22 декабрь  — атоқли олим ва давлат арбоби Аҳмад Заки Валиди Туғон (1890-1970)  туғилган кун

Аҳмад Заки Валиди Туғон «Хотиралар»и ҳар бир кишига миллат учун қандай хизмат қилиш кераклигини уқдирувчи бир китобдир, васиятдир. Бугун ушбу китобдан юртимиз тарихига тегишли айрим парчаларини тақдим этмоқдамиз. Айтиш лозимки, 22 йил аввал «Шарқ юлдузи» журналида босилган хотираларни таржима қилган фидойи олим Шерали Турдиев  кириш сўзида таъкидлаган мана бу сўзларни бугунги кундаям афсус билан такрорлашимиз мумкин: «Шу кунга қадар Аҳмад Заки Валиди Туғон деган инсонни юртимизда саноқли одам биларди…» Орадан шунча вақт зтиб,  «биларди»ни «билади» десак ҳам хато қилмаймиз.

Шерали ТУРДИЕВ
ЗАКИ ВАЛИДИ ТУҒОН ВА «ХОТИРАЛАР» ҲАҚИДА

Шу кунга қадар Аҳмад Заки Валиди Туғон деган инсонни юртимизда саноқли одам биларди. Ойни этак билан ёпиб бўлмаганидек, яккамафкурачилик замони корчалонлари тарихдан унинг номини ўчиришолмадилар. Дунёни туркка, туркни дунёга танитишда беқиёс ишлар плиб борган бу зот жаҳон туркшунослик фани тарихида ўчмас из қолдириб, уларни якдилликка даъват этиб, ҳур фикрли одамлар қалбидан мустаҳкам ўрин эгаллаган эди. Шунданми, ҳуррият эпкини эсиши ҳамоно атоқли ёзувчимиз Асқад Мухтор ўзининг «Изчил руҳ» деган мақоласида бу номни ўзбекларга бирмунча танитди ва Заки Валиди хусусида қуйидаги сўзларни айтганида минг бора ҳақдир: «Ҳолбуки, у жаҳон тилларида (араб, турк, немис, венгер, француз, инглиз) тўрт юздан ортиқ асар эьлон қилган, агар шу руйхатнинг ўзинигина кўздан кечирсак ҳам бу зот олдида қанчалик қарздор эканлигимизни сеза оламиз… Дунё тилларида чиққан бу асарлар халқимизнинг маданий меросини жаҳон миқёсида тарғиб қилишда қандай мавқе тутганини ўзингиз мушоҳада қилиб кўринг… Заки Валиди ҳаёти — туркий халқлар миллий маданияти учун катта қадрият эканлиги исботга муҳтож эмас. Ўзбекистон мустақил давлат сифатида жаҳонга юз тутмоқчи экан, бу катта истиқболга у бақувват иқтисодиёти билангина эмас, бутун маънавияти, бутун маданий мероси ва миллий қадриятлари билан чиқиши керак. Бу йўлда бизда мана шундай руҳий изчиллик намуналари мавжуд».

Катта қарздорлик ҳисси бизнинг Заки Валиди таржимаи ҳолига тўхтаб ўтишимизни тақоза этаётир. У 1890 йилнинг 10 декабрида Бошқирдистонда, зиёли оилада таваллуд топган. Ўтоқдаги мусулмон диний мактабини тамомлаб, Қозондаги Қосимия диний педагогика илмгоҳига ўқишга киради. 1910—13 йиллар ичида мазкур илмгоҳда туркий халқлар тарихи ва араб адабиёти фанидан талабаларга сабоқ беради. Шунинг баробарида Қозон университетида сиртдан ўқий бошлайди. «Турк ва татар тарихи» (1912 й.) деган илк китобиёқ унга шуҳрат келтирди, замонасининг машҳур олимлари эътиборига тушди. 1913 йили уни Қозон университети тарих ва археология жамияти шарқ қўлёзмалари ва осори-атиқаларини ўрганиш учун Фарғона водийсига илмий сафарга жўнатади. Худди шу мақсадларда у 1914 йили Россия Фанлар Академияси ҳамда Марказий Осиё ва Узоқ Шарқни тадқиқ этиш халқаро жамияти йўлланмаси билан Бухоро амирлигида бўлади. Волгабўйи ва Марказий Осиёда яшаётган туркий халқлар тарихи, турмуши ва маданияти ҳам зукко олим диққатидан четда қолмайди.

Заки Валиди обрўси мусулмон халқлари ўртасида тобора ошиб боради. Илмий сафарлари чоғида бир вақтлар дунё тараққиётини белгилаб берган туркий қавмларнинг чоризм истилоси туфайли ночор яшаётгани, мазкур миллатлар тарихи унутилаётганини чин юракдан сезади, ачинади, пировардида сиёсат билан шуғулланишга мажбур бўлади.

1916 йили уни бошқирдлар Санкт-Петербург Думасига вакил қилиб сайлашади. Шу йилларда ўтган мусулмонларнинг турли-туман конгрессларига бош-қош бўлади, катта ташкилотчилик қобилиятини намоён этади. 1917 йили туркистонликлар Заки Валидини Москвада бўлиб ўтган Русия мусулмонлари конгрессига ўз вакили этиб жўнатадилар.

1917—19 йилларда у Бошқирдистон ҳукумати бошлиғи ва ҳарбий нозири вазифасида ишлаб, киндик қони тўкилган тупроқни босқинчилар зулмидан халос этишда жонбозлик кўрсатади. Ленин, Сталин, Троцкий, Рудзутак каби сўзи бошқа, иши бошқа Совет ҳукумати раҳбарлари билан учрашиб, миллий масала, миллий дахлсизлик борасида қизғин баҳслашади. Миллий масалани адолатли ҳал этиш хусусида берган бот-бот таклифлари инобатсиз қолдирилади, аксинча большевикларнинг зулм ва зўравонлиги ваҳшиёна тус олаётганини кўради ва уларга қарши очиқча курашга ўтади. Бошқирдистон мустақиллиги учун қилган курашлари кутилган натижани бермагач, бошқа туркий халқлар билан ҳамжиҳатликда ҳаракат қилишга умид боғлайди. Шу ниятда у Шарқ халқлари Конгрессида қатнашиш учу.н яширин суратда Бокуга келади. Уиинг ишида бевосита қатнашмаса-да, тўлиқ ахборотга эга бўлади, халқ орасида нуфузи баланд раҳбарлар билан учрашади. Конгресс тамом бўлиши ҳамоно Хивага келади. Бухоро, Қарши, Шаҳрисабз, Самарқанд, Тошкентда бўлиб, туркистонликларнинг қаршилик кўрсатиш ҳаракатига қўлидан келганча мадад беради, майда ички низоларни бир четга суриб қўйиб, Советлар деб аталмиш ёвга қарши биргаликда кураш олиб боришга тарғиб-ташвиқ қилади. 1923 йилда Заки Валиди Туркистон озодлиги халқаро аҳамиятга молик масала экани, унга жаҳон жамоатчилиги диққат бериши лозимлигини уқдириш учун дўстлари таклифига кўра чет элга қочиб кетади. Хорижда туриб, туркий халқларнинг барибир озодликка эришажагига ишониб яшайди, чинакам мустақилликни қўлга киритиши учун бор имкониятини ншга солади.

Заки Валиди 1923 йилда Машҳадга, сўнг Кобулга боради. Ҳиндистонда бўлганида ҳам миллий озодлик ҳаракатини тўғри йўлга солиш чораларини излайди. Лекин Буюк Британия ҳукумати унинг сиёсат билан шуғулланишига тўсқинлик қилади. Шундан сўнг у Саудия Арабистонига бориб, мусулмонликнинг бешинчи фарзини ҳам тўкис бажариб, Европага йўл олади.

1924 йилда Заки Валиди Париж ва Берлинда туркистонлик муҳожирларнинг жамоатчилик ташкилотини тузишга саъй-ҳаракат қилгани, бу тўғрида Миллатлар Лигасига ҳам бир неча марта мурожаат этгани хорижий манбаларда рақамланган. 1925 йилда у Туркия мамлакати раҳбарлари таклифига биноан бу ерга келади ва Истамбул университетида талабаларга турк тарихи бўйича сабоқ беради. 1932 йили Анқарада бўлиб ўтган тарихчилар Конгрессида у турк тарихини ўргатиш бўйича маҳаллий тарихчилар билан баҳслашнб қолади. Пировардида у яна Европага кетиб, аввалига Вена, кейинчалик Хеттинхен университетида шарқшуносликка оид илмий-текшириш ишларини давом эттиради. Европадаги бир қатор илмий жамиятларга аъзоликка сайланади, йирик туркшунос сифатида дунёга танилади. У 1939 йилда яна Туркияга қайтиб келиб, Истамбул университетининг умумий турк тарихи кафедраси профессори вазифисида илмий фаолиятини датом эттиради. Заки Валиди 1970 йилнинг 26 июлида боқий оламга юз ўгирган.

Бу зотнинг таржимаи ҳоли мана шундан иборат. Аммо сермазмун ҳаёт йўлининг шарҳи катта бир китобга жо қилинган — у «Хотиралар» деб номланиб, 1969 йили Истамбулда нашр этилган. Китобни варақлаганингизда унинг умри изтироб ва умид билан ўтганига гувоҳ бўласиз. Турк халқлари мустақиллиги, ҳурриятини Заки Валидисиз тасаввур этиш мумкин эмаслигини англайсиз. Мустақиллик учун кураш, уни муҳофаза қилиш, турк халқлари қудрати, бойлиги, маданиятини дунё аҳлига танитиш учун киши қандай кўламда ишлар олиб бориш кераклиги борасида катта сабоқ оласиз Йирик олим ва йирик сиёсатчи Заки Валиди ўз китобида туркистонликларнинг миллий истиқлол йўлидаги курашлари, мағлубиятга учраши сабабларини, Туркистон демократияси ва федерацияси, парламентар давлат тузишда жадидлар, кадетлар ва федералистларнинг қарашлари, уларга бўлган муносабатини рўй-рост ёритган, большевикларнинг, Совет давлати раҳбарларининг риёкорлик сиёсатини фош қилган. Маккорона сиёсат замирида бутун бошли халқларни руслаштириш ётгани, унинг олди олинмаса шовинистик кайфият Осиёнинг ич-ичига кириб бориши, ҳатто олис Африкага ҳам тарқалишини башорат қилади. Йиллар ўтиши билан бу закий инсоннинг башоратлари тўғри чиққанига амин бўлдик. Хуллас, «Хотиралар» ҳар бир кишига миллат учун қандай хизмат қилиш кераклигини уқдирувчи бир китобдир, васиятдир. Биз журнал имкониятларидан келиб чиқиб, мазкур асарнинг фақат юртимизга тегишли ўринларинигина таржима этиб, чоп қилаётирмиз. Ва бундан кейин катта-катта кўчалар, қатор маданий-маърифий масканлар Аҳмад Заки Валиди Туғон номи билан муҳрланишига умид қилиб қоламиз. Зеро, бу биз учун ҳам фарз ҳам қарздир.

Заки Валиди ТУҒОН
«ХОТИРАЛАР» КИТОБИДАН
Шерали Турдиев таржимаси

ТУРКИСТОНГА ИЛМИЙ САЁҲАТИМ

Туркистонга биринчи илмий саёҳатим. Қозонга келишим биланоқ Катанов (1) менга… тарих, археология ва этнография кузатишлари олиб боришга Туркистонга, Фарғона вилоятига юбориш учун йўлланма ҳақларини тўлаш хабарини айтди. «Қосимия»да муаллимликдан ва имтиҳонларга тайёрланишдан озод қилиб, саёҳат этиш имкониятини берганлигини хурсандчилик билан қабул қилдим. Тошкентга келиб тушган кунимоқ ишим ўнгидан кела бошлади…

1914 йилнинг мартига қадар давом этган бу саёҳат вақтида мен Фарғона, Самарқанд ва Бухоро вилоятларида қўлёзма асарлар, шахсий кишилар қўлларида бўлган манбаларни изладим. Мамлакат хўжалиги, тарихи, географиясига оид бир талай муҳим вақф (2) қоғозларини ҳам, бошқа баъзи бир диний гуруҳларнинг киримлари ёзилган ҳужжатларни, мол ҳақларининг ўзгаришини кўрсатувчи маълумотларни ҳам йиғдим. Фарғонада кўчманчи ўзбеклар тўғрисида этнографик маълумотлар тўпладим. Бу саёҳатим тўғрисида «Бир турк олимига нисбатан кўрсатилган ҳурмат белгиси» деган сарлавҳа остида Туркия матбуотида («Турк юрти») ҳикоям босилди. Март ойида Тошкентга келгач, «Туркистон археология жамияти» уюштирган бир йиғилишда саёҳат давомидаги ишларим ҳақида маъруза қилдим. Унда Туркистон губернатори генерал Сухомлинов менга илиқ сўзлар айтиб: «Бу бизнинг мусулмонлар орасида маърифатни ўстириш йўлидаги ишларимизнинг хайрли кўриниши», деди. «Туркестанские ведомости» расмий газетасининг мудир ўринбосари Александр Александрович Семёнов мени Тошкентда олиб қолишини айтди. Мен ўқишни давом эттирмоқчиман, деб рози бўлмадим. У менинг саёҳатим натижалари ҳақида Петербургга хабар қилган. Шу орқали Россия Фанлар Академияси билан Ўрта Осиёни ўрганиш халқаро жамияти номидан бундан кейин ҳам илмий текшириш олиб бориш учун мени жалб қилишлари тўғрисида хат олдим. Буни Фанлар Академиясининг аъзолари, профессор Бартольд, Радлов, К. Залеман (3) уюштирган эдилар.

Мен бу саёҳатим давомида Тошкент, Фарғона, Самарқанд ва Бухорода жуда кўп дўстлар орттирдим. Уларнинг аксарияти… Туркистон маданияти, кейинроқ сиёсий ҳаётимдаги фаолиятимда асқотди ва улар билан бўлган бу дўстлигим қалбимда жуда кўп унутилмас хотиралар қолдирди. Шулардан бири, чор офицери, полковник, келиб чиқиши жиҳатидан бошқирд бўлган Абубакир Диваев қозоқ, қирғиз халқлари этнрграфияси бўйича кўп фойдали асарлар нашр қилди. У мени Тошкентда подшо аскарлигида хизматчи бошқирд офицерларидан Кочаков ва татарлардан генерал Еникеев, Самарқандда қирғизлардан генерал Колчанов ва Мирбадалов (4), бошқирд Акимбатов билан таништирди. Қаерга борсам ҳам ўша ерда Абубакир аканинг мени таништирувчи ва йўлловчи хатларини кўрдим. Қозоқлардан ўша вақтларда гимназия талабаси, кейинроқ коммунист Назир Тўрақул (Тўрақулов), Тошкентдан Петербург университети ҳуқуқ бўлими талабаси Мустафо Чўқаев, ўзбеклардан кейинроқ шоир бўлган Абдулҳамид Сулаймон, яна Тошкентдан, келиб чиқиши нўғайлардан бўлган тарихчи Пўлат Соли, ўзбеклардан Мунаввар қори ва Убайдулла Хўжа, Самарқанддан Маҳмудхўжа Беҳбудий, Бухородан Аҳмаджон Махдум, яна, қирғизлардан бошланғич мактаб ўқитувчиси Еназақ ўғли Иброҳим ҳам шулар жумласидандир.

Туркистонда танишган шахслар орасида Назир Тўрақул билан Абдулҳамид Сулаймон (Чўлпон) менга алоҳида яқин дўстлар бўлдилар. Назирнинг отаси Тўрақул Фарғона губернаторининг таржимони эди. У баъзи қимматли қўлёзма асарлар тўплаган. Қўлига тушган китобни ўқир, ҳар ўқиган муаллифнинг таъсирига берилар эди. Мен эса унга инсон ўзининг қисқа бир умрида китобларни муайян бир мақсадда ўқиш кераклигини, одам шу вақтдагина ютуққа эришажагини айтдим. Менинг бу фикримни у 15 ёшлик ўсмир бўлган шоир Чўлпон онгига сингдиришга ҳаракат қилган, ўзи (яъни Тўрақул) эса катта мансабдор ва кайфи ўзгариб турадиган одам бўлганлигидан, бу одатга ўрганолмаслигини, тартибга кўникиши қийинлигини айтди. Назир ўша вақтда ватанпарвар туркчи эди. Истамбулда чиқадиган «Турк юрти»ни ўқирди. Кейинроқ коммунист бўлди. Жиддада рус элчихонасида ишлади. Турк тили масалалари тўғрисида мақолалар бостирди, миллий маданиятга содиқ қолди, шунинг учун ҳам Советлар тарафидан ҳукм этилган кишилар қатори йўқ қилинди.

Кейинроқ ўзбекларнинг энг буюк шоирига айланган Чўлпон ўша вақтда 15 ёшларда бўлган бўлса керак. Менга тарих китобимни ўқиб, илҳомланганлиги ва фикрдошлик қилишимни айтиб, хат ёзди. Андижонга, уйларига меҳмонга таклиф қилди. Мен Назир Тўрақул билан уйларига келгач, бой-бадавлат бўлган унинг отаси Сулаймон баззоз маслаҳат қилмай уйига меҳмон чақирган ўғлидан норозидай бизни бироз совуқ қаршилади. Абдулҳамиднинг уйда йўқлиги ҳам хунукроқ бўлди. Абдулҳамид отасига бизни таклиф қилганини айтмаган экан. Шунда мен отага қуйидаги маънодаги бир форсча шеър айтдим: «Булбулигўё деган бир қуш бўлар экан, у сайраганда бошқа қушлар ҳам эриб кетар экан». Зеҳнли Сулаймон акага шеър таъсир қилди шекилли, бизни аввал анча совуқ қаршилаганига қарамай кайфиятини дарров ўзгартириб: «Сизлар энди ўғлимнинг меҳмони эмас, менинг меҳмонимсизлар», деб меҳмонхонага қайтиб кетишимизга йўл бермади. Буюк турк шоири Чўлпоннинг отаси форсий адабиётни ниҳоятда ҳурмат қиларкан. Ўзимни таништирдим, йўлланма қоғозимни кўрсатдим… Буюк ўзбек шоирининг ўзи билан ҳам, унинг меҳмондўст отаси билан ҳам танишиб олдик. Назир Тўрақул туркчани билишдан ташқари, форсий адабиётни ҳам тушунар ва ҳурмат қилар  эди. Сулаймон ака билан хайрлашдик, у кишининг менга қилган совғаларини онамга олиб бордим…

Петербургда мен Академиянинг Осиё музейида Европа кутубхоналарининг каталогларини текшириб, 1845 йилда Фрейнд нашр қилган қадимги ислом асарлари каталогларига ёзилган изоҳлар билан машғул бўлдим. Шу вақтлардаёқ бошқирд ва нўғайларнинг тарихи тўғрисида материал тўплаш учун Фанлар Академиясининг архивида ишладим. Биринчи Туркистон саёҳатим ҳақидаги ҳисоботим Россия археология жамиятининг Шарқ бўлими нашр этган «Қайдлар»да босилиб чиқди. Бартольд менга, гимназияни битириш имтиҳонларини топширолмасам, иккинчи йўлни тавсия этмоқчи бўлди. Петербург университетининг шарқ факультетига жойлаб ўқитишни, ўз ишхонасида ташкил бўлган «Ўрта Осиёни ўрганиш халқаро жамияти»га ишлашга жалб қилишни ва исломий асарларни ўрганиш учун Ғарбий Европа мамлакатларига юборишга ваъда берди. Унинг фикри бўйича мен 1914—1917 йилларда Германия, Австрия, Париж ва Лондонда шуғулланишим керак эди. Уруш бошланиши билан амалга ошмаган режалар менга келажак тўғрисида орзуланиш завқини берган бир идеал бўлди. Яъни, турк қавмлари, ислом маданияти тарихини ўрганувчи бир шарқшунос олим бўлажакман. Нега мен Говорттнинг тарихимиз ҳақидаги инглизча китобини, шарқшунос Фрейнднинг лотинча асарларини ўқишлик даражасида инглизча ва лотинча ўрганмайман энди, деб ўйладим. 1914 йилнинг ёзида бу тилларни ўрганиш тўғрисида қатъий қарорга келдим.

Туркистонга иккинчи илмий саёҳатим. Россия Фанлар Академиясининг мени Туркистонга илмий текширишлар олиб бориш учун юбориш хабарини эшитган дўстларим орасида энг кўп суюнгани Иброҳим Ақчурин бўлди. Менга омад тилаб, станциягача кузатиб қўйди. Бухорога келгандан кейин бош вакил Насрулло Қушбегини кўрдим. Қарши шаҳрига келганимда мени подшонинг Петербургдан юборилган бир юқори мартабадаги амалдори деб ўйлаб, чет эл ишлари вазирлигининг элчихона биносига жойлаштирдилар. Жуда катта ҳурмат ва эҳтиром кўрсатдилар. Олд меҳмонларни қабул этувчи мезбонни ҳам тайинладилар. Шаҳрисабзга келганимдан кейин бу вилоят валийси (беги) турк ва мусулмон  бўлганлигимни била туриб, менга айтган  сўзларини таржимон орқали русча англатмоқчи бўлди. Бу ортиқча машаққатни кераги йўқлиги ва русча сўзлашмаслигимни айтганимдан кейин анча қаноатланди. Май ойида Қарши шаҳри бозорида ашқол-дашқол сотиб турувчи бир одамни кузатдим. У ҳар хил дори- дармонларни ўраб беришга эски туркча китоб варақларини ишлатар эди. «Бу қоғозларнинг бошқа бетлари қаерда?» деб сўрадим. У эски китобдан йиртиб олган экан. Қуръоннинг туркча қилинган таржимасининг айрим саҳифалари бўлган бу қоғозларни Бухоро пули билан 20 тийинга сотиб олдим. Бу асар туркий тилнинг ислом давридаги энг қадимгиси бўлиб чиқди. Шарқшунослардан Бартольд ва Залеман ҳам бу ҳақда мақолалар ёздилар. Сўнг бу  асарнинг қолган қисмлари — Эронда илҳонийлар ва Олтин Ўрдада Жўчи ўғиллари даврида ёзилган нусхалари Истамбулда топилди. Қуръоннинг энг бурунги таржималари ҳақида мен инглиз тилида бир асар нашр қилдим. Бухоро хонлигидаги илмий текшириш ишларини тамомлаб, Тошкентга келгач, губернатор ёрдамчиси А. А. Семёнов (5) ўша Қуръон саҳифаларини жуда қимматбаҳо пулга сотиб олишини айтди. Мен унга: «Фанлар Академияси учун олдим, ўша ерга топшираман», дедим. А. А. Семёновнинг бу ниятимни мақтаб, Бартольдга хат ёзганлигини кейинчалик билдим… (Кейинчалик) Профессор Семёнов Тожикистон Фанлар Академиясида ишлади ва Туркистонда қадимдан яшаётган эронийлар тарихига оид кўп муҳим асарлар бостириб чиқарди. Руслардан фан билан шуғулланган ва ўша вақтлардаёқ юқори даражадаги давлат вазифаларида ишлаган инженер Кастальский билан Вяткин (6) ҳам шу даврда Самарқандда яшарди. Улар ҳам жуда кўп қимматли асарлар тўплашган. Қаршида сотиб олган бир асар Маҳмуд Восифий (7) номли муаллифга тегишли бўлиб, унда ўн олтинчи аср бошида, Темур авлодлари даврида Ҳиротнинг ижтимоий ва маданий ҳаёти тасвирланган экан. У замондаги жамият ҳаётини, айниқса, шоир Алишер Навоий ва унга яқин бўлган давранинг турмушини тасвирловчи бу асар жамият ва маданият тарихини ўрганувчи олимлар учун ниҳоятда қимматбаҳо бир манба бўлиб хизмат қилажак. Ичида кўп бетамиз ҳикоялари ҳам бўлган бу китобни Россия Фанлар Академияси чиқарди. Шаҳрисабзга келгач, бу ердаги Темур авлодлари даврида қурилган биноларга нақшинланган ёзувларнинг нусхаларини олдим. Уларга тўла изоҳлар ёздим. Руслар Бухорони босиб олганидан кейин 50 йил ўтса ҳам, Туркистоннинг энг буюк қурилиш обидалари бўлган бу бинолардаги ёзувларнинг фотосуратлари босилиб чиқмаган…

Шарқий Бухорога саёҳатим. Июнь бошида Ғузорга келгач, амирнинг амакиси бўлган Саид Акрам тўра, вали (ҳоким) бўлишига қарамай мени жуда ҳурмат билан кутиб олди. Ҳукмдорлик қилган амакиваччаси Амир Олимхондан бу одам қаноатланмас эди… Саид Акрам тўра менга ўз саройида қолиб, ўғилларига муаллимлик қилишни, русча ўргатишни таклиф қилди… Инглиз офицерлари Кономи билан Стударт (аслида   Конноли ва Стоддарт. ХДК изоҳи) ни   ўлдиртирган кекса Амир Насруллонинг (1928—1860) руслар тарафидан ишланган бир расми борлигини  билиб қолгач, шуни топиб юборишимни илтимос қилди. Кейинчалик ўша расм туширилган Ханиковнинг китобини топиб, юбордим. У киши русларни ёмон кўрар эди. Ундан кейин Сариосиёга келдик. Бизнинг (яъни бошқирд. ХДК изоҳи)  достонларимизда Етели Бойсун номи билан машҳур бўлган ҳам достон қаҳрамони Алп Банзи Буйранинг (Алпомишнинг) туғилган ери, буйрак ва қўнғирот кўчма қабилаларининг асл ватанлари ҳисобланган Бойсуннинг беги билан танишдим. У менга бир кунда олти хил овқат қилиб едирди… Зиёли бир йигит бўлган Сариосиё беги Исҳоқбек менга қадимги турк суфийларининг ва Аҳмад Яссавийнинг асарларидан ташкил топган, мен шу кунга қадар билмаган эски, лекин тўла бўлган бир тўплам берди, уни ўзимга совға қилиб бергани учун Фанлар Академиясига топширмадим. Кейинчалик йўқолди. Топширсам йўқолмас эди.

