Лённротнинг ақл ва заковатини такомиллаштирган беҳисоб жумбоқлар орасида “Трист-ле-Руа” чорбоғида хотима топган бир хил тусдаги, ғайриоддий қонли воқеалар ҳали бўлган эмас эди.

Хорхе Луис Борхес
ЎЛИМ ВА БУССОЛ
Шарифжон Аҳмедов таржимаси

Хорхе Луис Борхес (Jorge Luis Borges) – аргентиналик машҳур ёзувчи, шоир, ажабий танқидчи. Ўзининг руҳий ва фалсафий новеллараи билан машҳур. Лотин Америкасининг энг машҳур ёзувчиларидан бири.

Хорхе Луис Борхес Буэнос-Айресда туғилган, ўсмирлиги Европада ўтган, шу ерда таълим олган. 1920-йилларда ўз юртига қайтган адиб дастлаб шоир сифатида машҳур бўлади. 1955 йилдан миллий кутубхона директори бўлиб ишлайди. Кўзи кўрмай қолгач, 1973 йили ишдан бўшайди. Бир қанча миллий адабий мукофотлар соҳиби; Италия, Франция, Буюк Британия, Испаниянинг олий мукофотлари совриндори; Сорбоннa, Оксфорд, Колумбия (Нью-Йорк) университетларининг фахрий доктори.

Китоблари: «Буэнос-Айрес жазирамаси» (Fervor de Buenos Aires, 1923), «Қарши томондаги ой» (Luna de enfrente, 1925), «Текширув» (Inquisiciones, 1925), «Менинг умидимдаги ҳажмлар» (El tamaño de mi esperanza, 1926), «Аргентиналиклар тили» (El idioma de los argentines, 1928), «Сан-Мартин майдони дафтари» (Cuaderno San Martín, 1929), «Эваристо Каррьего» (Evaristo Carriego (1930), «Муҳокама» (Discusión, 1932), «Шармандаликнинг умумий тарихи» (Historia universal de la infamia, 1935), «Мангулик тарихи» (Historia de la eternidad, 1936), «Тўқималар» (Ficciones, 1944), «Кашфиёт» (Artificios, 1944), «Алеф» (El Aleph, 1949), «Янги текширувлар» (Otras inquisiciones, 1952), «Бажарувчи» (El Hacedor, 1960), «Бошқа, худди ўзи» (El otro, el mismo, 1964), «Соя мақтови» (Elogio de la sombra, 1969), «Броудининг хабари» (El informe de Brodie, 1970), «Йўлбарслар олтини» (El oro de los tigres, 1972), «Қум китоби» (El libro de arena, 1975), «Кўнгилдаги атиргул» (La rosa profunda, 1975), «Темир танга» (La moneda de hierro, 1976), «Тун эртаги» (Historia de la noche, 1977), «Етти кеча» (Siete noches, 1980), «Сирли хат» (La cifra, 1981), «Данте ҳақида тўққиз эссе» (Nueve ensayos dantescos, 1982), «Шекспир хотираси» (La memoria de Shakespeare, 1983), «Атлас» (Atlas, 1984), «Фитначилар» (Los conjurados, 1985).

Лённротнинг ақл ва заковатини такомиллаштирган беҳисоб жумбоқлар орасида “Трист-ле-Руа” чорбоғида хотима топган бир хил тусдаги, ғайриоддий қонли воқеалар ҳали бўлган эмас эди. Эрик Лённрот сўнгги жиноятнинг олдини ола билмагани рост, аммо у шундай воқеа содир бўлишини олдиндан кўра билганлигига шубҳа йўқ. Шунингдек, Ярмолинский қотилини аниқлай олмаган бўлсада, ушбу жиноятларнинг сирли тарздаги даврийлиги ва унда Шарлах Денди лақабли Ред Шарлахнинг қўли борлигини аниқлади. Ред Шарлах (бошқа кўплар қатори) Лённротни ўлдиришга онт ичган, аммо бизнинг изқувар бундай пўписалардан хайиқадиганлар тоифасидан эмас эди. Лённрот ўзини Огюст Дюпен сингари донишманд ҳисобласа-да, таваккалчилик ва жўшқинлик белгилари табиатига бегона эмас эди.

Биринчи жиноят “Отель дю Нор”да – сувларига саҳро ранг қўшган дарё этагида қад кўтарган ўша баланд иморатда содир бўлди. Талмудчиларнинг учинчи анжуманида иштирок этиш учун Подолскдан етиб келган ноиб учинчи декабрь куни мана шу минорага (шифохоналарнинг нохуш оқлиги ва қамоқхоналарнинг тартиб билан рақамланган бир хиллигини ўзида мужассам қилган мана шу минорага) жойлашди. Соқолига оқ оралаган, кўзлари эса кўкимтир бу одам доктор Марк Ярмолинский эди.

Биз “Отелъ дю Нор” унга ёққан ёки йўқлигини ҳеч қачон била олмаймиз, доктор меҳмонхонани унинг ўзига хос итоат билан, Карпатдаги уч йиллик уруш ҳамда уч минг йиллик қувғин ва қирғинга бардош қилишга кўмак берган итоаткорлик билан қабул қилди. Унга Р қаватида жойлашган бир хонали номер беришди, рўпарадаги серҳашам кўп хонали номерни эса Галилея тетрархи банд қилган эди. Ярмолинский овқатланиб бўлгач, шаҳар билан танишувни кейинги кунга қолдирди, жовонга кўплаб китоблари ва саноқли уст-бошини жойлаштирди, ҳали тун оғмасидан чироқни ўчирди. (Қўшни номерда жойлашган тетрархнинг ҳайдовчиси берган гувоҳлик шулардан иборат.)

Тўртинчи декабрь куни эрталаб соат 11дан 3 дақиқа ўтганда “Идише цайтунг” муҳаррири унга қўнғироқ қилди, аммо доктор Ярмолинский жавоб бермади; уни номерида юзлари бироз қорайган, ярим яланғоч ҳолда топишди. У йўлакка олиб чиқувчи эшик қаршисида ётар, кўксида эса пичоқнинг чуқур изи қолган эди. Орадан бир неча соат ўтгач, ўша номерда комиссар Тревиранус билан Лённрот мухбирлар, сураткашлар ва жандармлар қуршовида ушбу сирли қотиллик тафсилотларини совуққонлик билан муҳокама қилишар эди.

— Бош қотириб ўтиришга ҳожат йўқ,- деди Тревиранус қўлидаги сигаретани улуғвор тарзда силтаб қўйганча.- Галилея тетрархи энг ноёб ёқутлар соҳиби эканлиги барчамизга маьлум. Кимдир уларни қўлга киритиш пайига тушган ва адашиб бу ерга кириб қолган. Ярмолинский уйғониб кетган, ўғри бўлса уни ўлдиришдан бошқа чора топа олмаган. Шундай эмасми?

— Бу фараз ҳақиқатга яқин, аммо қизиқарли эмас, – жавоб қилди Лённрот. -Ҳақиқат қизиқарли бўлиши шарт эмас, деб эътироз билдиришингиз мумкин. Мен эса сизга шундай дейман – ҳақиқат, балки, қизиқарли бўлиши шарт эмасдир, аммо фаразлар бундан мустасно. Сизнинг йўлма-йўлакай ўйлаб топган фаразингизда тасодифларга ҳаддан ортиқ кўп ўрин берилган. Қаршимизда жонсиз раввин ётибди ва мен фараз қилинган ўғрининг фараз қилинган омадсизлигини эмас, балки соф раввинона изоҳни танлаган бўлар эдим.

Тревиранус ранжиган каби жавоб қилди:
— Мени раввинча изоҳ эмас, бошқа бировни, барчага нотаниш бошқа бировни чавақлаб ташлаган одамни қўлга тушириш кўпроқ қизиқтиради.
— У сиз айтганчалик нотаниш эмас.-Лённрот Тревирануснинг гапини тўғрилаган бўлди.- Мана унинг тўла асарлар тўплами. – У қалин жилдлар тартиб билан териб қўйилган китоб жовонига ишора қилди: “Каббала ҳимояси”, “Роберт Фладд фалсафасига шарҳ”, “Сефер Йецира”нинг айнан таржимаси, “Баал-Шемнинг таржимаи ҳоли”, “Ҳасидлар мазҳаби тарихи”, Тетраграмматон ҳақидаги тазкира (немис тилида) ва Бешкитобда Худонинг номлари ҳақидаги яна бир тазкира. Комиссар жирканиш аралаш ҳадик билан китобларга қараб қўйди. Сўнг бехос кулиб юборди.

— Мен бор-йўғи ожиз бир насронийман, – деди у, – истасангиз, бу лаш-лушларнинг барини ола қолинг. Яҳудий бидъатларини титкилашга менда вақт йўқ.
— Эҳтимол, ушбу жиноят айни шу яҳудий бидъатлари тарихи билан боғлиқдир, – ўйчан сўз қотди Лённрот.
— Худди насронийлик каби, – дея луқма ташлашга журьат қилди воқеа жойига етиб келган “Идише Цайтунг” муҳаррири. У калтабин, тортинчоқ ва Худога ишонмас эди. Миршабларнинг бири ёзув машинкасидан бир парча қоғоз топиб олди. Унда мана бу тушуниксиз сўзлар ёзилган эди:

“Исмнинг биринчи ҳарфи айтилди”

Лённрот бирдан яна жиддийлашиб, марҳумнинг китобларини боғлашни буюрди ва уларни ишхонасига олиб кетди. У тергов ишларидан четланиб, китобларни тадқиқ қилишга киришиб кетди. Китобларнинг бири уни тақводорлар мазҳаби асосчиси Исраел Баал-Шем-Това таьлимотидан огоҳ қилди; бошқаси – Худонинг зикр этиб бўлмас исми – Тетраграмматон қудрати ва ҳалокатли таьсири билан ошно қилди; яна бир китоб мутолааси Худонинг махфий исми мажудлиги ва бу исмнинг жисмига (форсларнинг нақл қилишларича, Искандар Мақдунийга тегишли бўлган шиша копток сингари) унинг тўққизинчи сифати – мангулик, яьни оламда мавжуд ҳамма нарсадан – келгусида юз берувчи, айни вақтда рўй бераётган ва ўтмишда содир бўлган ҳамма нарсадан воқифлик жо этилганлиги ҳақидаги фикрдан бохабар қилди. Аньанага кўра худонинг тўқсон тўққиз исми мавжуд, гебраистлар ушбу миқдорнинг номукаммаллигини жуфт сонлар қаршисидаги фусункор қўрқув билан боғлайдилар, ҳасидлар бўлса, шу фикрдан келиб чиққан ҳолда, мазкур нуқсон юзинчи исм – Мутлақ Исмнинг мавжудлигидан далолат, деб хулоса қиладилар.

