соҳиби асрорни.

Охунд Мулла Машҳурий
(ХVIII аср)

* * *

Ғунча лаълингға, эй ширин даҳан, суйгум келур,
Боғи ҳуснингға кирибон ғунчалар узгум келур.

Тийра хотир ҳамнишинлардан ер узра мен малул,
Осмон узра чиқиб ойлар билан юргум келур.

Бўлмаса лаъли шакарборинг баҳам мен ташнага,
Қанд сувни ичмайин, ҳасрат суви ичгум келур.

Дуди оҳимни менинг ўрлатма, оч шамъи жамол,
Мендумен парвона, дийдор ўтида куйгум келур.

Ўтмагил тунда равон салқинидек умри азиз,
Остони ёрда бир неча кун турғум келур.

Гул совуқ салқиндан очилур, доғи мен гул каби,
Хасм еткурса совуқ сўз, гул каби кулгум келур.
Аҳли дунё, аҳли фақир бу иков ҳолин кўруб,
Зар қаболарни қўйиб, пашмин[10] қабо кийгум келур.

Шум ғанимлар юзидан яхшидурур ўлум юзи–
Ким, рақиби шум рўларни кўруб ўлгум келур.

Куфрдур аҳли тариқат мазҳабида ким, риё,
Худнамо зоҳидларни Машҳурий ўлтургум келур.

Гумном
(ХVIII аср)

* * *

Қошинг кўргач, нечук айланмайинким қиблагоҳимдур,
Аёғингга нечук бош урмайинким саждагоҳимдур.

Лабинг истаб недан жон бермайин оби ҳаёт андин,
Юзинг кўргач, нечук кўз очмайин барқи моҳимдур.

Чекиб учқинлар урғон оҳ била бошимға чирмашқон,
Гадолиғ шаҳлиқиға бошима зардан кулоҳимдур.

Юзинг ҳажриға сабр этмай, ўт узра мушки тушгандек,
Эмас ҳолинг ёпушган мардуми чашми сиёҳимдур.

Юзингни ғайридан асраб, кун олдин абр тутгандек,
Сочинг эрмас, юзинг атрофи узра дуди оҳимдур.

Недин сарви қадингни гулшани жонда макон этмай,
Алиф қаддингни жоним ичра беркитган илоҳимдур.

Чаманда гул, фалакда ахтар эрмас қон ютиб афғон,
Юракдур еру кўкда ҳуснинг ахтарған нигоҳимдур.

Рақиблардан ғамим йўқ, берса роҳат ғамзае чашминг,
Ани барҳам урарға кипригинг ҳайли сипоҳимдур.

Нетурдум жону кўнглим бегумон, сендан гумон этдим,
Севингандек топиб гавҳар, шакар хандинг гувоҳимдур.

ИЗОҲЛАР

[2] Худди шундай матлали ғазал Б.Машрабда ҳам учрайди.
[3] Мангзи – юзи.
[4] Лоуболиқ – йўқлик.
[5] Шуккина – индамай туриш.
[6] Навмид – ноумид.
[7] Чобук – чавандоз.
[8] Маҳжабин – Ой.
[9] Турраи – кокил.
[10] Пашмин – оддий мато, бўз.

* Манба: Хитой халқ республикаси Шинжон уйғур автоном ўлкаси уйғур мумтоз адабиёти тадқиқот жамияти томонидан “Шинжон халқ нашриёти”да турли йилларда нашр қилинган китоблардан фойдаланилган.

Манба: «Жаҳон адабиёти» журнали, 2018/2

Uyg‘ur mumtoz adabiyoti va uning vakillari ijodiga Jaloliddin Rumiy, Abdurahmon Jomiy, Sa’diy Sheroziy, Nizomiy Ganjaviy, Nizomiddin Alisher Navoiy, Boborahim Mashrab kabi buyuk shoir va mutafakkirlarning ijodi katta ta’sir ko‘rsatdi.