Саёқатимнинг натижалари. 14 июлда (1914 йил) Қаршига келгач, Россия-Германия уруши эълон қилинганини эшитдим, мен ҳарбий сафарбарликка илинатурғон бўлсам ҳам Петербургдан расмий хизматчи сифатида жўнатилганим учун қайтишга шошилмадим. Бухорода текшириш ишларини давом эттирдим. Мен ҳам бошқаларга ўхшаб бу урушда Туркиянинг Германия томонида бўлишини хоҳлар эдим. Бу тўғрида бухороликлар билан кўп сўзлашардик. Насрулло қушбеги мени амирнинг саройига олиб келиб баъзи китобларни кўрсатди. Лекин бу ҳақда ҳеч ерда ёзманг ва бировга гапирманг, деб тайинлади. Бухорода учратган муҳим асарлардан бири XVII асрда Қозонда нашр этилган, Маҳмуд Вали тарафидан жуда пухта ёзилган жуғрофия китоби эди… Бундан бошқа яна Бухоро ва Хуросоннинг ўн еттинчи асрдан кейинги тарихига оид бир неча муҳим асар топдим. Шуларнинг бири, XVII асрда бухорода ўзбек шоири Имомий томонидан ёзилган «Хонлар тарихи» ёки «Хоннома» деган бурунғи турк достонлари мажмуаси эди. Ўша асарнинг 1948 йили Истамбулда топилган форсча нусхаси ҳақида немисча ахборот ёзиб, 1954 йилда Кембриждаги шарқшунослар конгрессида маъруза қилдим ва Голландияда нашр эттирдим. Бу саёҳатим ҳам, аввалги Фарғонага бўлган саёҳатим каби фойдали, лекин уруш бошланиб қолганлиги туфайли қисқа бўлди.

Уфага келиб, бир неча кун қимиз ичиб, яйловдан қишлоққа қайтдим, у ерда ҳам кўп турмай Петербургга йўл олдим. Саёҳатим ҳақидаги ҳисоботимни Фанлар Академиясига ва Ўрта Осиёни ўрганиш халқаро жамиятига топширдим.

Петербургда шарқшунослар орасида ишлашим.  Ҳисоботим натижалари Россия археология жамиятининг шарқ бўлими «Қайдлар»ида босилди. Бартольд билан Радлов бу саёҳатдан жуда рози бўлди… Бартольд «Темурнинг Ҳиндистонга сафари» (8) ни бостириб чиқараётганида, корректурасига қарашдим. Улуғбекнинг ҳаёт йўлига бағишланган асари ёзилиши ва баъзи манбаларнинг ўқилишига ёрдам қилдим. Темурнинг Сурия, Шом, Анатолий (Рум) тарафларига сафарлари тўғрисида ёзилган асарни (муаллифи Шаҳобиддин Мунший) (9)  Фарғонада, хусусий хазинада кўриб, бир неча соат ичида танишган эдим. Китобнинг эгаси асарни Россияга жўнатишга рози бўлмади, кўп ҳаракат қилганим билан китобни қўлга кирита олмадим. Бу йил Бартольд билан бирга бўлганим мен учун жуда фойдали бўлди…

СОВЕТЛАР БИЛАН ЎНБЕШ ОЙ БИРГА ИШЛАШ (1919-1920) БОБИДАН

Боку конгресси.  1—5 сентябрда Бокуда ўтажак Шарқ халқлари конгрессини ташкил қилиш фикрини Москвада, Бошқирдистон вакилотида Жамол ва Халил пошоларга биринчи марта мен айтган эдим, лекин бу ишни уюштириш вазифаси Сталиннинг Миллий ишлар комссарлиги билан мусулмон коммунистлар марказига тушди. Ишбоши ва конгресс раҳбарлигига Зиновьев билан К. Радек тайинланди. Бу вақтда мен қочқин эдим. Шундай бўлса-да, Советлар бу конгрессга менинг махфий келишимни билиб, қўлга тушириш чораларини кўрди. 300 га яқин чекистга мени Боку, Астрахань, Дарбанд, Красноводск ва бошқа ерлардан тутиш вазифа қилиб қўйилгани ҳақида маълумот олдик. Уларнинг аксарияти мени кўрган, танийдиган кишилар экан. Қозоғистон ва Ўзбекистон делегатларининг кимлар эканликлари ва уларнинг ҳаммаси махсус бир поездда келишлари ҳақида ҳам хабар олдик. Мен бу поездни 29 августда Ашхободнинг ғарбидаги Бами деган кичиккина станцияда кутиб олдим. Юк поездидан тушиб, уларнинг поездига илашдим.

Биринчи кирган вагонимнинг ўзидаёқ Турор Рисқулов билан Иброҳим Жонзоқовни топдим. Бокуда қандай кўришажагимиз ва қандай ҳамкорлик қилишимиз ҳақида Красноводскдан кейинги Жебел станциясигача гаплашиб бордик. Шунда Турор жуда қизиқ бир хат кўрсатди. Мен Москвадан кетганимдан кейин тўпланган Коминтерн конгрессида, рус хорижий ишлар комиссарлиги ва Коминтернда Яқин Шарқ бўйича билимдон деб танилган Павлович Яқин Шарқ ва Ўрта Осиёда ишлайдиган ўртоқлар учун бир номани кўпайтириб тарқатибди, лекин уни мусулмон коммунистларига бермаган экан. Таниш поляк коммунисти ундан бир нусхани бекитиб, Турорга узатган… Унда қуйидаги фикрлар бор эди: Яқин Шарқда араб, турк, эрон, афғон миллатларида капитализм ва синфий қарама-қаршилик ривожланиб етмаганлиги сабабли бошқа қарама-қаршиликларни — диний ва тариқат жанжалларини кучайтиришга, бу қарама-қаршиликлар Советлар Россиясида яшовчи мусулмонлар орасида йўқолган тақдирда ҳам, қўшни мусулмон ўлкаларида уларнинг давом эттирилиши ва келажакда кучайтирилиши кераклиги айтилган, шахсий иғво, савдогарлар ва шайхлар орасида баҳс ва келишмовчилик туйғуларини туғдириш тавсия қилинган. Шарқ халқларининг тили, ёзуви тамом шаклланмаганлигидан фойдаланиб, улар орасида қудратли адабий тиллар вужудга келишига халақит бериб, адабий тилнинг халқ тилига яқинлашувидан фойдаланиб, бу халқларнинг тилини парчалаб юбориш имконияти ва бунинг аҳамияти ҳақида айтилади. Бу миллатларнинг маданий ходимлари ҳамда ақл эгалари саноқли бўлганликларидан уларни бузиш ва йўқотиш ҳам унча қийин эмаслиги тушунтирилади. Турор дўстим Боку конгрессида фойдаланиш  учун бошқа яна бир неча муҳим қоғозлар берди ва уларни кўпайтириб босишни тавсия қилди. Туркманистонда туркман қиёфасида юрганлигимдан Турорнинг бошқа ўртоқлари менга эътибор бермади. Жебел станциясида ҳеч кимга билдирмай поезддан тушиб қолдим.

Биз кетадиган пароход ўша куни йўлга чиқмаган экан, портга келиб бир ҳарбий пароходнинг йўлга чиқишга тайёрланаётганини кўрдим… Абилов ўртоқ билан унинг ёрдамчилари Тошкентдан Бокуга бораётган экан, бу эса шуларни олиб кетадиган пароход эканлиги маълум бўлди. Яқинлашиб, соқчи солдатлардан бирига мени ҳам ўзларингиз билан бирга олиб кетасизларми, дедим. Юринг, деб жавоб қилди. Палубага чиқдим… Яхши танимаган ўртоқ Абилов билан ёрдамчилари юқори палубада экан…

Пароход кечга яқин йўлга чиқди… Пароход Бокуга етиб келганидан кейингина Абилов ўртоққа мендан бир хат берарсиз, деб ошпаз хотиннинг розилигини олдим. Бу қоғозда: «Ҳурматли ўртоқ Абилов! Пароходингизда меҳмон бўлдим. Кучли довул туфайли овқатланадиган столга яқинлашмасангиз ҳам, мен лаззатли таомлардан едим. Бундай меҳмондорчилигингиз учун раҳмат! Сизга катта омад тилайман. Бошқирдистон ҳукумати раиси ва БМИК аъзоси Заки Валидов». Пароход ҳарбий бандаргоҳга яқинлашди. Шу заҳоти қоғозни ошпаз хотинга бериб, пароходдан тушиб ғойиб бўлдим. Қоғозни ошпаз хотин ҳақиқатан ҳам Абиловга топширган экан, у буни кейинчалик Туркистон вакили Турор Рисқуловга айтиб берган, билган тақдирда ҳам Советларга ушлаб бермас эдим, дебди.

Бокуда мен тўғри Турк коммунистлар партияси Марказий Комитетига бордим. Мустафо Субҳийни кўрдим, у менга партия Марказий биносида партия аъзоси бўлган Амин Афандизоданинг ва кейинроқ Қрим Жумҳурияти раиси бўлган Вали Иброҳимовнинг меҳмони бўлишимни айтиб, сира қўрқма, деди. Амир Афандизода асли бокулик бўлиб, у билан 1917 йилда Мусовот партияси тарафидан Туркистонга юборилганида кўришган эдик. Кейинроқ у Туркияга келди. Бунда Туркистон вакилларидан бири, қирғиз Иброҳим Жонзоқов билан кунора учрашиб, конгресс йиғилишларида сўзланажак сўзлар ва қабул қилинажак қарорлар ҳақида гаплашардик. Менинг ёзган қарор-лойиҳаларим Жонзоқов ёки бошқирд вакили Холиқов томонидан тавсия қилинди. Рисқулов собиқ адъютантим Абдурашид Бикбаулов ва Аъзамов билан доимий учрашиб турдилар. Улар ёрдамида Шарқ халқлари конгрессида ҳақиқий маънода, фаол қатнаша олдим. Бу конгрессда Москвага келган Анвар пошо, Боқир Сомий, Юсуф Камолбеклар ҳам иштирок этдилар. Улар мен бўлган жойга келмас эдилар. Чунки учрашсак қўлга олинардим. Шундай бўлса-да, Анвар пошо Бокуда эканлигимни билиб, киши орқали хабарлашди. У ҳам Жамол пошо каби менинг Советлардан йироқлашишимни маъқулламади.

РКП(б) Марказий Комитетига 1920 йилнинг 12 сентябрида ёзган хатим. Петровский шаҳрида яшайдиган Зоҳид афанди билан билвосита таниш эдик. Унинг уйида тўхтаб, Ленин, Сталин, Троцкий ва Риков номига ёзилган тўртта хатимни жўнатдим. 1920 йилнинг 12 сентябрида ёзилган бу хат кейинроқ маълум бўлди. Хатни Боку конгрессида қатнашган ўртоқларим ҳам кенг тарқатишган. Унинг бир донасини Усмон Тўқомбатов номли дўстим 1923 йилда Берлинга олиб келган экан, кейинроқ менга берди. Ўша вақтда Ленин билан Сталинга тўғридан-тўғри айтишга ҳеч ким ботинолмаган жиддий фикрлар бўлган бу хатнинг қисқача мазмуни менинг «Туркистон тарихи» китобимда босилди.

Хатда қуйидагиларни ёзган эдим: «РКП(б) Марказий Комитети бошлаган сиёсатдан маълум бўлишича, сиз ҳам, Артём билан унинг ўртоқлари сингари Шарқ халқларига нисбатан сиёсатингизда ҳақиқий рус шовинистларининг фикрларини асос қилиб олмоқчи бўлдингиз. Ўртоқ Троцкий Уфада мазкур масалаларни текширганида бу кишининг (яъни, Артёмнинг) ишлари фитналар тизмасидан иборат бўлганлигини сезганди. Шубҳа йўқки, у бу масалани Марказий Комитетда ҳам шундай тушунтирган, лекин янги рус империализми сиёсати ҳукмронлик қилаверди. Турк комиссияси бошида турган Фрунзе ва Куйбишев ўртоқлар ҳам Троцкийга ўхшаб, МК уларга текширишни топширган сиёсатнинг иккиюзламачи ва алдоқчи бўлишини Рисқулов билан мени иш бошидан четлаштиргандан кейинги йиғилишларда очиқдан-очиқ гапирганлар. Эски анъанавий рус империализмнинг йўлини амалга ошириш иши партия аъзоси бўлган ўртоқларимиз қўли билан ҳал этилиши кераклиги, Туркистон халқлари ўртасидаги синфий қарама-қаршилик сунъий равишда кучайтирилажаги, Рисқулов, Валидов каби маҳаллий миллатчилар ерли ишчи синфнинг душмани сифатида фош қилинажаги, маҳаллий зиёлилар орасидан «октябристлар», деб аталмиш рус империалимизга садоқатли одамлар тайёрланиши ва улар буни бажариш ҳақида ўша Турккомиссия йиғилишларида очиқ айтилган.

Фақат билмайсизки, биз маҳаллий деҳқонларнинг мутлақо синфий душмани эмасмиз ва умуман масхараланишга бош эгиб турмаймиз. Ўзларингизга керак бўлган қурбонларни топиб оларсизлар. Фақат ўша қурбонлар биз бўлмаяжакмиз. Туркистонликларнинг ҳуқуқларига чанг солиш фақат маҳаллий рус коммунистларининг иши эмаслигини, бу сиёсат Марказий Комитетнинг ўз сиёсати бўлишини Бокудаги Шарқ халқлари конгрессида қатнашган ўртоқлар очиқ-ойдин кўрсатди. Марказий Комитет Шарқ халқлари қишлоқларида сунъий равишда юзага келтирилажак сунъий қарама-қаршиликни фақат террор ёрдамидагина сақлаб туриши мумкин. Ўртоқ Лениннинг Коминтерн конгрессида мустамлакачилик масалалари бўйича ўқиган тезислари ҳақида ёзган фикрларимда бу тўғрида айтганман. Шарқда, ижтимоий инқилоб сунъий синфий ажралиш (расслоение) орқалигина амалга ошадиган ҳол эмас. У, ахир жуда мураккаб бир масала. Шарқда европалик капиталист ва ишчи синфлари мустамлакани босиб олиш учун бирлашишга ҳаракат қилсалар, Шарқда деҳқон билан ишчи ўз бойлари билан бирлашишга мажбур бўладилар. Сиз маҳаллий халқда синфларга бўлиниш юзага келмаганини кўратуриб, зиёлиларни айбдор ҳисоблайсиз, уларнинг бир қисмини «синфий душман, майда буржуа миллатчиси», иккинчи қисмини «сўл октябрист» ҳисоблайсиз…

Шундай қилиб, ниҳоят, ўқиш-ёзишни билмаган, фақат эшаги ва ҳўкизию кетмон-курагидан бошқа ҳеч нарсани кўрмаган деҳқон олдида юзма-юз қолажаксиз. Маҳаллий зиёлиларга шубҳа билан қарашингизни бутун Туркистон миқёсида ўзгартира олишингизга ишонмайман. Ҳеч бўлмаганда, маҳаллий ўринлардаги билимли одамларга, Амир қочгандан сўнг тузилган Совет Бухороси тасарруфида турмушни оёққа қўйиш билан шуғулланишга фурсат берар эдингиз».

Шунингдек, Петровскийга, МК котиблари ва сиёсий бюро аъзолари Крестинский ҳамда Преображенскийга ўша куниёқ ушбу хатни ёздим: «Гарчи социалистик ва миллий мезонларни ўзаро мувофиқлаштириш бўйича, социализмни буюк миллатларнинг (формасигина ўзгарган) ҳокимлиги остида амалга ошириш ҳақидаги фикрларимиз жуда фарқ қилса-да, виждонли бўлиб қолишга ҳаракат қилган бир инсон сифатида сиз икковингиз ва бошқа айрим коммунистлар билан муносабатим самимий эди. Советларга, коммунизмга қарши кураш йўлига ўтиб, мен ҳеч ҳам алданмадим. Алдаганларим — Сталин каби мени алдаган давлат арболаридир. Жоҳил, риёкор, диктатор инсонларнинг одамлар тақдири, шахси ва ихтиёри билан беномусларча ўйнашишини сезган айрим ўртоқлар партия орасида кўрқинчли террор бош кўтарилиши ҳақида очиқ сўзлайдилар. Бир кун келиб сизларнинг ҳам бошларингиз кетмасин, деб қўрқаман. Мен бошимни қачон кесар эканлар, деб кутиб турган эмасман, ўлсам ҳам очиқ жангда ўламан.»

Менинг бундай хатларим таъсирсиз қолмади. Сталин ҳар турли вазифалар бериб, мени Москвага қайтариш учун бир қанча чоралар ҳам кўрди. Шу жумладан, татар зиёлиларидан Усмон Тўқомбатовни мени қидиргани Ашхобод, Бухоро ва Самарқандга юборди. Лекин мен у киши билан кўришишдан ўзимни тортдим. Турор Рисқуловнинг 1922 йилги гапига қараганда, Ленин ўша вақтда Туркистон ҳукумати раҳбари қилиб тайинланган Рудзутакка «очиқ ишончсизлик кўрсатиб, Валидов Туркистон тоғларига қочмас эди», деган эмиш…

Хивада турклар, тошкентликлар ва бошқирдлар. Хивада кўп ишладим. 1917 йилдан буён бизнинг армия тузиш ишимизда энг яқин дўстим, баъзи вақт ёрдамчим бўлган Усмон Тереғуловнинг бу ерда Ҳарбий нозир ёрдамчиси бўлиши жуда муҳим эди. Хивада бўлган вақтимда танишган туркман беги билан ҳам алоқа ўрнатдим. Хивада бўш қолдим дегунча қадимги ёдгорликларни, мадрасаларни, мачит ва харобаларни бориб кўрардим. Хивада туркиялик бир неча ҳарбий асир офицерлар ҳам бор эди. Паҳлавон Ниёз ҳукумати уларни Тошкентдан олиб келиб, бир ҳарбий мактаб ташкил қилди. Раҳбарлари — ускударли (10) Ридвонбек билан Ҳасанбек. Улар мактабда бизнинг бошқирд аскарлардан Усмон Тереғулов ва Ҳусаин Аликаев билан бирга ишлади. Мактабларида юзга яқин ўзбек ўқиди. Аммо Хива раҳбарлари орасида ҳар хил иғво ҳукм сурди. Москва вакили бўлган Сафонов эса бу турк офицерларини четлаштириб, мактабни ёпишга ҳаракат қилди. Турк офицерлари Россиядан ватанларига қайтгач, Истамбулда менга жуда ҳурмат кўрсатдилар. Ўзбеклардан Миршаропов ва Фарғонадан Қирғизов деган офицерлар ҳам шу ерда эдилар. Бу кишилар ва Мулла Бекжон (11) Хивада замонавий маданиятни ривожлантириш учун катта фидойилик кўрсатди. Халақит бермаганларида улар ёш Хива ҳукуматига катта хизмат қилган бўлур эдилар. Хива темирйўлдан четда, узоқдаги бир ўлка бўлганликдан, мен уларга Туркистоннинг бошқа томонларида кенг ёйила бошлаган босмачилик ҳаракатига ҳозирча фаол қўшилмай, ими-жимида иш олиб боришни маслаҳат бердим. Бухорога келишларини тавсия қилдим. Баъзи вақтларда Хива хонларидан қолган ёзма асарларни ўргандим. Шундай бўлса ҳам бу хазинада мен кутган қўлёзмалар топилмади. Муҳим тарихий манбалардан фақат Қўнғирот беклари, Хива хонлиги замонига оид архив ашёлари бор эди. Маориф вакили бўлган Мулла Бекжон Истамбулда ўқиб келган бир йигит. Ҳукумат ишларидан бўш вақтларида мадрасадаги- ҳужрасига келар, ўз қўли билан палов пиширар, ўша вақт узоқ суҳбатлашар эдик.  У бир қатор асарлар ёзди. Шулардан Хоразм ўзбекларининг мусиқаси тарихига бағишланган ва бошқа айрим асарлари босилиб чиқди. Ёш Хива ҳукумати тарқатилгач, Бухорога, олдимизга келди. Аммо расмий йўлдан чекинмади, коммунист бўлиб қолди, оқибат 1937 йилги қатли омда Тошкентда жазога тортилди.

Хоразмдан кетиш. Хивадалик вақтимда, баъзи ўртоқларим Тошкент ва Бухородан, Қозоғистондан янги хабарлар юборди. 1921 йилнинг январь бошида Бухорода бўлғуси конгрессга кечикмасликни таклиф қилдилар. Йўлга ҳозирлик кўрдим. Чоржўй йўли қизил аскарлар қўлида, жуда қўрқинчли, атрофда туркман босмачилари хўжайинлик қилади. Соқчилар олсанг, босмачилар билан тўқнашувинг мумкин.

Хивада бутун халқ ҳурмат қилган энг буюк авлиё — Паҳлавон ота. Қабри ҳам жуда яхши қаралган ва тартибли. У шундай деган: «Йўловчи бўлсанг йўлда бўл, қўрқоқ бўлсанг, уйда ўтир». Мен ҳам унинг гапларига эргашиб, ҳеч бир соқчи олмай, йўлга чиқдим.

Ҳарбий назорат ёрдамида Хива аскарий қисмларининг биридан қизил армия қоғози, кийим ва милтиқ олдим. Чоржўй йўлидаги иккинчи станция бўлган Садвор деган туркман қишлоғида, Маҳмуд деган одамни Чоржўйга чиқариб қўйишга ёлладим. Хотиним, болам, соқчиларим — Харис Сасонбой билан Аҳмаджон Бухорога бориш имконияти туғилганга қадар, ёзгача бу ерда қолди. 19 декабрда Хивадан чиқиб кетдик. Бир кечаси Ҳазорасп шаҳрида, иккинчи кеча йўлбошловчи туркманнинг Шаҳвердаги уйида ухладик. Бундан кейин қизиллар қўлига тушмаслик учун Қорақум чўлига чиқиб, бироз айланма йўлдан ўтиб, 7 кунда Чоржўйга келишимиз керак эди. Туркман менга: «Қизил аскарсан, қўлингда милтиғинг бор, сени босмачилар ўлдиради, мени ҳам тирик қўйишмайди, бормайман, бошқа бир йўлбошловчи ол», деди. Бироз рози қилгач, охири элтиб қўйишга кўнди. Сўл томондаги йўлни жуда яхши биларкан. Иккинчи кеча туркманларнинг увада бир тўшагида ухладик… Эртаси чойимизни ичиб йўлга тушдик. Ҳар доим кўчиб юрадиган қумлар орасидан ўтиб борардик, йўл охири кўринмасди. Изларимиз бир дақиқадаёқ йўқолиб кетарди. Қум уюмларидан ҳосил бўлган бир ерда кийик кўринди. Кўзойнагимни олиб қарадим, ора узоқ бўлганлигидан у қочмади. Мўлжаллаб отдим, теккан бўлса керак. Қум орасида ора- чора қор ётибди. Кийик қочган томонга йўналдим. Йўлбошловчим Маҳмуд: «Ҳеч ҳам борма, йўлдан адашиб қоласан, отингдан ажралиб қоласан. Отиб йиқитдим, деган кийигинг пари, у одамларга кийик бўлиб кўринади-да, йўл ичига қочиб, эргашган одамни ҳалок қилади», деб ёлворди. Сўзига қулоқ солмай кийик ортидан кетдим. Туркман мендан ҳам кўра отига ачинарди. Кийик ётган тепага келдим, яраланиб, қон излари қолган, олис кетолмай йиқилган. Туркманни чақирдим. Кийик мана бу ерда, ҳали ўлмабди, сўйиш керак, дедим. Туркман келиб, сўйди, икки оёғини кесиб, қопга солиб отга ортди. «Мерган экансан. Кечаси бирор ерда ўт ёқиб, кабоб қилиб ермиз», деди у. Йўлда давом этдик.

Туркман босмачилариникида меҳмон бўлиш. Қум ўртасида туркманларникига хос бўлган қатор ўтовлар кўринди. Маҳмуд: «Мол кутаётганлар ҳам, деҳқонлар ҳам эмас, улар босмачи бўлса керак. Рухсат берсангиз, ўтовларни четлаб ўтсак», деди. Кун кеч бўлган, мен унга: «Ўзимизни Оллоҳга топширдик, нима бўлса бўлар, ўтовга борайлик», дедим. Ўтов олдида иккита эгарланган от турибди. Салом берсак-да, отларимиздан тушмадик. Ҳақиқатан ҳам булар босмачилар экан… Каттароғи: Нега келдингиз, қаёққа боряпсизлар, деб суриштирди. Кимлигимни, Жунаидхон ихтиёрида эканлигимни, Бухорога боришимни, босмачилар билан курашдош бўлишимни, ўзимни қизил солдат қилиб кўрсатиш учун шу кийимни кийганимни тушунтирдим. Аввал ишонмади. «Ишонмасангиз, сизларда меҳмон бўлмаймиз, йўлимизда давом этишга рухсат қилинглар», дедим.