Орадан бир неча кун ўтгач, “Идише Цайтунг” муҳаррирининг ташриф буюриши Лённротни тадқиқотларидан чалғитди. Муҳаррир қотиллик хусусида суҳбатлашмоқчи бўлган, Лённрот эса Худонинг исмлари ҳақида фикр юритишни афзал кўрди; шундан сўнг муҳаррир Эрик Лённрот қотил исмини топиш йўлида Худонинг исмларини ўрганиш билан машғул, дея газета орқали хабар берди. Газеталардаги одмилаштиришларни ўқийвериб кўникиб қолган Лённрот бундан ғазабланмади. Ҳар қандай одамни ҳар қандай китоб сотиб олишга мажбур қилиш мумкинлигини кашф этган ишбилармонлардан бири “Ҳасидлар мазҳаби тарихи” номли оммабоп нашр чоп этди.

Иккинчи жиноят учинчи январга ўтар кечаси пойтахт ғарбидаги ташландиқ ва кимсасиз жойда содир бўлди. Бу овлоқ жойни айланиб юрган отлиқ жандармларнинг бири тонг саҳарда эски бўёқчилик устахонаси остонасида пончо ёпинган одам жасадини кўриб қолди. Унинг тош қотган юзлари қонга беланганидан ниқобга ўхшар, кўксида эса пичоқнинг чуқур изи қолган эди. Деворга оҳак билан бир неча сўз ёзилган эди. Жандарм ёзувни ўқий олди…

Кечга яқин Тревиранус билан Лённрот жиноят содир бўлган ўша овлоқ жойга отланишди. Улар ўтирган машинанинг ўнг ва сўл томонидаги шаҳар тобора узоқлашар эди; осмон эса юксалиб борар, уйлар ҳам энди хаёлни чалғитмай қўйган эди, фақат ҳар замонда ғиштдан тикланган ўтхоналар ёҳуд сарвқомат теракларни кўриш мумкин эди, холос.
Мана, ниҳоят, қайғу макони: ботаётган қуёшнинг ваҳшатли нурларида тобланган пахса деворларни оралаган кўча. Мурда аниқланган, у – кўҳна шимолий даҳаларда номи чиққан Симон Асеведо исмли одам эди. Аввал юк ташувчи, кейинроқ сайловолди мавсумларида ёлланма муштумзўр бўлган бу одам ўғрилик ва ҳатто чақимчиликдан ҳам хазар қилмай қўйган эди. (Қотиллик усули икков изқуварга ҳам таниш туйилди. Асеведо тўппончадан кўра пичоқни афзал билган қароқчилар авлодининг сўнгги вакили эди.) Оҳак билан қуйидаги сўзлар ёзилган эди:

“Исмнинг иккинчи ҳарфи айтилди”.

Учинчи жиноят учинчи февралга ўтар кечаси содир бўлди. Тун ярмидан оққан маҳал комиссар Тревиранус хонасида телефон жиринглади. Сирлилик пардасига ўралган, ғаразгўйлик сезилиб турган бўғиқ эркак овози ўзини Гинзберг (ёки Гинзбург) деб таништирди ва тегишли ҳақ эвазига икки қотиллик – Асеведо ва Ярмолинскийнинг ўлдирилиши билан боғлиқ далилларни хабар қилишга тайёр эканлигини маьлум қилди. Аллақандай ҳуштак ва бурғу товушлари унинг овозини босиб кетди. Кейин алоқа узилиб қолди. Бу ҳазил бўлиши мумкинлигини эьтибордан соқит қилмаган ҳолда (ҳар қалай ўйин-кулгулар мавсуми эди) Тревиранус унга “Ливерпуль-хауз”дан – исловатхона маликалари ва Инжилфурушлар баҳамжиҳат яшаб келаётган Рю-де-Тулон кўчасидан сим қоқишганини аниқлади.

Ўз навбатида комиссар қовоқхона соҳибига қўнғироқ қилди. Обрўсига путур етиши мумкинлигидан хавотирга тушган ва дили сиёҳ бўлган соҳиб (Блек Финнеген, ирландиялик собиқ жиноятчи) қуйидагини маьлум қилди – телефондан охирги марта фойдаланган кимса унинг мижози, Грифиус исмли одам бўлиб, у яқинда улфатлари билан ташқарига чиқиб кетибди. Грифиус бир ҳафта аввал бар юқорисидаги хонани ижарага олган, унинг юз тузилиши нозик, соқолига оқ оралаган, одмигина қора либосда эди. Финнеген (Тревирануснинг фаҳмлашича, соҳиб бу хонани бошқа мақсадлар учун ажратган эди) ҳаддан ортиқ қиммат ҳақ сўраганига қарамай, Грифиус тортишиб ўтирмади. У деярли ташқарига чиқмас, ҳар гал хонасида овқатланар, бардагилар ҳам уни таний олишлари даргумон эди.

У кечқурун Финнеген идорасидан сим қоқиш учун пастга тушган маҳал қовоқхона қаршисига икки ўриндиқли фойтун келиб тўхтади. Извошчи ўрнидан жилмади, аммо баьзилар унинг айиқ ниқоби кийиб олганига эътибор қилишди. Фойтундан ўрта бўйли икки масхарабоз тушиб келди, афтидан, уларнинг дурустгина кайфлари ҳам бор эди. Бурғу садолари остида Финнеген идорасига кира солиб, Грифиусни қучоқлай кетишди. Грифиус уларни таниб турган бўлсада, муомаласи совуқ эди; учовлон идиш тилида бир фурсат суҳбат қуришди – Грифиус паст ва бўғиқ овозда, уларнинг овозлари эса сохта ва бақироқ эди – кейин ҳаммалари унинг хонасига кўтарилишди. Чорак соатлардан сўнг оғизлари қулоғида мамнун кайфиятда қайтиб чиқишди.

Грифиус шериклари каби маст эди. Оёқларида аранг турган бу одам ниқоб кийган икки масхарабозни қучоқлаб олганди. (Бардаги аёллар уларнинг либосида сариқ, қизил ва зангор шакллар борлигини эслади.) Грифиус йўл-йўлакай икки марта қоқилиб ҳам кетди. Ҳар сафар уни масхарабозлар тутиб қолишарди. Учовлон фойтунга ўтиргач, энг яқин бандаргоҳ томон елиб кетишди. Фойтунга энг сўнгида кўтарилган масхарабоз қовоқхона қаршисидаги симёғочларнинг бирига оҳак билан ножўя сурат ва аллақандай жумлани ёзиб қўйишга улгурган эди.
Тревиранус ёзувни ўқиб кўрди. Олдиндан фаҳмлаш мумкин бўлганидек, ёзув қуйидагича эди:

“Исмнинг сўнгги ҳарфи айтилди”.

Сўнг Тревиранус Грифиус-Гинзберг хонасини кўздан кечирди. Полдаги қон доғлари ёйилиб кетган, ҳар жойда мажор русумли папирос қолдиқлари сочилиб ётарди. Жовонда эса баьзи саҳифаларига белгилар қўйилган Лейденга мансуб “Яҳудий-юнонча сўзлашгич” (1739) бор эди. Тревиранус китобга нафрат билан тикилди ва Лённротга одам юборди. У кела солиб сўзлашгични варақлай кетди. Бу вақтда комиссар ҳозирча тахмин қилинаётган одам ўғирлашга оид бир-бирига зид кўрсатмалар бераётган гувохларни сўроқ қилиш билан машғул эди.

Соат тўртларда иккови ҳам кўчага чиқишди. Эрталабдан буён супуриб-сидирилмаган илон изи Рю-де-Тулон кўчаси бўйлаб юриб боришар экан, Тревиранус гап бошлади:
— Бордию ушбу тундаги ҳодиса оддий муғомбирлик бўлсачи?

Эрик Лённрот кулиб қўйди ва “Яҳудий-юнонча сўзлашгич”нинг ўттиз учинчи бўлимига оид жумлани жиддий қиёфада ўқиб берди:
— Яҳудийлар учун кун қуёш ботишидан бошланиб, кейинги кун қуёш ботишига қадар давом этади.

Ҳамроҳи заҳархандалик билан деди:
— Булар сиз бу оқшом қўлга киритган энг қимматли маьлумотларми?
— Асло. Гизнберг айтган биргина сўз бундан қадрлироқ.

