...Бугунги ҳаёт – ортда қолган йилларнинг юки ҳамдир. Бугунни тушуниш учун, кечани ва аввалги кунни ҳам тушунмоқ даркор. Яшаб ўтилган умрнинг ҳеч бир куни изсиз йўқолмайди. Агар истасангиз, кеча ва аввалги кун менинг ҳаётимда нималар содир бўлганини ҳикоя қилиб бераман.

ЮРИЙ  ТРИФОНОВ
ҲАҚИҚАТ МАҒЗИ
Аббос Саидов таржимаси

Атоқли рус ёзувчиси Юрий Трифонов  1925 йил 28 августда Россиянинг пойтахти Москва шаҳрида туғилган. Адиб 1960-70 йилларда кечган адабий жараёнлар кўзга кўринган иштирокчиси, у «шаҳар прозаси» деб ном олган йўналишнинг ёрқин вакили ҳисобланади. Унинг отаси инқилобчи, СССР олий суди ҳарбий коллегиясининг раиси , онаси болалар адибаси Евгения Лурье (тахаллуси: Е. Тюрина). Уларнинг ҳар иккаласи Сталин тузуми қатағони қурбони бўлган.
Юрий Трифонов иккинчи жаҳон уруши пайтида бувиси ва синглиси билан Тошкентда яшаган. 1944-49 йиллари Максим Горький номидаги адабиёт институтида таҳсил олган. 1948 йили илк ҳикоялари, 1950 йили «Студентлар (Талабалар)» номли қиссаси чоп этилган. Адибнинг машҳур асарлари «Вера ва Зойка», «Қўзиқоринли куз» ҳикоялари, «Гулхан шуъласи», «Мубодила»,»Сўнгсиз видо», «Бошқа ҳаёт», «Нуқтасиз натижалар»,» Соҳилдаги уй» (сўнгги тўрт асар кейинчалик «Москва қиссалари» номини олган туркумни ташкил этган) қиссалари ҳисобланади. Адиб «Вақт ва макон» номли романи устида узоқ вақт ишлаб уни 1981 йилда якунлади. Бу асар ёзувчининг бутун ижодий фаолиятининг самараси сифатида баҳоланади.
Юрий Трифонов 1981 йил 28 мартда вафот этган. Ўлимидан сўнг «Йўқолган» номли романи нашр этилган.

   Машҳур немис адиби Мартин Вальзер  1927 йил 24 мартда Германиянинг Вассербург (Бавария) шаҳрида туғилган. Иккинчи жаҳон уруши иштирокчиси. Урушдан кейин тарих, фалсафа ва адабиёт йўналишларида таълим олади. 1951 йили «Шакл шарҳи. Кафка тажрибалари асосида» номли илмий ишини ёқлаган.
Мартин Вальзер фаолияти давомида Георг Бюхнер номидаги, Бавария санъат академияси, Бутундунё немис китоб савдоси ташкилоти,Алеманн адабиёт мукофотлари билан тақдирланган.
Мартин Вальзер юзлаб ҳикоя, йигирмага яқин қисса ва романлар, кўплаб радиопьесалар муаллифи. Улар орасида “Ўйиннинг ярми”, “Яккашох” романлари ҳамда неофашизмни фош этувчи “Эман ва қуён” пьесаси алоҳида ўрин тутади.

Қадрли Мартин Вальзер!

Сиз томондан берилган “Қандай яшаяпсиз?” деган саволга жавоб қилишга уриниб кўраман. Бу саволни ҳар куни эшитасан, аммо жиддийроқ тарзда жавоб қайтаришга камдан-кам тўғри келади. Тиришиб кўрамиз! Лекин биз у қадар тенг шароитда эмасмиз. Сиз менинг қиссаларимни ўқибсиз ва улар хусусида илиқ гаплар айтибсиз, бунинг учун Сизга чуқур миннатдорчилик билдираман, мен эса Сизнинг асосий китобларингизни ўқиб чиқолмадим, нима учун деганда, улар рус тилига ўгирилмаган экан, бахтга қарши немис тилида баъзи қийинчиликлар билан ўқийман. Бу йўсин мутолаани насрни тушуниш учун етарли деб ҳисобламайман.

Мен Сизнинг “Галлистлнинг касали” деган қиссангизни мутолаа қилиш бахтига муяссар бўлдим ва у ўзининг оддийлиги, ҳаққонийлиги билан мени мафтун этди. Қанчалар ғалати кўринмасин, касалликнинг худди ўша аломатларини ўзимда ҳам сезганим ва шунга ўхшаш туйғуни бошдан кечирганим важи, вақти-вақти билан ўзимни Галлистл ҳис этиб юрдим. Сизнинг йирик романларингизга келсак, афсуски, улар ҳали бизга маълум эмас.
Оббаҳолам, жамоатчилик иштаҳасини кузатаётган одамлар, уларни бизнинг ошқозонимиз учун бадҳазм санасалар керак. Дарвоқе, бу шахслар ҳар бир нарсани ўз қаричларида ўлчаб, чуқур янглишадилар!

Модомики гап нашрлар, икки томонлама танишувга бориб тақалдими… Менингча, Сизнинг мактубингизга қараганда, қадрли Вальзер, Сиз ҳам ҳозирги замон рус насри билан етарли ошно бўлмасангиз керак. Мен ўзимни Андрей Битов, Виталий Семин, Валентин Распутин, Юрий Казаков каби ёзувчиларга яқин деб биламан. Яна бир неча номлар бор. Бу ёзувчилардан ҳаммаси ҳам ГФРда таржима қилинган эмас, қилинганларини эса, арзимас тиражда босишган, шунинг учун уларнинг китоблари қўлингизга етиб бормаганидан ажабланмаса ҳам бўлади. Бир-бирини кам билишлик нафақат халқларнинг, балки ёзувчиларнинг ҳам фалокатидир. Агарда вазиятнинг юмшатилишига энг зарурий юмуш сифатида қарайдиган бўлсак, менингча, ишни биринчи галда энг оддий танишувдан бошлаш керакка ўхшаб қолди.

Одамларнинг қандай эканликларини ҳаммадан ҳам аввал китоблардан, янада аниқ айтганда, насрдан билиш мумкин. Мен йигирманчи, ўттизинчи йиллар немисларини жуда яхши биламан деб ўйлайман, чунки мен уларни сезаман, кўраман, улар менинг дўстларим, менинг душманларим, улар т и р и к л а р! Қаердасан? Мен бола бўлсам, бунинг устига Германияда яшамаган бўлсам. Улар Томас ва Генрих Маннлар, Фалладлар, Фейхтвангер, Каллерман китобларидан келишган. Урушдан кейинги немисларни эса Бёллнинг китоблари орқали билиб олдим. Булар ҳаммага яхши таниш адиблар. Сийқаси чиққан гап қиляпман шекилли. Биз бир-бирларимиз ҳақимизда билишимиз керак бўлганидан ниҳоят даражада камроқ маълумотга эгамиз, шунинг учун ҳам Сизнинг мамлакатингиз одамларидек касалланадиган, азобланадиган, худди ўшалардек сева оладиган одамлар ҳақида ўқиб чиқиб таажжубланган бўлсангиз керак, мен эса, Галлистлнинг касали менинг дардимни эслатишидан ҳайратланаман.

Мен қандай яшаётганимни сўрабсиз. Сизнинг сермазмун мактубингиздан ҳаётингизга тааллуқли баъзи нарсаларни, хусусан: у оддий, осойишта эмаслигини ва унга кўплаб турли кучларнинг таъсири бор эканини тушуниб етдим. Ундай дейдиган бўлсам, менинг ҳаётим ҳам мураккабликлар, ташвишлардан фориғ эмас, унинг ҳам жуда кўп томонлари чигаллашиб кетган. Бугунги ҳаёт – ортда қолган йилларнинг юки ҳамдир. Бугунни тушуниш учун, кечани ва аввалги кунни ҳам тушунмоқ даркор. Яшаб ўтилган умрнинг ҳеч бир куни изсиз йўқолмайди. Агар истасангиз, кеча ва аввалги кун менинг ҳаётимда нималар содир бўлганини ҳикоя қилиб бераман.

Мен – ёзувчиман! Аниқроқ айтсам – яратувчи. “Ёзувчи” деган рус сўзининг ҳақиқий мазмуни – жамоат кўнглини овлаш учун китоб битадиган одам – беллетрист деган номдан жуда юқори туради. Шу маънода ёзувчиман десам бўлаверармикин – билмайман! Эҳтимол, секин-аста, қисман ёзувчи ҳам бўларман. Кеча мен беллетрист эдим, ўтган куни эса, москвалик ўқувчи, уруш йилларида авиация заводининг ишчиси ва адабиёт институтининг талабасилик пайтларимда шунчаки қоғоз қоралар ва катак варақли қалин дафтарларни тўлдириб юрардим. Ўша кезлари ёзувчилик ва яратувчилик ўртасидаги фарқни яхши пайқамасдим. Ўзимнинг дастлабки китобларимни, очиғи, ўқиёлмайман. Худди мен эмас, бошқа одам ёзгандек кўринади. Йўқ, улардан воз кечмоқчи эмасман, асло, мен шундай эдим, мен шундай ҳис қилардим, шундай тушунардим. Биз – уруш, урушдан аввалги ва урушдан кейинги оғир йилларни бошдан кечирдик – ва бу оғирчиликлар, бунчалар тез йўқолмаслиги маълум.