Менинг милтиғим эгар қошида эди. Йўлбошловчи Маҳмуд ҳам улар билан гаплашди. «Жуда яхши, бизникида меқмон бўлинглар, ҳеч нарсамиз йўқ, лекин ўт-оловимиз бор», деди. Отдан тушдик. Ёшроғининг кўзи менинг милтиғим билан белимдаги револьверга тикилган. Гурунглашаётганимиздаёқ бу икки босмачининг қарашлари ўзгара бошлади. Қўнғиротда ва Эски Урганчда Жунаидхон одамлари билан учрашишимиз тўғрисидаги гапларимизга ишондилар, ўт ёнида ўтириб, Россия ва дунё ақволини суриштира бошлаганларидан сўнг ишончларининг кучая борганини сездим. Милтиғимни четроққа олиб қўйдим. Чой ичгандан кейин каттароғи ёшига: «Бор, ўғлим, ҳалигини олиб кел, меҳмонларга сўйиб едирайлик», деди. Бу ўтов атрофида ҳеч бир мол-жондор кўринмас эди. Бироздан кейин йигит катта бир ошқовоқ олиб келди. Катта босмачи қовоқни икки оёғи орасига қисиб, пичоқ билан кесди. У: Сиз мусофирларга олиб кел деганим мана шу нарса эди», деди. Кулишдик. Биз кийик гўштини чиқариб, кабоб пиширдик, теварак- атрофдан саксовул ўтинлари териб келдик, йигитлар тинимсиз ўт ёқдилар, узоқ гаплашиб ўтирдик. Милтиқларимизни бошимиз остига қўйиб, бир-биримиздан қўрқмай ухладик.

Эртаси қўлда ёпилган қотган нон билан чой ичдик. Аннамурод деган бу босмачи бизга Жунаидхон ва бошқа туркман босмачилари билан алоқа боғлашга ёрдамлашишга рози бўлди. Ҳақиқатан қам, кейинчалик у алоқани боғлашимизда беминнат хизмат қилди. Ҳатто 8 ойдан кейин ҳам бу Аннамурод (1921 йилнинг августида) Туркиядан келган Шайх отани бир киши билан Тошҳовуздан Қорақум чўли орқали Жунаидхон ҳузурига олиб борди.

Чоржўйдаги можаро. Биз кейинчалик ҳам Аннамурод ёрдами билан унинг одамлари бўлишликка ҳаракат қилдик. Чоржўйга бориб етишимизга бир кун қолганида Денов деган ерда Маҳмуд деган туркман билан ҳисоб-китоб қилиб, бошқа йўлбошловчи олиб, Чоржўйга етиб бордим. Йўлимиз ўн кун давом этди. Қўлимдаги милтиқ билан қизиллар орасида ёлғиз ўзим қолдим. Отимни сотдим. Бухорога борадиган бирдан-бир йўл Амударё кўприги орқали ўтувчи темирйўл экан. Қизил аскар кийимида бўлса ҳам, бу йўлда пропуск (рухсатнома) керак экан. Шу туфайли бир можаро бошимдан ўтди.

Хива ҳарбий назорати берган ҳужжатга яхшилаб эътибор қилмаган эдим. Бунгача унинг кераги ҳам бўлмаган эди. Исмим Абдулҳамид, фамилиям Сулаймонов деб ёзилгани эсимда қолган. ФКга бу қоғозни кўрсатдим, рухсатнома сўрагач, комиссар русчалаб: «Исминг нима?» деб сўради. Жавоб бердим. Отангнинг исми нима, деган саволига «Сулаймонов», дедим. Йўқ, Сулаймонов фамилиянг, отангнинг исмини айт, деди. Яна «Сулаймонов» деб жавоб бердим. ФК комиссарлигида менда шубҳа туғилди. Бу ҳужжат сеники эмас, дедилар. Комиссар шу ерда турган бир одамга таржимон олиб келишни айтди. Таржимон олиб келдилар. Аҳволим жуда оғир бўлса-да, сиримни очмадим. Бироздан кейин узун бўйли бир озарбайжонни хонага таржимон сифатида чақирдилар. У кириб келганда стол устида турган қоғозга кўз солиб, отамнинг исми Холмурод эканини зўрға билиб олдим. Таржимон ёнида сўрай бошлади.
— Исминг нима?
— Абдулҳамид.
— Отангнинг исми ким?
— Холмурод.
— Фамилиянг?
— Сулаймонов.
— Ҳозир бундай жавоб қиляпсан, аввал нега отангнинг исмини айтмадинг? — деб сўрадилар.

— Тушунмадим, фамилиямни сўрадингиз, деб ўйладим, — дедим. Кейин бошқа саволлар бердилар.
— Қаёқдан келяпсан?
— Хўжайлидан…
— Аскарга қачон кирдинг…

Бу сўроқларга мелодий йил ҳисоби билан эмас, ҳайвон йили ҳисоби билан жавоб бердим.
— Партия аъзосимисан?

Мен ғализроқ рус тилида:
— Йўқ, мен фақат сочуствуюший, — дедим.

Комиссарлар кулишди. Бу нодоннинг партия билан қандай алоқаси бўлиши мумкин?
— Бухорога нима иш билан боряпсан?
— У ерда бир опам туради, ўшаникига бораман, — дедим.

Менга рухсатнома бердилар. Қўлимга тутқазаркан, комиссар менга: «Бу қоғозни олганингга ўн икки кун бўлибди, бундай қилиб юрсанг, рухсатноманинг кучи йўқолади», деб бир қоғозга ўраб берди. Рухсатномани олгач, милтиғимни кўтариб Когон станциясига келдим. Ундан шаҳар атрофида қатнайдиган поездга ўтирмасдан, яёв йўлга чиқиб, аравали от ёллаб, Бухорога гавжум Қарши дарвозасидан эмас, Мозор дарвозасидан кирдим.

Бухородаги дастлабки кунлар. Тўра Мирзо Абдулвоҳид номли бир танишимнинг уйига бордим. 1920 йилнинг 31 декабрь шанба куни эди. Мирзо Абдулвоҳид Бухоронинг тожикча ҳам туркча асарлар ёзган икки тилли зиёли бир адиби ва шоиридир. Таржимаи ҳоли Садриддин Айнийнинг тожик адабиёти тарихида ёзилган. Жуда қўрқоқ бир киши чиқди. Ўн йил ўтгандан сўнг ёш Бухоро ҳукуматининг Европага ўқитишга жўнатган талабаларига раҳбар бўлиб Германияга келди. Менинг Афғонистон, Ҳиндистон, Париж орқали бу ерга келганимни билганидан кейин, афсуски, сиз билан учраша олмасак керак, деган мазмунда менга бир хат ёзди… Бухорода нега бу одамга менинг адресимни берганларига тушунмадим. Фақат бу уйда узоқ қолмаслигим аниқ эди.

Фикримни унга сездирмадим, яшайдиган жойим катта кўчалардан узоқроқ, шаҳар четроғида бўлишини хоҳлайман, дедим. Шу орада Бухоро Марказий қўмондонлигида хизмат қилган офицерларимиз Султон ўғли, икки авлод бурунги қариндошим Бойишев ҳамда бу ерда Ҳарбий нозир қилиб тайинланган Ориф, бироздан сўнг Файзулла Хўжаев келди. Ҳаким ўғли Муҳитдин Махсум номли бир ўртоғимнинг уйига жойлаштирмоқчи бўлган экан, ўша ёққа бордик. Яшайдиган жойим, ҳовли ташқарисидаги бир боғча ичидаги уй эди. Тамоман тожиклашган бу Ҳаким ўғлининг оиласи Шақрисабздаги кенагас уруғларидан экан.

Бухорога Абдулҳамид Орифийнинг миллий Мудофаа комиссарлигига Султонов номли бир бошқирд офицерининг ГПУ комиссари қилиб тайинланишидан ҳаракатларимиз ишончли бўлди. Миллий кутубхона мудири қилиб, иккинчи бир дўстимиз Бойишев тайинлангач, бу кутубхонадан кенг фойдаландим. Бу кутубхонада 30 мингга яқин қўлёзма асар бор эди. Бўш вақтларимда хоҳлаганларимни уйга олиб кетиб ўргандим.

Бухорода ҳукумат тузилаётган эди. Лекин у бир неча ойдан кейингина шаклланди. Инқилоб аъзолари дейилганларнинг бир қисми Марказий Комитет деб аталиб, унга Мирзо Абдулқодир раис эди. Иккинчи қисми Ижроия Комитети дейилиб, унинг раиси Файзулла Хўжа эди. Маориф вакили Ориф Йўлдош, молия вакили Усмон Хўжа, ҳарбий вакил Абдулҳамид Ориф, чет ишлар вакили Ҳошим Шойиқ, ички ишлар вакили Мўйинжон, адлия вакилли Мирза Абдураҳим, бироздан кейин Усмон Хўжа Марказий Комитет раиси бўлди. Чет эллар ишлари вакилоти Афғонистонга элчи қилиб Шариф Хўжа номли бир кишини тайинлаган эди. Бухорода Афғонистондан Абдулрасулхон элчи эди… Усмон Хўжа ўшлик хўжалар авлодидан чиққан бир савдогарнинг ўғли бўлиб, Бухорода мадрасада таҳсил олганидан кейин, 1910 йилда Истамбулга келиб, у ерда Бухоро ёшлари учун ўқув-тарбия юрти ташкил қилган, Туркиядан қайтгандан сўнг Бухорода Қримдаги Ғаспирали мактаби каби усули жадид мактаби очган, газета чиқарган бир одам. Мен Бухорога келган вақтимда у Шарқий Бухоро ҳукуматининг мустақил бир вакили эди.

Усмон Хўжа Файзулла Хўжа каби инқилоб орасида юрувчилардан эди. Бухоро амири шаҳар марказидан ҳайдалгач, энг муҳими молия ишлари, иккинчиси, амир одамлари масаласи бўлди. Бухоро хазинасини Совет ҳукумати эгаллаб, Москвага жўнатган вақтда бу хазинанинг бир қисмини ёш Бухоро ҳукумати ўша вақтларда жуда катта муҳтожликда яшаётган Туркия ҳукумати ихтиёрига берган, деган хабар чиққанди. Бу хабар Усмон Хўжа Истамбулга келгандан кейин тарқалган. Ҳақиқатан ҳам, ўша вақтда Бухоронинг бутун молиявий ишлари Усмон Хўжа билан ёрдамчиси Носир Махсум қўлида бўлди. Шаҳар марказидан қочган амир, биз Бухорога келган вақтда Бойсун томонда эди, уни тахтдан четлатган Комитетнинг раиси бўлароқ Усмон Хўжа Шарқий Бухоро мустақил комиссиясининг раиси қилиб тайинланган эди.

Файзулла Хўжа (Хўжаев) бухоролик хўжаларнинг авлодидан чиққан, миллионер бир оиладан эди. Мустақил русча ўрганган… Ўз вақтида савдо ишлари билан Германияга ҳам борган, у ерда бироз немисча ҳам ўрганган. Мирзо Абдулқодир Муҳитдинов ишбилармонлар оиласидан чиққан. У ҳам миллионер. Абдулқодир ҳам русча ўқирди ва сўзлаша оларди. Эҳтимол, ораларида энг зиёлиси шу кишилар бўлгандир. Усмон Хўжа, Файзулла ва Абдулқодир Москвада ҳам савдо ишлари билан шуғулланган. Шу сабабли руслар билан алоқа боғлаган. Шунинг учун фамилияларининг охирига «ов» қўшилган. Абдулҳамид Ориф эса Бухоронинг Кахиштувон қишлоғидан чиққан ўзбек йигити. Мадрасада ўқимаган, татарлар орасида бўлиб, бироз русча ўрганган. Оренбургда, Бошқирдистон ҳукуматида менинг котибим бўлиб ишлаган. Кейинроқ мен уни Тошкентга юборганман. Татар-бошқирдларга жуда яқин бир йигит. Идора ишларини ташкил қилувчи ўша Ориф бўлди. Чет ишлар вакили бўлган Ҳошим Шойиқ Бухоро яҳудий мусулмонларидан. Истамбулда муаллимлар тайёрлаш ўқув юртида ўқиган. Форсча шеърлар айтишни ёқтирарди. Бухоронинг сўнгги замондаги шоирлари ҳақида асар ёзди. Кейинчалик Афғонистон элчилигига тайинланди. Туркияга мухлис. Русча ёки бошқа чет эл тилини билмасди. Маориф вакили Қори Йўлдош Карки шаҳрида ўтроқлашган кийикчи туркманларидан. Вакилларнинг ҳаммаси форсча сўзлашарди. Фақат Орифнинг гаплашолмаслиги эсимда қолган…

Биз бу ерга келганда Тошкент туркларидан Мунаввар Қори, Саъдулла Хўжаев, Абдуқодир Қушбегиев, Самарқанддан Акобир Шомансуров, Тошкент, Самарқанд, Фарғонадан бошқа айрим ўзбек зиёлилари йиғилиб, кўплари давлат идора муассасаларида ишлай бошладилар. Татаристондан ҳам бир неча киши келишган эди. Бухоро кишилари татар, бошқирд, қозоқлар билан туркийча сўзлашарди. Бу одамларнинг тожиги ҳам, турки ҳам Туркияга боғлиқ бўлди. Туркияни, асосан, озарбайжон адабиёти ва мактаблари орқали билишарди. Келиб чиқиши жиҳатдан эроний бўлган Мирза Абдулқодир билан Акобир Шомансуров Берлинда босилган материалларни ўқишарди. Аммо сиёсий қарашлари ўша вақтларда туркчиликка асосланган эди.

Ораларида қарама-қаршиликлар бўлди. Аввало Файзулла билан Абдулқодир орасидаги зиддият миллионерлар орасидаги эски ўзаро келишмовчилик асорати бўлса керак. Кейинроқ бу келишмовчилик кучайиб, кенгайиб кетди. Бундан қизиллар фойдаланди. Бухоро жадидчиларининг ҳаммаси ҳам Бухоро амирини йиқитиш йўлида улар билан ҳамкорликда бўлганлар. Лекин қизилларнинг қандайдир чексиз босқинчиликларига қарши бўлганлар. Бу ҳақдаги маслакдошликлари мақташга сазовор эди. Асосий ишимиз амирга қарши курашни давом эттириш, Бухоронинг миллий аскарини тузиш, Хивадан, Туркманистон, Қозоғистондан вакиллар чақириб, бир Туркистон Миллий Бирлиги тузиш эди. Ишга тайёргарлик тариқасида июнь ойи охирида Бошқирдистон, Қозоғистоннинг ҳаммаёғига, Ғулжадаги японларга, Фарғонадаги маълум босмачиларнинг бошлиқларига юборган одамларим, шунингдек, қозоқ зиёлилари бирин-кетин кела бошлашди. Қозоғистондан келган бошқирд зиёлилари орасида Сайитғарай Мағазов ҳам бўлди. Улар бутун Марказий Қозоғистонни кезиб чиқиб, дўстларимиз билан алоқа ўрнатганлар. Яна тағин Фарғона босмачиларидан Шермуҳаммад олдида бўлган Элдорхон Мутин ва Харис Иглиқов, Раҳмонқул қўрбоши олдида бўлган Мустафо Шаҳқули ҳам етиб келди. Мустафо Миллий Бирликнинг Тошкент Комитети раиси Садриддинхон билан бир неча вақт Раҳмонқул ёнида бўлгач, яширин равишда Тошкентга қайтиб, татар зиёлиси Ориф Каримий билан бирга Ғулжадаги Япония вакиллари ҳузурига бораётиб, қамоққа тушади. Ўзбек ва қозоқ миллатчилари ёрдамида қандайдир йўл билан қамоқхонадан қутулади. Мустафо Шаҳқули билан Ориф Каримий Бухорога келди. Улар рус университетларидан ўқиган йигитлар. Аввал Бошқирдистонда хизмат қилганлар. Қозоқларнинг Алаш-Ўрта Комитети билан туркман зиёлиларини ҳам Бухорога чақирган эдик.

Биз уларни кутиб Бухоронинг ғарбий томонида, шаҳар четидаги Харгўш қишлоғида амирга тарафкаш бир бойдан ҳукумат ихтиёрига тортиб олинган хўжаликда қолдик. Бизнинг Бошқирдистон аскаридан Абхази Ишмурзин, ёрдамчиси Иброҳим Исҳоқов, бошқа бир неча офицерларимиз, полковник Ҳайбатулла Суюндиқов яқин офицерлари билан бирга келиб, ҳаммаси ҳам Бухоро аскарий қисмларида раҳбарий вазифалар олди. Қарши, Шаҳрисабз, Нурота, Ғузор, Кармана аскарий қисмлари (яъни, марказий қўмондонликлар) уларнинг ихтиёрида эди. Уларнинг қаммасини Ориф тайинлади. Мақсадимиз қизиллар расмий ва қонуний йўллар билан миллий аскар тузишга имкон бермаса ёки тузила бошлаган аскарий қисмларни тарқатишга киришса, босмачилар билан бирлашиб, умумий кўтарилиш бошлаш эди. Бунга муваффақ бўлиш учун фақат босмачилар орасида миллий мақсадни кенг кўламда тушунтириш керак эди. Бу ишларни Тошкент ва Фарсонадаги ўртоқларимиз жуда муваффақиятли амалга оширдилар.

Орифов Туркиянинг Бухородаги асир офицерларидан бир аскарий мактаб ташкил этмоққа жазм этди. Уларнинг баъзилари Али Ризобек раҳбарлигида жандармерия ташкил қилиш билан шуғулланди. Лекин расмий хизматчи бўлганликдан, рус разведкачилари бутун қаракатлари ва алоқаларини билиб турди. Шунинг учун биз улар билан алоқаларни учинчи бир киши орқали олиб бордик. Февралда туркманлардан Қақажон Бердиев, қозоқлардан Алаш Ўрда вакили Хайриддий Болғинбоев, Мухтор Авезов билан яна икки киши келди. Бухороликлар ва ўзбеклар билан иш юритиш осон эмасди. Чунки, бухороликлар ва тошкентликлар орасида тушунмовчиликлар бўлгани сингари, ўзбеклар орасида рус мактабларида ўқиган кишиларга, айниқса, қозоқларга нисбатан «миссионер» деб қараш каби баъзи нафратлар мавжуд эди. Биз Бухорода ўзбек, туркман ва қозоқ вакиллари билан Харгўшдаги Марказимизга ва амирнинг Ситораи Моҳи Хосса саройининг бир ерида йиғилишиб, тузилаётган Миллий Бирликнинг программаси ҳақида сўзлашдик.

Хивадаги Миллий ҳукумат руслар томонидан тарқатиб  юборилгач, уларнинг айрим вакиллари яширин равишда Бухорога келдилар. Улар билан ҳам сўзлашилди. Қозоқлар маслаҳатлашувларнинг узоққа чўзилишига, ёш Бухоро ҳукумати арбобларининг иккиланишларига нисбатан норози бўлдилар. Ниҳоят, сўзлашувлар оқибатида Ўзбекистонда социалист бўлмаган ва динга таянувчи жадидлар фирқаси, иккинчиси, социалистик «Эрк» партияси, учинчиси, қозоқларнинг Алаш Ўрда фирқаси бирлашиб мен тайёрлаб берган етти банддан иборат «Умум платформаини қабул этдик.

1) Миллий мустақиллик; 2) Демократик жумҳурият; 3) Миллий аскар; 4) Иқтисодий идора, темирйўл қуриш, каналлар қазиш, Туркистоннинг асл мустақиллик асосларини юзага келтириш; 5) Маорифни тамоман бугунги кун камолотига кўтариш ҳам Европа маданияти билан… ошно қилиш чораларини қидириш; 6) Миллий мактаблар, мамлакатнинг табиий бойлигидан фойдаланиш масалаларини мамлакатда яшаётган миллатларнинг ҳисобига қараб ҳал қилиш; 7) Динга тўла ҳуррият бериб, дин билан дунё ишларини бир-бирига аралаштирмаслик.

Қозоқлар Диншенни вакил қилиб қолдириб, юртларига қайтгандан кейин, «Жадид» ва «Эрк» партияларининг алоҳида-алоҳида бўлган йўналишлари кўриб чиқилди… Умуман, мамлакатда бири либерал, иккинчиси социалист бўлган икки партия тартиботи тузилиб, умумий программа асосида уларни бирлаштирувчи бошқарув мезони қабул қилинди. Бунга ҳаммаси ҳам қўшилди. Сайитғарай Мағазов 7 бандли бу умумий программани шеърий равишда ифодалади…

Шоир Чўлпон ва профессор Самойлович. Харгўшда яшаган вақтимда, Бухорода менинг ихтиёримга бериб қўйилган ҳовлига ҳар икки кунда бориб турар эдим. Шоир Чўлпон доимо бу ерга келиб, мени кўришга ҳаракат қилди. Лекин, шоир зотининг оғзида гап турмайди, деган ўйда қабул қилмай, уйда йўқ денглар, деб жўнатардим. Албатта, бундан унинг жаҳли чиқарди. Бир куни у «эҳ, шу шоирлигим мени оғзи бўш ва ишонмайдиган қилмаганида, мен сиз билан кўришар эдим», деган маънода бир шеър ёзиб қолдирибди. Кейинги гал келганида қабул қилдим. «Эски дўстинг, профессор Самойлович сени кўрмоқчи, бу унинг бир дўстлик туйғуси бўлса керак», деди. Мен эса унга: «Сендан қочишимнинг сабаби бирор сўз чиқмасин, деб қўрққанимдан. Самойлович менинг дўстим, аммо Советлар одамни қўлга олиш учун дўстидан ҳам, оиласидан ҳам фойдаланади. Самойлович бугунги кунда совет айғоқчисими ёки йўқми, қаёқдан биласан», дедим.

1925 йилда мен Германиядан Анқарага қайтдим, бирмунча вақт ўтганидан сўнг у ерга профессор Самойлович ҳам келди. Албатта, уни ҳукумат юборган. Юртга қайтинг, деди у. Мен унга Бухородаги воқеани тушунтириб, дедим: «Мен учун орқага қайтиш йўқ. Мен ҳозир Туркия гражданиман. Советларнинг усталиги шундаки, кишининг энг яқин дўстлари, ҳатто унинг оила аъзоларини ҳам ўзига қарши айғоқчи қилиб қўйишидадир. Улар қўлга тушириш учун ҳар қандай йўлдан қайтмайдилар. Сиз ҳам шундай вазифа бажаряпсиэ, деяётганим йўқ… Туркистонда ҳеч бир совет айғоқчиси менга яқинлаша олмади. Агарда, ғарб давлатлари Советларнинг айғоқчилик системасини тушунса, нақадар яхши бўлар эди», дедим. Ҳақиқатан ҳам мен 1923 йилда Туркистондан Эронга чиқиб кетгунимга қадар ёнимга чет шубҳали кишилар яқинлашмади… Самойлович Бухорода бир неча кун бўлди. Мени ҳар хил дўстларим орқали кўришга ҳаракат қилди. Унинг ҳукумат топшириғини бажаришга уринаётганига ҳеч бир шубҳа қолмади. Аммо жонбозлик кўрсатишига қарамай, у қизилларга ёқмади. Кейинроқ Советлар унинг ўзини ҳам йўқотди.

Файзулла билан Бекжон мулла типидаги шахслар. Хоразм ва Бухоро арбобларининг… халқ олдидаги обрўлари юқори бўлди, улардан одамларнинг умиди катта эди. Ҳар икки ҳукумат шойи матога босиб пул чиқардилар. Хонлар хазинасини руслар ташиб кетдилар, хазина бўшаб қолди. Шундай бўлса ҳам бу ипак пуллар Керенский билан Совет пулларига қараганда қадрлироқ бўлди. Лекин бу ерга ҳам, Туркиядаги каби сўл йўналишдаги сиёсатда озодлик йўлини топиш умиди яшарди. Қизилларнинг ҳар бир ҳаракатини маъқуллаб, шуларга дўст бўлиш, Советларга яқинлашиш, дунёга бошқачароқ қарайдиган доираларни йўқотишнинг жуда осон йўллари излаб топилди. Файзулла Хўжа ва унинг яқин кишилари шундай зотлардан бўлди, ўзлари жуда катта миллионер бойлар эдилар. Большевиклар Файзулла Хўжани унинг сингари бошқа миллионерларга қиёслаганда яқинроқ ва устунроқ қўйишларини сездиришга уриндилар. Алданганини кўриб виждон азобига тушган Файзулла, бундан аввал бир қанча дўстларининг бошига етганидан кейин, ўзи ҳам қийналиб ўлди.