“Uyg‘ur shoirlari ijodini Alisher Navoiyning badiiy merosisiz tasavvur etish mumkin emas. Xususan, XVII–XIX asrlarda ulug‘ ustozga shogirlikni orzu qilmagan uyg‘ur shoiri yo‘q desak, mubolag‘a bo‘lmaydi”, deydi bu haqda adabiyotshunoslar.

Quyida turli davrlarda yashab, uyg‘ur she’riyati rivojiga munosib hissa qo‘shgan turli shoirlar ijodidan namunalar e’tiboringizga havola etilmoqda.

UYG‘UR MUMTOZ SHE’RIYATIDAN
Uyg‘ur tilidan Omonbek Jalilov tabdili

Muhammad Siddiq ZALILIY
(XVII asrning oxiri va XVIII asrning ikkinchi yarmi)

* * *

Seni Layliyu Ra’nodek ajoyib dilrabo derlar[2],
Meni Majnuni hayrondek ko‘yingda bir gado derlar.

Ajabdur ey shahi xo‘bon kechayu kunduz ishqingda,
Hamisha men navo qilsam, dog‘i sen benavo derlar.

Boqibon el sori, jono, yuzingdin bir niqob olsang,
Ruhingni chun mohi anvar, tajalliyi Xudo derlar.

Tabassum aylabon toki, nazar qilsang go‘ristong‘a,
Turib go‘rida barcha murda, unga hasrato derlar.

Ko‘rubon ba’zi oshiqlarki, halqa-halqa zulfingni,
Azaldin birga solg‘on bu hama zanjiri po derlar.

Yurib so‘rdim tabiblardin nadur bu dardima darmon,
Tabib ayturki, ey nodon, bu dardni bedavo derlar.
Otining xoki rohiga Zaliliy yuzini surdi,
Nido keldiki qasringdin, ko‘zing sur, to‘tiyo derlar.

NAVBATIY
(XVII asrning oxiri va XVIII asrning birinchi yarmi)

* * *

Chiqdi nogoh mahvashi turfa nigori o‘zgacha,
Ochilib, chun lola ahmar, guluzori o‘zgacha.

Ikki shahlo ko‘zlari ko‘nglim qushini qildi sayd,
Mubtalo aylab mani yori nigori o‘zgacha.

Otdi mujgon o‘qlari payvasta qoshin yo qurub,
Tegdi novak o‘qlari, qildi qarori o‘zgacha.

Na iloj aylay yoronlar, dard o‘ldirdi mani,
Barcha dardlar bir sari, o‘q zaxmkori o‘zgacha.

Yastanibdur mohitobon chehrasin pinhon etib,
Ajdaho yanglig‘ iki zulfi, nigori o‘zgacha.

Muddao qo‘ymas aning husnin tamosho qilg‘ali,
Ikki saf lashkar turubdur, sad hazori o‘zgacha.

Muddatidur muntazirdurmen jamoliga aning,
Rahm etgay deb qilurmen nola zori o‘zgacha.

Kelmagay olamga andog‘ nozanin makkoraye,
Bir tarahhum zolimi hardam shikori o‘zgacha.

Kecha-kunduz men jamoli shavqida bo‘ldim xabar,
Koshki, bu Navbatiyga yo bo‘lsa yori o‘zgacha.

Xoja Yoqub Arshiy
(1685–1756)

* * *

Jilvagar bo‘ldi mango bir kanizaki nozukkina,
Kokuli har yon sochilg‘on, qop-qora ko‘zlukkina.

Yoshlig‘ aylarmu va yo sho‘xluq qilurmi, bilmadim,
Lobalar ko‘rguzmish ul har lahza yuz turlukkina.
Lablaridin jon berurda nozi ishvasin ko‘rung,
Jon olurda yo‘q emish mundog‘ yana chobukkina.

Sabzai gul rangida bir hol yo‘qdur yozu qish,
Turfadurkim, qip-qizil mangzi[3], qoshidur ko‘kkina.

Aytib erdi bir kuni, kelgil xumoringni yozay,
Deb ekan, borsam umid aylab, bori o‘trukkina.