Бу оғирчиликлар ҳаётдан йўқ бўлиб кетмаган экан, у қандай қилиб адабиётдан йўқ бўлиб кетсин? Шу ерда мураккаблик вужудга келади. Баъзи бир одамлар – уларни соғлом иштаҳа кузатувчилари деб атайлик – шулар, ошқозонни ҳеч нарса билан оғирлаштириш керакмас, деб ҳисоблайдилар. Мен эса, агарда бузилган гўшт еб қўйсангиз, уни албатта тупуришингиз, ҳечам қолдиқ қолдирмай ташқарига чиқариб ташлашингиз, фақат шундагина чириндидан тозаланиб, яшашда давом этишингиз мумкин, деб санайман. Акс ҳолда, саломатлик бўлмаслиги аниқ. Ичингнинг бирор ерида чиринди қолган экан, ўзингга хушсифатли озиқ-овқат тиқиштиришинг мумкин эмас.

Адабиёт поклантиришнинг буюк кучига эга. Илгари бўлиб ўтган, ҳозирда бўлаётган ҳаёт ҳақидаги ҳаққоний ҳикоя – даволаши, кўмаклашиши, таъсир кўрсатиши, халос этиши мумкин. Наҳотки адабиёт ниманидир ўзгартиролса? О, албатта, мен ўйлайманки, лекин фақат адабиёт эмас, ҳамма адабиёт ҳам эмас, унинг сўзларига, рангин услубига, гўзаллигига сингиб кетган ҳақиқат мағзи ниманидир ўзгартиришга қодир. Бизда “Битлиқи – ҳаммомдан гап очар” деган мақол бор. Айримлар, Трифонов гапни яна ўз яраси – ўттиз еттинчи йил, бегуноҳ қурбонлар ва шунга ўхшаш нарсаларга олиб бориб тақабди, дейишади.

Тўғри, бу оғриқлар ичида менинг хусусий, шахсий дардим бор. Менинг оилам жуда қаттиқ жабр кўрди. Ўттиз еттинчи йил деярли уни янчди ҳисоб: отам отиб ташланди, онам саккиз йилга лагерга жўнатилди, бир амаким ҳам лагерга тушиб қолди, иккинчиси шу ўттиз еттинчи йилда юраги ёрилиб ўлиб, қамалишдан “қутулиб” қолди. Ҳозир бу одамлар ўлимдан сўнг оқланганлар, гражданлар уруши ҳақидаги мақола ва китобларда уларнинг жасоратини ёзишмоқда. (Мен бу ерда отам ва унинг акаси, амакимни назарда тутяпман). Булар инқилоб ишига беҳад содиқ одамлар эди. Улар Сталин зулмининг беайб қурбонлари бўлишди.

Инқилоб ишига беҳад содиқ кишиларни йўқ қилиб юбориш Сталинга нима учун керак бўлди экан? Тарихчилар ва файласуфлар ҳар хил ижтимоий ва тарихий сабабларни келтирадилар. Шахсга сиғиниш атамаси кашф қилинди. Қачонлардир батафсил аниқлашади. Қайдам – аниқлашармикин? Иван Грознийни опричнина (махсус аскарий қўшин) жорий этишга нима мажбур қилинганлиги хусусида ҳали-ҳануз баҳслашишади. Менимча, жуда кўп сабаблар орасида ягона сабаб – мутлақ ҳокимликка бўлган биологик иштиёқ бош ва оддий сабаб бўлган шекилли. Шундан сўнг, партия Сталин зулмини очиқ айтган ва уни қоралаган йигирманчи съезддан кейин, Сталин узиб ташлашга эришган нарсалар жуда секинлик билан, дардчил тарзда тиклана бошланди… Баъзи одамлар: “Етади! Ҳамма айтилиши керак бўлган гаплар айтилди. Эски ярага туз сепишнинг ҳожати йўқ!” дейишади.

Ҳамма оғриқли ва аламли кунларни мамлакат бошидан кечириб бўлди, вақт босқонида янчилди, ҳаётдан кетган ёхуд кетаётган авлодлар томонидан ҳис этиб бўлинди, бошқа керакмас, ортга қайтиш керакмас, дейдиганлар фикрига қўшиламан…

Албатта! Илгарилашимиз, олға юришимиз керак. Ва биз силжияпмиз, кетаяпмиз, бизнинг ўзга вазифаларимиз ҳам бор, янги муаммолар, мамлакат ўзгараяпти, кўп жиҳатдан ўзгариб бўлди, ёзувчи бир ерда депсинмай, вақтни қувиб етиши шарт. Лекин ҳеч нарса бўлмагандай тутишимиз керак эмас, ўзимизни. Аксинча нима бўлган бўлса – бу – бизнинг суякларимизда, тишларимизда, теримиздадир. Ҳа, оғриқни эслаш мароқ бағишламайди – турли одамлар учун турли сабабларга кўра мароқ бағишламайди – лекин адабиёт, менингча, ташвишга солиш, безовталантириш, кўнгилсизлик етказишни унутмаслик учун ҳам мавжуддир. Мени бир ўқимишли хоним билан таништиришганди, шу бирда сўраб қолди: “Дастлабки якунлар”ни сиз ёзганмидингиз?” “Мен”. “Нега бундай қилдингиз? Ахир ёқимсиз ўқилади-ку!” “Ана шундай ёқимсиз ўқилиши учун ҳам ёздим-да!”

Аслини олганда эса бошқа ерда ёқимли. Мисол учун мевали сувлар павильонида. У ерда, сиз ёмон одамлар ҳақида ёзасиз, ғам-алам ҳақида эслайсиз, хурсандчиликни билмасангиз ҳам керак, деган сўзларни эшитасан. Мана нима хафа қилади: баъзи ўқувчилар нега машаққатли ва бахтсиз вақтларга қайтаётганимга, нега оғир қисматли, омадсиз, асаб касалига мубтало бўлганлар, худбинлар тўғрисида ёзаётганимнинг боисига дилдан тушунишмайди. Яна, адабиёт учун ёмон одамнинг ўзи йўқ эканини, ҳамма бирдай яхшилигини, яъни қизиқарлилигини улар тушуниб етишмайди.

Шундай қилиб, мен ёмон вақтлар мавзусидан ёмон одамлар мавзусига қараб сирғалиб кетдим. Инсоф билан айтганда, униси ҳам, буниси ҳам ҳаётда ташвиш орттиради, мен адабий ҳаётни назарда тутяпман. Уқтиришга, ўзни оқламоқликка, ҳимояланишга, ҳатто бор кучни сарфлашга тўғри келяпти. Лекин шу нарсани тан олишим керакки, менинг ёзувчилик тақдирим, ҳозирча, нолигулик эмас. Барча таъна-маломатлар, ҳужумлар, танбеҳлар, қўполликлар, ҳамма-ҳаммаси чиқиб бўлган китоблар устида. Яъни, муҳими бўляпти: китоблар босилаяпти. “Алмашув” ва “Дастлабки якунлар” қиссалари эълон қилинганда ўқийдиган Москва ўртасида Трифонов зиёлиларга бўҳтон ағдараяпти деган бетайин, тутуруқсиз тушунча ҳар ҳолда бор эди. Бу гапларни албатта энг бамаъни ўқувчилар айтишмасди, лекин бемаъни бўлмаган ўқувчилар кам эмасди-да!

Мен бошида хафа бўлдим, кейин кўникдим, охир-оқибат эътибор бермай қўйдим. Шунга ўхшаш мавзуда яна иккита қисса ёзган бўлсам ҳам, бундан буёқ бу гапни гапирмай қўйишди. Айтгандай, ҳозир ҳам онда-сонда гапириб туришади. Қанча одамлар бўлса, шунча фикрлар, қанча нусха китоб бўлса шунча хулосалар… Китобхонлар билан баҳсга киришиш эса бефойда иш.

Илло, аҳён-аҳён чидам етмай қолиб, гапириб юборишингга тўғри келади. Шундай қилишнинг кераги йўқ экан. Ҳатто Сизга ёзган мактубимда ҳам шу тоифа ўқувчилардан ғижинишимни айтиб тўғри иш қилмадим, чунки, барибир, биз китоб яратувчилар ҳимоясизмиз ва фақат ёнбошимизни тутиб бераётгандек бўламиз холос. Мени, зиёлиларни заҳарлаяпти, деб ўйлайсизми? Ҳа, ҳа, заҳарлаяпман, жуда тўғри, баҳслашмайман, негаки ўзимни заҳарлаяпман, демак – уларни, шунда ҳам, ўзимда ёқтирмаганимни – уларда ҳам ёқтирмайман… Мана қандай жавоб қайтармоқ керак, мен эса қўл силтайман-да, яна мутакаббирона дўқ ураман: “Яна сизлар ўзингизни зиёли санайсизлар-а?!”

Хўш, шундай қилиб, мен қандай яшаяпман? Сизни, эҳтимол, умуман олганда совет ёзувчиси қандай яшаётгани қизиқтираётган бўлса керак. Балки, Сизга бу ҳаёт бир қадар сирли туюлаётгандир? У ҳолда Сизнинг ҳафсалангизни пир қиламан.