Хивадаги шу типдаги фаолларнинг бири Бекжон Мулла эди. Ўзи фақир бир идеалист муаллим эди. Ҳамма сўл фикрлардан хурсанд бўларди. Русча билмаганидан, РКПдаги рус сўлларининг кимлигини, уларнинг фикрларини яхши тушунмасди. 1918 йилда Оренбургга бизнинг ҳукумат билан гапиришга келган эди. Йўл топилса, Москвага бормоқчи бўлди. Ўзини бир байналмилалчи қилиб кўрсатишга ҳаракат қилди ва шунинг учун Москвада ҳам иши юришишига ишонди. Бутун мақсади Хива хонлигини йўқотиб, Советлар ёрдамида, ёш хиваликлар билан биргаликда Советларнинг бир шарқ ҳукуматини тузиш эди. Халқимизнинг Совет тузумини Бошқирдистонда ўрнатмаяжагини тушунтирган биринчи фармонни Бекжон Муллага ҳам ўқитдим. Советлар билан бирга ишлаб, кейинроқ улардан юз ўгирган миллатчи бошқирд коммунисти Салоҳ Аснағулов билан учраштирдим. Сўнгроқ: «Нима қилиш керак. Сиз бу режимга ишонмайсиз. Хивада тажриба ўтказиб кўрмбқчи эдик. У ерда шартлар бошқачароқ. Мен ўзим адабиёт ва тарих муаллимиман. Совет режими даврида ҳам шу иш билан шуғулланмоқчиман», деди у. Мен унга: «Советларнинг фикрича, миллий турк тарихи ва адабиёти йўқ. Улар бизнинг миллатимизнинг энг гўзал даври Россия босиб олгандан кейинги давр деб тушунтиражаклар. Бирдан-бир бахт йўлингиз Совет ҳокимияти берган йўл, деб сизларни сиёсий минбарларда гапиришга мажбур қиладилар. Хива хони Афсандиёрни йиқитиб, ўрнига миллий ҳукумат тузсангиз жуда яхши. Лекин, буларни Советлар ёрдамида амалга ошириб бўлмайди», дедим. Унинг Москвага боришига ҳожат қолмади. Балки бизнинг сўзларимиз таъсир этгандир, орқага қайтиб кетди. 1920 йил охирида, Хивадан кетишимиздан уч кун олдин, жумҳурият уйининг ичкари хоналарида учовимиз жуда очиқ гаплашдик. Хўжа Ниёз Советларнинг жумҳуриятни узоқ вақт яшатиб қўймаслигини тушунган эди.

Шўролар Хива ҳукуматини йўқотгандан кейин Бекжон Муллага: «Кел, сен сўл сиёсий арбоб эдинг, биргалашиб ишлайлик», деб ўтирмадилар. Қамоққа тушди, кўп азоблар кўрди, кейинроқ жазога тортилди. Қримнинг машҳур ёзувчиси ва шоири Шафқи Бектўра Туркистон ва Сибирь авахталари ва лагерларини узоқ кезиб ўтгандан кейин, қутулиб, Истамбулга етиб келди. У бошқа бир дўсти билан Хива ёш сўл социалистларини, шу жумладан, Бекжон Муллани кўрган экан. Бекжон Мулла бизнинг Хивада учрашганлигимизни эсдаб: «Чет мамлакатларга чиқиб, Туркистон озодлиги учун фойдали бўла олмадим», деб йиғлаган экан. Буни менга Истамбулга келган Бектўра айтиб берди.

«Эрк» партияси ва жадидларнинг программаси. «Эрк» партиясининг аввалги 27 банддан иборат бўлиб турган программаси Бухородаги учрашувдан кейин 9 банд ҳолига туширилди.

1. Иқтисодий соҳалар: ерни, ҳудудни, ерости бойликлари, катта ариқларни давлат ихтиёрига бериб, қишлоқни умумлаштириш — социализмни амалга оширишнинг асоси қилиб олинажак.

2. Саноати юқори даражада тараққий этган мамлакатлардаги ишчи гуруҳларидан Туркистондаги ташкилий ишларда режали равишда фойдаланилажак, Туркистондаги деҳқонларнинг уюшиши ҳуқуқлари ишчиларга тушунтирилажак.

3. Туркистон мустамлакачилар қўлидан қутқарилиб, мустақил идора этилажагига эришиш. Бу эса ўлкада синфий табақаланишнинг ўсиши ва деҳқонларнинг ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилишига киришишининг ўсишига энг муҳим шарт бўлажак.

4. Озод Туркистонда деҳқонлар синфининг ҳам янгилаш тарафдорларининг тўсиқсиз ишлашини таъмин этувчи демократик тартибот ўрнатилажак ва демократик бошқарув йўли бўлиб хизмат қилажак. Туркистон парламенти, вилоят ва шаҳар мажлиси идоралари тўлалигича халқ сайлови асосида қурилажак.

5. Мамлакат идораси ва унда социализмни қуришни таъмин этиш учун миллий аскар тузилажак.

6. Туркистонда миллат ва озчиликни ташкил этувчилар масаласи халқ хоҳишига кўра махсус бўлимларда ҳал этилажак.

7. Маориф ишлари маҳаллий халқларнинг жойлардаги идораси қўлида йиғилажак. Ҳозирги бутун давлат муассасалари, уларнинг алоқа тартиботи, темирйўл, почта ва телеграф, қишлоқ хўжалиги ҳам саноат корхоналари миллий ҳукумат қўлига топширилажак. Маданият соҳасида четдан келганларнинг таъсиридан қутулиб, кучли миллий маданиятни юзага келтиришни уюштириш иши бошланажак. Мактаблар, айниқса, малакали таълимга жалб этиш маърифатнинг асосини ташкил этажак.

8. Дин ишлари дунё ва давлат ишларидан тамоман айрилажак.

9. Келажакда Туркистон социалистлари эзилган синфлар қаторида, жабрланган мамлакатларнинг ҳам ҳуқуқлари учун курашишни асосий мезон қилиб олган байналмилаллар сафига қўшилажак.

Бу программа тўлалигича менинг «Турк халқи тарихи» китобимнинг 411—414 саҳифаларида босилган. Туркистонда социализмнинг мақсади ва амалга оширилиши ҳақидаги назарияларни тушунтирувчи асарим Россиядан кетганимдан сўнг Прагада русча нашр этилди.

Жадид тараққийпарварлари партиясининг программаси 19 банддан иборат эди. Қисқача мазмуни қуйидагича:

1.  Миллий маданиятга эга бўлиб, мустақил миллат сифатида яшаш ҳаётнинг асоси бўлиши керак. Бу эса барча миллатларнинг орзуси. Мақсадимиз Туркистонни мустақил қилиб, ҳукуматни миллийлаштириш. Миллат — тил, дин, маданият, адабиёт, урф-одат бирлигига асосланади.

2. Озод Туркистонда давлат тузилиши ва идораси жумҳурият бўлиб, ҳокимият асосини демократия йўли билан сайланган миллат мажлиси, ёки вилоят ва шаҳарларда, вилоят ҳам шаҳар мажлислари (земство) ташкил қилади.

3. Марказий ҳукумат аъзолари миллат мажлисининг розилигига кўра Жумҳурият раиси томонидан, вилоятлардаги бошлиқлар эса марказий ҳукумат тарафидан тайинланажак. Вилоят ва шаҳар идора мажлисларининг раислари шу мажлиснинг ўзида сайланиб қўйилажак. Миллат мажлиси, Жумҳурият раиси, вилоят мажлисларини сайлаш тартиби мустақил Туркистоннинг биринчи қурултойи томонидан белгиланажак.

4. Туркистонда турк бўлмаган озчилик ҳам маданий ҳуқуқлардан фойдаланажак. Туркий халқлар Туркистон маданиятини кучли равишда яшнатиш учун якдиллик билан фаоллик кўрсатишлари керак.

5. Туркистон миллий қукумати Туркистон миллий аскарига таянажак; ҳарбий хизмат мажбурий.

6. Ички осойишталикни сақлаш учун вилоят идоралари жойларда полиция ташкил қилади ва бу уюшма мамлакатнинг миллий ҳуқуқи уюшмаларига боғлиқ бўлажак.

7. Мамлакатда виждон эркинлиги тўла таъминланажак. Диний ибодат ва урф-одатни эркин равишда бошқариш давлат йўли билан таъминланажак. Мамлакатда бошқа дин айғоқчиларининг иш олиб боришларига рухсат берилмайди.

8. Матбуот ва нашриёт ҳуррияти ҳам шахс эркинлиги давлатнинг асосий қонунлари тарафидан таъмин этилажак.

9. Мамлакатнинг асосий солиғи киримга қараб олинажак. Меросдан ҳам солиқ олинажак. Туркистонда эски замонлардан қолган ҳар хил олиқ-солиқлар бекор қилинажак.

10. Ернинг, ерости ва ер юзи бойликлари, ўрмонлар, ҳавзалар давлат мулкига ўтажак. Ер деҳқонларга (қашшоқ деҳқонларга) хусусий мулк қилиб берилажак.

11. Алоҳида шахслар ўзаро келишиб, ер ва сув сотиш масаласини ҳал этмайди. Бундай иш давлат воситасида бошқарилажак. Ер бериш ҳуқуқи маҳаллий шароитларга кўра қонун асосида белгиланажак.

12. Туркистоннинг озодлиги иқтисодий мустақиллик асосидагина амалга оширилур. Шунинг учун Туркистон бошқа қўшни давлатлар билан иқтисодий муносабатларнинг ҳозирги замон тузилиши асосида оёққа туриб, тобора ривожланиб боришини таъмин қилишга ҳаракат қилинажак.

13. Туркистонда ер масаласининг асоси — сувдир. Шунинг учун миллатнинг барча кучи халқни сув билан таъминлаб, турмушини яхшилашга сарфланажак. Сув идораси ишларини тартибга солишга катта аҳамият берилажак.

14. Туркистонда қозоқ, қирғиз, туркман халқларидаги энг муҳим масала — кўчманчи қавмларнинг ўтроқ ҳаётига ўтиши. Бу масала катта-катта, серсув воҳалар ёқаларида янги катта қурилишлар қилиш йўли билан ҳал этилажак. Туркистонда туркий халқлардан ҳам мусулмонлардан бошқа кўчиб келувчилар қабул қилинмаяжак.

15. Туркистонда ишчилар масаласи шу мамлакатдаги миллий саноатнинг ўсишига боғлиқ. Ишсизларнинг иш шартлари, иш соати, болаларнинг ва хотинларнинг иш шартлари, суғурта ва бошқа масалалар илғор мамлакатлардаги йўллар бўйича тартибга солинажак.

16. Адлия масаласида тўла мустақиллик ва ҳар ким учун тенг ҳуқуқлилик. Дини ва дунёқараши қандай бўлишидан қатъий назар ҳар бир киши ҳозирги замон қонунлари ҳимояси билан таъмин этилажак.

17. Маориф соҳасида тўлиқсиз, бошланғич таълим олиш имкониятлари яратилажак. Мамлакатнинг ўз гражданлари, давлат манфаатларига қарши келмаган ҳолда, хусусий мактаблар очишга ҳуқуқли.

18. Туркистонда энг аввало профессионал мактаблар йўлга қўйилажак. Европага ўқувчилар юборишга аҳамият берилажак.

19. Қадимий маданият ўчоғи бўлган Туркистонда асрлар мобайнида юзага келган маданият ёдгорликлари ҳимоя остига олинажак. Улар миллий маданиятнинг ўсишига хизмат этажак.

Шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, Туркистонда келажакда биринчиси радикал миллий, иккинчиси социалистик бўлган икки тартибда партия (идораси) фикри чет таъсири билан тушунтирилмайди. 1921 йилда Туркистондаги турли қавм ва қабилаларнинг бошлиқлари ва зиёлилари узоқ маслаҳатлашиб, турли жойлардаги кўп турли шартларни ҳисобга олгандан сўнг, бу икки партияни тузишга ва уставига, Алаш Ўрда партияси тузиш керак, деган фикрга келдилар. Англиядаги ёки Америкадаги икки партияли тартиботдан Туркистон раҳбарлари хабардор эмас эди.

Туркистон миллий бирлиги тузилиши ва унинг биринчи конгресси. Биз партия программаларини ва Умумплатформани белгиладик. Лекин Умумкомитетни бир қанча вақт тузолмай қийналдик. Бунинг сабаби — бухороликлар билан тошкентликлар орасидаги қабилавий зиддиятлар, бунинг устига, ўзбекларнинг қозоқларга шубҳа билан қараши бўлди. Шу бойс Умумкомитетнинг раислигига ким тавсия қилинган тақдирда ҳам қабул бўлмас эди. Бухороликлар ўз ўрталарида бу вазифани бажарадиган киши йўқлигини тушундилар. Бир томондан Абдулқодир Муҳитдинов, иккинчи томондан Файзулла Хўжа гуруҳлари бир-бири билан келишмай, ҳеч бири Умумкомитетга иккинчи гуруҳ одамидан раис бўлишга кўнмади. Биз бошқирдлар, тошкентлик Мунаввар Қорини тавсия қилдик. Лекин бухоролик вакиллар буни қабул қилмадилар. Иккинчи ёқдан, Комитет раиси агар зарур бўлса, очиқ яшашдан воз кечиб, яшириниб яшашга ҳам тайёр бўлиши керак. Мунаввар Қори шу шартларга ҳам рози эди. Тожикларнинг таниқли кишиларидан Садриддин Айнийни тавсия қилиб кўрдик. Лекин у яширин ҳолда яшашга ўтмаган тақдирдагина раислик қилишга рози бўлди. Уни сайламоқчи бўлганлар оз эди.

Июлда Анқарадан Буюк миллат мажлиси аъзоси Ислом Сўфи Сўйгалли ўғли Бухорога келди. У бу ерда расмий равишда коммунистлар тарафдори бўлган бир турк депутати сифатида саёҳат қиларди. Шу туфайли Туркистонни мустақил равишда кезиш имкониятига эга бўлди. Ҳатто Хивага ҳам бориб келди. Мустафо Камол пошо томонидан топшириқ олган экан. У киши Бухорода вақтимда мен билан бир неча марта учрашиб, розилигимни олгач, ўзаро рақобатчи ўзбек ва тожик доиралари билан учрашди. Умумкомитет ташкил қилишнинг тўсиққа учраганлигини сезиб, бир кеч у гуруҳларнинг ҳаммасини бир ерга тўпланишини тавсия қилди. 30 июль кечаси Мирза Абдулқодирнинг уйида йиғилдик. Сўфибек турли гуруҳлар билан гаплашгач, Умумкомитет раислигига мени сайлашни тавсия қилди. Унинг бу таклифини қабул этдилар. Мазкур йиғилишда у жуда яхши нутқ сўзлади. Кейинроқ катта бир йиғилишда ўша тавсиясини яна бир бор такрорлади. Бу ерда ҳам қабул қилдилар. Марказий Комитетнинг бошқа аъзолари ҳам ўша йиғилишда сайландилар. Шундай қилиб, 2 августда мен Туркистон Миллий Бирлигининг, яъни, Умумкомитетнинг раиси сифатида иш бошладим. Мазкур синов кунларида янги Туркиядан Мустафо Камол пошо тарафидан юборилган депутатнинг, қозоқ Алаш Ўрда вакилларининг, айниқса, Диншеннинг, шунингдек, Афғон элчиси Абдурасулхоннинг Туркистонда бир Миллий Кураш Маркази тузишга қатъий ва жиддий таъсирлари бўлди. Буни юқори баҳолаган Мирзо Абдулқодир менга чиройли ёзувли ипак жойнамоз билан бирга олтин соат совға қилди.

Усмон Хўжа Шерободдан бир хат жўнатиб, мени комитетнинг раиси сифатида кўрганлигидан жуда рози эканлигини изҳор қилди. 2—5 августда Миллий Бирлик Конгресси йиғилди. Бу эса Москва Конгрессидан кейин йиғилган бешинчи Конгресс бўлди. Комитетга Ўрта Осиё Миллий Мусулмон Жамиятлари Федерацияси номи берилди. Жамият аъзоларидан бир тожик дўстимиз жамиятнинг марказий комитети учун муҳр ясаттирди. Ҳали ҳам қўлимда бўлган бу муҳрга «ўрта» сўзи «ўтар» деб ёзилган. Кулишдик, лекин шу ҳолда қолди. Жамият уставининг умумий фикрлари ҳам шу йиғилишда қабул қилинди. Сентябрь ойида Самарқандда янги бир Конгресс чақириб, босмачи гуруҳлар билан тез орада алоқа ўрнатиш, уларга сиёсий маслаҳатчилар жўнатишга қарор қилдик. Ҳали июндаёқ Шарқий Бухоро босмачилари олдига жўнатилган Мустафо Шоҳқул ёнига иккита ёрдамчи юбордик. Улар Кўлоб томондаги босмачилар раиси Давлатманд олдида қолиб, Жамият билан алоқа ўрнатди ва лақай уруғининг раҳбарлари билан алоқа боғлади.

Жамол ва Халил пошолар. Бизнинг биринчи ишимиз Туркиянинг таниқли арбоблари Жамол ва Халил пошоларнинг Туркистон масалалари билан жиддий шуғулланишларига эришув эди. Бу жиҳатдан, уларнинг Туркистон масалаларига эътибор қилишларини билдирганликларига асосланиб, айрим қарорлар қабул қилдик. Жамол пошо бундан бир йил аввал Тошкент ва Бухоро орқали Кобулга кетган эди. Халил пошо билан Сомибек ҳам Тошкентга келишди. Улар Қашқар томонга кетмоқчи эдилар. Улар Ўрта Осиё масалаларига фақат Туркия манфаати нуқтаи назаридангина ёндашдилар. Фикрлари Туркистон ишига Туркияга ёрдам нуқтаи назаридан қараш, Европада иттифоқчиларга қарши тўхтатилган курашни Ўрта Осиёда давом эттириш эди. Жамол пошо Афғонистон ёрдамида Ҳиндистонда инглизларга қарши кураш бошлаш, Туркистонда бош кўтарган туркларни Советлар ёрдамида ўзларининг Ислом лашкарларига қўшиш нияти билан жиддий равишда шуғулланди. Ўзининг яқинларидан Рағим бек номли офицерини Қори Камол номли бир фарғоналик билан бирга босмачилар раисларига бериладиган хатларни топшириб, Бухорога юборди. Мен у киши билан кўришдим. Рағим бек Жамол пошо ниятларини тушунтирди. Тамомила асоссиз фикрлар эди. Биз Туркистон масаласини, табиий маҳаллий бир масала сифатида қарадик. Туркистон масаласини Туркиядаги ҳаракат ёки Ҳиндистонда инглиз ҳукмронлигини йиқитиш масаласи билан аралаштириш мумкин эмас, деб биз бунга қарши турдик. Мен Жамол пошонинг ўзига фикрлари бир хаёл эканини айтиб, кайфиятини бузишдан ўзимни тортдим. Рағим бек билан Қори Камол жўнаб кетгандан кейин бироз вақт ўтгач, Фарғона босмачилари билан алоқа ўрнатишни ташкил қилувчи бир киши (эсимдан чиқмаган бўлса, номи Сами Қори эди) Бухорога келди. Қори Камол билан гаплашганидан кейин босмачилар орасида Жамол пошо ҳақида тамомила бошқача фикр пайдо бўлган. Камол билан Тошкентда ҳам, Қўқонда ҳам гаплашган ўзбек ва қозоқ зиёлиларининг бир нечтаси шу орада Бухорога келган эди. Улар ҳам: «Жамол пошо нима қилишини билмаган бир таваккалчи, қайси босмачи Ҳиндистонга бориб инглизлар билан уришиб юради?» дедилар.

Пошонинг обрўйини туширган бу воқеалар учун жуда сиқилдик. Боз устига Туркия арбобларининг обрўларини кетказувчи воқеа келиб чиқишини ҳеч ҳам истамасдик. Биз: «Пошо Яқин ва Ўрта Осиё ишларини тубдан кўрган бир одам, биз эса маҳаллий вазифаларнигина биламиз», деб унинг гапларини яхшиликка йўйиб, пошони танқид қилувчиларни унинг ўзидан бекитишга уриндик.

Самарқандга кўчиш. Курашга кўтариладиганлар билан яқиндан алоқа ўрнатиш, сентябрда тўпланадиган Конгрессга тайёргарлик кўриш учун 5 августда, ёлғиз ўзим отга миниб, Кармана йўли билан Самарқандга жўнадим. Хотиним билан Харис Сасанбой номли соқчи солдатим темирйўл билан жўнадилар. Кўринишим қишлоқи ўзбекларга ўхшайди. Шундай бўлса-да, солдатларга учраб қолмасликка ҳаракат қилдим. Қўрғон деган ердан ўтаётган вақтда, бу ерда ҳарбийлар тўдаси бўлишини эшитиб, кечқурун Ойобод деган ердаги Кумушота қабрига келиб, бир бечора шайхнинг кулбасида тунни ўтказдим. Отим ва ўзимга егулик ҳозирлади. Овқати ночор талқон экан. Ёпиниб ётишга бирор тозароқ нарса беролмаганидан хижолат чекди. Қабр дарчаси тагида авлиёлар ҳаёти ҳақида ҳикоя қилинган бир китоб ётарди. Китобни қўлимга олиб, форсча бир шеър ёздим: «Маъноси: «Бунда заъфарон юз билан йиртиқ кийимгина бор. Ипак кийим билан ипак матонинг бозори бошқа ердадир». Шайх: «Китобга нима ёздинг?» деб сўради. У ўзига аввалдан маълум бўлган шеърни ўқигач, кўзларига ёш келди. У билан ярим кечагача гаплашиб ўтирдик. Дунё аҳволидан жуда яхши хабардор одам экан. Ўша атрофда гуруҳи бўлган Қорақулбек билан ҳам таниш экан. Эрталаб азонда бирга намоз ўқидик. Сут олиб келди, чой ичирди. Дўстлашиб, хайрлашдик. Бир йил ўтгандан кейин бу қариянинг даргоҳига яна бир бор дуч келдик. У Қорақулбекка мен ҳақимда гапирган экан; «Ким билсин, балки, Хизир Илёс эдими?» дебди. Шайхни кўргандан кейин, Қорақулбек: «Хизрингизни олиб келдим», деб ҳазиллашди. Яна бир тун ўша шайхнинг олдида қолдим. Хотиним Нафиса жамиятнинг Қўзи Ҳайдар номли бир зиёли аъзосининг боғ ҳовлисида жойлашган эди, мен ҳам ўша ерга бордим.

ИЗОҲЛАР
«Хуршид Даврон куткбхонаси» сайти томонидан тайёрланган

1. Николай Фёдорович Катанов (1862—1922) — туркшунос олим, Қозон университети профессори. Хакаслардан етишиб чиққан биринчи олим.
2. Вақф — мусулмон мамлакатларида давлат ва айрим шахс тарафидан дин манфаатларига ажратилган, топширилган ёки васият қилинган мулк
3. В. Бартольд (1869—1930), В. Радлов (1837 — 1917), К. Залеман (1849—1916) — таниқли рус шарқшунос олимлари
4. Мир Хайдар Мирбадалов — ўзбек миллатига мансуб чор генерали. Туғон уни қирғиз деб адашади. Мирбадалов 1860 йили Оренбург шаҳрида Бухоро амирлиги фуқароси оиласида туғилган.
5. А. А. Семёнов (1873-1958.) — рус шарқшунос олими
6. В. Л. Вяткин (1869—1932) — таниқли археолог, Самарқанд музейининг асосчиси, қадимий вақфномага асосланиб Улуғбек расадхонасини топган.
7. Восифий (тахаллуси; асл исми Зайниддин Маҳмуд ибн Абдулжамил) (1485–1551 ёки 1566) – Ҳиротнинг ижтимоий ва маданий, Алишер Навоий ва унга яқин бўлган давранинг турмушини тасвирловчи асар – “Бадоеъ-ул-вақоеъ” («Нодир воқеъалар») муаллифи
8. «Темурнинг Ҳиндистонга сафари» — Амир Темур даври тарихчиси Ғиёсиддин Али Яздийнинг “Китоби рўзномаи ғазовоти Ҳиндистон” (Ҳиндистон ғазовоти кундалиги китоби) асари
9. Шаҳобиддин Мунший деганда Ҳофизи Абру (1362­1431 йиллар, асли исми Шаҳобиддин Абдуллоҳ ибн Лутфуллоҳ ал­Ҳавофий) назарда тутилмоқда. Ўзининг хизмат фаолиятини Амур Темурнинг саёҳатларидан бирида мунший (котиб) вазифасидан бошлаган ва умрининг охиригача темурийларнинг сарой тарихчиси бўлган бу муаррихнинг «Зубдат ат­Таворих» асари машҳурдир.
10. Ускудар (Üsküdar) — Исламбулнинг Осиё қисмининг номи
11. Мулла Бекжон (Мулла Бекчон Раҳмонов) (1887-1937) — хоразмлик жадид зиёлиси, советлар томонидан қатл этилган. У ҳақда мана бу мақолада ўқишингиз мумкин.
12. Бу байт

   22 dekabr  — atoqli olim va davlat arbobi Ahmad Zaki Validi Tug‘on (1890-1970)  tug‘ilgan kun

Ahmad Zaki Validi Tug’on «Xotiralar»i har bir kishiga millat uchun qanday xizmat qilish kerakligini uqdiruvchi bir kitobdir, vasiyatdir. Bugun ushbu kitobdan yurtimiz tarixiga tegishli ayrim parchalarini taqdim etmoqdamiz. Aytish lozimki, 22 yil avval «Sharq yulduzi» jurnalida bosilgan xotiralarni tarjima qilgan fidoyi olim Sherali Turdiev kirish so’zida ta’kidlagan mana bu so’zlarni bugungi kundayam afsus bilan takrorlashimiz mumkin: «Shu kunga qadar Ahmad Zaki Validi Tug’on degan insonni yurtimizda sanoqli odam bilardi…» Oradan shuncha vaqt ztib, «bilardi»ni «biladi» desak ham xato qilmaymiz.