Даврий тарзда содир бўлаётган бу қотилликлар ҳақида кечки газеталарда хабарлар босилиб чиқди. “Шамшир ва Хоч” зоҳидлар навбатдаги анжуманидаги ажойиб тартиб-интизомни ушбу жиноятлар учун ўрнак қилиб кўрсатди; Эрнст Паласт “Жафокаш” саҳифалари орқали “атиги уч нафар яҳудийни йўқ қилиш учун уч ой вақт сарфлаган махфий жиноятчиларнинг кечириб бўлмас сусткашлиги”ни қоралаб чиқди; “гарчи баъзи фаҳм-фаросат соҳиблари мазкур уч жумбоқнинг ўзга изоҳини кўрмаётган бўлсалар-да”, “Идише Цайтунг” яҳудийларга қарши фитна деган ваҳимали тахминни инкор этди. Жанубнинг энг кўзга кўринган ёлланма қотилларидан бўлган Денди Ред Шарлах эса унга қарашли ҳудудларда ҳеч қачон бу каби қотиллик содир этилмаганини айтиб, комиссар Франц Тревиранусни жинояткорона масъулиятсизликда айблади.

Биринчи март куни оқшом комиссар муҳр босилган конверт олди. Очиб кўрилгач, унинг ичида “Барух Спиноза” деб имзо қўйилган мактуб ва қандайдир нашрдан юлиб олинган шаҳарнинг батафсил харитаси борлиги маълум бўлди. Мактубда учинчи март куни ҳеч қандай қотиллик содир этилмаслиги башорат қилинган, зотан “Барух Спиноза”нинг таькидлашича, шаҳарнинг шарқий қисмида жойлашган бўёқчилик устахонаси, Рю-де-Тулондаги қовоқхона ва “Отель дю Нор” барча томонлари тенг бўлган сирли учбурчакнинг бенуқсон қирралари эди; харитада қизил сиёҳ билан мана шу учбурчак чизиб қўйилган эди. Тревиранус геометрик услубдаги бу далиллар билан танишиб чиққач, мактуб билан харитани Лённротга юборди – бундай бемаъни бошқотирма билан унинг ўзи шуғулланаверсин.

Эрик Лённрот юборилган мактубни диққат билан ўрганиб чиқди. Кўрсатилган уч нуқта ҳақиқатдан ўзаро тенг масофада жойлашган эди. Вақтдаги бақамтилик (3 декабрь, 3 январь, 3 фавраль), масофалар орасидаги бекаму-кўстлик… Унга бирдан жумбоқнинг сири ечилгандай туюлди. Унинг тахминларини компас ва буссол яна ҳам ойдинлаштирди. Энди мийиғида кулиб қўйди – ”Тетраграмматон”. Сўнг комиссарга сим қоқди.

— Кеча менга юборганингиз шакллар учун ташаккур, -деди у. – Шакллар жумбоқни ечишимга ёрдам қилди. Эртагаёқ, жума куни, жиноятчилар панжара ортида бўлишади. Кейин кўнглимизни хотиржам қилсак бўлаверади.

— Демак, улар тўртинчи қотилликни содир этишмас экан-да?
— Тўртинчи қотиллик содир этилади, айнан шунинг учун хотиржам бўлсак бўлаверади.

Бир соат ўтар-ўтмас, у Жанубий темир йўллар тармоғига қарашли поездда ташландиқ “Трист-ле-Руа” чорбоғи томон елиб борар эди.

Шаҳарнинг назарда тутилаётган жанубий ҳудудидан чиқинди ва ахлатларга тўла лойқа сувли анҳор оқиб ўтади. Дарё ортида эса фабрикага қарашли ерлар ястаниб ётибди. У жойларни ўзларининг барселоналик сардорлари қаноти остида ёлланма қотиллар макон тутишган. Уларнинг энг машҳури – Ред Шарлах бу махфий сафардан хабар топиш учун бор нарсадан кечишга тайёр бўлса керак, деган фикрдан ўзича кулиб қўйди. Асеведо Шарлахнинг қиёматли ошнаси эди. Лённрот тўртинчи мурда Шарлахнинг ўзи бўлиши мумкинлигини тахмин қилди. Кейин бу тахминдан воз кечди… Умуман олганда, Лённрот жумбоқни ҳал қилган, муайян ҳолатлар, далиллар эса (исмлар, ҳибсга олишлар, башаралар, суд ва қамоқхона тафсилотлари) уни энди деярли қизиқтирмай қўйган эди. Мазкур жиноий ишни тадқиқ этиб ўтказилган уч ойдан сўнг унинг кўнгли очиқ ҳавони, ниҳоят ҳордиқ чиқаришни тусаб қолган эди. У қотилликлар изоҳи яширинча юборилган учбурчак ва кўҳналик ғубори қўнган бир юнонча сўзда бўлиши керак, деб хаёл қилди. Жумбоқ сири ечилган, бунинг учун бутун бошли юз кунни сарф қилганидан уялиб ҳам кетди.

Поезд сукунатга чўмган бекатда тўхтади. Лённрот вагондан тушди. Эрта тонг каби сокин оқшомларнинг бири. Туман қўйнидаги кенгликлар ҳавоси намчил ва совуқ эди. Лённрот манзил томон йўлга тушди. У йўлда итларни кўрди, ёпиқ изда турган вагонга эътибор қилди, у уфқни назар ташлади, кўлмакдаги қўланса сувни ичаётган ва кумушдек товланган йўрға отга узоқ тикилиб қолди. Олисда “Трист-ле-Руа” чорбоғининг тўртбурчак шийпони кўринган маҳал қоронғи туша бошлаган эди. Шийпон – атрофини ўраган чинорлар сингари баланд эди. Исм шайдолари орзу қилган ўша дақиқадан уни атиги бир тонг ва бир шом (шарқнинг азалий тонги ва мағрибдаги яна бир тонг) ажратиб турганлигини хаёл қилди Лённрот.

Чорбоғнинг нотекис четлари занглаган темир билан иҳоталанган, асосий дарвоза берк эди. Ичкарига осонликча кира олмаслигига кўзи етган Лённрот бутун чорбоғни айланиб чиқди. Яна ишғол қилиб бўлмас дарвоза қаршисида пайдо бўлгач, қўлларини беихтиёр оралиққа суқиб, зулфинни топди. Дарвозани базўр очди. Лённрот оёқлари остидаги қат-қат япроқларни босганча чинорлар оралаб ўтган йўлак бўйлаб юрди. Чорбоғ ўзининг бемаъни бақамтилиги ва нақшларининг аҳмоқона тарзда такрорланиши билан ҳайратга солар, биринчи токчага ўрнатилган Диананинг мармар ҳайкалига бошқа бир токчадаги бошқа бир Диана бақамти эди; бир болахона худди шу каби бошқа бир болахонанинг акси бўлиб хизмат қилар, икки серҳашам зинапоя икки томондан иккита нақшинкор панжарали майдонга томон йўналган эди. Икки чеҳрали Гермесдан тушаётган кўланка ваҳимали эди. Лённрот чорбоғ каби уйни ҳам айланиб чиқди. У ҳамма нарсани кўздан кечириб бўлгач, баланд пешайвон остидаги дарпардага кўзи тушди.

Лённрот дарпардани сурди: унинг ортида ертўлага олиб тушувчи мармар супалар ётқизилганди. Меъморнинг дидини тушуна бошлаган Лённрот ертўланинг қарама-қарши деворида худди шунга ўхшаш супалар борлигини тахмин қилди. Тахмини тўғри чиқди, у супалардан юқори кўтарилди ва шифтга қўлларини тираганча чиғир қопқасини очиб, ташқарига чиқди.

Аллақайдан тушаётган ожиз шуъла уни ойна қаршисига олиб келди. У ойнани ланг очиб юборди: марказида фавворалари бўлган қаровсиз боғни думалоқ ҳилол ёритиб турар эди. Лённрот уйни ўрганишда давом қилди. Даҳлиз ва йўлаклар орқали у айнан бир хил мўъжаз ҳовлиларга чиқар ва кўпинча айнан бир ҳовлида яна қайта пайдо бўларди. У ғубор қўнган зиналардан юриб, айланмасимон даҳлизларга кўтарилар экан, қаршида турган кўзгуларда муттасил акс этар, у ҳар сафар дераза ортидаги айнан ўша маъюс боғни ҳар гал турли баландликдан ва турли нуқтадан томоша қилар эди; хоналардаги жиҳозларга сариқ ғилоф кийдирилган, матоларга эса ўргимчаклар ин қурган эди. Ётоқхоналарнинг бирида чинни гулдонга солинган якка-ёлғиз гулга кўзи тушди, унга тегиб улгурмасидан қуриган япроқлар кукунга айланиб, тўкилиб тушди. Учинчи ва тўртинчи қаватга кўтарилгач, Лённротга бу кошона адоқсиз ҳамда бўй ва энига томон муттасил равнақ топиб бораётган каби туйилди. “Уй айтарли катта эмас, -ўйлади у,- қоронғулик ва бақамтиликдан, кўзгулар ва қаровсизликдан ҳамда нотаниш вазият ва кимсасизлик туфайли менга адоқсиз туйилаётир”.

Айлана зинапоя орқали у шийпонга кўтарилди. Тунги ҳилол ойналар аро шуъла сочар, уларнинг ранги сариқ, қизил ва зангор эди. Ғаройиб ва ҳайратомуз хотирадан эсанкираб қолган Лённрот ойналардан кўзини узолмай қолди. Шу заҳоти паст бўйли, аммо чайир ва баджаҳл икки кимса унга ташланиб, қуролини тортиб олишди; баайни йўқликдан пайдо бўлган баланд бўйли учинчи одам такаллуф билан таъзим қилди:
— Илтифотингиз нақадар улуғ. Сиз биз учун бир кеча ва бир кундузни тежадингиз.

Бу – Ред Шарлах эди. Анави иккови Лённротнинг қўлини боғлашди. Лённрот ниҳоят тилга кирди.