Совет ёзувчилари ҳам ўзлари яратмоқчи бўлган материалга, қоғозга, ўқувчига муносабати билан, янада аниқ айтганда, бошқа ҳамма ердаги ёзувчиларга ўхшаб “ғолиб ҳеч нарса ололмайди” қабилида турмуш кечирадилар. Бу ерда бошқа нарса ўйлаб топиб бўлмайди. Бекорга Юрий Олеша қаердадир, ҳамма даврнинг ва ҳамма дунёнинг ёзувчилари менга бир ёзувчидек бўлиб туюлади, деб ёзмаган кўринади. Тўғри, бизга жойлашиб олган ёзувчилик механизми қайсидир бош жиҳати билан бир хилдек кўринади. Худди соат механизмидек. Балки қопламаси ҳар хил: ёғочдан, пўлатдан бўлиши мумкин; ўлчами, қутиси, гардиши турлича бўлиши мумкиндир, аммо ичи – ўшандай ғилдиракчалардан ташкил топган бўлади.

Одамларнинг ҳаётлари, феъллари, уларнинг тақдирлари, вақт оқими – худди қуйма сўздек гап? Ўша ожизлик туйғуси, ўша бошлаб олиб ва тугаллаш изтироблари, ўша оқ қоғоз тепасидаги ёлғизлик. Ғарбда кўпчилик бизни, буюртма билан ишлашади, қандайдир топшириқни бажаришади, китоблар учун мавзуни юқоридан тақсимлаб тиқиштиришади ва улар ўзлари истаган нарсаларини ёзолмайдилар, деб ўйлашади. Албатта, театрлар, нашриётлар, киностудиялар буюртмасига асосан ёзилаётган бундай китоблар, пьесалар, киносценарийлар йўқ эмас. Мавзу ёзувчи томонидан тавсия этилади, улар рози бўлиш, бўлмаслик ҳуқуқига эгалар (мен нашриёт буюртмасига биноан ўтган аср рус зўравонлари ҳақидаги “Сабрсизлик” романимни айнан шу тарзда ёздим.

Дарвоқе, бу асарим ГФРнинг Bertelsman нашриётида “Die Leit der Ungedulol ” номи остида чоп этилди. Бу буюртмани қабул этишимнинг боиси шунда эдики, Жалябов мавзуси ва шахси кўпдан буён мени қизиқтириб келаётганди. Аммо шундай бўлса-да, асосан муаллифларнинг ўзлари китоблари учун мавзу танлайдилар.

Бизда ҳам, худди Ғарбдаги каби, шартнома системасига амал қилинади: ёзувчи шартнома тузилиши билан аванс олади ва бу умидвор қалам ҳақи у ишни бошлашига имконият туғдиради. Мен 1949 йилда Горький номидаги Адабиёт институтини тугатдим, менинг диплом ишим “Студентлар” романи бўлди ва у бир йил ўтиб “Новий мир” журналида босилди. 1951 йилда эса Ёзувчилар союзига кирдим, шундан буён бошқа ҳеч қаерда ишламайдиган, фақатгина уйда ижод этиб, қалам ҳақига яшайдиган профессионл ёзувчиман. Менинг кўпчилик дўстларим ана шундай яшайдилар. Авансдан авансгача. Авансдан олтмиш процентгача ва олтмиш процентдан умумий ҳисоб-китобгача, бунга қўшимча тираж ҳам бор. Менинг қувончдан йироқ кунларим ҳам бўлган. Айниқса, спортга алоқадор журнал ва газеталар учун кичик-кичик мақолалар ёзиб юрган ва шахсий кутубхонамдаги китобларимни сотиб тирикчилик ўтказган кезларим камбағал яшаганман.

Гриша Ребров ҳаётидаги (“Узоқ хайрлашув”) айрим ўринлар менинг ҳаётимдан олинган. Фарқи шундаки, Гриша Ребров ҳали ҳеч нарса қилиб улгурмаган, йўл бошида эди, мен эса ёзувчи ва Давлат мукофоти олган китоб муаллифи бўлатуриб муҳтожликда ҳаёт кечирардим.

Нега шундай бўлди? Мен мавзу тополмай қолдим, қўлим қаламга бормади, бу ҳаммавақт, ҳамма ёзувчиларга хос бўлган танглик вазияти эди… Тангликдан қутулиш мақсадида Москвадан олисроққа – Ўрта Осиёга отландим, мени, негадир, у ерларнинг нотаниш ва ғайриоддий урф-одатлари бу дарддан халос этадигандай бўлиб кўринди. Бир неча йил мобайнида самолётларда Туркманистонга, Қорақум саҳросидаги канал қурилишига романга материал йиғиш учун бўзчининг мокисидай қатнашимга тўғри келди. Мелиорация, гидрология, ўсимликшунослик, бульдозерлик ишлаб чиқаришини, этнография ва географияни, э худойим, шунча ортиқча нарсаларни ўрганиб чиқдим-а! Шундан ўн йиллар ўтгач, иккинчи романимни ёздим, жуда кўп кучимни, вақтимни олган иккинчи романим яратилди…

Лекин романга тайёргарлик жараёнида, ўзим у даражада жиддий деб билмаган бир неча ҳикоялар ёздим… Уларга хомаки маҳсулот сифатида қарадим. Кейин эса булар ўзим ахтариб юрганларимнинг чизмаси бўлиб чиқди. Ўзгалар ҳаётидан, бульдозерлар муаммосидан секин-аста ўзимнинг шахсий тажрибамга, асосий касалимга етиб бордим: оиламда бундан ўн йиллар муқаддам рўй берган бахтсизлик бунинг бош сабабчиси эди. Гапираётганларим Сизни қизиқтирадими, йўқми – билмадим? Буларнинг бари бугунни тушуниш учун зарур бўлган яшаб ўтилган давр босқичи холос…

Ҳеч қандай фавқулодда, ҳеч қандай нодир нарсанинг ўзи йўқ. Ахир адабиёт учун барчаси, ҳатто сенинг шахсий ҳаётингдай зерикарли материянинг ўзи ҳам асқотади. Мен буни жуда кеч англаб етдим. Ёмон одамларга қайтаман. Чеховнинг “Дуэль” номли ҳикоясида шундай ибора бор: “Ёмон яхши одам”. Менга яқин бўлган ифода мана шу. Одамда жуда кўп нарсалар ўралиб, буралиб ётибди. Мени у охирги йигирма, ўттиз, эллик йилда қай кўйга тушгани қизиқтиради? У саҳоватли, олижаноб, мурувватли, бардошли, беғараз бўла олдимикин? Инсоннинг маънавий қувватига нима бўлаяпти? Нима учундир Homo sapiens кўринишини ўзгартираётгандек туюлаяпти, яъни бир неча марта шаклини ўзгартираётгандек, қайдам, балки моҳияти ҳам шундадир – уруш таъсирида, террор, очлик, авиация, телевидение, ядро портлаши, трикотаж моллари мўллиги таъсирида шундай бўлаётгандир. Лекин қандайдир бош асос қолади! Ана шунинг атрофида арава айланаверади…

Мен, буюк Томас Манн “инсонпарварлик” сўзи устидан кулиб, ҳеч иккиланиб ўтирмай уни “буржуалик” сўзи билан алмаштирганини маъқулламоқчи эмасман. 1930 йилда ажойиб ва нишонга аниқ урилгандай кўринган нарса, бугунга келиб, қарийб ярим аср ўтгач, бир неча карра ишончсизроқ бўлиб туюлаяпти. Вақт – идрок этишнинг юки ҳам экан. Ўттизинчи, қирқинчи йилларда Европада юз берган воқеалар, эҳтимол, Томас Маннинг “инсонпарварлик” ҳақидаги фикрларини ўзгартирган ҳам бўлиши мумкин. Чунки “инсонпарварлик” ёхуд “буржуалик” сўзларидан ҳам бир неча баравар ёқимсиз “концлагерь” ёинки “газ бўлмаси” каби сўзлар пайдо бўлганди. Мана шундагина биз қачонлардир кулгимизни ва ғазабимизни қўзғатган сўзларни эслаб қолиб, айюҳаннос кўтардик!

Э, йўқ, инсонпарварлик ҳали керак бўлади. Албатта, бу тушунчага жуда кўп бўлмағур, бемаъни, ярамас иллатлар ёпишиб олган, лекин қаердадир ичида, оралиғида – худди одамдагидек – унда ҳам безиён инсонийлик ўтирибди. Ана шу – оралиқда ўтирган нарса учун эмасмикин, бизнинг сон-саноқсиз қоғоз қоралашимиз сабаби?

Сизга омади гапни айтсам, қадрли Вальзер, мени жуда кўп нарсалар, жуда кўп одамлар, уларнинг одатлари, феъллари аччиқлантиради. Ёлғон, мунофиқлик, таъмагирлик, бефаросатлик, тўраларча димоғдорлик ва пасткашларча хушомадгўйлик, қалб қашшоқлиги ҳам ғазаблантиради. Мен буни кузатаман. Ўзимда ҳам. Тамоман йўқотиб юбориш мушкул экан. Чехов “ўзимдаги қулликни битталаб босиб ташлаётганини” қачондир тан олган эди.  Фаросатли адабиётшунослар, бунда у ўзининг келиб чиқиши крепостнойлардан эканига бекитиқча ишора қилган, деган тўғри хулосага келадилар. Лекин, оқсуяклар ва кўк қонли сарой амалдорлари орасида қанчадан-қанча қуллар бор эди-я! Текин топилган даромаднинг қули, мебелнинг қули, майда ҳойу-ҳаваслар ва шахсий худбинликнинг қули бўлиш мумкин. Чехов ички эркинликни ҳамиша орзу қилган ва атрофига назар солар экан, қуллик жабрини тортмаган одамни учратолмади.