Sherali TURDIEV
ZAKI  VALIDI TUG’ON VA «XOTIRALAR» HAQIDA

Shu kunga qadar Ahmad Zaki Validi Tug’on degan insonni yurtimizda sanoqli odam bilardi. Oyni etak bilan yopib bo’lmaganidek, yakkamafkurachilik zamoni korchalonlari tarixdan uning nominio’chirisholmadilar. Dunyoni turkka, turkni dunyoga tanitishda beqiyos ishlar plib borgan bu zot jahon turkshunoslik fani tarixida o’chmas iz qoldirib, ularni yakdillikka da’vat etib, hur fikrli odamlar qalbidan mustahkam o’rin egallagan edi. Shundanmi, hurriyat epkini esishi hamono atoqli yozuvchimiz Asqad Muxtor o’zining «Izchil ruh» degan maqolasida bu nomni o’zbeklarga birmuncha tanitdi va Zaki Validi xususida quyidagi so’zlarni aytganida ming bora haqdir: «Holbuki, u jahon tillarida (arab, turk, nemis, venger, frantsuz, ingliz) to’rt yuzdan ortiq asar e`lon qilgan, agar shu ruyxatning o’zinigina ko’zdan kechirsak ham bu zot oldida qanchalik qarzdor ekanligimizni seza olamiz… Dunyo tillarida chiqqan bu asarlar xalqimizning madaniy merosini jahon miqyosida targ’ib qilishda qanday mavqe tutganini o’zingiz mushohada qilib ko’ring… Zaki Validi hayoti — turkiy xalqlar milliy madaniyati uchun katta qadriyat ekanligi isbotga muhtoj emas. O’zbekiston mustaqil davlat sifatida jahonga yuz tutmoqchi ekan, bu katta istiqbolga u baquvvat iqtisodiyoti bilangina emas, butun ma’naviyati, butun madaniy merosi va milliy qadriyatlari bilan chiqishi kerak. Bu yo’lda bizda mana shunday ruhiy izchillik namunalari mavjud».

Katta qarzdorlik hissi bizning Zaki Validi tarjimai holiga to’xtab o’tishimizni taqoza etayotir. U 1890 yilning 10 dekabrida Boshqirdistonda, ziyoli oilada tavallud topgan. O’toqdagi musulmon diniy maktabini tamomlab, Qozondagi Qosimiya diniy pedagogika ilmgohiga o’qishga kiradi. 1910—13 yillar ichida mazkur ilmgohda turkiy xalqlar tarixi va arab adabiyoti fanidan talabalarga saboq beradi. Shuning barobarida Qozon universitetida sirtdan o’qiy boshlaydi. «Turk va tatar tarixi» (1912 y.) degan ilk kitobiyoq unga shuhrat keltirdi, zamonasining mashhur olimlari e’tiboriga tushdi. 1913 yili uni Qozon universiteti tarix va arxeologiya jamiyati sharq qo’lyozmalari va osori-atiqalarini o’rganish uchun Farg’ona vodiysiga ilmiy safarga jo’natadi. Xuddi shu maqsadlarda u 1914 yili Rossiya Fanlar Akademiyasi hamda Markaziy Osiyo va Uzoq Sharqni tadqiq etish xalqaro jamiyati yo’llanmasi bilan Buxoro amirligida bo’ladi. Volgabo’yi va Markaziy Osiyoda yashayotgan turkiy xalqlar tarixi, turmushi va madaniyati ham zukko olim diqqatidan chetda qolmaydi.

Zaki Validi obro’si musulmon xalqlari o’rtasida tobora oshib boradi. Ilmiy safarlari chog’ida bir vaqtlar dunyo taraqqiyotini belgilab bergan turkiy qavmlarning chorizm istilosi tufayli nochor yashayotgani, mazkur millatlar tarixi unutilayotganini chin yurakdan sezadi, achinadi, pirovardida siyosat bilan shug’ullanishga majbur bo’ladi.

1916 yili uni boshqirdlar Sankt-Peterburg Dumasiga vakil qilib saylashadi. Shu yillarda o’tgan musulmonlarning turli-tuman kongresslariga bosh-qosh bo’ladi, katta tashkilotchilik qobiliyatini namoyon etadi. 1917 yili turkistonliklar Zaki Validini Moskvada bo’lib o’tgan Rusiya musulmonlari kongressiga o’z vakili etib jo’natadilar.

1917—19 yillarda u Boshqirdiston hukumati boshlig’i va harbiy noziri vazifasida ishlab, kindik qoni to’kilgan tuproqni bosqinchilar zulmidan xalos etishda jonbozlik ko’rsatadi. Lenin, Stalin, Trotskiy, Rudzutak kabi so’zi boshqa, ishi boshqa Sovet hukumati rahbarlari bilan uchrashib, milliy masala, milliy daxlsizlik borasida qizg’in bahslashadi. Milliy masalani adolatli hal etish xususida bergan bot-bot takliflari inobatsiz qoldiriladi, aksincha bol`sheviklarning zulm va zo’ravonligi vahshiyona tus olayotganini ko’radi va ularga qarshi ochiqcha kurashga o’tadi. Boshqirdiston mustaqilligi uchun qilgan kurashlari kutilgan natijani bermagach, boshqa turkiy xalqlar bilan hamjihatlikda harakat qilishga umid bog’laydi. Shu niyatda u Sharq xalqlari Kongressida qatnashish uchu.n yashirin suratda Bokuga keladi. Uiing ishida bevosita qatnashmasa-da, to’liq axborotga ega bo’ladi, xalq orasida nufuzi baland rahbarlar bilan uchrashadi. Kongress tamom bo’lishi hamono Xivaga keladi. Buxoro, Qarshi, Shahrisabz, Samarqand, Toshkentda bo’lib, turkistonliklarning qarshilik ko’rsatish harakatiga qo’lidan kelgancha madad beradi, mayda ichki nizolarni bir chetga surib qo’yib, Sovetlar deb atalmish yovga qarshi birgalikda kurash olib borishga targ’ib-tashviq qiladi. 1923 yilda Zaki Validi Turkiston ozodligi xalqaro ahamiyatga molik masala ekani, unga jahon jamoatchiligi diqqat berishi lozimligini uqdirish uchun do’stlari taklifiga ko’ra chet elga qochib ketadi. Xorijda turib, turkiy xalqlarning baribir ozodlikka erishajagiga ishonib yashaydi, chinakam mustaqillikni qo’lga kiritishi uchun bor imkoniyatini nshga soladi.

Zaki Validi 1923 yilda Mashhadga, so’ng Kobulga boradi. Hindistonda bo’lganida ham milliy ozodlik harakatini to’g’ri yo’lga solish choralarini izlaydi. Lekin Buyuk Britaniya hukumati uning siyosat bilan shug’ullanishiga to’sqinlik qiladi. Shundan so’ng u Saudiya Arabistoniga borib, musulmonlikning beshinchi farzini ham to’kis bajarib, Yevropaga yo’l oladi.

1924 yilda Zaki Validi Parij va Berlinda turkistonlik muhojirlarning jamoatchilik tashkilotini tuzishga sa’y-harakat qilgani, bu to’g’rida Millatlar Ligasiga ham bir necha marta murojaat etgani xorijiy manbalarda raqamlangan. 1925 yilda u Turkiya mamlakati rahbarlari taklifiga binoan bu yerga keladi va Istambul universitetida talabalarga turk tarixi bo’yicha saboq beradi. 1932 yili Anqarada bo’lib o’tgan tarixchilar Kongressida u turk tarixini o’rgatish bo’yicha mahalliy tarixchilar bilan bahslashnb qoladi. Pirovardida u yana Yevropaga ketib, avvaliga Vena, keyinchalik Xettinxen universitetida sharqshunoslikka oid ilmiy-tekshirish ishlarini davom ettiradi. Yevropadagi bir qator ilmiy jamiyatlarga a’zolikka saylanadi, yirik turkshunos sifatida dunyoga taniladi. U 1939 yilda yana Turkiyaga qaytib kelib, Istambul universitetining umumiy turk tarixi kafedrasi professori vazifisida ilmiy faoliyatini datom ettiradi. Zaki Validi 1970 yilning 26 iyulida boqiy olamga yuz o’girgan.

Bu zotning tarjimai holi mana shundan iborat. Ammo sermazmun hayot yo’lining sharhi katta bir kitobga jo qilingan — u «Xotiralar» deb nomlanib, 1969 yili Istambulda nashr etilgan. Kitobni varaqlaganingizda uning umri iztirob va umid bilan o’tganiga guvoh bo’lasiz. Turk xalqlari mustaqilligi, hurriyatini Zaki Validisiz tasavvur etish mumkin emasligini anglaysiz. Mustaqillik uchun kurash, uni muhofaza qilish, turk xalqlari qudrati, boyligi, madaniyatini dunyo ahliga tanitish uchun kishi qanday ko’lamda ishlar olib borish kerakligi borasida katta saboq olasiz Yirik olim va yirik siyosatchi Zaki Validi o’z kitobida turkistonliklarning milliy istiqlol yo’lidagi kurashlari, mag’lubiyatga uchrashi sabablarini, Turkiston demokratiyasi va federatsiyasi, parlamentar davlat tuzishda jadidlar, kadetlar va federalistlarning qarashlari, ularga bo’lgan munosabatini ro’y-rost yoritgan, bol`sheviklarning, Sovet davlati rahbarlarining riyokorlik siyosatini fosh qilgan. Makkorona siyosat zamirida butun boshli xalqlarni ruslashtirish yotgani, uning oldi olinmasa shovinistik kayfiyat Osiyoning ich-ichiga kirib borishi, hatto olis Afrikaga ham tarqalishini bashorat qiladi. Yillar o’tishi bilan bu zakiy insonning bashoratlari to’g’ri chiqqaniga amin bo’ldik. Xullas, «Xotiralar» har bir kishiga millat uchun qanday xizmat qilish kerakligini uqdiruvchi bir kitobdir, vasiyatdir. Biz jurnal imkoniyatlaridan kelib chiqib, mazkur asarning faqat yurtimizga tegishli o’rinlarinigina tarjima etib, chop qilayotirmiz. Va bundan keyin katta-katta ko’chalar, qator madaniy-ma’rifiy maskanlar Ahmad Zaki Validi Tug’on nomi bilan muhrlanishiga umid qilib qolamiz. Zero, bu biz uchun ham farz ham qarzdir.

Zaki Validi TUG’ON
«XOTIRALAR» KITOBIDAN
Sherali Turdiev tarjimasi

TURKISTONGA ILMIY SAYOHATIM

Turkistonga birinchi ilmiy sayohatim. Qozonga kelishim bilanoq Katanov (1) menga… tarix, arxeologiya va etnografiya kuzatishlari olib borishga Turkistonga, Farg’ona viloyatiga yuborish uchun yo’llanma haqlarini to’lash xabarini aytdi. «Qosimiya»da muallimlikdan va imtihonlarga tayyorlanishdan ozod qilib, sayohat etish imkoniyatini berganligini xursandchilik bilan qabul qildim. Toshkentga kelib tushgan kunimoq ishim o’ngidan kela boshladi…

1914 yilning martiga qadar davom etgan bu sayohat vaqtida men Farg’ona, Samarqand va Buxoro viloyatlarida qo’lyozma asarlar, shaxsiy kishilar qo’llarida bo’lgan manbalarni izladim. Mamlakat xo’jaligi, tarixi, geografiyasiga oid bir talay muhim vaqf (2) qog’ozlarini ham, boshqa ba’zi bir diniy guruhlarning kirimlari yozilgan hujjatlarni, mol haqlarining o’zgarishini ko’rsatuvchi ma’lumotlarni ham yig’dim. Farg’onada ko’chmanchi o’zbeklar to’g’risida etnografik ma’lumotlar to’pladim. Bu sayohatim to’g’risida «Bir turk olimiga nisbatan ko’rsatilgan hurmat belgisi» degan sarlavha ostida Turkiya matbuotida («Turk yurti») hikoyam bosildi. Mart oyida Toshkentga kelgach, «Turkiston arxeologiya jamiyati» uyushtirgan bir yig’ilishda sayohat davomidagi ishlarim haqida ma’ruza qildim. Unda Turkiston gubernatori general Suxomlinov menga iliq so’zlar aytib: «Bu bizning musulmonlar orasida ma’rifatni o’stirish yo’lidagi ishlarimizning xayrli ko’rinishi», dedi. «Turkestanskie vedomosti» rasmiy gazetasining mudir o’rinbosari Aleksandr Aleksandrovich Semyonov meni Toshkentda olib qolishini aytdi. Men o’qishni davom ettirmoqchiman, deb rozi bo’lmadim. U mening sayohatim natijalari haqida Peterburgga xabar qilgan. Shu orqali Rossiya Fanlar Akademiyasi bilan O’rta Osiyoni o’rganish xalqaro jamiyati nomidan bundan keyin ham ilmiy tekshirish olib borish uchun meni jalb qilishlari to’g’risida xat oldim. Buni Fanlar Akademiyasining a’zolari, professor Bartol`d, Radlov, K. Zaleman (3) uyushtirgan edilar.

Men bu sayohatim davomida Toshkent, Farg’ona, Samarqand va Buxoroda juda ko’p do’stlar orttirdim. Ularning aksariyati… Turkiston madaniyati, keyinroq siyosiy hayotimdagi faoliyatimda asqotdi va ular bilan bo’lgan bu do’stligim qalbimda juda ko’p unutilmas xotiralar qoldirdi. Shulardan biri, chor ofitseri, polkovnik, kelib chiqishi jihatidan boshqird bo’lgan Abubakir Divaev qozoq, qirg’iz xalqlari etnrgrafiyasi bo’yicha ko’p foydali asarlar nashr qildi. U meni Toshkentda podsho askarligida xizmatchi boshqird ofitserlaridan Kochakov va tatarlardan general Yenikeev, Samarqandda qirg’izlardan general Kolchanov va Mirbadalov (4), boshqird Akimbatov bilan tanishtirdi. Qaerga borsam ham o’sha yerda Abubakir akaning meni tanishtiruvchi va yo’llovchi xatlarini ko’rdim. Qozoqlardan o’sha vaqtlarda gimnaziya talabasi, keyinroq kommunist Nazir To’raqul (To’raqulov), Toshkentdan Peterburg universiteti huquq bo’limi talabasi Mustafo Cho’qaev, o’zbeklardan keyinroq shoir bo’lgan Abdulhamid Sulaymon, yana Toshkentdan, kelib chiqishi no’g’aylardan bo’lgan tarixchi Po’lat Soli, o’zbeklardan Munavvar qori va Ubaydulla Xo’ja, Samarqanddan Mahmudxo’ja Behbudiy, Buxorodan Ahmadjon Maxdum, yana, qirg’izlardan boshlang’ich maktab o’qituvchisi Yenazaq o’g’li Ibrohim ham shular jumlasidandir.

Turkistonda tanishgan shaxslar orasida Nazir To’raqul bilan Abdulhamid Sulaymon (Cho’lpon) menga alohida yaqin do’stlar bo’ldilar. Nazirning otasi To’raqul Farg’ona gubernatorining tarjimoni edi. U ba’zi qimmatli qo’lyozma asarlar to’plagan. Qo’liga tushgan kitobni o’qir, har o’qigan muallifning ta’siriga berilar edi. Men esa unga inson o’zining qisqa bir umrida kitoblarni muayyan bir maqsadda o’qish kerakligini, odam shu vaqtdagina yutuqqa erishajagini aytdim. Mening bu fikrimni u 15 yoshlik o’smir bo’lgan shoir Cho’lpon ongiga singdirishga harakat qilgan, o’zi (ya’ni To’raqul) esa katta mansabdor va kayfi o’zgarib turadigan odam bo’lganligidan, bu odatga o’rganolmasligini, tartibga ko’nikishi qiyinligini aytdi. Nazir o’sha vaqtda vatanparvar turkchi edi. Istambulda chiqadigan «Turk yurti»ni o’qirdi. Keyinroq kommunist bo’ldi. Jiddada rus elchixonasida ishladi. Turk tili masalalari to’g’risida maqolalar bostirdi, milliy madaniyatga sodiq qoldi, shuning uchun ham Sovetlar tarafidan hukm etilgan kishilar qatori yo’q qilindi.

Keyinroq o’zbeklarning eng buyuk shoiriga aylangan Cho’lpon o’sha vaqtda 15 yoshlarda bo’lgan bo’lsa kerak. Menga tarix kitobimni o’qib, ilhomlanganligi va fikrdoshlik qilishimni aytib, xat yozdi. Andijonga, uylariga mehmonga taklif qildi. Men Nazir To’raqul bilan uylariga kelgach, boy-badavlat bo’lgan uning otasi Sulaymon bazzoz maslahat qilmay uyiga mehmon chaqirgan o’g’lidan noroziday bizni biroz sovuq qarshiladi. Abdulhamidning uyda yo’qligi ham xunukroq bo’ldi. Abdulhamid otasiga bizni taklif qilganini aytmagan ekan. Shunda men otaga quyidagi ma’nodagi bir forscha she’r aytdim: «Bulbuligo’yo degan bir qush bo’lar ekan, u sayraganda boshqa qushlar ham erib ketar ekan». Zehnli Sulaymon akaga she’r ta’sir qildi shekilli, bizni avval ancha sovuq qarshilaganiga qaramay kayfiyatini darrov o’zgartirib: «Sizlar endi o’g’limning mehmoni emas, mening mehmonimsizlar», deb mehmonxonaga qaytib ketishimizga yo’l bermadi. Buyuk turk shoiri Cho’lponning otasi forsiy adabiyotni nihoyatda hurmat qilarkan. O’zimni tanishtirdim, yo’llanma qog’ozimni ko’rsatdim… Buyuk o’zbek shoirining o’zi bilan ham, uning mehmondo’st otasi bilan ham tanishib oldik. Nazir To’raqul turkchani bilishdan tashqari, forsiy adabiyotni ham tushunar va hurmat qilar edi. Sulaymon aka bilan xayrlashdik, u kishining menga qilgan sovg’alarini onamga olib bordim…

Peterburgda men Akademiyaning Osiyo muzeyida Yevropa kutubxonalarining kataloglarini tekshirib, 1845 yilda Freynd nashr qilgan qadimgi islom asarlari kataloglariga yozilgan izohlar bilan mashg’ul bo’ldim. Shu vaqtlardayoq boshqird va no’g’aylarning tarixi to’g’risida material to’plash uchun Fanlar Akademiyasining arxivida ishladim. Birinchi Turkiston sayohatim haqidagi hisobotim Rossiya arxeologiya jamiyatining Sharq bo’limi nashr etgan «Qaydlar»da bosilib chiqdi. Bartol`d menga, gimnaziyani bitirish imtihonlarini topshirolmasam, ikkinchi yo’lni tavsiya etmoqchi bo’ldi. Peterburg universitetining sharq fakul`tetiga joylab o’qitishni, o’z ishxonasida tashkil bo’lgan «O’rta Osiyoni o’rganish xalqaro jamiyati»ga ishlashga jalb qilishni va islomiy asarlarni o’rganish uchun G’arbiy Yevropa mamlakatlariga yuborishga va’da berdi. Uning fikri bo’yicha men 1914—1917 yillarda Germaniya, Avstriya, Parij va Londonda shug’ullanishim kerak edi. Urush boshlanishi bilan amalga oshmagan rejalar menga kelajak to’g’risida orzulanish zavqini bergan bir ideal bo’ldi. Ya’ni, turk qavmlari, islom madaniyati tarixini o’rganuvchi bir sharqshunos olim bo’lajakman. Nega men Govorttning tariximiz haqidagi inglizcha kitobini, sharqshunos Freyndning lotincha asarlarini o’qishlik darajasida inglizcha va lotincha o’rganmayman endi, deb o’yladim. 1914 yilning yozida bu tillarni o’rganish to’g’risida qat’iy qarorga keldim.

Turkistonga ikkinchi ilmiy sayohatim. Rossiya Fanlar Akademiyasining meni Turkistonga ilmiy tekshirishlar olib borish uchun yuborish xabarini eshitgan do’stlarim orasida eng ko’p suyungani Ibrohim Aqchurin bo’ldi. Menga omad tilab, stantsiyagacha kuzatib qo’ydi. Buxoroga kelgandan keyin bosh vakil Nasrullo Qushbegini ko’rdim. Qarshi shahriga kelganimda meni podshoning Peterburgdan yuborilgan bir yuqori martabadagi amaldori deb o’ylab, chet el ishlari vazirligining elchixona binosiga joylashtirdilar. Juda katta hurmat va ehtirom ko’rsatdilar. Old mehmonlarni qabul etuvchi mezbonni ham tayinladilar. Shahrisabzgakelganimdan keyin bu viloyat valiysi (begi) turk va musulmon bo’lganligimni bila turib, menga aytgan so’zlarini tarjimon orqali ruscha anglatmoqchi bo’ldi. Bu ortiqcha mashaqqatni keragi yo’qligi va ruscha so’zlashmasligimni aytganimdan keyin ancha qanoatlandi. May oyida Qarshi shahri bozorida ashqol-dashqol sotib turuvchi bir odamni kuzatdim. U har xil dori- darmonlarni o’rab berishga eski turkcha kitob varaqlarini ishlatar edi. «Bu qog’ozlarning boshqa betlari qaerda?» deb so’radim. U eski kitobdan yirtib olgan ekan. Qur’onning turkcha qilingan tarjimasining ayrim sahifalari bo’lgan bu qog’ozlarni Buxoro puli bilan 20 tiyinga sotib oldim. Bu asar turkiy tilning islom davridagi eng qadimgisi bo’lib chiqdi. Sharqshunoslardan Bartol`d va Zaleman ham bu haqda maqolalar yozdilar. So’ng bu asarning qolgan qismlari — Eronda ilhoniylar va Oltin O’rdada Jo’chi o’g’illari davrida yozilgan nusxalari Istambulda topildi. Qur’onning eng burungi tarjimalari haqida men ingliz tilida bir asar nashr qildim. Buxoro xonligidagi ilmiy tekshirish ishlarini tamomlab, Toshkentga kelgach, gubernator yordamchisi A. A. Semyonov (5) o’sha Qur’on sahifalarini juda qimmatbaho pulga sotib olishini aytdi. Men unga: «Fanlar Akademiyasi uchun oldim, o’sha yerga topshiraman», dedim. A. A. Semyonovning bu niyatimni maqtab, Bartol`dga xat yozganligini keyinchalik bildim… (Keyinchalik) Professor Semyonov Tojikiston Fanlar Akademiyasida ishladi va Turkistonda qadimdan yashayotgan eroniylar tarixiga oid ko’p muhim asarlar bostirib chiqardi. Ruslardan fan bilan shug’ullangan va o’sha vaqtlardayoq yuqori darajadagi davlat vazifalarida ishlagan injener Kastal`skiy bilan Vyatkin (6) ham shu davrda Samarqandda yashardi. Ular ham juda ko’p qimmatli asarlar to’plashgan. Qarshida sotib olgan bir asar Mahmud Vosifiy (7) nomli muallifga tegishli bo’lib, unda o’n oltinchi asr boshida, Temur avlodlari davrida Hirotning ijtimoiy va madaniy hayoti tasvirlangan ekan. U zamondagi jamiyat hayotini, ayniqsa, shoir Alisher Navoiy va unga yaqin bo’lgan davraning turmushini tasvirlovchi bu asar jamiyat va madaniyat tarixini o’rganuvchi olimlar uchun nihoyatda qimmatbaho bir manba bo’lib xizmat qilajak. Ichida ko’p betamiz hikoyalari ham bo’lgan bu kitobni Rossiya Fanlar Akademiyasi chiqardi. Shahrisabzga kelgach, bu yerdagi Temur avlodlari davrida qurilgan binolarga
naqshinlangan yozuvlarning nusxalarini oldim. Ularga to’la izohlar yozdim. Ruslar Buxoroni bosib olganidan keyin 50 yil o’tsa ham, Turkistonning eng buyuk qurilish obidalari bo’lgan bu binolardagi yozuvlarning fotosuratlari bosilib chiqmagan…

Sharqiy Buxoroga sayohatim. Iyun` boshida G’uzorga kelgach, amirning amakisi bo’lgan Said Akram to’ra, vali (hokim) bo’lishiga qaramay meni juda hurmat bilan kutib oldi. Hukmdorlik qilgan amakivachchasi Amir Olimxondan bu odam qanoatlanmas edi… Said Akram to’ra menga o’z saroyida qolib, o’g’illariga muallimlik qilishni, ruscha o’rgatishni taklif qildi… Ingliz ofitserlari Konomi bilan Studart (aslida Konnoli va Stoddart. XDK izohi) ni o’ldirtirgan keksa Amir Nasrulloning (1928—1860) ruslar tarafidan ishlangan bir rasmi borligini bilib qolgach, shuni topib yuborishimni iltimos qildi. Keyinchalik o’sha rasm tushirilgan Xanikovning kitobini topib, yubordim. U kishi ruslarni yomon ko’rar edi. Undan keyin Sariosiyoga keldik. Bizning (ya’ni boshqird. XDK izohi) dostonlarimizda Yeteli Boysun nomi bilan mashhur bo’lgan ham doston qahramoni Alp Banzi Buyraning (Alpomishning) tug’ilgan yeri, buyrak va qo’ng’irot ko’chma qabilalarining asl vatanlari hisoblangan Boysunning begi bilan tanishdim. U menga bir kunda olti xil ovqat qilib yedirdi… Ziyoli bir yigit bo’lgan Sariosiyo begi Is’hoqbek menga qadimgi turk sufiylarining va Ahmad Yassaviyning asarlaridan tashkil topgan, men shu kunga qadar bilmagan eski, lekin to’la bo’lgan bir to’plam berdi, uni o’zimga sovg’a qilib bergani uchun Fanlar Akademiyasiga topshirmadim. Keyinchalik yo’qoldi. Topshirsam yo’qolmas edi.