— Шарлах, наҳот сиз бўлсангиз махфий исмни излаётган?- Шарлах индамай тураверди. У қисқа олишувда қатнашмади, фақат Лённротнинг тўппончасини олиш учун қўл узатди. Ниҳоят у гапира бошлади; унинг овозида қўлга киритилган зафардан қониқиш, бу оламнинг ўзи каби чексиз нафрат ва мана шу нафрат қадар улкан қайғу сезилиб турар эди.

— Йўқ,-деди Шарлах.- Мен бор-йўғи ўткинчи ва заифроқ бошқа бир нарсани излаяпман, мен Эрик Лённротни излаяпман. Уч йил аввал Рю-де-Тулондаги исловатхонада сиз менинг укамни шахсан қамоққа олган эдингиз. Йигитларим мени ўша олишувдан қорнимда миршаб ўқи билан олиб чиқишди. Мен мана шу бақамти ва кимсасиз чорбоғда тўққиз кеча-кундуз ажал билан олишиб ётдим; ичим иситмадан олов бўлиб ёнар, тонг ва шомларга бепарво тикилган икки чеҳрали манфур Янус бўлса тушим ва ўнгимда мени ваҳшатга солар эди. Менда ўз вужудимга нафрат уйғонди, иккита кўз, иккита қўл ва иккита ўпка худди бир одамнинг ўзида иккита чеҳра бўлгани каби даҳшатли эди.

Ирландиялик бир одам мени Исо масеҳ динига эътиқод қўйдириш илинжида “гоим”лар ҳикматини такрорлагани такрорлаган эди: “Барча йўллар Римга олиб боради”. Кечалари мен мана шу ташбеҳ билан алаҳсиб чиқар ва бу дунё ҳеч бир бағридан чиқиб кетиб бўлмас лабиринт эканлигига иймон келтирардим, илло барча йўллар – улар хоҳ шимол ва ё жануб томон йўналган бўлсин, – аслида Рим томон олиб боради, ўз навбатида Рим, бир вақтнинг ўзида, укам ўлим талвасасида ётган тўртбурчак қамоқхона ва “Трист-ле-Руа” чорбоғи эди. Шундай пайтларда мен инимни турмага ташлаган одам атрофида лабиринт барпо қиламан, деб икки чеҳрали худо ҳамда безгак ва кўзгуларнинг барча худолари номи билан онт ичдим. Мана, мен бу лабиринтни тикладим: бунинг учун менга ўлдирилган раввин, буссол, XVIII асрда фаолият кўрсатган мазҳаб, бир юноний калом, битта пичоқ, бўёқчилик устахонаси деворларидаги шакллар хом-ашё бўлиб хизмат қилди.

Бу ният тасодиф туфайли туғилди. Бир неча дўстларим билан (улар орасида Даниэль Асеведо ҳам бор эди) тетрарх ёқутларини ўғирлашни мўлжал қилдим. Асеведо бизга хиёнат қилди: олдиндан тўланган пулларни ичкиликка совуриб бўлгач, ўғирликка бир кун аввал ёлғиз ўзи отланди. Улкан меҳмонхонада адашиб қолгач, тунги соат иккиларда Ярмолинскийнинг хонасига кириб қолди. Уйқусизлик тинчлик бермаётган Ярмолинский эса алланималарни ёзиб ўтирар эди.

Афтидан, у Худонинг Исми хусусида қандайдир мақола тайёрлаётган ва эндигина мана бу сўзларни ёзиб улгурган эди: “Исмнинг биринчи ҳарфи айтилди”. Асеведо унга чурқ этмасликни буюрди, аммо Ярмолинский қўнғироққа интилгач, Асеведо унга пичоқ уришга мажбур бўлди – Ярмолинский кўксида пичоқнинг чуқур изи қолганди. Бу қарийб ихтиёрсиз ҳаракат эди; эллик йил мобайнидаги зўравонликларга тўла ҳаёт энг осон ва ишончли йўл ўлдириш эканлигидан унга сабоқ берган эди.

Ўн кундан сўнг “Идише Цайтунг” сиз Ярмолинский ёзувларида унинг ўлимига изоҳ қидираётганингизни маълум қилди. Мен “Ҳасидлар мазҳаби тарихи”ни ўқиб чиққач, Худонинг Исмини айтишга йўл бермайдиган илоҳий қўрқув мазкур таълимотни келтириб чиқарганлиги ва бу Исм қудратли ҳамда синоатлар ичра пинҳон эканлигини билиб олдим. Айни шу Махфий Исмни излаб топиш йўлида баъзи ҳасидлар қотилликларга ҳам қўл уришларидан воқиф бўлдим… Сиз раввинни ҳасидлар ўлдирган, деб тахмин қилишингизни фаҳмлагач, ишончингизни мустаҳкамлашга киришдим.

Марк Ярмолинский учинчи декабрга ўтар кечаси ўлдирилган эди; иккичи “қурбонлик” учун мен учинчи январь тунини танладим. Ярмолинский шаҳарнинг шимолий ҳудудида ҳалок бўлган, иккинчи “қурбонлик” учун эса шарқий томондан жой топиш лозим эди. Ушбу ният учун керакли одам Даниэль Асеведо бўлиб, у ўлимга лойиқ эди: у ўзбошимча ва хиёнаткор эди, унинг қўлга олиниши бутун режани барбод қилиши тайин эди. Уни одамларимизнинг бири чавақлади; бу икки ўлим ўртасида алоқа боғлаш учун мен бўёқчилик устахонаси ойналари устига мана бу жумлани ёзиб қўйдим:

“Исмнинг иккинчи ҳарфи айтилди”.

Учинчи жиноят учинчи февралда содир бўлди. Тревиранус тўғри фаҳмлаганидек, бу оддий муғомбирлик эди. Грифиус-Гинзберг-Гинзбург – бу менман; мени дўстларим ўғирлаб кетишмагунча бутун бир ҳафтани (сохта соқол ёпиштириб олган кўйи) Рю-де-Тулондаги ўша исловатхонада ўтказдим. Дўстларимнинг бири симёғочда “Исмнинг сўнгги ҳарфи айтилди” деган ёзувни қолдирди. Бу – режага кўра фақат учта қотиллик назарда тутилганлигига ишора эди. Ҳамма шундай деб тушунди ҳам; аммо мен сизга, муҳтарам донишманд Эрик Лённрот, тўртинчи қотиллик ҳам содир этилишига оид бир неча ишора қилдим. Шимолдаги битта, шарқ ва ғарбдаги иккита мўъжиза бекаму-кўст бўлиши учун жанубда тўртинчиси содир этилиши лозим эди. Ахир Худонинг Исми – Тетраграмматон – JHVH – тўрт ҳарфдан иборат; масхарабозлар ва бўёқчи ниқоби тўрт унсур ҳақида фикр уйғотар эди. Мен Лейден асарида бир жойни белгилаб қўйган эдим, унда айтилишича, яҳудийларнинг куни бир шомдан иккинчи шомга қадар давом этади; бу жумладан қотилликлар ҳар ойнинг тўртинчи кунида содир этилишини англаш мумкин эди. Мен Тревиранусга томонлари тенг бўлган учбурчакни юбордим. Мен етишмаётган нуқтани ўзингиз белгилаб қўйишингизни сезган эдим. Тўғри тўртбурчакни хотималовчи ва сизни муқаррар ўлим кутаётган жойни маълум қилувчи сўнгги нуқтани ўзингиз белгилаб қўйишингизни мен билган эдим. Мен сизни – Эрик Лённротни кимсасиз “Трист-ле-Руа”га етаклаб келувчи йўлни пухта ишлаб чиқдим.

Лённрот Шарлах нигоҳидан кўзларини олиб қочди. Лённрот атрофларини сарғиш, зангор ва қизил тўртбурчак шакллар чегаралаган дарахтлар ва осмонга назар ташлади. Унинг этлари жунжикиб, маъюсланиб қолди. Атрофни қоронғулик забтига олиб улгурган, қаровсиз боғ тарафдан аллақандай қушнинг маънисиз ва бефойда қичқириғи эшитилди. Лённрот сўнгги бор бақамти ва такрорланувчи ўлимлар жумбоғи ҳақида ўйга толди.

— Лабиринтингизда учта кераксиз чизиқ бор, -деди у ниҳоят.- Мен якка-ёлғиз тўғри чизиқдан иборат юнон лабиринтини биламан. Ушбу чизиқда шу қадар кўп файласуфлар адашиб қолганларки, фақирдай оддий изқуварнинг ҳам шу кўйга тушганидан ажабланишга ҳожат йўқ. Шарлах, навбатдаги эврилишда мени овлаётиб, А нуқтада бир сохта қотилликни амалга оширинг (ёки чинакамига содир этинг), кейинги қотилликни А нуқтадан 8 чақирим узоқликда жойлашган В нуқтада, учинчи қотилликни А ва В нуқталар оралиғидаги масофанинг қоқ ўртасида жойлашган С нуқтада содир этинг. Кейин эса мени А ва С нуқталар оралиғидаги масофанинг қоқ ўртасида жойлашган D нуқтада кутинг. Мени D нуқтада ўлдиринг, худди ҳозир “Трист-ле-Руа”да ўлдираётганингиз каби мени D нуқтада ўлдиринг.

— Сизни кейинги сафар ўлдираётганимда, -деб жавоб қилди Шарлах,- мен сизга якка-ёлғиз тўғри чизиқдан иборат бўлган лабиринт, кўзга кўринмас ва адоқсиз лабиринт ваъда қиламан.
У бир неча қадам ортга чекинди. Сўнгра диққат билан тепкини босди.