Ҳозирги одам, албатта, Чехов замондошларидан фарқ қилади. Ички эркинлик на фақат имтиёзлиларга, балки бошқаларга ҳам кўпайди. Бизнинг мамлакатда эртанги кун учун одамларда қўрқув йўқ, демакки, муҳими қулликни қўзғатувчи сабаб йўқ. Лекин бошқа турдаги қуллик билан нима қилиш мумкин: маънавий қуллик билан? Тўқ ҳолда кекирмоқ билан? Ўзининг қимматли шахсидан бўлак барча нарсаларга совуққонлик ва қизиқмай қараш билан?

Рус тилида “худди болалар резина шаридек пуфланган ва чўзилган мешчанлик” деган кенг кўламдаги тушунча бор. У жуда катта миқдордаги турли нуқсонларни ўз ичига сиғдира олади. Амалий айтиладиган бўлинса, бу шарга одамларда кузатганимиз барча ярамас иллатларни сиғдириш мумкин. Ҳатто, ана шу резинанинг ичига, мешчанлик тарбиясини олган одамлар томонидан қилинган оғир жиноятларни ҳам яширса бўлади.

Мунаққидларнинг айтишича, мен қиссаларимда мешчанликни фош этармишман. Илгарилари бунга эътироз билдирардим. Энди индамай қўйдим. Мунаққидлар мени кичиккина қарич билан ўлчаб, эътибордан четга чиқариб юборишаётгандай туюларди. Энди эса, сен зарба бераётган ёмонликни қандай деб аташлари бари бир эмасми, деган ўйга бораман. Муҳими, зарба бериш, номини ахтариб юриш эмас! Майли, мен мешчанликни хўп ўхшатиб додини бераётган бўлақолай. Аммо шуни унутмангки, мунаққидлар, фақат мешчанларга эмас, сиз билан бизга ҳам тушиб турибди мана шу зарбадан.

Сиз, одамлардаги ярамас иллатларни, ҳаётнинг ярамас ҳодисаларини тасвирлайсиз, бироқ ана шу воқеаларни келтириб чиқарган сабабларни очмайсиз ва улар билан қандай курашиш кераклигини кўрсатмайсиз, мазмунидаги гапларни эшитишга тўғри келади. Шунда Герценнинг сўзлари ёдимга тушади: “Биз докторлар эмас, биз – дарднинг ўзимиз”. Бу тариф ҳозир, юз йил ўтгач ҳам жуда ўринли жаранглайди. Адабиёт дардни кўрсатиши керак. дард ҳамиша бўлган ва ҳамиша бўлади, у ҳаётга йўлдошдир. Ва фақат марҳумнинггина ҳеч қаери оғримайди.

Мен Сиз мактубингизда қўзғаган сиёсий, тарихий, фалсафий мавзуларга тўхталганим йўқ. Гапнинг очиғи, мен Сиз томондан берилган “Қандай яшаяпсиз?” деган ягона саволга жавоб қайтаришга интилдим. Яшаб ўтилган йилларга ва яқин мозийга мурожаат этишга тўғри келди, чунки акс ҳолда кўп нарса тушунарсиз бўлиб қоларди. Ёзувчи ўзининг бутун ҳаётий тажрибасида китоби билан жавоб беради, ўзгача жавоб ҳақиқатдан ўта йироқ бўлади, деганингизда ҳақсиз. Бирор нимани Сизга тушунтиролдимми, йўқми – билмадим.

Ёзувчи ҳад-ҳудудсиз оламда, одамларнинг шовқин-сурони орасида ва айни пайтда – ёлғиз, жимжитликда яшайди. Сен ана шу кўплаб одамларга керакмисан ёки фақат ўзингнинг ёлғизлигингникимисан, деган гумон баъзан эзиб юборади.

Сўнгги йиллар ичида, балки беш йиллар бўлиб қолгандир ҳам, мамлакатда ақл бовар қилмас тарзда китобга ўчлик пайдо бўлди. Илгарилари ҳам жуда кўп китоб ўқиларди, лекин мана бу, айни замондагисини, аввалгиларига мутлақо қиёслаб бўлмайди. Китоб магазинларини баайни супурги билан супургандай тозалаб кетишаяпти. Ҳаммаси сотиб олинаяпти. Кўчаларда китоб учун навбатга турилаяпти. Эски китобларнинг нарх-навоси даҳшатли даражада кўтарилиб кетди. Талабнинг мислсиз ўсгани боис, ҳар турли китобфуруш ҳанноту чайқовчиларнинг ошиғи олчи бўлиб қолди. Босма сўзига бўлган бундай телба ҳавасмандликни қандай изоҳлаш мумкин? Бу тартибсизликми? Ҳар қандай икки томликни ютиб юборгудай бўлиш, ҳар қандай танланган асарларни икки, баъзида ҳатто уч баравар қимматига олишни қандай тушунча бўлади?

Телевидение ва кино адабиётни нобуд қилади, деган қўрқув ҳам бўлганди, ўз вақтида. Бўлмағур гап! Мағрур рақиблар худди футбол, хоккей, қўшиқлар каби уятга қолишди — китоб яна қадимги замонлардагига ўхшаб инсон эҳтиёжи учун зарур нарсага айланди. Гарчи айримлар уни мутолаа учун эмас, хўжа кўрсинга жавонга териб қўйишга харид қилсалар-да, бу яхши. Ва, бари бир, маданиятга сари тартибсиз шиддат табиийдек; магазин пештоқларининг океан тўлқини қирғоқни ювганидек тозаланиши жараёнида асл китоблар ҳам олиб кетилади – ва, эҳтимол, баҳонада ўқилиб ҳам қолар!

Шунинг учун ҳам бизнинг ишимиз сўнггиси эмас. Дарднинг қандайдир бўлагини тасвирласак етар, кимгадир маъқул тушар, майли, беш-олти ёки саккиз киши – ўйланиб қолар, ўзларникига ўхшаш дарддан азобланаётган кимнидир хотирлашар, унга ачинишар, мана шунинг ўзи меҳнатингнинг зое кетмагани.

Ўтган кузакда Франкфурт китоб ярмаркасига бордим. У мени лол қолдирди ва айтиш керакки, маълум маънода ранжитди ҳам. Мен бир китобнинг кучсиз эканини, бир муаллифнинг нуфузи ҳеч қаерга етмасини англадим. Албатта, китоблар Ҳимолайи чўчитолмайдиган алпкелбат муаллифлар бор. Лекин улар кўпмикан? Мен кундузлари павильонларни айландим, кеч тушгач кинога кирдим.

Кинога тушганимни эслайман: мени у китоблар оқимидан ҳам қаттиқроқ хафалантирди. Ярми бўш залда Форманнинг жиннихона ҳаётидан ҳикоя қилувчи “Какку-қушнинг уяси устидан ёлғиз ўзи учиб ўтди” деган ажойиб фильмини кўрсатишди. Юзлари азобдан ўзгариб кетган бахтсиз, телба, мажруҳ одамлар экранда намоён бўлди. Ҳар бир ақлсизнинг экранда пайдо бўлиши залда кулги қўзғатди. Улар фильмни худди комедия кўраётгандек қабул қилишди. Наҳотки булар шунчалар оддий бўлган: “Раҳм қилинг! Ҳамдардлик билдиринг!” деган сўзларга тушунишмаса, у ҳолда яхшиликка, эзгуликка ўргатадиган сон-саноқсиз китобларнинг қиммати қаёқда қолади, деб ўйлаб қолдим.

Ўқувчилар, томошабинларни қўйиб турайлик, шундай ёзувчилар ҳам бор-ку!.. Бир истеъдодли шоирнинг мана бундай чиройли сатрлари бор: “Мен қўрқаман: бирор марта азобланмаганимдан”. Унинг нима демоқчилиги тушунарли: ҳаётда ишлари нисбатан кўнгилдагидек кетяпти, бироқ ана шу яхши кетаётган ишларининг охири кўриниб, азобли кунлари бошланиб қолишидан даҳшатга тушаяпти. Ўзгалар учун азобланиш масаласига келсакчи? Умуман олганда мен оптимистман. Бу гуноҳимни бўйнимга оламан. Энг ёмон вақтларда ҳам, мени, ҳаммаси яхши тугаши ҳақидаги ишонч тарк этмади. Бундай сатрларни битиш уятли эканини шоир тушунади, кинотеатрларга кирган томошабинлар эса йиғлайдиган жойи келганда кулмайдилар, деб ишонаман. Қачондир албатта худди шундай бўлади. Ёзувчилар ўзларининг дурустроқ натижа бериши амримаҳол бўлган ишларини давом эттиришлари керак.

Чунки, баъзан сен бирор одамни учратасан, баъзан бировдан мактуб оласан, баъзан сенинг уйингдаги телефон қўнғироғи жиринглашидан худди телбалардек суюнасан, шунда бирдан тушунасан: сен қоралаётган қоғозлар ҳам кимгадир нима учундир…

Қадрли Мартин Вальзер, Сиз, афтидан, жуда кўп бошқа нарсалар кутган ушбу мактубимнинг пала-партишлиги ва чўзилиб кетганидан хижолатдаман. Лекин, “Қандай яшаяпсиз?” деган саволга жавоб топиш қанчалар мушкул эканини Сиз ўзингиз ҳам билсангиз керак.