Sayoqatimning natijalari. 14 iyulda (1914 yil) Qarshiga kelgach, Rossiya-Germaniya urushi e’lon qilinganini eshitdim,
men harbiy safarbarlikka ilinaturg’on bo’lsam ham Peterburgdan rasmiy xizmatchi sifatida jo’natilganim uchun qaytishga shoshilmadim. Buxoroda tekshirish ishlarini davom ettirdim. Men ham boshqalarga o’xshab bu urushda Turkiyaning Germaniya tomonida bo’lishini xohlar edim. Bu to’g’rida buxoroliklar bilan ko’p so’zlashardik. Nasrullo qushbegi meni amirning saroyiga olib kelib ba’zi kitoblarni ko’rsatdi. Lekin bu haqda hech yerda yozmang va birovga gapirmang, deb tayinladi. Buxoroda uchratgan muhim asarlardan biri XVII asrda Qozonda nashr etilgan, Mahmud Vali tarafidan juda puxta yozilgan jug’rofiya kitobi edi… Bundan boshqa yana Buxoro va Xurosonning o’n yettinchi asrdan keyingi tarixiga oid bir necha muhim asar topdim. Shularning biri, XVII asrda buxoroda o’zbek shoiri Imomiy tomonidan yozilgan «Xonlar tarixi» yoki «Xonnoma» degan burung’i turk dostonlari majmuasi edi. O’sha asarning 1948 yili Istambulda topilgan forscha nusxasi haqida nemischa axborot yozib, 1954 yilda Kembrijdagi sharqshunoslar kongressida ma’ruza qildim va Gollandiyada nashr ettirdim. Bu sayohatim ham, avvalgi Farg’onaga bo’lgan sayohatim kabi foydali, lekin urush boshlanib qolganligi tufayli qisqa bo’ldi.

Ufaga kelib, bir necha kun qimiz ichib, yaylovdan qishloqqa qaytdim, u yerda ham ko’p turmay Peterburgga yo’l oldim. Sayohatim haqidagi hisobotimni Fanlar Akademiyasiga va O’rta Osiyoni o’rganish xalqaro jamiyatiga topshirdim.

Peterburgda sharqshunoslar orasida ishlashim. Hisobotim natijalari Rossiya arxeologiya jamiyatining sharq bo’limi «Qaydlar»ida bosildi. Bartol`d bilan Radlov bu sayohatdan juda rozi bo’ldi… Bartol`d «Temurning Hindistonga safari» (8) ni bostirib chiqarayotganida, korrekturasiga qarashdim. Ulug’bekning hayot yo’liga bag’ishlangan asari yozilishi va ba’zi manbalarning o’qilishiga yordam qildim. Temurning Suriya, Shom, Anatoliy (Rum) taraflariga safarlari to’g’risida yozilgan asarni (muallifi Shahobiddin Munshiy) (9) Farg’onada, xususiy xazinada ko’rib, bir necha soat ichida tanishgan edim. Kitobning egasi asarni Rossiyaga jo’natishga rozi bo’lmadi, ko’p harakat qilganim bilan kitobni qo’lga kirita olmadim. Bu yil Bartol`d bilan birga bo’lganim men uchun juda foydali bo’ldi…

SOVETLAR BILAN O’NBESH OY BIRGA ISHLASH (1919-1920) BOBIDAN

Boku kongressi. 1—5 sentyabrda Bokuda o’tajak Sharq xalqlari kongressini tashkil qilish fikrini Moskvada, Boshqirdiston vakilotida Jamol va Xalil posholarga birinchi marta men aytgan edim, lekin bu ishni uyushtirish vazifasi Stalinning Milliy ishlar komssarligi bilan musulmon kommunistlar markaziga tushdi. Ishboshi va kongress rahbarligiga Zinov`ev bilan K. Radek tayinlandi. Bu vaqtda men qochqin edim. Shunday bo’lsa-da, Sovetlar bu kongressga mening maxfiy kelishimni bilib, qo’lga tushirish choralarini ko’rdi. 300 ga yaqin chekistga meni Boku, Astraxan`, Darband, Krasnovodsk va boshqa yerlardan tutish vazifa qilib qo’yilgani haqida ma’lumot oldik. Ularning aksariyati meni ko’rgan, taniydigan kishilar ekan. Qozog’iston va O’zbekiston delegatlarining kimlar ekanliklari va ularning hammasi maxsus bir poezdda kelishlari haqida ham xabar oldik. Men bu poezdni 29 avgustda Ashxobodning g’arbidagi Bami degan kichikkina stantsiyada kutib oldim. Yuk poezdidan tushib, ularning poezdiga ilashdim.

Birinchi kirgan vagonimning o’zidayoq Turor Risqulov bilan Ibrohim Jonzoqovni topdim. Bokuda qanday ko’rishajagimiz va qanday hamkorlik qilishimiz haqida Krasnovodskdan keyingi Jebel stantsiyasigacha gaplashib bordik. Shunda Turor juda qiziq bir xat ko’rsatdi. Men Moskvadan ketganimdan keyin to’plangan Komintern kongressida, rus xorijiy ishlar komissarligi va Kominternda Yaqin Sharq bo’yicha bilimdon deb tanilgan Pavlovich Yaqin Sharq va O’rta Osiyoda ishlaydigan o’rtoqlar uchun bir nomani ko’paytirib tarqatibdi, lekin uni musulmon kommunistlariga bermagan ekan. Tanish polyak kommunisti undan bir nusxani bekitib, Turorga uzatgan… Unda quyidagi
fikrlar bor edi: Yaqin Sharqda arab, turk, eron, afg’on millatlarida kapitalizm va sinfiy qarama-qarshilik rivojlanib yetmaganligi sababli boshqa qarama-qarshiliklarni — diniy va tariqat janjallarini kuchaytirishga, bu qarama-qarshiliklar Sovetlar Rossiyasida yashovchi musulmonlar orasida yo’qolgan taqdirda ham, qo’shni musulmon o’lkalarida ularning davom ettirilishi va kelajakda kuchaytirilishi kerakligi aytilgan, shaxsiy ig’vo, savdogarlar va shayxlar orasida bahs va kelishmovchilik tuyg’ularini tug’dirish tavsiya qilingan. Sharq xalqlarining tili, yozuvi tamom shakllanmaganligidan foydalanib, ular orasida qudratli adabiy tillar vujudga kelishiga xalaqit berib, adabiy tilning xalq tiliga yaqinlashuvidan foydalanib, bu xalqlarning tilini parchalab yuborish imkoniyati va buning ahamiyati haqida aytiladi. Bu millatlarning madaniy xodimlari hamda aql egalari sanoqli bo’lganliklaridan ularni buzish va yo’qotish ham uncha qiyin emasligi tushuntiriladi. Turor do’stim Boku kongressida foydalanish uchun boshqa yana bir necha muhim qog’ozlar berdi va ularni ko’paytirib bosishni tavsiya qildi. Turkmanistonda turkman qiyofasida yurganligimdan Turorning boshqa o’rtoqlari menga e’tibor bermadi. Jebel stantsiyasida hech kimga bildirmay poezddan tushib qoldim.

Biz ketadigan paroxod o’sha kuni yo’lga chiqmagan ekan, portga kelib bir harbiy paroxodning yo’lga chiqishga tayyorlanayotganini ko’rdim… Abilov o’rtoq bilan uning yordamchilari Toshkentdan Bokuga borayotgan ekan, bu esa shularni olib ketadigan paroxod ekanligi ma’lum bo’ldi. Yaqinlashib, soqchi soldatlardan biriga meni ham o’zlaringiz bilan birga olib ketasizlarmi, dedim. Yuring, deb javob qildi. Palubaga chiqdim… Yaxshi tanimagan o’rtoq Abilov bilan yordamchilari yuqori palubada ekan…

Paroxod kechga yaqin yo’lga chiqdi… Paroxod Bokuga yetib kelganidan keyingina Abilov o’rtoqqa mendan bir xat berarsiz, deb oshpaz xotinning roziligini oldim. Bu qog’ozda: «Hurmatli o’rtoq Abilov! Paroxodingizda mehmon bo’ldim. Kuchli dovul tufayli ovqatlanadigan stolga yaqinlashmasangiz ham, men lazzatli taomlardan yedim. Bunday mehmondorchiligingiz uchun rahmat! Sizga katta omad tilayman. Boshqirdiston hukumati raisi va BMIK a’zosi Zaki Validov». Paroxod harbiy bandargohga yaqinlashdi. Shu zahoti qog’ozni oshpaz xotinga berib, paroxoddan tushib g’oyib bo’ldim. Qog’ozni oshpaz xotin haqiqatan ham Abilovga topshirgan ekan, u buni keyinchalik Turkiston vakili Turor Risqulovga aytib bergan, bilgan taqdirda ham Sovetlarga ushlab bermas edim, debdi.

Bokuda men to’g’ri Turk kommunistlar partiyasi Markaziy Komitetiga bordim. Mustafo Subhiyni ko’rdim, u menga partiya Markaziy binosida partiya a’zosi bo’lgan Amin Afandizodaning va keyinroq Qrim Jumhuriyati raisi bo’lgan Vali Ibrohimovning mehmoni bo’lishimni aytib, sira qo’rqma, dedi. Amir Afandizoda asli bokulik bo’lib, u bilan 1917 yilda Musovot partiyasi tarafidan Turkistonga yuborilganida ko’rishgan edik. Keyinroq u Turkiyaga keldi. Bunda Turkiston vakillaridan biri, qirg’iz Ibrohim Jonzoqov bilan kunora uchrashib, kongress yig’ilishlarida so’zlanajak so’zlar va qabul qilinajak qarorlar haqida gaplashardik. Mening yozgan qaror-loyihalarim Jonzoqov yoki boshqird vakili Xoliqov tomonidan tavsiya qilindi. Risqulov sobiq ad’yutantim Abdurashid Bikbaulov va A’zamov bilan doimiy uchrashib turdilar. Ular yordamida Sharq xalqlari kongressida haqiqiy ma’noda, faol qatnasha oldim. Bu kongressda Moskvaga kelgan Anvar posho, Boqir Somiy, Yusuf Kamolbeklar ham ishtirok etdilar. Ular men bo’lgan joyga kelmas edilar. Chunki uchrashsak qo’lga olinardim. Shunday bo’lsa-da, Anvar posho Bokuda ekanligimni bilib, kishi orqali xabarlashdi. U ham Jamol posho kabi mening Sovetlardan yiroqlashishimni ma’qullamadi.

RKP(b) Markaziy Komitetiga 1920 yilning 12 sentyabrida yozgan xatim. Petrovskiy shahrida yashaydigan Zohid afandi bilan bilvosita tanish edik. Uning uyida to’xtab, Lenin, Stalin, Trotskiy va Rikov nomiga yozilgan to’rtta xatimni jo’natdim. 1920 yilning 12 sentyabrida yozilgan bu xat keyinroq ma’lum bo’ldi. Xatni Boku kongressida qatnashgan o’rtoqlarim ham keng tarqatishgan. Uning bir donasini Usmon To’qombatov nomli do’stim 1923 yilda Berlinga olib kelgan ekan, keyinroq menga berdi. O’sha vaqtda Lenin bilan Stalinga to’g’ridan-to’g’ri aytishga hech kim botinolmagan jiddiy fikrlar bo’lgan bu xatning qisqacha mazmuni mening «Turkiston tarixi» kitobimda bosildi.

Xatda quyidagilarni yozgan edim: «RKP(b) Markaziy Komiteti boshlagan siyosatdan ma’lum bo’lishicha, siz ham, Artyom bilan uning o’rtoqlari singari Sharq xalqlariga nisbatan siyosatingizda haqiqiy rus shovinistlarining fikrlarini asos qilib olmoqchi bo’ldingiz. O’rtoq Trotskiy Ufada mazkur masalalarni tekshirganida bu kishining (ya’ni, Artyomning) ishlari fitnalar tizmasidan iborat bo’lganligini sezgandi. Shubha yo’qki, u bu masalani Markaziy Komitetda ham shunday tushuntirgan, lekin yangi rus imperializmi siyosati hukmronlik qilaverdi. Turk komissiyasi boshida turgan Frunze va Kuybishev o’rtoqlar ham Trotskiyga o’xshab, MK ularga tekshirishni topshirgan siyosatning ikkiyuzlamachi va aldoqchi bo’lishini Risqulov bilan meni ish boshidan chetlashtirgandan keyingi yig’ilishlarda ochiqdan-ochiq gapirganlar. Eski an’anaviy rus imperializmning yo’lini amalga oshirish ishi partiya a’zosi bo’lgan o’rtoqlarimiz qo’li bilan hal etilishi kerakligi, Turkiston xalqlari o’rtasidagi sinfiy qarama-qarshilik sun’iy ravishda kuchaytirilajagi, Risqulov, Validov kabi mahalliy millatchilar yerli ishchi sinfning dushmani sifatida fosh qilinajagi, mahalliy ziyolilar orasidan «oktyabristlar», deb atalmish rus imperialimizga sadoqatli odamlar tayyorlanishi va ular buni bajarish haqida o’sha Turkkomissiya yig’ilishlarida ochiq aytilgan.

Faqat bilmaysizki, biz mahalliy dehqonlarning mutlaqo sinfiy dushmani emasmiz va umuman masxaralanishga bosh egib turmaymiz. O’zlaringizga kerak bo’lgan qurbonlarni topib olarsizlar. Faqat o’sha qurbonlar biz bo’lmayajakmiz. Turkistonliklarning huquqlariga chang solish faqat mahalliy rus kommunistlarining ishi emasligini, bu siyosat Markaziy Komitetning o’z siyosati bo’lishini Bokudagi Sharq xalqlari kongressida qatnashgan o’rtoqlar ochiq-oydin ko’rsatdi. Markaziy Komitet Sharq xalqlari qishloqlarida sun’iy ravishda yuzaga keltirilajak sun’iy qarama-qarshilikni faqat terror yordamidagina saqlab turishi mumkin. O’rtoq Leninning Komintern kongressida mustamlakachilik masalalari bo’yicha o’qigan tezislari haqida yozgan fikrlarimda bu to’g’rida aytganman. Sharqda, ijtimoiy inqilob sun’iy sinfiy ajralish (rassloenie) orqaligina amalga oshadigan hol emas. U, axir juda murakkab bir masala. Sharqda yevropalik kapitalist va ishchi sinflari mustamlakani bosib olish uchun birlashishga harakat qilsalar, Sharqda dehqon bilan ishchi o’z boylari bilan birlashishga majbur bo’ladilar. Siz mahalliy xalqda sinflarga bo’linish yuzaga kelmaganini ko’raturib, ziyolilarni aybdor hisoblaysiz, ularning bir qismini «sinfiy dushman, mayda burjua millatchisi», ikkinchi qismini «so’l oktyabrist» hisoblaysiz…

Shunday qilib, nihoyat, o’qish-yozishni bilmagan, faqat eshagi va ho’kiziyu ketmon-kuragidan boshqa hech narsani ko’rmagan dehqon oldida yuzma-yuz qolajaksiz. Mahalliy ziyolilarga shubha bilan qarashingizni butun Turkiston miqyosida o’zgartira olishingizga ishonmayman. Hech bo’lmaganda, mahalliy o’rinlardagi bilimli odamlarga, Amir qochgandan so’ng tuzilgan Sovet Buxorosi tasarrufida turmushni oyoqqa qo’yish bilan shug’ullanishga fursat berar edingiz».

Shuningdek, Petrovskiyga, MK kotiblari va siyosiy byuro a’zolari Krestinskiy hamda Preobrajenskiyga o’sha kuniyoq ushbu xatni yozdim: «Garchi sotsialistik va milliy mezonlarni o’zaro muvofiqlashtirish bo’yicha, sotsializmni buyuk millatlarning (formasigina o’zgargan) hokimligi ostida amalga oshirish haqidagi fikrlarimiz juda farq qilsa-da, vijdonli bo’lib qolishga harakat qilgan bir inson sifatida siz ikkovingiz va boshqa ayrim kommunistlar bilan munosabatim samimiy edi. Sovetlarga, kommunizmga qarshi kurash yo’liga o’tib, men hech ham aldanmadim. Aldaganlarim — Stalin kabi meni aldagan davlat arbolaridir. Johil, riyokor, diktator insonlarning odamlar taqdiri, shaxsi va ixtiyori bilan benomuslarcha o’ynashishini sezgan ayrim o’rtoqlar partiya orasida ko’rqinchli terror bosh ko’tarilishi haqida ochiq so’zlaydilar. Bir kun kelib sizlarning ham boshlaringiz ketmasin, deb qo’rqaman. Men boshimni qachon kesar ekanlar, deb kutib turgan emasman, o’lsam ham ochiq jangda o’laman.»

Mening bunday xatlarim ta’sirsiz qolmadi. Stalin har turli vazifalar berib, meni Moskvaga qaytarish uchun bir qancha choralar ham ko’rdi. Shu jumladan, tatar ziyolilaridan Usmon To’qombatovni meni qidirgani Ashxobod, Buxoro va Samarqandga yubordi. Lekin men u kishi bilan ko’rishishdan o’zimni tortdim. Turor Risqulovning 1922 yilgi gapiga qaraganda, Lenin o’sha vaqtda Turkiston hukumati rahbari qilib tayinlangan Rudzutakka «ochiq ishonchsizlik ko’rsatib, Validov Turkiston tog’lariga qochmas edi», degan emish…

Xivada turklar, toshkentliklar va boshqirdlar. Xivada ko’p ishladim. 1917 yildan buyon bizning armiya tuzish ishimizda eng yaqin do’stim, ba’zi vaqt yordamchim bo’lgan Usmon Tereg’ulovning bu yerda Harbiy nozir yordamchisi bo’lishi juda muhim edi. Xivada bo’lgan vaqtimda tanishgan turkman begi bilan ham aloqa o’rnatdim. Xivada bo’sh qoldim deguncha qadimgi yodgorliklarni, madrasalarni, machit va xarobalarni borib ko’rardim. Xivada turkiyalik bir necha harbiy asir ofitserlar ham bor edi. Pahlavon Niyoz hukumati ularni Toshkentdan olib kelib, bir harbiy maktab tashkil qildi. Rahbarlari — uskudarli (10) Ridvonbek bilan Hasanbek. Ular maktabda bizning boshqird askarlardan Usmon Tereg’ulov va Husain Alikaev bilan birga ishladi. Maktablarida yuzga yaqin o’zbek o’qidi. Ammo Xiva rahbarlari orasida har xil ig’vo hukm surdi. Moskva vakili bo’lgan Safonov esa bu turk ofitserlarini chetlashtirib, maktabni yopishga harakat qildi. Turk ofitserlari Rossiyadan vatanlariga qaytgach, Istambulda menga juda hurmat ko’rsatdilar. O’zbeklardan Mirsharopov va Farg’onadan Qirg’izov degan ofitserlar ham shu yerda edilar. Bu kishilar va Mulla Bekjon (11) Xivada zamonaviy madaniyatni rivojlantirish uchun katta fidoyilik ko’rsatdi. Xalaqit bermaganlarida ular yosh Xiva hukumatiga katta xizmat qilgan bo’lur edilar. Xiva
temiryo’ldan chetda, uzoqdagi bir o’lka bo’lganlikdan, men ularga Turkistonning boshqa tomonlarida keng yoyila boshlagan bosmachilik harakatiga hozircha faol qo’shilmay, imi-jimida ish olib borishni maslahat berdim. Buxoroga kelishlarini tavsiya qildim. Ba’zi vaqtlarda Xiva xonlaridan qolgan yozma asarlarni o’rgandim. Shunday bo’lsa ham bu xazinada men kutgan qo’lyozmalar topilmadi. Muhim tarixiy manbalardan faqat Qo’ng’irot beklari, Xiva xonligi zamoniga oid arxiv ashyolari bor edi. Maorif vakili bo’lgan Mulla Bekjon Istambulda o’qib kelgan bir yigit. Hukumat ishlaridan bo’sh vaqtlarida madrasadagi- hujrasiga kelar, o’z qo’li bilan palov pishirar, o’sha vaqt uzoq suhbatlashar edik. U bir qator asarlar yozdi. Shulardan Xorazm o’zbeklarining musiqasi tarixiga bag’ishlangan va boshqa ayrim asarlari bosilib chiqdi. Yosh Xiva hukumati tarqatilgach, Buxoroga, oldimizga keldi. Ammo rasmiy yo’ldan chekinmadi, kommunist bo’lib qoldi, oqibat 1937 yilgi qatli omda Toshkentda jazoga tortildi.

Xorazmdan ketish. Xivadalik vaqtimda, ba’zi o’rtoqlarim Toshkent va Buxorodan, Qozog’istondan yangi xabarlar yubordi. 1921 yilning yanvar` boshida Buxoroda bo’lg’usi kongressga kechikmaslikni taklif qildilar. Yo’lga hozirlik ko’rdim. Chorjo’y yo’li qizil askarlar qo’lida, juda qo’rqinchli, atrofda turkman bosmachilari xo’jayinlik qiladi. Soqchilar olsang, bosmachilar bilan to’qnashuving mumkin.

Xivada butun xalq hurmat qilgan eng buyuk avliyo — Pahlavon ota. Qabri ham juda yaxshi qaralgan va tartibli. U shunday degan: «Yo’lovchi bo’lsang yo’lda bo’l, qo’rqoq bo’lsang, uyda o’tir». Men ham uning gaplariga ergashib, hech bir soqchi olmay, yo’lga chiqdim.

Harbiy nazorat yordamida Xiva askariy qismlarining biridan qizil armiya qog’ozi, kiyim va miltiq oldim. Chorjo’y yo’lidagi ikkinchi stantsiya bo’lgan Sadvor degan turkman qishlog’ida, Mahmud degan odamni Chorjo’yga chiqarib qo’yishga yolladim. Xotinim, bolam, soqchilarim — Xaris Sasonboy bilan Ahmadjon Buxoroga borish imkoniyati tug’ilganga qadar, yozgacha bu yerda qoldi. 19 dekabrda Xivadan chiqib ketdik. Bir kechasi Hazorasp shahrida, ikkinchi kecha yo’lboshlovchi turkmanning Shahverdagi uyida uxladik. Bundan keyin qizillar qo’liga tushmaslik uchun Qoraqum cho’liga chiqib, biroz aylanma yo’ldan o’tib, 7 kunda Chorjo’yga kelishimiz kerak edi. Turkman menga: «Qizil askarsan, qo’lingda miltig’ing bor, seni bosmachilar o’ldiradi, meni ham tirik qo’yishmaydi, bormayman, boshqa bir yo’lboshlovchi ol», dedi. Biroz rozi qilgach, oxiri eltib qo’yishga ko’ndi. So’l tomondagi yo’lni juda yaxshi bilarkan. Ikkinchi kecha turkmanlarning uvada bir to’shagida uxladik… Ertasi choyimizni ichib yo’lga tushdik. Har doim ko’chib yuradigan qumlar orasidan o’tib borardik, yo’l oxiri ko’rinmasdi. Izlarimiz bir daqiqadayoq yo’qolib ketardi. Qum uyumlaridan hosil bo’lgan bir yerda kiyik ko’rindi. Ko’zoynagimni olib qaradim, ora uzoq bo’lganligidan u qochmadi. Mo’ljallab otdim, tekkan bo’lsa kerak. Qum orasida ora- chora qor yotibdi. Kiyik qochgan tomonga yo’naldim. Yo’lboshlovchim Mahmud: «Hech ham borma, yo’ldan adashib qolasan, otingdan ajralib qolasan. Otib yiqitdim, degan kiyiging pari, u odamlarga kiyik bo’lib ko’rinadi-da, yo’l ichiga qochib, ergashgan odamni halok qiladi», deb yolvordi. So’ziga quloq solmay kiyik ortidan ketdim. Turkman mendan ham ko’ra otiga achinardi. Kiyik yotgan tepaga keldim, yaralanib, qon izlari qolgan, olis ketolmay yiqilgan. Turkmanni chaqirdim. Kiyik mana bu yerda, hali o’lmabdi, so’yish kerak, dedim. Turkman kelib, so’ydi, ikki oyog’ini kesib, qopga solib otga ortdi. «Mergan ekansan. Kechasi biror yerda o’t yoqib, kabob qilib yermiz», dedi u. Yo’lda davom etdik.

Turkman bosmachilarinikida mehmon bo’lish. Qum o’rtasida turkmanlarnikiga xos bo’lgan qator o’tovlar ko’rindi. Mahmud: «Mol kutayotganlar ham, dehqonlar ham emas, ular bosmachi bo’lsa kerak. Ruxsat bersangiz, o’tovlarni chetlab o’tsak», dedi. Kun kech bo’lgan, men unga: «O’zimizni Ollohga topshirdik, nima bo’lsa bo’lar, o’tovga boraylik», dedim. O’tov oldida ikkita egarlangan ot turibdi. Salom bersak-da, otlarimizdan tushmadik. Haqiqatan ham bular bosmachilar ekan… Kattarog’i: Nega keldingiz, qayoqqa boryapsizlar, deb surishtirdi. Kimligimni, Junaidxon ixtiyorida ekanligimni, Buxoroga borishimni, bosmachilar bilan kurashdosh bo’lishimni, o’zimni qizil soldat qilib ko’rsatish uchun shu kiyimni kiyganimni tushuntirdim. Avval ishonmadi. «Ishonmasangiz, sizlarda mehmon bo’lmaymiz, yo’limizda davom etishga ruxsat qilinglar», dedim.