Xorxe Luis Borxes
O’LIM VA BUSSOL
Sharifjon Ahmedov tarjimasi

Xorxe Luis Borxes (Jorge Luis Borges) – argentinalik mashhur yozuvchi, shoir, ajabiy tanqidchi. O’zining ruhiy va falsafiy novellarai bilan mashhur. Lotin Amerikasining eng mashhur yozuvchilaridan biri.

Xorxe Luis Borxes Buenos-Ayresda tug’ilgan, o’smirligi Yevropada o’tgan, shu yerda ta’lim olgan. 1920-yillarda o’z yurtiga qaytgan adib dastlab shoir sifatida mashhur bo’ladi. 1955 yildan milliy kutubxona direktori bo’lib ishlaydi. Ko’zi ko’rmay qolgach, 1973 yili ishdan bo’shaydi. Bir qancha milliy adabiy mukofotlar sohibi; Italiya, Frantsiya, Buyuk Britaniya, Ispaniyaning oliy mukofotlari sovrindori; Sorbonna, Oksford, Kolumbiya (N`yu-York) universitetlarining faxriy doktori.

Kitoblari: «Buenos-Ayres jaziramasi» (Fervor de Buenos Aires, 1923), «Qarshi tomondagi oy» (Luna de enfrente, 1925), «Tekshiruv» (Inquisiciones, 1925), «Mening umidimdagi hajmlar» (El tamano de mi esperanza, 1926), «Argentinaliklar tili» (El idioma de los argentines, 1928), «San-Martin maydoni daftari» (Cuaderno San Martin, 1929), «Evaristo Karr`ego» (Evaristo Carriego (1930), «Muhokama» (Discusion, 1932), «Sharmandalikning umumiy tarixi» (Historia universal de la infamia, 1935), «Mangulik tarixi» (Historia de la eternidad, 1936), «To’qimalar» (Ficciones, 1944), «Kashfiyot» (Artificios, 1944), «Alef» (El Aleph, 1949), «Yangi tekshiruvlar» (Otras inquisiciones, 1952), «Bajaruvchi» (El Hacedor, 1960), «Boshqa, xuddi o’zi» (El otro, el mismo, 1964), «Soya maqtovi» (Elogio de la sombra, 1969), «Broudining xabari» (El informe de Brodie, 1970), «Yo’lbarslar oltini» (El oro de los tigres, 1972), «Qum kitobi» (El libro de arena, 1975), «Ko’ngildagi atirgul» (La rosa profunda, 1975), «Temir tanga» (La moneda de hierro, 1976), «Tun ertagi» (Historia de la noche, 1977), «Yetti kecha» (Siete noches, 1980), «Sirli xat» (La cifra, 1981), «Dante haqida to’qqiz esse» (Nueve ensayos dantescos, 1982), «Shekspir xotirasi» (La memoria de Shakespeare, 1983), «Atlas» (Atlas, 1984), «Fitnachilar» (Los conjurados, 1985).

Lyonnrotning aql va zakovatini takomillashtirgan behisob jumboqlar orasida “Trist-le-Rua” chorbog’ida xotima topgan bir xil tusdagi, g’ayrioddiy qonli voqealar hali bo’lgan emas edi. Erik Lyonnrot so’nggi jinoyatning oldini ola bilmagani rost, ammo u shunday voqea sodir bo’lishini oldindan ko’ra bilganligiga shubha yo’q. Shuningdek, Yarmolinskiy qotilini aniqlay olmagan bo’lsada, ushbu jinoyatlarning sirli tarzdagi davriyligi va unda Sharlax Dendi laqabli Red Sharlaxning qo’li borligini aniqladi. Red Sharlax (boshqa ko’plar qatori) Lyonnrotni o’ldirishga ont ichgan, ammo bizning izquvar bunday po’pisalardan xayiqadiganlar toifasidan emas edi. Lyonnrot o’zini Ogyust Dyupen singari donishmand hisoblasa-da, tavakkalchilik va jo’shqinlik belgilari tabiatiga begona emas edi.

Birinchi jinoyat “Otel` dyu Nor”da – suvlariga sahro rang qo’shgan daryo etagida qad ko’targan o’sha baland imoratda sodir bo’ldi. Talmudchilarning uchinchi anjumanida ishtirok etish uchun Podolskdan yetib kelgan noib uchinchi dekabr` kuni mana shu minoraga (shifoxonalarning noxush oqligi va qamoqxonalarning tartib bilan raqamlangan bir xilligini o’zida mujassam qilgan mana shu minoraga) joylashdi. Soqoliga oq oralagan, ko’zlari esa ko’kimtir bu odam doktor Mark Yarmolinskiy edi.

Biz “Otel’ dyu Nor” unga yoqqan yoki yo’qligini hech qachon bila olmaymiz, doktor mehmonxonani uning o’ziga xos itoat bilan, Karpatdagi uch yillik urush hamda uch ming yillik quvg’in va qirg’inga bardosh qilishga ko’mak bergan itoatkorlik bilan qabul qildi. Unga R qavatida joylashgan bir xonali nomer berishdi, ro’paradagi serhasham ko’p xonali nomerni esa Galileya tetrarxi band qilgan edi. Yarmolinskiy ovqatlanib bo’lgach, shahar bilan tanishuvni keyingi kunga qoldirdi, jovonga ko’plab kitoblari va sanoqli ust-boshini joylashtirdi, hali tun og’masidan chiroqni o’chirdi. (Qo’shni nomerda joylashgan tetrarxning haydovchisi bergan guvohlik shulardan iborat.)

To’rtinchi dekabr` kuni ertalab soat 11dan 3 daqiqa o’tganda “Idishe saytung” muharriri unga qo’ng’iroq qildi, ammo doktor Yarmolinskiy javob bermadi; uni nomerida yuzlari biroz qoraygan, yarim yalang’och holda topishdi. U yo’lakka olib chiquvchi eshik qarshisida yotar, ko’ksida esa pichoqning chuqur izi qolgan edi. Oradan bir necha soat o’tgach, o’sha nomerda komissar Treviranus bilan Lyonnrot muxbirlar, suratkashlar va jandarmlar qurshovida ushbu sirli qotillik tafsilotlarini sovuqqonlik bilan muhokama qilishar edi.

— Bosh qotirib o’tirishga hojat yo’q,- dedi Treviranus qo’lidagi sigaretani ulug’vor tarzda siltab qo’ygancha.- Galileya tetrarxi eng noyob yoqutlar sohibi ekanligi barchamizga ma`lum. Kimdir ularni qo’lga kiritish payiga tushgan va adashib bu yerga kirib qolgan. Yarmolinskiy uyg’onib ketgan, o’g’ri bo’lsa uni o’ldirishdan boshqa chora topa olmagan. Shunday emasmi?

— Bu faraz haqiqatga yaqin, ammo qiziqarli emas, – javob qildi Lyonnrot. -Haqiqat qiziqarli bo’lishi shart emas, deb e’tiroz bildirishingiz mumkin. Men esa sizga shunday deyman – haqiqat, balki, qiziqarli bo’lishi shart emasdir, ammo farazlar bundan mustasno. Sizning yo’lma-yo’lakay o’ylab topgan farazingizda tasodiflarga haddan ortiq ko’p o’rin berilgan. Qarshimizda jonsiz ravvin yotibdi va men faraz qilingan o’g’rining faraz qilingan omadsizligini emas, balki sof ravvinona izohni tanlagan bo’lar edim.

Treviranus ranjigan kabi javob qildi:
— Meni ravvincha izoh emas, boshqa birovni, barchaga notanish boshqa birovni chavaqlab tashlagan odamni qo’lga tushirish ko’proq qiziqtiradi.

— U siz aytganchalik notanish emas.-Lyonnrot Treviranusning gapini to’g’rilagan bo’ldi.- Mana uning to’la asarlar to’plami. – U qalin jildlar tartib bilan terib qo’yilgan kitob jovoniga ishora qildi: “Kabbala himoyasi”, “Robert Fladd falsafasiga sharh”, “Sefer Yetsira”ning aynan tarjimasi, “Baal-Shemning tarjimai holi”, “Hasidlar mazhabi tarixi”, Tetragrammaton haqidagi tazkira (nemis tilida) va Beshkitobda Xudoning nomlari haqidagi yana bir tazkira. Komissar jirkanish aralash hadik bilan kitoblarga qarab qo’ydi. So’ng bexos kulib yubordi.

— Men bor-yo’g’i ojiz bir nasroniyman, – dedi u, – istasangiz, bu lash-lushlarning barini ola qoling. Yahudiy bid’atlarini titkilashga menda vaqt yo’q.
— Ehtimol, ushbu jinoyat ayni shu yahudiy bid’atlari tarixi bilan bog’liqdir, – o’ychan so’z qotdi Lyonnrot.
— Xuddi nasroniylik kabi, – deya luqma tashlashga jur`at qildi voqea joyiga yetib kelgan “Idishe Saytung” muharriri. U kaltabin, tortinchoq va Xudoga ishonmas edi. Mirshablarning biri yozuv mashinkasidan bir parcha qog’oz topib oldi. Unda mana bu tushuniksiz so’zlar yozilgan edi:

“Ismning birinchi harfi aytildi”

Lyonnrot birdan yana jiddiylashib, marhumning kitoblarini bog’lashni buyurdi va ularni ishxonasiga olib ketdi. U tergov ishlaridan chetlanib, kitoblarni tadqiq qilishga kirishib ketdi. Kitoblarning biri uni taqvodorlar mazhabi asoschisi Israel Baal-Shem-Tova ta`limotidan ogoh qildi; boshqasi – Xudoning zikr etib bo’lmas ismi – Tetragrammaton qudrati va halokatli ta`siri bilan oshno qildi; yana bir kitob mutolaasi Xudoning maxfiy ismi majudligi va bu ismning jismiga (forslarning naql qilishlaricha, Iskandar Maqduniyga tegishli bo’lgan shisha koptok singari) uning to’qqizinchi sifati – mangulik, ya`ni olamda mavjud hamma narsadan – kelgusida yuz beruvchi, ayni vaqtda ro’y berayotgan va o’tmishda sodir bo’lgan hamma narsadan voqiflik jo etilganligi haqidagi fikrdan boxabar qildi. An`anaga ko’ra xudoning to’qson to’qqiz ismi mavjud, gebraistlar ushbu miqdorning nomukammalligini juft sonlar qarshisidagi fusunkor qo’rquv bilan bog’laydilar, hasidlar bo’lsa, shu fikrdan kelib chiqqan holda, mazkur nuqson yuzinchi ism – Mutlaq Ismning mavjudligidan dalolat, deb xulosa qiladilar.