Sho‘xluq ijnos etib, bilmay nechadin tutma sahl,
Garchi o‘g‘lonvash erur ul, bo‘lsa ham so‘zlukkina.

Sho‘xi javlon, jilvai kofir, shevasi sayyodliq,
Sarvi qad, siymin zaqan, ham orazi o‘tluqqina.

Nimcha noranji, qizil ko‘nglak, boshida qarqara,
Sunbuli beshdin o‘rulgan, tol chibiq bo‘rklukkina.

Arshiy, yoshlar vasfida yoshliqliqingni qo‘ymoyin,
Louboliq[4]din deding so‘zlar, bu emdi shukkina[5].

Futuhiy
(XVII asrning oxiri va XVIII asrning birinchi yarmi)

* * *

Bir kichik dilbar ko‘rib men qomati nozukkina.
G‘uncha lab havasta erur qip-qizil o‘nglukkina.

Garchi yoshidur kichik, shirin labi asru suchuk,
Har boqishda ko‘zining iymosi bir turlukkina.

Ashkdek bir yerda samo’-jilva aylab har taraf,
Qirmizi ko‘nglak ichida tor tishik bo‘rklikkina.

Kulmusub dedi manga: bir kun sanga rahm aylagum,
Ko‘zidin bildimki, ermas xandasi o‘trukkina.

Navmid[6]im erdi bu yolg‘on va’dasidin surulub,
Yosh bolalar ichra ko‘rdim nogahon surlukkina.

Ixtiyor etdim ayog‘in o‘fkali, qilmay qabul,
Seskanib qochdi samandin sakratib chobuk[7]kina.

Chunki ko‘rdim muncha makru shevalar andin dedim,
Ey Futuhiy, un chiqarmay endi bo‘lg‘il shukkina.

Mahzun
(XVIII asr)

* * *

Gul yaqo chok ayladi, ruxsori olingni ko‘rib,
Sarvi ar-ar titradi nozuk niholingni ko‘rib.

Yangi oy qon yig‘ladi, ermas shafaq charx uzrakim,
Qomatin xam aylabon, mushkin hilolingni ko‘rib.

Sayr etib ko‘nglum qushi bog‘landi zulfung domig‘a,
Dona yanglig‘kim, labing ustida xolingni ko‘rib.

Xizr suyi birla Iso yoshunib bo‘ldi xijil,
La’ling ichra nogahon shirin zilolingni ko‘rib.

Bir nafas jon turmasun tanda, sani gar ko‘rmasam,
Xizr umridur mango o‘lsam jamolingni ko‘rib.

Jannat ul-firdavs aro san bo‘lmasang, ey mahjabin[8],
Tong emasdur kechsam andin chun visolingni ko‘rib.

Ey ko‘ngul, ko‘yida bo‘lding necha yildin notavon,
Rahmisi kelmasmu bir ozurda holingni ko‘rib.

Ahli dunyoning ipak to‘nini qilma orzu,
Ey faqir, shukr et, chu bo‘lg‘on eski sholingni ko‘rib.

Mahzuno, may istasang sindur ko‘ngulni, bo‘l gado,
Dayr piri may berur, singan safolingni ko‘rib.

Qalandar
(XVIII asrning o‘rtalari – XIX asrning birinchi choragi)

* * *

Ilitdi ko‘nglumni Xo‘tanda bir ajoyib dilbari,
Ul parivash nozanin bir boqmadi oshiq sari.

Kim ko‘ribdur bu jahon ichinda mendek zorni,
Yurak-bag‘ri kabobu ko‘zlari xunborni.

To sanga berdim ko‘ngilni, ey mahi nomehribon,
Ko‘rmadi hech kim bu olam ichra mendek xorni.

Ne bo‘lur qatl aylasang sen Haydari karrordek,
Shum raqibu zolimu xunxorai badkorni.

Ne iloj aylay, musulmonlar, men ul sayyodga,
Jon qushumg‘a dom etibdur turrai[9] tarrorni.

Ne bo‘lurkim manga ham bir iltifote aylasa,
Lutfung ila qul qilibsen mo‘minu kufforni.