Mening miltig’im egar qoshida edi. Yo’lboshlovchi Mahmud ham ular bilan gaplashdi. «Juda yaxshi, biznikida meqmon bo’linglar, hech narsamiz yo’q, lekin o’t-olovimiz bor», dedi. Otdan tushdik. Yoshrog’ining ko’zi mening miltig’im bilan belimdagi revol`verga tikilgan. Gurunglashayotganimizdayoq bu ikki bosmachining qarashlari o’zgara boshladi. Qo’ng’irotda va Eski Urganchda Junaidxon odamlari bilan uchrashishimiz to’g’risidagi gaplarimizga ishondilar, o’t yonida o’tirib, Rossiya va dunyo aqvolini surishtira boshlaganlaridan so’ng ishonchlarining kuchaya borganini sezdim. Miltig’imni chetroqqa olib qo’ydim. Choy ichgandan keyin kattarog’i yoshiga: «Bor, o’g’lim, haligini olib kel, mehmonlarga so’yib yediraylik», dedi. Bu o’tov atrofida hech bir mol-jondor ko’rinmas edi. Birozdan keyin yigit katta bir oshqovoq olib keldi. Katta bosmachi qovoqni ikki oyog’i orasiga qisib, pichoq bilan kesdi. U: Siz musofirlarga olib kel deganim mana shu narsa edi», dedi. Kulishdik. Biz kiyik go’shtini chiqarib, kabob pishirdik, tevarak- atrofdan saksovul o’tinlari terib keldik, yigitlar tinimsiz o’t yoqdilar, uzoq gaplashib o’tirdik. Miltiqlarimizni boshimiz ostiga qo’yib, bir-birimizdan qo’rqmay uxladik.

Ertasi qo’lda yopilgan qotgan non bilan choy ichdik. Annamurod degan bu bosmachi bizga Junaidxon va boshqa turkman bosmachilari bilan aloqa bog’lashga yordamlashishga rozi bo’ldi. Haqiqatan qam, keyinchalik u aloqani bog’lashimizda beminnat xizmat qildi. Hatto 8 oydan keyin ham bu Annamurod (1921 yilning avgustida) Turkiyadan kelgan Shayx otani bir kishi bilan Toshhovuzdan Qoraqum cho’li orqali Junaidxon huzuriga olib bordi.

Chorjo’ydagi mojaro. Biz keyinchalik ham Annamurod yordami bilan uning odamlari bo’lishlikka harakat qildik. Chorjo’yga borib yetishimizga bir kun qolganida Denov degan yerda Mahmud degan turkman bilan hisob-kitob qilib, boshqa yo’lboshlovchi olib, Chorjo’yga yetib bordim. Yo’limiz o’n kun davom etdi. Qo’limdagi miltiq bilan qizillar orasida yolg’iz o’zim qoldim. Otimni sotdim. Buxoroga boradigan birdan-bir yo’l Amudaryo ko’prigi orqali o’tuvchi temiryo’l ekan. Qizil askar kiyimida bo’lsa ham, bu yo’lda propusk (ruxsatnoma) kerak ekan. Shu tufayli bir mojaro boshimdan o’tdi.

Xiva harbiy nazorati bergan hujjatga yaxshilab e’tibor qilmagan edim. Bungacha uning keragi ham bo’lmagan edi. Ismim Abdulhamid, familiyam Sulaymonov deb yozilgani esimda qolgan. FKga bu qog’ozni ko’rsatdim, ruxsatnoma so’ragach, komissar ruschalab: «Isming nima?» deb so’radi. Javob berdim. Otangning ismi nima, degan savoliga «Sulaymonov», dedim. Yo’q, Sulaymonov familiyang, otangning ismini ayt, dedi. Yana «Sulaymonov» deb javob berdim. FK komissarligida menda shubha tug’ildi. Bu hujjat seniki emas, dedilar. Komissar shu yerda turgan bir odamga tarjimon olib kelishni aytdi. Tarjimon olib keldilar. Ahvolim juda og’ir bo’lsa-da, sirimni ochmadim. Birozdan keyin uzun bo’yli bir ozarbayjonni xonaga tarjimon sifatida chaqirdilar. U kirib kelganda stol ustida turgan qog’ozga ko’z solib, otamning ismi Xolmurod ekanini zo’rg’a bilib oldim. Tarjimon yonida so’ray boshladi.
— Isming nima?
— Abdulhamid.
— Otangning ismi kim?
— Xolmurod.
— Familiyang?
— Sulaymonov.
— Hozir bunday javob qilyapsan, avval nega otangning ismini aytmading? — deb so’radilar.

— Tushunmadim, familiyamni so’radingiz, deb o’yladim, — dedim. Keyin boshqa savollar berdilar.
— Qayoqdan kelyapsan?
— Xo’jaylidan…
— Askarga qachon kirding…

Bu so’roqlarga melodiy yil hisobi bilan emas, hayvon yili hisobi bilan javob berdim.
— Partiya a’zosimisan?

Men g’alizroq rus tilida:
— Yo’q, men faqat sochustvuyushiy, — dedim.

Komissarlar kulishdi. Bu nodonning partiya bilan qanday aloqasi bo’lishi mumkin?
— Buxoroga nima ish bilan boryapsan?
— U yerda bir opam turadi, o’shanikiga boraman, — dedim.

Menga ruxsatnoma berdilar. Qo’limga tutqazarkan, komissar menga: «Bu qog’ozni olganingga o’n ikki kun bo’libdi, bunday qilib yursang, ruxsatnomaning kuchi yo’qoladi», deb bir qog’ozga o’rab berdi. Ruxsatnomani olgach, miltig’imni ko’tarib Kogon stantsiyasiga keldim. Undan shahar atrofida qatnaydigan poezdga o’tirmasdan, yayov yo’lga chiqib, aravali ot yollab, Buxoroga gavjum Qarshi darvozasidan emas, Mozor darvozasidan kirdim.

Buxorodagi dastlabki kunlar. To’ra Mirzo Abdulvohid nomli bir tanishimning uyiga bordim. 1920 yilning 31 dekabr` shanba kuni edi. Mirzo Abdulvohid Buxoroning tojikcha ham turkcha asarlar yozgan ikki tilli ziyoli bir adibi va shoiridir. Tarjimai holi Sadriddin Ayniyning tojik adabiyoti tarixida yozilgan. Juda qo’rqoq bir kishi chiqdi. O’n yil o’tgandan so’ng yosh Buxoro hukumatining Yevropaga o’qitishga jo’natgan talabalariga rahbar bo’lib Germaniyaga keldi. Mening Afg’oniston, Hindiston, Parij orqali bu yerga kelganimni bilganidan keyin, afsuski, siz bilan uchrasha olmasak kerak, degan mazmunda menga bir xat yozdi… Buxoroda nega bu odamga mening adresimni berganlariga tushunmadim. Faqat bu uyda uzoq qolmasligim aniq edi.

Fikrimni unga sezdirmadim, yashaydigan joyim katta ko’chalardan uzoqroq, shahar chetrog’ida bo’lishini xohlayman, dedim. Shu orada Buxoro Markaziy qo’mondonligida xizmat qilgan ofitserlarimiz Sulton o’g’li, ikki avlod burungi qarindoshim Boyishev hamda bu yerda Harbiy nozir qilib tayinlangan Orif, birozdan so’ng Fayzulla Xo’jaev keldi. Hakim o’g’li Muhitdin Maxsum nomli bir o’rtog’imning uyiga joylashtirmoqchi bo’lgan ekan, o’sha yoqqa bordik. Yashaydigan joyim, hovli tashqarisidagi bir bog’cha ichidagi uy edi. Tamoman tojiklashgan bu Hakim o’g’lining oilasi Shaqrisabzdagi kenagas urug’laridan ekan.

Buxoroga Abdulhamid Orifiyning milliy Mudofaa komissarligiga Sultonov nomli bir boshqird ofitserining GPU komissari qilib tayinlanishidan harakatlarimiz ishonchli bo’ldi. Milliy kutubxona mudiri qilib, ikkinchi bir do’stimiz Boyishev tayinlangach, bu kutubxonadan keng foydalandim. Bu kutubxonada 30 mingga yaqin qo’lyozma asar bor edi. Bo’sh vaqtlarimda xohlaganlarimni uyga olib ketib o’rgandim.

Buxoroda hukumat tuzilayotgan edi. Lekin u bir necha oydan keyingina shakllandi. Inqilob a’zolari deyilganlarning bir qismi Markaziy Komitet deb atalib, unga Mirzo Abdulqodir rais edi. Ikkinchi qismi Ijroiya Komiteti deyilib, uning raisi Fayzulla Xo’ja edi. Maorif vakili Orif Yo’ldosh, moliya vakili Usmon Xo’ja, harbiy vakil Abdulhamid Orif, chet ishlar vakili Hoshim Shoyiq, ichki ishlar vakili Mo’yinjon, adliya vakilli Mirza Abdurahim, birozdan keyin Usmon Xo’ja Markaziy Komitet raisi bo’ldi. Chet ellar ishlari vakiloti Afg’onistonga elchi qilib Sharif Xo’ja nomli bir kishini tayinlagan edi. Buxoroda Afg’onistondan Abdulrasulxon elchi edi… Usmon Xo’ja o’shlik xo’jalar avlodidan chiqqan bir savdogarning o’g’li bo’lib, Buxoroda madrasada tahsil olganidan keyin, 1910 yilda Istambulga kelib, u yerda Buxoro yoshlari uchun o’quv-tarbiya yurti tashkil qilgan, Turkiyadan qaytgandan so’ng Buxoroda Qrimdagi G’aspirali maktabi kabi usuli jadid maktabi ochgan, gazeta chiqargan bir odam. Men Buxoroga kelgan vaqtimda u Sharqiy Buxoro hukumatining mustaqil bir vakili edi.

Usmon Xo’ja Fayzulla Xo’ja kabi inqilob orasida yuruvchilardan edi. Buxoro amiri shahar markazidan haydalgach, eng muhimi moliya ishlari, ikkinchisi, amir odamlari masalasi bo’ldi. Buxoro xazinasini Sovet hukumati egallab, Moskvaga jo’natgan vaqtda bu xazinaning bir qismini yosh Buxoro hukumati o’sha vaqtlarda juda katta muhtojlikda yashayotgan Turkiya hukumati ixtiyoriga bergan, degan xabar chiqqandi. Bu xabar Usmon Xo’ja Istambulga kelgandan keyin tarqalgan. Haqiqatan ham, o’sha vaqtda Buxoroning butun moliyaviy ishlari Usmon Xo’ja bilan yordamchisi Nosir Maxsum qo’lida bo’ldi. Shahar markazidan qochgan amir, biz Buxoroga kelgan vaqtda Boysun tomonda edi, uni taxtdan chetlatgan Komitetning raisi bo’laroq Usmon Xo’ja Sharqiy Buxoro mustaqil komissiyasining raisi qilib tayinlangan edi.

Fayzulla Xo’ja (Xo’jaev) buxorolik xo’jalarning avlodidan chiqqan, millioner bir oiladan edi. Mustaqil ruscha o’rgangan… O’z vaqtida savdo ishlari bilan Germaniyaga ham borgan, u yerda biroz nemischa ham o’rgangan. Mirzo Abdulqodir Muhitdinov ishbilarmonlar oilasidan chiqqan. U ham millioner. Abdulqodir ham ruscha o’qirdi va so’zlasha olardi. Ehtimol, oralarida eng ziyolisi shu kishilar bo’lgandir. Usmon Xo’ja, Fayzulla va Abdulqodir Moskvada ham savdoishlari bilan shug’ullangan. Shu sababli ruslar bilan aloqa bog’lagan. Shuning uchun familiyalarining oxiriga «ov» qo’shilgan. Abdulhamid Orif esa Buxoroning Kaxishtuvon qishlog’idan chiqqan o’zbek yigiti. Madrasada o’qimagan, tatarlar orasida bo’lib, biroz ruscha o’rgangan. Orenburgda, Boshqirdiston hukumatida mening kotibim bo’lib ishlagan. Keyinroq men uni Toshkentga yuborganman. Tatar-boshqirdlarga juda yaqin bir yigit. Idora ishlarini tashkil qiluvchi o’sha Orif bo’ldi. Chet ishlar vakili bo’lgan Hoshim Shoyiq Buxoro yahudiy musulmonlaridan. Istambulda muallimlar tayyorlash o’quv yurtida o’qigan. Forscha she’rlar aytishni yoqtirardi. Buxoroning so’nggi zamondagi shoirlari haqida asar yozdi. Keyinchalik Afg’oniston elchiligiga tayinlandi. Turkiyaga muxlis. Ruscha yoki boshqa chet el tilini bilmasdi. Maorif vakili Qori Yo’ldosh Karki shahrida o’troqlashgan kiyikchi turkmanlaridan. Vakillarning hammasi forscha so’zlashardi. Faqat Orifning gaplasholmasligi esimda qolgan…

Biz bu yerga kelganda Toshkent turklaridan Munavvar Qori, Sa’dulla Xo’jaev, Abduqodir Qushbegiev, Samarqanddan Akobir Shomansurov, Toshkent, Samarqand, Farg’onadan boshqa ayrim o’zbek ziyolilari yig’ilib, ko’plari davlat idora muassasalarida ishlay boshladilar. Tataristondan ham bir necha kishi kelishgan edi. Buxoro kishilari tatar, boshqird, qozoqlar bilan turkiycha so’zlashardi. Bu odamlarning tojigi ham, turki ham Turkiyaga bog’liq bo’ldi. Turkiyani, asosan, ozarbayjon adabiyoti va maktablari orqali bilishardi. Kelib chiqishi jihatdan eroniy bo’lgan Mirza Abdulqodir bilan Akobir Shomansurov Berlinda bosilgan materiallarni o’qishardi. Ammo siyosiy qarashlari o’sha vaqtlarda turkchilikka asoslangan edi.

Oralarida qarama-qarshiliklar bo’ldi. Avvalo Fayzulla bilan Abdulqodir orasidagi ziddiyat millionerlar orasidagi eski o’zaro kelishmovchilik asorati bo’lsa kerak. Keyinroq bu kelishmovchilik kuchayib, kengayib ketdi. Bundan qizillar foydalandi. Buxoro jadidchilarining hammasi ham Buxoro amirini yiqitish yo’lida ular bilan hamkorlikda bo’lganlar. Lekin qizillarning qandaydir cheksiz bosqinchiliklariga qarshi bo’lganlar. Bu haqdagi maslakdoshliklari maqtashga sazovor edi. Asosiy ishimiz amirga qarshi kurashni davom ettirish, Buxoroning milliy askarini tuzish, Xivadan, Turkmaniston, Qozog’istondan vakillar chaqirib, bir Turkiston Milliy Birligi tuzish edi. Ishga tayyorgarlik tariqasida iyun` oyi oxirida Boshqirdiston, Qozog’istonning hammayog’iga, G’uljadagi yaponlarga, Farg’onadagi ma’lum bosmachilarning boshliqlariga yuborgan odamlarim, shuningdek, qozoq ziyolilari birin-ketin kela boshlashdi. Qozog’istondan kelgan boshqird ziyolilari orasida Sayitg’aray Mag’azov ham bo’ldi. Ular butun Markaziy Qozog’istonni kezib chiqib, do’stlarimiz bilan aloqa o’rnatganlar. Yana tag’in Farg’ona bosmachilaridan Shermuhammad oldida bo’lgan Eldorxon Mutin va Xaris Igliqov, Rahmonqul qo’rboshi oldida bo’lgan Mustafo Shahquli ham yetib keldi. Mustafo Milliy Birlikning Toshkent Komiteti raisi Sadriddinxon bilan bir necha vaqt Rahmonqul yonida bo’lgach, yashirin ravishda Toshkentga qaytib, tatar ziyolisi Orif Karimiy bilan birga G’uljadagi Yaponiya vakillari huzuriga borayotib, qamoqqa tushadi. O’zbek va qozoq millatchilari yordamida qandaydir yo’l bilan qamoqxonadan qutuladi. Mustafo Shahquli bilan Orif Karimiy Buxoroga keldi. Ular rus universitetlaridan o’qigan yigitlar. Avval Boshqirdistonda xizmat qilganlar. Qozoqlarning Alash-O’rta Komiteti bilan turkman ziyolilarini ham Buxoroga chaqirgan edik.

Biz ularni kutib Buxoroning g’arbiy tomonida, shahar chetidagi Xargo’sh qishlog’ida amirga tarafkash bir boydan hukumat ixtiyoriga tortib olingan xo’jalikda qoldik. Bizning Boshqirdiston askaridan Abxazi Ishmurzin, yordamchisi Ibrohim Is’hoqov, boshqa bir necha ofitserlarimiz, polkovnik Haybatulla Suyundiqov yaqin ofitserlari bilan birga kelib, hammasi ham Buxoro askariy qismlarida rahbariy vazifalar oldi. Qarshi, Shahrisabz, Nurota, G’uzor, Karmana askariy qismlari (ya’ni, markaziy qo’mondonliklar) ularning ixtiyorida edi. Ularning qammasini Orif tayinladi. Maqsadimiz qizillar rasmiy va qonuniy yo’llar bilan milliy askar tuzishga imkon bermasa yoki tuzila boshlagan askariy qismlarni tarqatishga kirishsa, bosmachilar bilan birlashib, umumiy ko’tarilish boshlash edi. Bunga muvaffaq bo’lish uchun faqat bosmachilar orasida milliy maqsadni keng ko’lamda tushuntirish kerak edi. Bu ishlarni Toshkent va Farsonadagi o’rtoqlarimiz juda muvaffaqiyatli amalga oshirdilar.

Orifov Turkiyaning Buxorodagi asir ofitserlaridan bir askariy maktab tashkil etmoqqa jazm etdi. Ularning ba’zilari Ali Rizobek rahbarligida jandarmeriya tashkil qilish bilan shug’ullandi. Lekin rasmiy xizmatchi bo’lganlikdan, rus razvedkachilari butun qarakatlari va aloqalarini bilib turdi. Shuning uchun biz ular bilan aloqalarni uchinchi bir kishi orqali olib bordik. Fevralda turkmanlardan Qaqajon Berdiev, qozoqlardan Alash O’rda vakili Xayriddiy Bolg’inboev, Muxtor Avezov bilan yana ikki kishi keldi. Buxoroliklar va o’zbeklar bilan ish yuritish oson emasdi. Chunki, buxoroliklar va toshkentliklar orasida tushunmovchiliklar bo’lgani singari, o’zbeklar orasida rus maktablarida o’qigan kishilarga, ayniqsa, qozoqlarga nisbatan «missioner» deb qarash kabi ba’zi nafratlar mavjud edi. Biz Buxoroda o’zbek, turkman va qozoq vakillari bilan Xargo’shdagi Markazimizga va amirning Sitorai Mohi Xossa saroyining bir yerida yig’ilishib, tuzilayotgan Milliy Birlikning programmasi haqida so’zlashdik.

Xivadagi Milliy hukumat ruslar tomonidan tarqatib yuborilgach, ularning ayrim vakillari yashirin ravishda Buxoroga keldilar. Ular bilan ham so’zlashildi. Qozoqlar maslahatlashuvlarning uzoqqa cho’zilishiga, yosh Buxoro hukumati arboblarining ikkilanishlariga nisbatan norozi bo’ldilar. Nihoyat, so’zlashuvlar oqibatida O’zbekistonda sotsialist bo’lmagan va dinga tayanuvchi jadidlar firqasi, ikkinchisi, sotsialistik «Erk» partiyasi, uchinchisi, qozoqlarning Alash O’rda firqasi birlashib men tayyorlab bergan yetti banddan iborat «Umum platformaini qabul etdik.

1) Milliy mustaqillik; 2) Demokratik jumhuriyat; 3) Milliy askar; 4) Iqtisodiy idora, temiryo’l qurish, kanallar qazish, Turkistonning asl mustaqillik asoslarini yuzaga keltirish; 5) Maorifni tamoman bugungi kun kamolotiga ko’tarish ham Yevropa madaniyati bilan… oshno qilish choralarini qidirish; 6) Milliy maktablar, mamlakatning tabiiy boyligidan foydalanish masalalarini mamlakatda yashayotgan millatlarning hisobiga qarab hal qilish; 7) Dinga to’la hurriyat berib, din bilan dunyo ishlarini bir-biriga aralashtirmaslik.

Qozoqlar Dinshenni vakil qilib qoldirib, yurtlariga qaytgandan keyin, «Jadid» va «Erk» partiyalarining alohida-alohida bo’lgan yo’nalishlari ko’rib chiqildi… Umuman, mamlakatda biri liberal, ikkinchisi sotsialist bo’lgan ikki partiya tartiboti tuzilib, umumiy programma asosida ularni birlashtiruvchi boshqaruv mezoni qabul qilindi. Bunga hammasi ham qo’shildi. Sayitg’aray Mag’azov 7 bandli bu umumiy programmani she’riy ravishda ifodaladi…

Shoir Cho’lpon va professor Samoylovich. Xargo’shda yashagan vaqtimda, Buxoroda mening ixtiyorimga berib qo’yilgan hovliga har ikki kunda borib turar edim. Shoir Cho’lpon doimo bu yerga kelib, meni ko’rishga harakat qildi. Lekin, shoir zotining og’zida gap turmaydi, degan o’yda qabul qilmay, uyda yo’q denglar, deb jo’natardim. Albatta, bundan uning jahli chiqardi. Bir kuni u «eh, shu shoirligim meni og’zi bo’sh va ishonmaydigan qilmaganida, men siz bilan ko’rishar edim», degan ma’noda bir she’r yozib qoldiribdi. Keyingi gal kelganida qabul qildim. «Eski do’sting, professor Samoylovich seni ko’rmoqchi, bu uning bir do’stlik tuyg’usi bo’lsa kerak», dedi. Men esa unga: «Sendan qochishimning sababi biror so’z chiqmasin, deb qo’rqqanimdan. Samoylovich mening do’stim, ammo Sovetlar odamni qo’lga olish uchun do’stidan ham, oilasidan ham foydalanadi. Samoylovich bugungi kunda sovet ayg’oqchisimi yoki yo’qmi, qayoqdan bilasan», dedim.

1925 yilda men Germaniyadan Anqaraga qaytdim, birmuncha vaqt o’tganidan so’ng u yerga professor Samoylovich ham keldi. Albatta, uni hukumat yuborgan. Yurtga qayting, dedi u. Men unga Buxorodagi voqeani tushuntirib, dedim: «Men uchun orqaga qaytish yo’q. Men hozir Turkiya grajdaniman. Sovetlarning ustaligi shundaki, kishining eng yaqin do’stlari, hatto uning oila a’zolarini ham o’ziga qarshi ayg’oqchi qilib qo’yishidadir. Ular qo’lga tushirish uchun har qanday yo’ldan qaytmaydilar. Siz ham shunday vazifa bajaryapsie, deyayotganim yo’q… Turkistonda hech bir sovet ayg’oqchisi menga yaqinlasha olmadi. Agarda, g’arb davlatlari Sovetlarning ayg’oqchilik sistemasini tushunsa, naqadar yaxshi bo’lar edi», dedim. Haqiqatan ham men 1923 yilda Turkistondan Eronga chiqib ketgunimga qadar yonimga chet shubhali kishilar yaqinlashmadi… Samoylovich Buxoroda bir necha kun bo’ldi. Meni har xil do’stlarim orqali ko’rishga harakat qildi. Uning hukumat topshirig’ini bajarishga urinayotganiga hech bir shubha qolmadi. Ammo jonbozlik ko’rsatishiga qaramay, u qizillarga yoqmadi. Keyinroq Sovetlar uning o’zini ham yo’qotdi.

Fayzulla bilan Bekjon mulla tipidagi shaxslar. Xorazm va Buxoro arboblarining… xalq oldidagi obro’lari yuqori bo’ldi, ulardan odamlarning umidi katta edi. Har ikki hukumat shoyi matoga bosib pul chiqardilar. Xonlar xazinasini ruslar tashib ketdilar, xazina bo’shab qoldi. Shunday bo’lsa ham bu ipak pullar Kerenskiy bilan Sovet pullariga qaraganda qadrliroq bo’ldi. Lekin bu yerga ham, Turkiyadagi kabi so’l yo’nalishdagi siyosatda ozodlik yo’lini topish umidi yashardi. Qizillarning har bir harakatini ma’qullab, shularga do’st bo’lish, Sovetlarga yaqinlashish, dunyoga boshqacharoq qaraydigan doiralarni yo’qotishning juda oson yo’llari izlab topildi. Fayzulla Xo’ja va uning yaqin kishilari shunday zotlardan bo’ldi, o’zlari juda katta millioner boylar edilar. Bol`sheviklar Fayzulla Xo’jani uning singari boshqa millionerlarga qiyoslaganda yaqinroq va ustunroq qo’yishlarini sezdirishga urindilar. Aldanganini ko’rib vijdon azobiga tushgan Fayzulla, bundan avval bir qancha do’stlarining boshiga yetganidan keyin, o’zi ham qiynalib o’ldi.