Oradan bir necha kun o’tgach, “Idishe Saytung” muharririning tashrif buyurishi Lyonnrotni tadqiqotlaridan chalg’itdi. Muharrir qotillik xususida suhbatlashmoqchi bo’lgan, Lyonnrot esa Xudoning ismlari haqida fikr yuritishni afzal ko’rdi; shundan so’ng muharrir Erik Lyonnrot qotil ismini topish yo’lida Xudoning ismlarini o’rganish bilan mashg’ul, deya gazeta orqali xabar berdi. Gazetalardagi odmilashtirishlarni o’qiyverib ko’nikib qolgan Lyonnrot bundan g’azablanmadi. Har qanday odamni har qanday kitob sotib olishga majbur qilish mumkinligini kashf etgan ishbilarmonlardan biri “Hasidlar mazhabi tarixi” nomli ommabop nashr chop etdi.

Ikkinchi jinoyat uchinchi yanvarga o’tar kechasi poytaxt g’arbidagi tashlandiq va kimsasiz joyda sodir bo’ldi. Bu ovloq joyni aylanib yurgan otliq jandarmlarning biri tong saharda eski bo’yoqchilik ustaxonasi ostonasida poncho yopingan odam jasadini ko’rib qoldi. Uning tosh qotgan yuzlari qonga belanganidan niqobga o’xshar, ko’ksida esa pichoqning chuqur izi qolgan edi. Devorga ohak bilan bir necha so’z yozilgan edi. Jandarm yozuvni o’qiy oldi…

Kechga yaqin Treviranus bilan Lyonnrot jinoyat sodir bo’lgan o’sha ovloq joyga otlanishdi. Ular o’tirgan mashinaning o’ng va so’l tomonidagi shahar tobora uzoqlashar edi; osmon esa yuksalib borar, uylar ham endi xayolni chalg’itmay qo’ygan edi, faqat har zamonda g’ishtdan tiklangan o’txonalar yohud sarvqomat teraklarni ko’rish mumkin edi, xolos.

Mana, nihoyat, qayg’u makoni: botayotgan quyoshning vahshatli nurlarida toblangan paxsa devorlarni oralagan ko’cha. Murda aniqlangan, u – ko’hna shimoliy dahalarda nomi chiqqan Simon Asevedo ismli odam edi. Avval yuk tashuvchi, keyinroq saylovoldi mavsumlarida yollanma mushtumzo’r bo’lgan bu odam o’g’rilik va hatto chaqimchilikdan ham xazar qilmay qo’ygan edi. (Qotillik usuli ikkov izquvarga ham tanish tuyildi. Asevedo to’pponchadan ko’ra pichoqni afzal bilgan qaroqchilar avlodining so’nggi vakili edi.) Ohak bilan quyidagi so’zlar yozilgan edi:

“Ismning ikkinchi harfi aytildi”.

Uchinchi jinoyat uchinchi fevralga o’tar kechasi sodir bo’ldi. Tun yarmidan oqqan mahal komissar Treviranus xonasida telefon jiringladi. Sirlilik pardasiga o’ralgan, g’arazgo’ylik sezilib turgan bo’g’iq erkak ovozi o’zini Ginzberg (yoki Ginzburg) deb tanishtirdi va tegishli haq evaziga ikki qotillik – Asevedo va Yarmolinskiyning o’ldirilishi bilan bog’liq dalillarni xabar qilishga tayyor ekanligini ma`lum qildi. Allaqanday hushtak va burg’u tovushlari uning ovozini bosib ketdi. Keyin aloqa uzilib qoldi. Bu hazil bo’lishi mumkinligini e`tibordan soqit qilmagan holda (har qalay o’yin-kulgular mavsumi edi) Treviranus unga “Liverpul`-xauz”dan – islovatxona malikalari va Injilfurushlar bahamjihat yashab kelayotgan Ryu-de-Tulon ko’chasidan sim qoqishganini aniqladi.

O’z navbatida komissar qovoqxona sohibiga qo’ng’iroq qildi. Obro’siga putur yetishi mumkinligidan xavotirga tushgan va dili siyoh bo’lgan sohib (Blek Finnegen, irlandiyalik sobiq jinoyatchi) quyidagini ma`lum qildi – telefondan oxirgi marta foydalangan kimsa uning mijozi, Grifius ismli odam bo’lib, u yaqinda ulfatlari bilan tashqariga chiqib ketibdi. Grifius bir hafta avval bar yuqorisidagi xonani ijaraga olgan, uning yuz tuzilishi nozik, soqoliga oq oralagan, odmigina qora libosda edi. Finnegen (Treviranusning fahmlashicha, sohib bu xonani boshqa maqsadlar uchun ajratgan edi) haddan ortiq qimmat haq so’raganiga qaramay, Grifius tortishib o’tirmadi. U deyarli tashqariga chiqmas, har gal xonasida ovqatlanar, bardagilar ham uni taniy olishlari dargumon edi.

U kechqurun Finnegen idorasidan sim qoqish uchun pastga tushgan mahal qovoqxona qarshisiga ikki o’rindiqli foytun kelib to’xtadi. Izvoshchi o’rnidan jilmadi, ammo ba`zilar uning ayiq niqobi kiyib olganiga e’tibor qilishdi. Foytundan o’rta bo’yli ikki masxaraboz tushib keldi, aftidan, ularning durustgina kayflari ham bor edi. Burg’u sadolari ostida Finnegen idorasiga kira solib, Grifiusni quchoqlay ketishdi. Grifius ularni tanib turgan bo’lsada, muomalasi sovuq edi; uchovlon idish tilida bir fursat suhbat qurishdi – Grifius past va bo’g’iq ovozda, ularning ovozlari esa soxta va baqiroq edi – keyin hammalari uning xonasiga ko’tarilishdi. Chorak soatlardan so’ng og’izlari qulog’ida mamnun kayfiyatda qaytib chiqishdi.

Grifius sheriklari kabi mast edi. Oyoqlarida arang turgan bu odam niqob kiygan ikki masxarabozni quchoqlab olgandi. (Bardagi ayollar ularning libosida sariq, qizil va zangor shakllar borligini esladi.) Grifius yo’l-yo’lakay ikki marta qoqilib ham ketdi. Har safar uni masxarabozlar tutib qolishardi. Uchovlon foytunga o’tirgach, eng yaqin bandargoh tomon yelib ketishdi. Foytunga eng so’ngida ko’tarilgan masxaraboz qovoqxona qarshisidagi simyog’ochlarning biriga ohak bilan nojo’ya surat va allaqanday jumlani yozib qo’yishga ulgurgan edi.Treviranus yozuvni o’qib ko’rdi. Oldindan fahmlash mumkin bo’lganidek, yozuv quyidagicha edi:

“Ismning so’nggi harfi aytildi”.

So’ng Treviranus Grifius-Ginzberg xonasini ko’zdan kechirdi. Poldagi qon dog’lari yoyilib ketgan, har joyda major rusumli papiros qoldiqlari sochilib yotardi. Jovonda esa ba`zi sahifalariga belgilar qo’yilgan Leydenga mansub “Yahudiy-yunoncha so’zlashgich” (1739) bor edi. Treviranus kitobga nafrat bilan tikildi va Lyonnrotga odam yubordi. U kela solib so’zlashgichni varaqlay ketdi. Bu vaqtda komissar hozircha taxmin qilinayotgan odam o’g’irlashga oid bir-biriga zid ko’rsatmalar berayotgan guvoxlarni so’roq qilish bilan mashg’ul edi.

Soat to’rtlarda ikkovi ham ko’chaga chiqishdi. Ertalabdan buyon supurib-sidirilmagan ilon izi Ryu-de-Tulon ko’chasi bo’ylab yurib borishar ekan, Treviranus gap boshladi:
— Bordiyu ushbu tundagi hodisa oddiy mug’ombirlik bo’lsachi?

Erik Lyonnrot kulib qo’ydi va “Yahudiy-yunoncha so’zlashgich”ning o’ttiz uchinchi bo’limiga oid jumlani jiddiy qiyofada o’qib berdi:
— Yahudiylar uchun kun quyosh botishidan boshlanib, keyingi kun quyosh botishiga qadar davom etadi.

Hamrohi zaharxandalik bilan dedi:
— Bular siz bu oqshom qo’lga kiritgan eng qimmatli ma`lumotlarmi?
— Aslo. Giznberg aytgan birgina so’z bundan qadrliroq.