Qilmadi Jamshidu Iskandarga bu dunyo vafo,
Cholg‘il, ey mutrib, rubobu, qonunu setorni.

Davr agar sursang Sulaymonday, ey oliy guhar,
Qildurur oxir sani, bu charxi nohamvorni.

Topmadim izlab, Qalandar, dahr aro boshdan ayoq,
Degali rozi dilim bir sohibi asrorni.

Oxund Mulla Mashhuriy
(XVIII asr)

* * *

G‘uncha la’lingg‘a, ey shirin dahan, suygum kelur,
Bog‘i husningg‘a kiribon g‘unchalar uzgum kelur.

Tiyra xotir hamnishinlardan yer uzra men malul,
Osmon uzra chiqib oylar bilan yurgum kelur.

Bo‘lmasa la’li shakarboring baham men tashnaga,
Qand suvni ichmayin, hasrat suvi ichgum kelur.

Dudi ohimni mening o‘rlatma, och sham’i jamol,
Mendumen parvona, diydor o‘tida kuygum kelur.

O‘tmagil tunda ravon salqinidek umri aziz,
Ostoni yorda bir necha kun turg‘um kelur.

Gul sovuq salqindan ochilur, dog‘i men gul kabi,
Xasm yetkursa sovuq so‘z, gul kabi kulgum kelur.
Ahli dunyo, ahli faqir bu ikov holin ko‘rub,
Zar qabolarni qo‘yib, pashmin[10] qabo kiygum kelur.

Shum g‘animlar yuzidan yaxshidurur o‘lum yuzi–
Kim, raqibi shum ro‘larni ko‘rub o‘lgum kelur.

Kufrdur ahli tariqat mazhabida kim, riyo,
Xudnamo zohidlarni Mashhuriy o‘lturgum kelur.

Gumnom
(XVIII asr)

* * *

Qoshing ko‘rgach, nechuk aylanmayinkim qiblagohimdur,
Ayog‘ingga nechuk bosh urmayinkim sajdagohimdur.

Labing istab nedan jon bermayin obi hayot andin,
Yuzing ko‘rgach, nechuk ko‘z ochmayin barqi mohimdur.

Chekib uchqinlar urg‘on oh bila boshimg‘a chirmashqon,
Gadolig‘ shahliqig‘a boshima zardan kulohimdur.

Yuzing hajrig‘a sabr etmay, o‘t uzra mushki tushgandek,
Emas holing yopushgan mardumi chashmi siyohimdur.

Yuzingni g‘ayridan asrab, kun oldin abr tutgandek,
Soching ermas, yuzing atrofi uzra dudi ohimdur.

Nedin sarvi qadingni gulshani jonda makon etmay,
Alif qaddingni jonim ichra berkitgan ilohimdur.

Chamanda gul, falakda axtar ermas qon yutib afg‘on,
Yurakdur yeru ko‘kda husning axtarg‘an nigohimdur.

Raqiblardan g‘amim yo‘q, bersa rohat g‘amzaye chashming,
Ani barham urarg‘a kipriging hayli sipohimdur.

Neturdum jonu ko‘nglim begumon, sendan gumon etdim,
Sevingandek topib gavhar, shakar xanding guvohimdur.

IZOHLAR

[2] Xuddi shunday matlali g‘azal B.Mashrabda ham uchraydi.
[3] Mangzi – yuzi.
[4] Louboliq – yo‘qlik.
[5] Shukkina – indamay turish.
[6] Navmid – noumid.
[7] Chobuk – chavandoz.
[8] Mahjabin – Oy.
[9] Turrai – kokil.
[10] Pashmin – oddiy mato, bo‘z.

* Manba: Xitoy xalq respublikasi Shinjon uyg‘ur avtonom o‘lkasi uyg‘ur mumtoz adabiyoti tadqiqot jamiyati tomonidan “Shinjon xalq nashriyoti”da turli yillarda nashr qilingan kitoblardan foydalanilgan.

Manba: “Jahon adabiyoti” jurnali, 2018/2