Xivadagi shu tipdagi faollarning biri Bekjon Mulla edi. O’zi faqir bir idealist muallim edi. Hamma so’l fikrlardan xursand bo’lardi. Ruscha bilmaganidan, RKPdagi rus so’llarining kimligini, ularning fikrlarini yaxshi tushunmasdi. 1918 yilda Orenburgga bizning hukumat bilan gapirishga kelgan edi. Yo’l topilsa, Moskvaga bormoqchi bo’ldi. O’zini bir baynalmilalchi qilib ko’rsatishga harakat qildi va shuning uchun Moskvada ham ishi yurishishiga ishondi. Butun maqsadi Xiva xonligini yo’qotib, Sovetlar yordamida, yosh xivaliklar bilan birgalikda Sovetlarning bir sharq hukumatini tuzish edi. Xalqimizning Sovet tuzumini Boshqirdistonda o’rnatmayajagini tushuntirgan birinchi farmonni Bekjon Mullaga ham o’qitdim. Sovetlar bilan birga ishlab, keyinroq ulardan yuz o’girgan millatchi boshqird kommunisti Saloh Asnag’ulov bilan uchrashtirdim. So’ngroq: «Nima qilish kerak. Siz bu rejimga ishonmaysiz. Xivada tajriba o’tkazib ko’rmbqchi edik. U yerda shartlar boshqacharoq. Men o’zim adabiyot va tarix muallimiman. Sovet rejimi davrida ham shu ish bilan shug’ullanmoqchiman», dedi u. Men unga: «Sovetlarning fikricha, milliy turk tarixi va adabiyoti yo’q. Ular bizning millatimizning eng go’zal davri Rossiya bosib olgandan keyingi davr deb tushuntirajaklar. Birdan-bir baxt yo’lingiz Sovet hokimiyati bergan yo’l, deb sizlarni siyosiy minbarlarda gapirishga majbur qiladilar. Xiva xoni Afsandiyorni yiqitib, o’rniga milliy hukumat tuzsangiz juda yaxshi. Lekin, bularni Sovetlar yordamida amalga oshirib bo’lmaydi», dedim. Uning Moskvaga borishiga hojat qolmadi. Balki bizning so’zlarimiz ta’sir etgandir, orqaga qaytib ketdi. 1920 yil oxirida, Xivadan ketishimizdan uch kun oldin, jumhuriyat uyining ichkari xonalarida uchovimiz juda ochiq gaplashdik. Xo’ja Niyoz Sovetlarning jumhuriyatni uzoq vaqt yashatib qo’ymasligini tushungan edi.

Sho’rolar Xiva hukumatini yo’qotgandan keyin Bekjon Mullaga: «Kel, sen so’l siyosiy arbob eding, birgalashib ishlaylik», deb o’tirmadilar. Qamoqqa tushdi, ko’p azoblar ko’rdi, keyinroq jazoga tortildi. Qrimning mashhur yozuvchisi va shoiri Shafqi Bekto’ra Turkiston va Sibir` avaxtalari va lagerlarini uzoq kezib o’tgandan keyin, qutulib, Istambulga yetib keldi. U boshqa bir do’sti bilan Xiva yosh so’l sotsialistlarini, shu jumladan, Bekjon Mullani ko’rgan ekan. Bekjon Mulla bizning Xivada uchrashganligimizni esdab: «Chet mamlakatlarga chiqib, Turkiston ozodligi uchun foydali bo’la olmadim», deb yig’lagan ekan. Buni menga Istambulga kelgan Bekto’ra aytib berdi.

«Erk» partiyasi va jadidlarning programmasi. «Erk» partiyasining avvalgi 27 banddan iborat bo’lib turgan programmasi Buxorodagi uchrashuvdan keyin 9 band holiga tushirildi.

1. Iqtisodiy sohalar: yerni, hududni, yerosti boyliklari, katta ariqlarni davlat ixtiyoriga berib, qishloqni umumlashtirish — sotsializmni amalga oshirishning asosi qilib olinajak.

2. Sanoati yuqori darajada taraqqiy etgan mamlakatlardagi ishchi guruhlaridan Turkistondagi tashkiliy ishlarda rejali ravishda foydalanilajak, Turkistondagi dehqonlarning uyushishi huquqlari ishchilarga tushuntirilajak.

3. Turkiston mustamlakachilar qo’lidan qutqarilib, mustaqil idora etilajagiga erishish. Bu esa o’lkada sinfiy tabaqalanishning o’sishi va dehqonlarning o’z huquqlarini himoya qilishiga kirishishining o’sishiga eng muhim shart bo’lajak.

4. Ozod Turkistonda dehqonlar sinfining ham yangilash tarafdorlarining to’siqsiz ishlashini ta’min etuvchi demokratik tartibot o’rnatilajak va demokratik boshqaruv yo’li bo’lib xizmat qilajak. Turkiston parlamenti, viloyat va shahar majlisi idoralari to’laligicha xalq saylovi asosida qurilajak.

5. Mamlakat idorasi va unda sotsializmni qurishni ta’min etish uchun milliy askar tuzilajak.

6. Turkistonda millat va ozchilikni tashkil etuvchilar masalasi xalq xohishiga ko’ra maxsus bo’limlarda hal etilajak.

7. Maorif ishlari mahalliy xalqlarning joylardagi idorasi qo’lida yig’ilajak. Hozirgi butun davlat muassasalari, ularning aloqa tartiboti, temiryo’l, pochta va telegraf, qishloq xo’jaligi ham sanoat korxonalari milliy hukumat qo’liga topshirilajak. Madaniyat sohasida chetdan kelganlarning ta’siridan qutulib, kuchli milliy madaniyatni yuzaga keltirishni uyushtirish ishi boshlanajak. Maktablar, ayniqsa, malakali ta’limga jalb etish ma’rifatning asosini tashkil etajak.

8. Din ishlari dunyo va davlat ishlaridan tamoman ayrilajak.

9. Kelajakda Turkiston sotsialistlari ezilgan sinflar qatorida, jabrlangan mamlakatlarning ham huquqlari uchun kurashishni asosiy mezon qilib olgan baynalmilallar safiga qo’shilajak.

Bu programma to’laligicha mening «Turk xalqi tarixi» kitobimning 411—414 sahifalarida bosilgan. Turkistonda sotsializmning maqsadi va amalga oshirilishi haqidagi nazariyalarni tushuntiruvchi asarim Rossiyadan ketganimdan so’ng Pragada ruscha nashr etildi.

Jadid taraqqiyparvarlari partiyasining programmasi 19 banddan iborat edi. Qisqacha mazmuni quyidagicha:

1. Milliy madaniyatga ega bo’lib, mustaqil millat sifatida yashash hayotning asosi bo’lishi kerak. Bu esa barcha millatlarning orzusi. Maqsadimiz Turkistonni mustaqil qilib, hukumatni milliylashtirish. Millat — til, din, madaniyat, adabiyot, urf-odat birligiga asoslanadi.

2. Ozod Turkistonda davlat tuzilishi va idorasi jumhuriyat bo’lib, hokimiyat asosini demokratiya yo’li bilan saylangan millat majlisi, yoki viloyat va shaharlarda, viloyat ham shahar majlislari (zemstvo) tashkil qiladi.

3. Markaziy hukumat a’zolari millat majlisining roziligiga ko’ra Jumhuriyat raisi tomonidan, viloyatlardagi boshliqlar esa markaziy hukumat tarafidan tayinlanajak. Viloyat va shahar idora majlislarining raislari shu majlisning o’zida saylanib qo’yilajak. Millat majlisi, Jumhuriyat raisi, viloyat majlislarini saylash tartibi mustaqil Turkistonning birinchi qurultoyi tomonidan belgilanajak.

4. Turkistonda turk bo’lmagan ozchilik ham madaniy huquqlardan foydalanajak. Turkiy xalqlar Turkiston madaniyatini kuchli ravishda yashnatish uchun yakdillik bilan faollik ko’rsatishlari kerak.

5. Turkiston milliy qukumati Turkiston milliy askariga tayanajak; harbiy xizmat majburiy.

6. Ichki osoyishtalikni saqlash uchun viloyat idoralari joylarda politsiya tashkil qiladi va bu uyushma mamlakatning milliy huquqi uyushmalariga bog’liq bo’lajak.

7. Mamlakatda vijdon erkinligi to’la ta’minlanajak. Diniy ibodat va urf-odatni erkin ravishda boshqarish davlat yo’li bilan ta’minlanajak. Mamlakatda boshqa din ayg’oqchilarining ish olib borishlariga ruxsat berilmaydi.

8. Matbuot va nashriyot hurriyati ham shaxs erkinligi davlatning asosiy qonunlari tarafidan ta’min etilajak.

9. Mamlakatning asosiy solig’i kirimga qarab olinajak. Merosdan ham soliq olinajak. Turkistonda eski zamonlardan qolgan har xil oliq-soliqlar bekor qilinajak.

10. Yerning, yerosti va yer yuzi boyliklari, o’rmonlar, havzalar davlat mulkiga o’tajak. Yer dehqonlarga (qashshoq dehqonlarga) xususiy mulk qilib berilajak.

11. Alohida shaxslar o’zaro kelishib, yer va suv sotish masalasini hal etmaydi. Bunday ish davlat vositasida boshqarilajak. Yer berish huquqi mahalliy sharoitlarga ko’ra qonun asosida belgilanajak.

12. Turkistonning ozodligi iqtisodiy mustaqillik asosidagina amalga oshirilur. Shuning uchun Turkiston boshqa qo’shni davlatlar bilan iqtisodiy munosabatlarning hozirgi zamon tuzilishi asosida oyoqqa turib, tobora rivojlanib borishini ta’min qilishga harakat qilinajak.

13. Turkistonda yer masalasining asosi — suvdir. Shuning uchun millatning barcha kuchi xalqni suv bilan ta’minlab, turmushini yaxshilashga sarflanajak. Suv idorasi ishlarini tartibga solishga katta ahamiyat berilajak.

14. Turkistonda qozoq, qirg’iz, turkman xalqlaridagi eng muhim masala — ko’chmanchi qavmlarning o’troq hayotiga o’tishi. Bu masala katta-katta, sersuv vohalar yoqalarida yangi katta qurilishlar qilish yo’li bilan hal etilajak. Turkistonda turkiy xalqlardan ham musulmonlardan boshqa ko’chib keluvchilar qabul qilinmayajak.

15. Turkistonda ishchilar masalasi shu mamlakatdagi milliy sanoatning o’sishiga bog’liq. Ishsizlarning ish shartlari, ish soati, bolalarning va xotinlarning ish shartlari, sug’urta va boshqa masalalar ilg’or mamlakatlardagi yo’llar bo’yicha tartibga solinajak.

16. Adliya masalasida to’la mustaqillik va har kim uchun teng huquqlilik. Dini va dunyoqarashi qanday bo’lishidan qat’iy nazar har bir kishi hozirgi zamon qonunlari himoyasi bilan ta’min etilajak.

17. Maorif sohasida to’liqsiz, boshlang’ich ta’lim olish imkoniyatlari yaratilajak. Mamlakatning o’z grajdanlari, davlat manfaatlariga qarshi kelmagan holda, xususiy maktablar ochishga huquqli.

18. Turkistonda eng avvalo professional maktablar yo’lga qo’yilajak. Yevropaga o’quvchilar yuborishga ahamiyat berilajak.

19. Qadimiy madaniyat o’chog’i bo’lgan Turkistonda asrlar mobaynida yuzaga kelgan madaniyat yodgorliklari himoya ostiga olinajak. Ular milliy madaniyatning o’sishiga xizmat etajak.

Shuni ham aytib o’tish kerakki, Turkistonda kelajakda birinchisi radikal milliy, ikkinchisi sotsialistik bo’lgan ikki tartibda partiya (idorasi) fikri chet ta’siri bilan tushuntirilmaydi. 1921 yilda Turkistondagi turli qavm va qabilalarning boshliqlari va ziyolilari uzoq maslahatlashib, turli joylardagi ko’p turli shartlarni hisobga olgandan so’ng, bu ikki partiyani tuzishga va ustaviga, Alash O’rda partiyasi tuzish kerak, degan fikrga keldilar. Angliyadagi yoki Amerikadagi ikki partiyali tartibotdan Turkiston rahbarlari xabardor emas edi.

Turkiston milliy birligi tuzilishi va uning birinchi kongressi. Biz partiya programmalarini va Umumplatformani belgiladik. Lekin Umumkomitetni bir qancha vaqt tuzolmay qiynaldik. Buning sababi — buxoroliklar bilan toshkentliklar orasidagi qabilaviy ziddiyatlar, buning ustiga, o’zbeklarning qozoqlarga shubha bilan qarashi bo’ldi. Shu boys Umumkomitetning raisligiga kim tavsiya qilingan taqdirda ham qabul bo’lmas edi. Buxoroliklar o’z o’rtalarida bu vazifani bajaradigan kishi yo’qligini tushundilar. Bir tomondan Abdulqodir Muhitdinov, ikkinchi tomondan Fayzulla Xo’ja guruhlari bir-biri bilan kelishmay, hech biri Umumkomitetga ikkinchi guruh odamidan rais bo’lishga ko’nmadi. Biz boshqirdlar, toshkentlik Munavvar Qorini tavsiya qildik. Lekin buxorolik vakillar buni qabul qilmadilar. Ikkinchi yoqdan, Komitet raisi agar zarur bo’lsa, ochiq yashashdan voz kechib, yashirinib yashashga ham tayyor bo’lishi kerak. Munavvar Qori shu shartlarga ham rozi edi. Tojiklarning taniqli kishilaridan Sadriddin Ayniyni tavsiya qilib ko’rdik. Lekin u yashirin holda yashashga o’tmagan taqdirdagina raislik qilishga rozi bo’ldi. Uni saylamoqchi bo’lganlar oz edi.

Iyulda Anqaradan Buyuk millat majlisi a’zosi Islom So’fi So’ygalli o’g’li Buxoroga keldi. U bu yerda rasmiy ravishda kommunistlar tarafdori bo’lgan bir turk deputati sifatida sayohat qilardi. Shu tufayli Turkistonni mustaqil ravishda kezish imkoniyatiga ega bo’ldi. Hatto Xivaga ham borib keldi. Mustafo Kamol posho tomonidan topshiriq olgan ekan. U kishi Buxoroda vaqtimda men bilan bir necha marta uchrashib, roziligimni olgach, o’zaro raqobatchi o’zbek va tojik doiralari bilan uchrashdi. Umumkomitet tashkil qilishning to’siqqa uchraganligini sezib, bir kech u guruhlarning hammasini bir yerga to’planishini tavsiya qildi. 30 iyul` kechasi Mirza Abdulqodirning uyida yig’ildik. So’fibek turli guruhlar bilan gaplashgach, Umumkomitet raisligiga meni saylashni tavsiya qildi. Uning bu taklifini qabul etdilar. Mazkur yig’ilishda u juda yaxshi nutq so’zladi. Keyinroq katta bir yig’ilishda o’sha tavsiyasini yana bir
bor takrorladi. Bu yerda ham qabul qildilar. Markaziy Komitetning boshqa a’zolari ham o’sha yig’ilishda saylandilar. Shunday qilib, 2 avgustda men Turkiston Milliy Birligining, ya’ni, Umumkomitetning raisi sifatida ish boshladim. Mazkur sinov kunlarida yangi Turkiyadan Mustafo Kamol posho tarafidan yuborilgan deputatning, qozoq Alash O’rda vakillarining, ayniqsa, Dinshenning, shuningdek, Afg’on elchisi Abdurasulxonning Turkistonda bir Milliy Kurash Markazi tuzishga qat’iy va jiddiy ta’sirlari bo’ldi. Buni yuqori baholagan Mirzo Abdulqodir menga chiroyli yozuvli ipak joynamoz bilan birga oltin soat sovg’a qildi.

Usmon Xo’ja Sheroboddan bir xat jo’natib, meni komitetning raisi sifatida ko’rganligidan juda rozi ekanligini izhor qildi. 2—5 avgustda Milliy Birlik Kongressi yig’ildi. Bu esa Moskva Kongressidan keyin yig’ilgan beshinchi Kongress bo’ldi. Komitetga O’rta Osiyo Milliy Musulmon Jamiyatlari Federatsiyasi nomi berildi. Jamiyat a’zolaridan bir tojik do’stimiz jamiyatning markaziy komiteti uchun muhr yasattirdi. Hali ham qo’limda bo’lgan bu muhrga «o’rta» so’zi «o’tar» deb yozilgan. Kulishdik, lekin shu holda qoldi. Jamiyat ustavining umumiy fikrlari ham shu yig’ilishda qabul qilindi. Sentyabr` oyida Samarqandda yangi bir Kongress chaqirib, bosmachi guruhlar bilan
tez orada aloqa o’rnatish, ularga siyosiy maslahatchilar jo’natishga qaror qildik. Hali iyundayoq Sharqiy Buxoro bosmachilari oldiga jo’natilgan Mustafo Shohqul yoniga ikkita yordamchi yubordik. Ular Ko’lob tomondagi bosmachilar raisi Davlatmand oldida qolib, Jamiyat bilan aloqa o’rnatdi va laqay urug’ining rahbarlari bilan aloqa bog’ladi.

Jamol va Xalil posholar. Bizning birinchi ishimiz Turkiyaning taniqli arboblari Jamol va Xalil posholarning Turkiston masalalari bilan jiddiy shug’ullanishlariga erishuv edi. Bu jihatdan, ularning Turkiston masalalariga e’tibor qilishlarini bildirganliklariga asoslanib, ayrim qarorlar qabul qildik. Jamol posho bundan bir yil avval Toshkent va Buxoro orqali Kobulga ketgan edi. Xalil posho bilan Somibek ham Toshkentga kelishdi. Ular Qashqar tomonga ketmoqchi edilar. Ular O’rta Osiyo masalalariga faqat Turkiya manfaati nuqtai nazaridangina yondashdilar. Fikrlari Turkiston ishiga Turkiyaga yordam nuqtai nazaridan qarash, Yevropada ittifoqchilarga qarshi to’xtatilgan kurashni O’rta Osiyoda davom ettirish edi. Jamol posho Afg’oniston yordamida Hindistonda inglizlarga qarshi kurash boshlash, Turkistonda bosh ko’targan turklarni Sovetlar yordamida o’zlarining Islom lashkarlariga qo’shish niyati bilan jiddiy ravishda shug’ullandi. O’zining yaqinlaridan Rag’im bek nomli ofitserini Qori Kamol nomli bir farg’onalik bilan birga bosmachilar raislariga beriladigan xatlarni topshirib, Buxoroga yubordi. Men u kishi bilan ko’rishdim. Rag’im bek Jamol posho niyatlarini tushuntirdi. Tamomila asossiz fikrlar edi. Biz Turkiston masalasini, tabiiy mahalliy bir masala sifatida qaradik. Turkiston masalasini Turkiyadagi harakat yoki Hindistonda ingliz hukmronligini yiqitish masalasi bilan aralashtirish mumkin emas, deb biz bunga qarshi turdik. Men Jamol poshoning o’ziga fikrlari bir xayol ekanini aytib, kayfiyatini buzishdan o’zimni tortdim. Rag’im bek bilan Qori Kamol jo’nab ketgandan keyin biroz vaqt o’tgach, Farg’ona bosmachilari bilan aloqa o’rnatishni tashkil qiluvchi bir kishi (esimdan chiqmagan bo’lsa, nomi Sami Qori edi) Buxoroga keldi. Qori Kamol bilan gaplashganidan keyin bosmachilar orasida Jamol posho haqida tamomila boshqacha fikr paydo bo’lgan. Kamol bilan Toshkentda ham, Qo’qonda ham gaplashgan o’zbek va qozoq ziyolilarining bir nechtasi shu orada Buxoroga kelgan edi. Ular ham: «Jamol posho nima qilishini bilmagan bir tavakkalchi, qaysi bosmachi Hindistonga borib inglizlar bilan urishib yuradi?» dedilar.

Poshoning obro’yini tushirgan bu voqealar uchun juda siqildik. Boz ustiga Turkiya arboblarining obro’larini ketkazuvchi voqea kelib chiqishini hech ham istamasdik. Biz: «Posho Yaqin va O’rta Osiyo ishlarini tubdan ko’rgan bir odam, biz esa mahalliy vazifalarnigina bilamiz», deb uning gaplarini yaxshilikka yo’yib, poshoni tanqid qiluvchilarni uning o’zidan bekitishga urindik.

Samarqandga ko’chish. Kurashga ko’tariladiganlar bilan yaqindan aloqa o’rnatish, sentyabrda to’planadigan Kongressga tayyorgarlik ko’rish uchun 5 avgustda, yolg’iz o’zim otga minib, Karmana yo’li bilan Samarqandga jo’nadim. Xotinim bilan Xaris Sasanboy nomli soqchi soldatim temiryo’l bilan jo’nadilar. Ko’rinishim qishloqi o’zbeklarga o’xshaydi. Shunday bo’lsa-da, soldatlarga uchrab qolmaslikka harakat qildim. Qo’rg’on degan yerdan o’tayotgan vaqtda, bu yerda harbiylar to’dasi bo’lishini eshitib, kechqurun Oyobod degan yerdagi Kumushota qabriga kelib, bir bechora shayxning kulbasida tunni o’tkazdim. Otim va o’zimga yegulik hozirladi. Ovqati nochor talqon ekan. Yopinib yotishga biror tozaroq narsa berolmaganidan xijolat chekdi. Qabr darchasi tagida avliyolar hayoti haqida hikoya qilingan bir kitob yotardi. Kitobni qo’limga olib, forscha bir she’r yozdim: «Ma’nosi: «Bunda za’faron yuz bilan yirtiq kiyimgina bor. Ipak kiyim bilan ipak matoning bozori boshqa yerdadir». Shayx: «Kitobga nima yozding?» deb so’radi. U o’ziga avvaldan ma’lum bo’lgan she’rni o’qigach, ko’zlariga yosh keldi. U bilan yarim kechagacha gaplashib o’tirdik. Dunyo ahvolidan juda yaxshi xabardor odam ekan. O’sha atrofda guruhi bo’lgan Qoraqulbek bilan ham tanish ekan. Ertalab azonda birga namoz o’qidik. Sut olib keldi, choy ichirdi. Do’stlashib, xayrlashdik. Bir yil o’tgandan keyin bu qariyaning dargohiga yana bir bor duch keldik. U Qoraqulbekka men haqimda gapirgan ekan; «Kim bilsin, balki, Xizir Ilyos edimi?» debdi. Shayxni ko’rgandan keyin, Qoraqulbek: «Xizringizni olib keldim», deb hazillashdi. Yana bir tun o’sha shayxning oldida qoldim. Xotinim Nafisa jamiyatning Qo’zi Haydar nomli bir ziyoli a’zosining bog’ hovlisida joylashgan edi, men ham o’sha yerga bordim.

IZOHLAR
«Xurshid Davron kutubxonasi» sayti tomonidan tayyorlangan

1. Nikolay Fyodorovich Katanov (1862—1922) — turkshunos olim, Qozon universiteti professori. Xakaslardan yetishib chiqqan birinchi olim.
2. Vaqf — musulmon mamlakatlarida davlat va ayrim shaxs tarafidan din manfaatlariga ajratilgan, topshirilgan yoki vasiyat qilingan mulk
3. V. Bartol`d (1869—1930), V. Radlov (1837 — 1917), K. Zaleman (1849—1916) — taniqli rus sharqshunos olimlari
4. Mir Xaydar Mirbadalov — o’zbek millatiga mansub chor generali. Tug’on uni qirg’iz deb adashadi. Mirbadalov 1860 yili Orenburg shahrida Buxoro amirligi fuqarosi oilasida tug’ilgan.
5. A. A. Semyonov (1873-1958.) — rus sharqshunos olimi
6. V. L. Vyatkin (1869—1932) — taniqli arxeolog, Samarqand muzeyining asoschisi, qadimiy vaqfnomaga asoslanib Ulug’bek rasadxonasini topgan.
7. Vosifiy (taxallusi; asl ismi Zayniddin Mahmud ibn Abduljamil) (1485–1551 yoki 1566) – Hirotning ijtimoiy va madaniy, Alisher Navoiy va unga yaqin bo’lgan davraning turmushini tasvirlovchi asar – “Badoe’-ul-vaqoe’” («Nodir voqe’alar») muallifi
8. «Temurning Hindistonga safari» — Amir Temur davri tarixchisi G’iyosiddin Ali Yazdiyning “Kitobi ro’znomai g’azovoti Hindiston” (Hindiston g’azovoti kundaligi kitobi) asari
9. Shahobiddin Munshiy deganda Hofizi Abru (1362­1431 yillar, asli ismi Shahobiddin Abdulloh ibn Lutfulloh al­Havofiy) nazarda tutilmoqda. O’zining xizmat faoliyatini Amur Temurning sayohatlaridan birida munshiy (kotib) vazifasidan boshlagan va umrining oxirigacha temuriylarning saroy tarixchisi bo’lgan bu muarrixning «Zubdat at­Tavorix» asari mashhurdir.
10. Uskudar (Uskudar) — Islambulning Osiyo qismining nomi
11. Mulla Bekjon (Mulla Bekchon Rahmonov) (1887-1937) — xorazmlik jadid ziyolisi, sovetlar tomonidan qatl etilgan. U haqda mana bu maqolada o’qishingiz mumkin.