Davriy tarzda sodir bo’layotgan bu qotilliklar haqida kechki gazetalarda xabarlar bosilib chiqdi. “Shamshir va Xoch” zohidlar navbatdagi anjumanidagi ajoyib tartib-intizomni ushbu jinoyatlar uchun o’rnak qilib ko’rsatdi; Ernst Palast “Jafokash” sahifalari orqali “atigi uch nafar yahudiyni yo’q qilish uchun uch oy vaqt sarflagan maxfiy jinoyatchilarning kechirib bo’lmas sustkashligi”ni qoralab chiqdi; “garchi ba’zi fahm-farosat sohiblari mazkur uch jumboqning o’zga izohini ko’rmayotgan bo’lsalar-da”, “Idishe Saytung” yahudiylarga qarshi fitna degan vahimali taxminni inkor etdi. Janubning eng ko’zga ko’ringan yollanma qotillaridan bo’lgan Dendi Red Sharlax esa unga qarashli hududlarda hech qachon bu kabi qotillik sodir etilmaganini aytib, komissar Frants Treviranusni jinoyatkorona mas’uliyatsizlikda aybladi.

Birinchi mart kuni oqshom komissar muhr bosilgan konvert oldi. Ochib ko’rilgach, uning ichida “Barux Spinoza” deb imzo qo’yilgan maktub va qandaydir nashrdan yulib olingan shaharning batafsil xaritasi borligi ma’lum bo’ldi. Maktubda uchinchi mart kuni hech qanday qotillik sodir etilmasligi bashorat qilingan, zotan “Barux Spinoza”ning ta`kidlashicha, shaharning sharqiy qismida joylashgan bo’yoqchilik ustaxonasi, Ryu-de-Tulondagi qovoqxona va “Otel` dyu Nor” barcha tomonlari teng bo’lgan sirli uchburchakning benuqson qirralari edi; xaritada qizil siyoh bilan mana shu uchburchak chizib qo’yilgan edi. Treviranus geometrik uslubdagi bu dalillar bilan tanishib chiqqach, maktub bilan xaritani Lyonnrotga yubordi – bunday bema’ni boshqotirma bilan uning o’zi shug’ullanaversin.

Erik Lyonnrot yuborilgan maktubni diqqat bilan o’rganib chiqdi. Ko’rsatilgan uch nuqta haqiqatdan o’zaro teng masofada joylashgan edi. Vaqtdagi baqamtilik (3 dekabr, 3 yanvar`, 3 favral`), masofalar orasidagi bekamu-ko’stlik… Unga birdan jumboqning siri yechilganday tuyuldi. Uning taxminlarini kompas va bussol yana ham oydinlashtirdi. Endi miyig’ida kulib qo’ydi – ”Tetragrammaton”. So’ng komissarga sim qoqdi.

— Kecha menga yuborganingiz shakllar uchun tashakkur, -dedi u. – Shakllar jumboqni yechishimga yordam qildi. Ertagayoq, juma kuni, jinoyatchilar panjara ortida bo’lishadi. Keyin ko’nglimizni xotirjam qilsak bo’laveradi.

— Demak, ular to’rtinchi qotillikni sodir etishmas ekan-da?
— To’rtinchi qotillik sodir etiladi, aynan shuning uchun xotirjam bo’lsak bo’laveradi.

Bir soat o’tar-o’tmas, u Janubiy temir yo’llar tarmog’iga qarashli poezdda tashlandiq “Trist-le-Rua” chorbog’i tomon yelib borar edi.

Shaharning nazarda tutilayotgan janubiy hududidan chiqindi va axlatlarga to’la loyqa suvli anhor oqib o’tadi. Daryo ortida esa fabrikaga qarashli yerlar yastanib yotibdi. U joylarni o’zlarining barselonalik sardorlari qanoti ostida yollanma qotillar makon tutishgan. Ularning eng mashhuri – Red Sharlax bu maxfiy safardan xabar topish uchun bor narsadan kechishga tayyor bo’lsa kerak, degan fikrdan o’zicha kulib qo’ydi. Asevedo Sharlaxning qiyomatli oshnasi edi. Lyonnrot to’rtinchi murda Sharlaxning o’zi bo’lishi mumkinligini taxmin qildi. Keyin bu taxmindan voz kechdi… Umuman olganda, Lyonnrot jumboqni hal qilgan, muayyan holatlar, dalillar esa (ismlar, hibsga olishlar, basharalar, sud va qamoqxona tafsilotlari) uni endi deyarli qiziqtirmay qo’ygan edi. Mazkur jinoiy ishni tadqiq etib o’tkazilgan uch oydan so’ng uning ko’ngli ochiq havoni, nihoyat hordiq chiqarishni tusab qolgan edi. U qotilliklar izohi yashirincha yuborilgan uchburchak va ko’hnalik g’ubori qo’ngan bir yunoncha so’zda bo’lishi kerak, deb xayol qildi. Jumboq siri yechilgan, buning uchun butun boshli yuz kunni sarf qilganidan uyalib ham ketdi.

Poezd sukunatga cho’mgan bekatda to’xtadi. Lyonnrot vagondan tushdi. Erta tong kabi sokin oqshomlarning biri. Tuman qo’ynidagi kengliklar havosi namchil va sovuq edi. Lyonnrot manzil tomon yo’lga tushdi. U yo’lda itlarni ko’rdi, yopiq izda turgan vagonga e’tibor qildi, u ufqni nazar tashladi, ko’lmakdagi qo’lansa suvni ichayotgan va kumushdek tovlangan yo’rg’a otga uzoq tikilib qoldi. Olisda “Trist-le-Rua” chorbog’ining to’rtburchak shiyponi ko’ringan mahal qorong’i tusha boshlagan edi. Shiypon – atrofini o’ragan chinorlar singari baland edi. Ism shaydolari orzu qilgan o’sha daqiqadan uni atigi bir tong va bir shom (sharqning azaliy tongi va mag’ribdagi yana bir tong) ajratib turganligini xayol qildi Lyonnrot.

Chorbog’ning notekis chetlari zanglagan temir bilan ihotalangan, asosiy darvoza berk edi. Ichkariga osonlikcha kira olmasligiga ko’zi yetgan Lyonnrot butun chorbog’ni aylanib chiqdi. Yana ishg’ol qilib bo’lmas darvoza qarshisida paydo bo’lgach, qo’llarini beixtiyor oraliqqa suqib, zulfinni topdi. Darvozani bazo’r ochdi. Lyonnrot oyoqlari ostidagi qat-qat yaproqlarni bosgancha chinorlar oralab o’tgan yo’lak bo’ylab yurdi. Chorbog’ o’zining bema’ni baqamtiligi va naqshlarining ahmoqona tarzda takrorlanishi bilan hayratga solar, birinchi tokchaga o’rnatilgan Diananing marmar haykaliga boshqa bir tokchadagi boshqa bir Diana baqamti edi; bir bolaxona xuddi shu kabi boshqa bir bolaxonaning aksi bo’lib xizmat qilar, ikki serhasham zinapoya ikki tomondan ikkita naqshinkor panjarali maydonga tomon yo’nalgan edi. Ikki chehrali Germesdan tushayotgan ko’lanka vahimali edi. Lyonnrot chorbog’ kabi uyni ham aylanib chiqdi. U hamma narsani ko’zdan kechirib bo’lgach, baland peshayvon ostidagi darpardaga ko’zi tushdi.

Lyonnrot darpardani surdi: uning ortida yerto’laga olib tushuvchi marmar supalar yotqizilgandi. Me’morning didini tushuna boshlagan Lyonnrot yerto’laning qarama-qarshi devorida xuddi shunga o’xshash supalar borligini taxmin qildi. Taxmini to’g’ri chiqdi, u supalardan yuqori ko’tarildi va shiftga qo’llarini tiragancha chig’ir qopqasini ochib, tashqariga chiqdi.

Allaqaydan tushayotgan ojiz shu’la uni oyna qarshisiga olib keldi. U oynani lang ochib yubordi: markazida favvoralari bo’lgan qarovsiz bog’ni dumaloq hilol yoritib turar edi. Lyonnrot uyni o’rganishda davom qildi. Dahliz va yo’laklar orqali u aynan bir xil mo»jaz hovlilarga chiqar va ko’pincha aynan bir hovlida yana qayta paydo bo’lardi. U g’ubor qo’ngan zinalardan yurib, aylanmasimon dahlizlarga ko’tarilar ekan, qarshida turgan ko’zgularda muttasil aks etar, u har safar deraza ortidagi aynan o’sha ma’yus bog’ni har gal turli balandlikdan va turli nuqtadan tomosha qilar edi; xonalardagi jihozlarga sariq g’ilof kiydirilgan, matolarga esa o’rgimchaklar in qurgan edi. Yotoqxonalarning birida chinni guldonga solingan yakka-yolg’iz gulga ko’zi tushdi, unga tegib ulgurmasidan qurigan yaproqlar kukunga aylanib, to’kilib tushdi. Uchinchi va to’rtinchi qavatga ko’tarilgach, Lyonnrotga bu koshona adoqsiz hamda bo’y va eniga tomon muttasil ravnaq topib borayotgan kabi tuyildi. “Uy aytarli katta emas, -o’yladi u,- qorong’ulik va baqamtilikdan, ko’zgular va qarovsizlikdan hamda notanish vaziyat va kimsasizlik tufayli menga adoqsiz tuyilayotir”.

Aylana zinapoya orqali u shiyponga ko’tarildi. Tungi hilol oynalar aro shu’la sochar, ularning rangi sariq, qizil va zangor edi. G’aroyib va hayratomuz xotiradan esankirab qolgan Lyonnrot oynalardan ko’zini uzolmay qoldi. Shu zahoti past bo’yli, ammo chayir va badjahl ikki kimsa unga tashlanib, qurolini tortib olishdi; baayni yo’qlikdan paydo bo’lgan baland bo’yli uchinchi odam takalluf bilan ta’zim qildi:
— Iltifotingiz naqadar ulug’. Siz biz uchun bir kecha va bir kunduzni tejadingiz.

Bu – Red Sharlax edi. Anavi ikkovi Lyonnrotning qo’lini bog’lashdi. Lyonnrot nihoyat tilga kirdi.