1977

YURIY TRIFONOV
HAQIQAT MAG’ZI
Abbos Saidov tarjimasi

Atoqli rus yozuvchisi Yuriy Trifonov 1925 yil 28 avgustda Rossiyaning poytaxti Moskva shahrida tug’ilgan. Adib1960-70 yillarda kechgan adabiy jarayonlar ko’zga ko’ringan ishtirokchisi, u «shahar prozasi» deb nom olgan yo’nalishning yorqin vakili hisoblanadi. Uning otasi inqilobchi, SSSR oliy sudi harbiy kollegiyasining raisi , onasi bolalar adibasi Yevgeniya Lur`e (taxallusi: YE. Tyurina). Ularning har ikkalasi Stalin tuzumi qatag’oni qurboni bo’lgan.
Yuriy Trifonov ikkinchi jahon urushi paytida buvisi va singlisi bilan Toshkentda yashagan. 1944-49 yillari Maksim Gor`kiy nomidagi adabiyot institutida tahsil olgan. 1948 yili ilk hikoyalari, 1950 yili «Studentlar (Talabalar)» nomli qissasi chop etilgan. Adibning mashhur asarlari «Vera va Zoyka», «Qo’ziqorinli kuz» hikoyalari, «Gulxan shu’lasi», «Mubodila»,»So’ngsiz vido», «Boshqa hayot», «Nuqtasiz natijalar»,» Sohildagi uy» (so’nggi to’rt asar keyinchalik «Moskva qissalari» nomini olgan turkumni tashkil etgan) qissalari hisoblanadi. Adib «Vaqt va makon» nomli romani ustida uzoq vaqt ishlab uni 1981 yilda yakunladi. Bu asar yozuvchining butun ijodiy faoliyatining samarasi sifatida baholanadi.
Yuriy Trifonov 1981 yil 28 martda vafot etgan. O’limidan so’ng «Yo’qolgan» nomli romani nashr etilgan.

 Mashhur nemis adibi Martin Val`zer 1927 yil 24 martda Germaniyaning Vasserburg (Bavariya) shahrida tug’ilgan. Ikkinchi jahon urushi ishtirokchisi. Urushdan keyin tarix, falsafa va adabiyot yo’nalishlarida ta’lim oladi. 1951 yili «Shakl sharhi. Kafka tajribalari asosida» nomli ilmiy ishini yoqlagan.
Martin Val`zer faoliyati davomida Georg Byuxner nomidagi, Bavariya san’at akademiyasi, Butundunyo nemis kitob savdosi tashkiloti,Alemann adabiyot mukofotlari bilan taqdirlangan.
Martin Val`zer yuzlab hikoya, yigirmaga yaqin qissa va romanlar, ko’plab radiop`esalar muallifi. Ular orasida “O’yinning yarmi”, “Yakkashox” romanlari hamda neofashizmni fosh etuvchi “Eman va quyon” p`esasi alohida o’rin tutadi.

Qadrli Martin Valzer!

Siz tomondan berilgan “Qanday yashayapsiz?” degan savolga javob qilishga urinib ko’raman. Bu savolni har kuni eshitasan, ammo jiddiyroq tarzda javob qaytarishga kamdan-kam to’g’ri keladi. Tirishib ko’ramiz! Lekin biz u qadar teng sharoitda emasmiz. Siz mening qissalarimni o’qibsiz va ular xususida iliq gaplar aytibsiz, buning uchun Sizga chuqur minnatdorchilik bildiraman, men esa Sizning asosiy kitoblaringizni o’qib chiqolmadim, nima uchun deganda, ular rus tiliga o’girilmagan ekan, baxtga qarshi nemis tilida ba’zi qiyinchiliklar bilan o’qiyman. Bu yo’sin mutolaani nasrni tushunish uchun yetarli deb hisoblamayman.

Men Sizning “Gallistlning kasali” degan qissangizni mutolaa qilish baxtiga muyassar bo’ldim va u o’zining oddiyligi, haqqoniyligi bilan meni maftun etdi. Qanchalar g’alati ko’rinmasin, kasallikning xuddi o’sha alomatlarini o’zimda ham sezganim va shunga o’xshash tuyg’uni boshdan kechirganim vaji, vaqti-vaqti bilan o’zimni Gallistl his etib yurdim. Sizning yirik romanlaringizga kelsak, afsuski, ular hali bizga ma’lum emas.
Obbaholam, jamoatchilik ishtahasini kuzatayotgan odamlar, ularni bizning oshqozonimiz uchun badhazm sanasalar kerak. Darvoqe, bushaxslar har bir narsani o’z qarichlarida o’lchab, chuqur yanglishadilar!

Modomiki gap nashrlar, ikki tomonlama tanishuvga borib taqaldimi… Meningcha, Sizning maktubingizgaqaraganda, qadrli Val`zer, Siz ham hozirgi zamon rus nasri bilan yetarli oshno bo’lmasangiz kerak. Men o’zimni Andrey Bitov, Vitaliy Semin, Valentin Rasputin,Yuriy Kazakov kabi yozuvchilarga yaqin deb bilaman. Yana bir necha nomlar bor. Bu yozuvchilardan hammasi ham GFRda tarjima qilingan emas, qilinganlarini esa,arzimas tirajda bosishgan, shuning uchun ularning kitoblari qo’lingizga yetib bormaganidan ajablanmasa ham bo’ladi. Bir-birini kam bilishlik nafaqat xalqlarning, balki yozuvchilarning ham falokatidir. Agarda vaziyatning yumshatilishiga eng zaruriy yumush sifatida qaraydigan bo’lsak, meningcha, ishni birinchi galda eng oddiy tanishuvdan boshlash kerakka o’xshab qoldi.

Odamlarning qanday ekanliklarini hammadan ham avval kitoblardan, yanada aniq aytganda, nasrdan bilish mumkin. Men yigirmanchi, o’ttizinchi yillar nemislarini juda yaxshi bilaman deb o’ylayman, chunki men ularni sezaman, ko’raman, ular mening do’stlarim, mening dushmanlarim, ular t i r i k l a r! Qaerdasan? Men bola bo’lsam, buning ustiga Germaniyada yashamagan bo’lsam. Ular Tomas va Genrix Mannlar, Falladlar,
Feyxtvanger, Kallerman kitoblaridan kelishgan. Urushdan keyingi nemislarni esa Byollning kitoblari orqali bilib oldim. Bular hammaga yaxshi tanish adiblar. Siyqasi chiqqangap qilyapman shekilli. Biz bir-birlarimiz haqimizda bilishimiz kerak bo’lganidan nihoyat darajada kamroq ma’lumotga egamiz, shuning uchun ham Sizning mamlakatingiz odamlaridek kasallanadigan, azoblanadigan, xuddi o’shalardek seva oladigan odamlar haqida o’qib chiqib taajjublangan bo’lsangiz kerak, men esa, Gallistlning kasali mening dardimni eslatishidan hayratlanaman.

Men qanday yashayotganimni so’rabsiz. Sizning sermazmun maktubingizdan hayotingizga taalluqli ba’zi narsalarni, xususan: u oddiy, osoyishta emasligini va unga ko’plab turli kuchlarning ta’siri bor ekanini tushunib yetdim. Unday deydigan bo’lsam, mening hayotim ham murakkabliklar, tashvishlardan forig’ emas, uning ham juda ko’p tomonlari chigallashib ketgan. Bugungi hayot – ortda qolgan yillarning yuki hamdir. Bugunni tushunish uchun, kechani va avvalgi kunni ham tushunmoq darkor. Yashab o’tilgan umrning hech bir kuni izsiz yo’qolmaydi. Agar istasangiz, kecha va avvalgi kun mening hayotimda nimalar sodir bo’lganini hikoya qilib beraman.

Men – yozuvchiman! Aniqroq aytsam – yaratuvchi. “Yozuvchi” degan rus so’zining haqiqiy mazmuni – jamoat ko’nglini ovlash uchun kitob bitadigan odam – belletrist degan nomdan juda yuqori turadi. Shu ma’noda yozuvchiman desam bo’laverarmikin – bilmayman! Ehtimol, sekin-asta, qisman yozuvchi ham bo’larman. Kecha men belletrist edim, o’tgan kuni esa, moskvalik o’quvchi, urush yillarida aviatsiya zavodining ishchisi va adabiyot institutining talabasilik paytlarimda shunchaki qog’oz qoralar va katak varaqli qalin daftarlarni to’ldirib yurardim. O’sha kezlari yozuvchilik va yaratuvchilik o’rtasidagi farqni yaxshi payqamasdim. O’zimning dastlabki kitoblarimni, ochig’i, o’qiyolmayman. Xuddi men emas, boshqa odam yozgandek ko’rinadi. Yo’q, ulardan voz kechmoqchi emasman, aslo, men shunday edim, men shunday his qilardim, shunday tushunardim. Biz – urush, urushdan avvalgi va urushdan keyingi og’ir yillarni boshdan kechirdik – va bu og’irchiliklar, bunchalar tez yo’qolmasligi ma’lum.

Bu og’irchiliklar hayotdan yo’q bo’lib ketmagan ekan, u qanday qilib adabiyotdan yo’q bo’lib ketsin? Shu yerda murakkablik vujudga keladi. Ba’zi bir odamlar – ularni sog’lom ishtaha kuzatuvchilari deb ataylik – shular, oshqozonni hech narsa bilan og’irlashtirish kerakmas, deb hisoblaydilar. Men esa, agarda buzilgan go’sht yeb qo’ysangiz, uni albatta tupurishingiz, hecham qoldiq qoldirmay tashqariga chiqarib tashlashingiz, faqat shundagina chirindidan tozalanib, yashashda davom etishingiz mumkin, deb sanayman. Aks holda, salomatlik bo’lmasligi aniq. Ichingning biror yerida chirindi qolgan ekan, o’zingga xushsifatli oziq-ovqat tiqishtirishing mumkin emas.

Adabiyot poklantirishning buyuk kuchiga ega. Ilgari bo’lib o’tgan, hozirda bo’layotgan hayot haqidagi haqqoniy hikoya – davolashi, ko’maklashishi, ta’sir ko’rsatishi, xalos etishi mumkin. Nahotki adabiyot nimanidir o’zgartirolsa? O, albatta, men o’ylaymanki, lekin faqat adabiyot emas, hamma adabiyot ham emas, uning so’zlariga, rangin uslubiga, go’zalligiga singib ketgan haqiqat mag’zi nimanidir o’zgartirishga qodir. Bizda “Bitliqi – hammomdan gap ochar” degan maqol bor. Ayrimlar, Trifonov gapni yana o’z yarasi – o’ttiz yettinchi yil, begunoh qurbonlar va shunga o’xshash narsalarga olib borib taqabdi, deyishadi.

To’g’ri, bu og’riqlar ichida mening xususiy, shaxsiy dardim bor. Mening oilam juda qattiq jabr ko’rdi. O’ttiz yettinchi yil deyarli uni yanchdi hisob: otam otib tashlandi, onam sakkiz yilga lagerga jo’natildi, bir amakim ham lagerga tushib qoldi, ikkinchisi shu o’ttiz yettinchi yilda yuragi yorilib o’lib, qamalishdan “qutulib” qoldi. Hozir bu odamlar o’limdan so’ng oqlanganlar, grajdanlar urushi haqidagi maqola va kitoblarda ularning jasoratini yozishmoqda. (Men bu yerda otam va uning akasi, amakimni nazarda tutyapman). Bular inqilob ishiga behad sodiq odamlar edi. Ular Stalin zulmining beayb qurbonlari bo’lishdi.

Inqilob ishiga behad sodiq kishilarni yo’q qilib yuborish Stalinga nima uchun kerak bo’ldi ekan? Tarixchilar va faylasuflar har xil ijtimoiy va tarixiy sabablarni keltiradilar. Shaxsga sig’inish atamasi kashf qilindi. Qachonlardir batafsil aniqlashadi. Qaydam – aniqlasharmikin? Ivan Grozniyni oprichnina (maxsus askariy qo’shin) joriy etishga nima majbur qilinganligi xususida hali-hanuz bahslashishadi. Menimcha, juda ko’p sabablar orasida yagona sabab – mutlaq hokimlikka bo’lgan biologik ishtiyoq bosh va oddiy sabab bo’lgan shekilli. Shundan so’ng, partiya Stalin zulmini ochiq aytgan va uni qoralagan yigirmanchi s’ezddan keyin, Stalin uzib tashlashga erishgan narsalar juda sekinlik bilan, dardchil tarzda tiklana boshlandi… Ba’zi odamlar: “Etadi! Hamma aytilishi kerak bo’lgan gaplar aytildi. Eski yaraga tuz sepishning hojati yo’q!” deyishadi.

Hamma og’riqli va alamli kunlarni mamlakat boshidan kechirib bo’ldi, vaqt bosqonida yanchildi, hayotdan ketgan yoxud ketayotgan avlodlar tomonidan his etib bo’lindi, boshqa kerakmas, ortga qaytish kerakmas, deydiganlar fikriga qo’shilaman…

Albatta! Ilgarilashimiz, olg’a yurishimiz kerak. Va biz siljiyapmiz, ketayapmiz, bizning o’zga vazifalarimiz ham bor, yangi muammolar, mamlakat o’zgarayapti, ko’p jihatdan o’zgarib bo’ldi, yozuvchi bir yerda depsinmay, vaqtni quvib yetishi shart. Lekin hech narsa bo’lmaganday tutishimiz kerak emas, o’zimizni. Aksincha nima bo’lgan bo’lsa – bu – bizning suyaklarimizda, tishlarimizda, terimizdadir. Ha, og’riqni eslash maroq bag’ishlamaydi – turli odamlar uchun turli sabablarga ko’ra maroq bag’ishlamaydi – lekin adabiyot, meningcha, tashvishga solish, bezovtalantirish, ko’ngilsizlik yetkazishni unutmaslik uchun ham mavjuddir. Meni bir o’qimishli xonim bilan tanishtirishgandi, shu birda so’rab qoldi: “Dastlabki yakunlar”ni siz yozganmidingiz?” “Men”. “Nega bunday qildingiz? Axir yoqimsiz o’qiladi-ku!” “Ana shunday yoqimsiz o’qilishi uchun ham yozdim-da!”

Aslini olganda esa boshqa yerda yoqimli. Misol uchun mevali suvlar pavil`onida. U yerda, siz yomon odamlar haqida yozasiz, g’am-alam haqida eslaysiz, xursandchilikni bilmasangiz ham kerak, degan so’zlarni eshitasan. Mana nima xafa qiladi: ba’zi o’quvchilar nega mashaqqatli va baxtsiz vaqtlarga qaytayotganimga, nega og’ir qismatli, omadsiz, asab kasaliga mubtalo bo’lganlar, xudbinlar to’g’risida yozayotganimning boisiga dildan tushunishmaydi. Yana, adabiyot uchun yomon odamning o’zi yo’q ekanini, hamma birday yaxshiligini, ya’ni qiziqarliligini ular tushunib yetishmaydi.

Shunday qilib, men yomon vaqtlar mavzusidan yomon odamlar mavzusiga qarab sirg’alib ketdim. Insof bilan aytganda, unisi ham, bunisi ham hayotda tashvish orttiradi, men adabiy hayotni nazarda tutyapman. Uqtirishga, o’zni oqlamoqlikka, himoyalanishga, hatto bor kuchni sarflashga to’g’ri kelyapti. Lekin shu narsani tan olishim kerakki, mening yozuvchilik taqdirim, hozircha, noligulik emas. Barcha ta’na-malomatlar, hujumlar, tanbehlar, qo’polliklar, hamma-hammasi chiqib bo’lgan kitoblar ustida. Ya’ni, muhimi bo’lyapti: kitoblar bosilayapti. “Almashuv” va “Dastlabki yakunlar” qissalari e’lon qilinganda o’qiydigan Moskva o’rtasida Trifonov ziyolilarga bo’hton ag’darayapti degan betayin, tuturuqsiz tushuncha har holda bor edi. Bu gaplarni albatta eng bama’ni o’quvchilar aytishmasdi, lekin bema’ni bo’lmagan o’quvchilar kam emasdi-da!

Men boshida xafa bo’ldim, keyin ko’nikdim, oxir-oqibat e’tibor bermay qo’ydim. Shunga o’xshash mavzuda yana ikkita qissa yozgan bo’lsam ham, bundan buyoq bu gapni gapirmay qo’yishdi. Aytganday, hozir ham onda-sonda gapirib turishadi. Qancha odamlar bo’lsa, shuncha fikrlar, qancha nusxa kitob bo’lsa shuncha xulosalar… Kitobxonlar bilan bahsga kirishish esa befoyda ish.

Illo, ahyon-ahyon chidam yetmay qolib, gapirib yuborishingga to’g’ri keladi. Shunday qilishning keragi yo’q ekan. Hatto Sizga yozgan maktubimda ham shu toifa o’quvchilardan g’ijinishimni aytib to’g’ri ish qilmadim, chunki, baribir, biz kitob yaratuvchilar himoyasizmiz va faqat yonboshimizni tutib berayotgandek bo’lamiz xolos. Meni, ziyolilarni zaharlayapti, deb o’ylaysizmi? Ha, ha, zaharlayapman, juda to’g’ri, bahslashmayman, negaki o’zimni zaharlayapman, demak – ularni, shunda ham, o’zimda yoqtirmaganimni – ularda ham yoqtirmayman… Mana qanday javob qaytarmoq kerak, men esa qo’l siltayman-da, yana mutakabbirona do’q uraman: “Yana sizlar o’zingizni ziyoli sanaysizlar-a?!”

Xo’sh, shunday qilib, men qanday yashayapman? Sizni, ehtimol, umuman olganda sovet yozuvchisi qanday yashayotgani qiziqtirayotgan bo’lsa kerak. Balki, Sizga bu hayot bir qadar sirli tuyulayotgandir? U holda Sizning hafsalangizni pir qilaman.

Sovet yozuvchilari ham o’zlari yaratmoqchi bo’lgan materialga, qog’ozga, o’quvchiga munosabati bilan, yanada aniq aytganda, boshqa hamma yerdagi yozuvchilarga o’xshab “g’olib hech narsa ololmaydi” qabilida turmush kechiradilar. Bu yerda boshqa narsa o’ylab topib bo’lmaydi. Bekorga Yuriy Olesha qaerdadir, hamma davrning va hamma dunyoning yozuvchilari menga bir yozuvchidek bo’lib tuyuladi, deb yozmagan ko’rinadi. To’g’ri, bizga joylashib olgan yozuvchilik mexanizmi qaysidir bosh jihati bilan bir xildek ko’rinadi. Xuddi soat mexanizmidek. Balki qoplamasi har xil: yog’ochdan, po’latdan bo’lishi mumkin; o’lchami, qutisi, gardishi turlicha bo’lishi mumkindir, ammo ichi – o’shanday g’ildirakchalardan tashkil topgan bo’ladi.