— Sharlax, nahot siz bo’lsangiz maxfiy ismni izlayotgan?- Sharlax indamay turaverdi. U qisqa olishuvda qatnashmadi, faqat Lyonnrotning to’pponchasini olish uchun qo’l uzatdi. Nihoyat u gapira boshladi; uning ovozida qo’lga kiritilgan zafardan qoniqish, bu olamning o’zi kabi cheksiz nafrat va mana shu nafrat qadar ulkan qayg’u sezilib turar edi.

— Yo’q,-dedi Sharlax.- Men bor-yo’g’i o’tkinchi va zaifroq boshqa bir narsani izlayapman, men Erik Lyonnrotni izlayapman. Uch yil avval Ryu-de-Tulondagi islovatxonada siz mening ukamni shaxsan qamoqqa olgan edingiz. Yigitlarim meni o’sha olishuvdan qornimda mirshab o’qi bilan olib chiqishdi. Men mana shu baqamti va kimsasiz chorbog’da to’qqiz kecha-kunduz ajal bilan olishib yotdim; ichim isitmadan olov bo’lib yonar, tong va shomlarga beparvo tikilgan ikki chehrali manfur Yanus bo’lsa tushim va o’ngimda meni vahshatga solar edi. Menda o’z vujudimga nafrat uyg’ondi, ikkita ko’z, ikkita qo’l va ikkita o’pka xuddi bir odamning o’zida ikkita chehra bo’lgani kabi dahshatli edi.

Irlandiyalik bir odam meni Iso maseh diniga e’tiqod qo’ydirish ilinjida “goim”lar hikmatini takrorlagani takrorlagan edi: “Barcha yo’llar Rimga olib boradi”. Kechalari men mana shu tashbeh bilan alahsib chiqar va bu dunyo hech bir bag’ridan chiqib ketib bo’lmas labirint ekanligiga iymon keltirardim, illo barcha yo’llar – ular xoh shimol va yo janub tomon yo’nalgan bo’lsin, – aslida Rim tomon olib boradi, o’z navbatida Rim, bir vaqtning o’zida, ukam o’lim talvasasida yotgan to’rtburchak qamoqxona va “Trist-le-Rua” chorbog’i edi. Shunday paytlarda men inimni turmaga tashlagan odam atrofida labirint barpo qilaman, deb ikki chehrali xudo hamda bezgak va ko’zgularning barcha xudolari nomi bilan ont ichdim. Mana, men bu labirintni tikladim: buning uchun menga o’ldirilgan ravvin, bussol, XVIII asrda faoliyat ko’rsatgan mazhab, bir yunoniy kalom, bitta pichoq, bo’yoqchilik ustaxonasi devorlaridagi shakllar xom-ashyo bo’lib xizmat qildi.

Bu niyat tasodif tufayli tug’ildi. Bir necha do’stlarim bilan (ular orasida Daniel` Asevedo ham bor edi) tetrarx yoqutlarini o’g’irlashni mo’ljal qildim. Asevedo bizga xiyonat qildi: oldindan to’langan pullarni ichkilikka sovurib bo’lgach, o’g’irlikka bir kun avval yolg’iz o’zi otlandi. Ulkan mehmonxonada adashib qolgach, tungi soat ikkilarda Yarmolinskiyning xonasiga kirib qoldi. Uyqusizlik tinchlik bermayotgan Yarmolinskiy esa allanimalarni yozib o’tirar edi.

Aftidan, u Xudoning Ismi xususida qandaydir maqola tayyorlayotgan va endigina mana bu so’zlarni yozib ulgurgan edi: “Ismning birinchi harfi aytildi”. Asevedo unga churq etmaslikni buyurdi, ammo Yarmolinskiy qo’ng’iroqqa intilgach, Asevedo unga pichoq urishga majbur bo’ldi – Yarmolinskiy ko’ksida pichoqning chuqur izi qolgandi. Bu qariyb ixtiyorsiz harakat edi; ellik yil mobaynidagi zo’ravonliklarga to’la hayot eng oson va ishonchli yo’l o’ldirish ekanligidan unga saboq bergan edi.

O’n kundan so’ng “Idishe Saytung” siz Yarmolinskiy yozuvlarida uning o’limiga izoh qidirayotganingizni ma’lum qildi. Men “Hasidlar mazhabi tarixi”ni o’qib chiqqach, Xudoning Ismini aytishga yo’l bermaydigan ilohiy qo’rquv mazkur ta’limotni keltirib chiqarganligi va bu Ism qudratli hamda sinoatlar ichra pinhon ekanligini bilib oldim. Ayni shu Maxfiy Ismni izlab topish yo’lida ba’zi hasidlar qotilliklarga ham qo’l urishlaridan voqif bo’ldim… Siz ravvinni hasidlar o’ldirgan, deb taxmin qilishingizni fahmlagach, ishonchingizni mustahkamlashga kirishdim.

Mark Yarmolinskiy uchinchi dekabrga o’tar kechasi o’ldirilgan edi; ikkichi “qurbonlik” uchun men uchinchi yanvar` tunini tanladim. Yarmolinskiy shaharning shimoliy hududida halok bo’lgan, ikkinchi “qurbonlik” uchun esa sharqiy tomondan joy topish lozim edi. Ushbu niyat uchun kerakli odam Daniel` Asevedo bo’lib, u o’limga loyiq edi: u o’zboshimcha va xiyonatkor edi, uning qo’lga olinishi butun rejani barbod qilishi tayin edi. Uni odamlarimizning biri chavaqladi; bu ikki o’lim o’rtasida aloqa bog’lash uchun men bo’yoqchilik ustaxonasi oynalari ustiga mana bu jumlani yozib qo’ydim:

“Ismning ikkinchi harfi aytildi”.

Uchinchi jinoyat uchinchi fevralda sodir bo’ldi. Treviranus to’g’ri fahmlaganidek, bu oddiy mug’ombirlik edi. Grifius-Ginzberg-Ginzburg – bu menman; meni do’stlarim o’g’irlab ketishmaguncha butun bir haftani (soxta soqol yopishtirib olgan ko’yi) Ryu-de-Tulondagi o’sha islovatxonada o’tkazdim. Do’stlarimning biri simyog’ochda “Ismning so’nggi harfi aytildi” degan yozuvni qoldirdi. Bu – rejaga ko’ra faqat uchta qotillik nazarda tutilganligiga ishora edi. Hamma shunday deb tushundi ham; ammo men sizga, muhtaram donishmand Erik Lyonnrot, to’rtinchi qotillik ham sodir etilishiga oid bir necha ishora qildim. Shimoldagi bitta, sharq va g’arbdagi ikkita mo»jiza bekamu-ko’st bo’lishi uchun janubda to’rtinchisi sodir etilishi lozim edi. Axir Xudoning Ismi – Tetragrammaton – JHVH – to’rt harfdan iborat; masxarabozlar va bo’yoqchi niqobi to’rt unsur haqida fikr uyg’otar edi. Men Leyden asarida bir joyni belgilab qo’ygan edim, unda aytilishicha, yahudiylarning kuni bir shomdan ikkinchi shomga qadar davom etadi; bu jumladan qotilliklar har oyning to’rtinchi kunida sodir etilishini anglash mumkin edi. Men Treviranusga tomonlari teng bo’lgan uchburchakni yubordim. Men yetishmayotgan nuqtani o’zingiz belgilab qo’yishingizni sezgan edim. To’g’ri to’rtburchakni xotimalovchi va sizni muqarrar o’lim kutayotgan joyni ma’lum qiluvchi so’nggi nuqtani o’zingiz belgilab qo’yishingizni men bilgan edim. Men sizni – Erik Lyonnrotni kimsasiz “Trist-le-Rua”ga yetaklab keluvchi yo’lni puxta ishlab chiqdim.

Lyonnrot Sharlax nigohidan ko’zlarini olib qochdi. Lyonnrot atroflarini sarg’ish, zangor va qizil to’rtburchak shakllar chegaralagan daraxtlar va osmonga nazar tashladi. Uning etlari junjikib, ma’yuslanib qoldi. Atrofni qorong’ulik zabtiga olib ulgurgan, qarovsiz bog’ tarafdan allaqanday qushning ma’nisiz va befoyda qichqirig’i eshitildi. Lyonnrot so’nggi bor baqamti va takrorlanuvchi o’limlar jumbog’i haqida o’yga toldi.

— Labirintingizda uchta keraksiz chiziq bor, -dedi u nihoyat.- Men yakka-yolg’iz to’g’ri chiziqdan iborat yunon labirintini bilaman. Ushbu chiziqda shu qadar ko’p faylasuflar adashib qolganlarki, faqirday oddiy izquvarning ham shu ko’yga tushganidan ajablanishga hojat yo’q. Sharlax, navbatdagi evrilishda meni ovlayotib, A nuqtada bir soxta qotillikni amalga oshiring (yoki chinakamiga sodir eting), keyingi qotillikni A nuqtadan 8 chaqirim uzoqlikda joylashgan V nuqtada, uchinchi qotillikni A va V nuqtalar oralig’idagi masofaning qoq o’rtasida joylashgan S nuqtada sodir eting. Keyin esa meni A va S nuqtalar oralig’idagi masofaning qoq o’rtasida joylashgan D nuqtada kuting. Meni D nuqtada o’ldiring, xuddi hozir “Trist-le-Rua”da o’ldirayotganingiz kabi meni D nuqtada o’ldiring.

— Sizni keyingi safar o’ldirayotganimda, -deb javob qildi Sharlax,- men sizga yakka-yolg’iz to’g’ri chiziqdan iborat bo’lgan labirint, ko’zga ko’rinmas va adoqsiz labirint va’da qilaman.
U bir necha qadam ortga chekindi. So’ngra diqqat bilan tepkini bosdi.