Odamlarning hayotlari, fe’llari, ularning taqdirlari, vaqt oqimi – xuddi quyma so’zdek gap? O’sha ojizlik tuyg’usi, o’sha boshlab olib va tugallash iztiroblari, o’sha oq qog’oz tepasidagi yolg’izlik. G’arbda ko’pchilik bizni, buyurtma bilan ishlashadi, qandaydir topshiriqni bajarishadi, kitoblar uchun mavzuni yuqoridan taqsimlab tiqishtirishadi va ular o’zlari istagan narsalarini yozolmaydilar, deb o’ylashadi. Albatta, teatrlar, nashriyotlar, kinostudiyalar buyurtmasiga asosan yozilayotgan bunday kitoblar, p`esalar, kinostsenariylar yo’q emas. Mavzu yozuvchi tomonidan tavsiya etiladi, ular rozi bo’lish, bo’lmaslik huquqiga egalar (men nashriyot buyurtmasiga binoan o’tgan asr rus zo’ravonlari haqidagi “Sabrsizlik” romanimni aynan shu tarzda yozdim.

Darvoqe, bu asarim GFRning Bertelsman nashriyotida “Die Leit der Ungedulol ” nomi ostida chop etildi. Bu buyurtmani qabul etishimning boisi shunda ediki, Jalyabov mavzusi va shaxsi ko’pdan buyon meni qiziqtirib kelayotgandi. Ammo shunday bo’lsa-da, asosan mualliflarning o’zlari kitoblari uchun mavzu tanlaydilar.

Bizda ham, xuddi G’arbdagi kabi, shartnoma sistemasiga amal qilinadi: yozuvchi shartnoma tuzilishi bilan avans oladi va bu umidvor qalam haqi u ishni boshlashiga imkoniyat tug’diradi. Men 1949 yilda Gor`kiy nomidagi Adabiyot institutini tugatdim, mening diplom ishim “Studentlar” romani bo’ldi va u bir yil o’tib “Noviy mir” jurnalida bosildi. 1951 yilda esa Yozuvchilar soyuziga kirdim, shundan buyon boshqa hech qaerda ishlamaydigan, faqatgina uyda ijod etib, qalam haqiga yashaydigan professionl yozuvchiman. Mening ko’pchilik do’stlarim ana shunday yashaydilar. Avansdan avansgacha. Avansdan oltmish protsentgacha va oltmish protsentdan umumiy hisob-kitobgacha, bunga qo’shimcha tiraj ham bor. Mening quvonchdan yiroq kunlarim ham bo’lgan. Ayniqsa, sportga aloqador jurnal va gazetalar uchun kichik-kichik maqolalar yozib yurgan va shaxsiy kutubxonamdagi kitoblarimni sotib tirikchilik o’tkazgan kezlarim kambag’al yashaganman.

Grisha Rebrov hayotidagi (“Uzoq xayrlashuv”) ayrim o’rinlar mening hayotimdan olingan. Farqi shundaki, Grisha Rebrov hali hech narsa qilib ulgurmagan, yo’l boshida edi, men esa yozuvchi va Davlat mukofoti olgan kitob muallifi bo’laturib muhtojlikda hayot kechirardim.

Nega shunday bo’ldi? Men mavzu topolmay qoldim, qo’lim qalamga bormadi, bu hammavaqt, hamma yozuvchilarga xos bo’lgan tanglik vaziyati edi… Tanglikdan qutulish maqsadida Moskvadan olisroqqa – O’rta Osiyoga otlandim, meni, negadir, u yerlarning notanish va g’ayrioddiy urf-odatlari bu darddan xalos etadiganday bo’lib ko’rindi. Bir necha yil mobaynida samolyotlarda Turkmanistonga, Qoraqum sahrosidagi kanal qurilishiga romanga material yig’ish uchun bo’zchining mokisiday qatnashimga to’g’ri keldi. Melioratsiya, gidrologiya, o’simlikshunoslik, bul`dozerlik ishlab chiqarishini, etnografiya va geografiyani, e xudoyim, shuncha ortiqcha narsalarni o’rganib chiqdim-a! Shundan o’n yillar o’tgach, ikkinchi romanimni yozdim, juda ko’p kuchimni, vaqtimni olgan ikkinchi romanim yaratildi…

Lekin romanga tayyorgarlik jarayonida, o’zim u darajada jiddiy deb bilmagan bir necha hikoyalar yozdim… Ularga xomaki mahsulot sifatida qaradim. Keyin esa bular o’zim axtarib yurganlarimning chizmasi bo’lib chiqdi. O’zgalar hayotidan, bul`dozerlar muammosidan sekin-asta o’zimning shaxsiy tajribamga, asosiy kasalimga yetib bordim: oilamda bundan o’n yillar muqaddam ro’y bergan baxtsizlik buning bosh sababchisi edi. Gapirayotganlarim Sizni qiziqtiradimi, yo’qmi – bilmadim? Bularning bari bugunni tushunish uchun zarur bo’lgan yashab o’tilgan davr bosqichi xolos…

Hech qanday favqulodda, hech qanday nodir narsaning o’zi yo’q. Axir adabiyot uchun barchasi, hatto sening shaxsiy hayotingday zerikarli materiyaning o’zi ham asqotadi. Men buni juda kech anglab yetdim. Yomon odamlarga qaytaman. Chexovning “Duel`” nomli hikoyasida shunday ibora bor: “Yomon yaxshi odam”. Menga yaqin bo’lgan ifoda mana shu. Odamda juda ko’p narsalar o’ralib, buralib yotibdi. Meni u oxirgi yigirma, o’ttiz, ellik yilda qay ko’yga tushgani qiziqtiradi? U sahovatli, olijanob, muruvvatli, bardoshli, beg’araz bo’la oldimikin? Insonning ma’naviy quvvatiga nima bo’layapti? Nima uchundir Homo sapiens ko’rinishini o’zgartirayotgandek tuyulayapti, ya’ni bir necha marta shaklini o’zgartirayotgandek, qaydam, balki mohiyati ham shundadir – urush ta’sirida, terror, ochlik, aviatsiya, televidenie, yadro portlashi, trikotaj mollari mo’lligi ta’sirida shunday bo’layotgandir. Lekin qandaydir bosh asos qoladi! Ana shuning atrofida arava aylanaveradi…

Men, buyuk Tomas Mann “insonparvarlik” so’zi ustidan kulib, hech ikkilanib o’tirmay uni “burjualik” so’zi bilan almashtirganini ma’qullamoqchi emasman. 1930 yilda ajoyib va nishonga aniq urilganday ko’ringan narsa, bugunga kelib, qariyb yarim asr o’tgach, bir necha karra ishonchsizroq bo’lib tuyulayapti. Vaqt – idrok etishning yuki ham ekan. O’ttizinchi, qirqinchi yillarda Yevropada yuz bergan voqealar, ehtimol, Tomas Manning “insonparvarlik” haqidagi fikrlarini o’zgartirgan ham bo’lishi mumkin. Chunki “insonparvarlik” yoxud “burjualik” so’zlaridan ham bir necha baravar yoqimsiz “kontslager`” yoinki “gaz bo’lmasi” kabi so’zlar paydo bo’lgandi. Mana shundagina biz qachonlardir kulgimizni va g’azabimizni qo’zg’atgan so’zlarni eslab qolib, ayyuhannos ko’tardik!

E, yo’q, insonparvarlik hali kerak bo’ladi. Albatta, bu tushunchaga juda ko’p bo’lmag’ur, bema’ni, yaramas
illatlar yopishib olgan, lekin qaerdadir ichida, oralig’ida – xuddi odamdagidek – unda ham beziyon insoniylik o’tiribdi. Ana shu – oraliqda o’tirgan narsa uchun emasmikin, bizning son-sanoqsiz qog’oz qoralashimiz sababi?

Sizga omadi gapni aytsam, qadrli Val`zer, meni juda ko’p narsalar, juda ko’p odamlar, ularning odatlari, fe’llari achchiqlantiradi. Yolg’on, munofiqlik, ta’magirlik, befarosatlik, to’ralarcha dimog’dorlik va pastkashlarcha xushomadgo’ylik, qalb qashshoqligi ham g’azablantiradi. Men buni kuzataman. O’zimda ham. Tamoman yo’qotib yuborish mushkul ekan. Chexov “o’zimdagi qullikni bittalab bosib tashlayotganini” qachondir tan olgan edi. Farosatli adabiyotshunoslar, bunda u o’zining kelib chiqishi krepostnoylardan ekaniga bekitiqcha ishora qilgan, degan to’g’ri xulosaga keladilar. Lekin, oqsuyaklar va ko’k qonli saroy amaldorlari orasida qanchadan-qancha qullar bor edi-ya! Tekin topilgan daromadning quli, mebelning quli, mayda hoyu-havaslar va shaxsiy xudbinlikning quli bo’lish mumkin. Chexov ichki erkinlikni hamisha orzu qilgan va atrofiga nazar solar ekan, qullik jabrini tortmagan odamni uchratolmadi.

Hozirgi odam, albatta, Chexov zamondoshlaridan farq qiladi. Ichki erkinlik na faqat imtiyozlilarga, balki boshqalarga ham ko’paydi. Bizning mamlakatda ertangi kun uchun odamlarda qo’rquv yo’q, demakki, muhimi qullikni qo’zg’atuvchi sabab yo’q. Lekin boshqa turdagi qullik bilan nima qilish mumkin: ma’naviy qullik bilan? To’q holda kekirmoq bilan? O’zining qimmatli shaxsidan bo’lak barcha narsalarga sovuqqonlik va qiziqmay qarash bilan?

Rus tilida “xuddi bolalar rezina sharidek puflangan va cho’zilgan meshchanlik” degan keng ko’lamdagi tushuncha bor. U juda katta miqdordagi turli nuqsonlarni o’z ichiga sig’dira oladi. Amaliy aytiladigan bo’linsa, bu sharga odamlarda kuzatganimiz barcha yaramas illatlarni sig’dirish mumkin. Hatto, ana shu rezinaning ichiga, meshchanlik tarbiyasini olgan odamlar tomonidan qilingan og’ir jinoyatlarni ham yashirsa bo’ladi.

Munaqqidlarning aytishicha, men qissalarimda meshchanlikni fosh etarmishman. Ilgarilari bunga e’tiroz bildirardim. Endi indamay qo’ydim. Munaqqidlar meni kichikkina qarich bilan o’lchab, e’tibordan chetga chiqarib yuborishayotganday tuyulardi. Endi esa, sen zarba berayotgan yomonlikni qanday deb atashlari bari bir emasmi, degan o’yga boraman. Muhimi, zarba berish, nomini axtarib yurish emas! Mayli, men meshchanlikni xo’p o’xshatib dodini berayotgan bo’laqolay. Ammo shuni unutmangki, munaqqidlar, faqat meshchanlarga emas, siz bilan bizga ham tushib turibdi mana shu zarbadan.

Siz, odamlardagi yaramas illatlarni, hayotning yaramas hodisalarini tasvirlaysiz, biroq ana shu voqealarni keltirib chiqargan sabablarni ochmaysiz va ular bilan qanday kurashish kerakligini ko’rsatmaysiz, mazmunidagi gaplarni eshitishga to’g’ri keladi. Shunda Gertsenning so’zlari yodimga tushadi: “Biz doktorlar emas, biz – dardning o’zimiz”. Bu tarif hozir, yuz yil o’tgach ham juda o’rinli jaranglaydi. Adabiyot dardni ko’rsatishi kerak. dard hamisha bo’lgan va hamisha bo’ladi, u hayotga yo’ldoshdir. Va faqat marhumninggina hech qaeri og’rimaydi.

Men Siz maktubingizda qo’zg’agan siyosiy, tarixiy, falsafiy mavzularga to’xtalganim yo’q. Gapning ochig’i, men Siz tomondan berilgan “Qanday yashayapsiz?” degan yagona savolga javob qaytarishga intildim. Yashab o’tilgan yillarga va yaqin moziyga murojaat etishga to’g’ri keldi, chunki aks holda ko’p narsa tushunarsiz bo’lib qolardi. Yozuvchi o’zining butun hayotiy tajribasida kitobi bilan javob beradi, o’zgacha javob haqiqatdan o’ta yiroq bo’ladi, deganingizda haqsiz. Biror nimani Sizga tushuntiroldimmi, yo’qmi – bilmadim.

Yozuvchi had-hududsiz olamda, odamlarning shovqin-suroni orasida va ayni paytda – yolg’iz, jimjitlikda yashaydi. Sen ana shu ko’plab odamlarga kerakmisan yoki faqat o’zingning yolg’izligingnikimisan, degan gumon ba’zan ezib yuboradi.

So’nggi yillar ichida, balki besh yillar bo’lib qolgandir ham, mamlakatda aql bovar qilmas tarzda kitobga o’chlik paydo bo’ldi. Ilgarilari ham juda ko’p kitob o’qilardi, lekin mana bu, ayni zamondagisini, avvalgilariga mutlaqo qiyoslab bo’lmaydi. Kitob magazinlarini baayni supurgi bilan supurganday tozalab ketishayapti. Hammasi sotib olinayapti. Ko’chalarda kitob uchun navbatga turilayapti. Eski kitoblarning narx-navosi dahshatli darajada ko’tarilib ketdi. Talabning mislsiz o’sgani bois, har turli kitobfurush hannotu chayqovchilarning oshig’i olchi bo’lib qoldi. Bosma so’ziga bo’lgan bunday telba havasmandlikni qanday izohlash mumkin? Bu tartibsizlikmi? Har qanday ikki tomlikni yutib yuborguday bo’lish, har qanday tanlangan asarlarni ikki, ba’zida hatto uch baravar qimmatiga olishni qanday tushuncha bo’ladi?

Televidenie va kino adabiyotni nobud qiladi, degan qo’rquv ham bo’lgandi, o’z vaqtida. Bo’lmag’ur gap! Mag’rur raqiblar xuddi futbol, xokkey, qo’shiqlar kabi uyatga qolishdi — kitob yana qadimgi zamonlardagiga o’xshab inson ehtiyoji uchun zarur narsaga aylandi. Garchi ayrimlar uni mutolaa uchun emas, xo’ja ko’rsinga javonga terib qo’yishga xarid qilsalar-da, bu yaxshi. Va, bari bir, madaniyatga sari tartibsiz shiddat tabiiydek; magazin peshtoqlarining okean to’lqini qirg’oqni yuvganidek tozalanishi jarayonida asl kitoblar ham olib ketiladi – va, ehtimol, bahonada o’qilib ham qolar!

Shuning uchun ham bizning ishimiz so’nggisi emas. Dardning qandaydir bo’lagini tasvirlasak yetar, kimgadir ma’qul tushar, mayli, besh-olti yoki sakkiz kishi – o’ylanib qolar, o’zlarnikiga o’xshash darddan azoblanayotgan kimnidir xotirlashar, unga achinishar, mana shuning o’zi mehnatingning zoe ketmagani.

O’tgan kuzakda Frankfurt kitob yarmarkasiga bordim. U meni lol qoldirdi va aytish kerakki, ma’lum ma’noda ranjitdi ham. Men bir kitobning kuchsiz ekanini, bir muallifning nufuzi hech qaerga yetmasini angladim. Albatta, kitoblar Himolayi cho’chitolmaydigan alpkelbat mualliflar bor. Lekin ular ko’pmikan? Men kunduzlari pavil`onlarni aylandim, kech tushgach kinoga kirdim.

Kinoga tushganimni eslayman: meni u kitoblar oqimidan ham qattiqroq xafalantirdi. Yarmi bo’sh zalda Formanning jinnixona hayotidan hikoya qiluvchi “Kakku-qushning uyasi ustidan yolg’iz o’zi uchib o’tdi” degan ajoyib fil`mini ko’rsatishdi. Yuzlari azobdan o’zgarib ketgan baxtsiz, telba, majruh odamlar ekranda namoyon bo’ldi. Har bir aqlsizning ekranda paydo bo’lishi zalda kulgi qo’zg’atdi. Ular fil`mni xuddi komediya ko’rayotgandek qabul qilishdi. Nahotki bular shunchalar oddiy bo’lgan: “Rahm qiling! Hamdardlik bildiring!” degan so’zlarga tushunishmasa, u holda yaxshilikka, ezgulikka o’rgatadigan son-sanoqsiz kitoblarning qimmati qayoqda qoladi, deb o’ylab qoldim.

O’quvchilar, tomoshabinlarni qo’yib turaylik, shunday yozuvchilar ham bor-ku!.. Bir iste’dodli shoirning mana bunday chiroyli satrlari bor: “Men qo’rqaman: biror marta azoblanmaganimdan”. Uning nima demoqchiligi tushunarli: hayotda ishlari nisbatan ko’ngildagidek ketyapti, biroq ana shu yaxshi ketayotgan ishlarining oxiri ko’rinib, azobli kunlari boshlanib qolishidan dahshatga tushayapti. O’zgalar uchun azoblanish masalasiga kelsakchi? Umuman olganda men optimistman. Bu gunohimni bo’ynimga olaman. Eng yomon vaqtlarda ham, meni, hammasi yaxshi tugashi haqidagi ishonch tark etmadi. Bunday satrlarni bitish uyatli ekanini shoir tushunadi, kinoteatrlarga kirgan tomoshabinlar esa yig’laydigan joyi kelganda kulmaydilar, deb ishonaman. Qachondir albatta xuddi shunday bo’ladi. Yozuvchilar o’zlarining durustroq natija berishi amrimahol bo’lgan ishlarini davom ettirishlari kerak.

Chunki, ba’zan sen biror odamni uchratasan, ba’zan birovdan maktub olasan, ba’zan sening uyingdagi telefon qo’ng’irog’i jiringlashidan xuddi telbalardek suyunasan, shunda birdan tushunasan: sen qoralayotgan qog’ozlar ham kimgadir nima uchundir…

Qadrli Martin Val`zer, Siz, aftidan, juda ko’p boshqa narsalar kutgan ushbu maktubimning pala-partishligi va cho’zilib ketganidan xijolatdaman. Lekin, “Qanday yashayapsiz?” degan savolga javob topish qanchalar mushkul ekanini Siz o’zingiz ham bilsangiz kerak.

1977