Билмадим, ростми-ёлғон, маҳалладаги аёллар у ҳақидаги бир воқеани кўп гапиришарди. Ғамсиз болаларининг ўлимидан кейин яшашни истамаган эмиш…

Рашод Нури Гунтекин
ҒАМСИЗНИНГ ЎЛИМИ

Рашод Нури Гунтекин (Reşat Nuri Güntekin; 1892, Истанбул — 1956, Лондон) — турк ёзувчиси, драматург, таржимон, адабиётшунос. Истанбул университетини тугатган (1912). Дастлабки асарлари («Эски ошна», 1917; «Ханжар», 1918; «Сирли қўл», 1921 ва б.)да киборлар жамиятига хос иллатлар фош этилган. Ёзувчининг машҳур асарларидан бири «Чолиқуши» (1922) романида турк қишлоқларининг ёрқин манзараси чизилган, асар қаҳрамонлари ҳаёти, саргузаштлари тасвирланган. «Тамға» (1925), «Шафқат қилинг», «Яшил тун» (1928), «Хазонрезги» (1930) романларида замонасининг ўткир ижтимоий масалалари, инсон ва жамият, яшашнинг маъноси каби муаммоларни кўтариб чиқади. Гунтекин 24 роман, 7 ҳикоялар тўплами, қатор пьесалар ёзган, 24 жилдли асарлар тўплами нашр этилган (1958 — 61). У «Лев Толстой» монографияси (1933) муаллифи. Гунтекин асарлари кўп тилларга таржима қилинган. «Чолиқуши» (1959, 1965, 1968, 1988, 1999, Мирзакалон Исмоилий таржимаси) ва бошқа романлари ўзбек тилида нашр этилган.

Ўша куни эрталаб, талабалар байрами нишонланадиган куни болалар боғчасида олдингидан фарқли бесаранжомлик ва жонланиш юз берди. Кўчалардан гуруҳ-гуруҳ бўлиб бошланғич ва ўрта мактабларнинг ўқувчилари марш айтиб ўтишар, ҳаммаси шаҳарнинг олис сайлгоҳларига йўл олишарди.

Энг катта тарбияланувчиси олти ёшда бўлган бу боғча болаларини узоқроқ жойга элтиш бироз мушкуллиги туфайли ҳар йили улар байрамни кичкина оёқлари билан 20 дақиқача йўл босиб бориладиган хушманзара сой бўйида нишонлашади.

Тайёргарлик жой-жойида. Боғча турли-туман рангли кийимдаги жонли гуллар даласидек тўлиб-тошган. Ўғил болалар янги пойабзалларини артиб тозалашса, қизлар бир-бирининг сочларини тўғрилаб, бузилган ленталарини боғлаб қўйишар, тугмаларини ўтказишарди. Бу пайтда олти ёшли бир қизалоқ тош зинага ўтириб, тўрт ёшли етим ўртоғининг сўкилган кўйлагини тикишга уринар, бу эса албатта, кўрган одамнинг ҳайратига сабаб бўларди.

Ниҳоят тайёргарлик тугаб, қувноқ болалар гуруҳи йўлга тушди. Кичкинтойлар бир қўлларида рангли пакетлар, ўйинчоқ ва егуликлар билан тўла саватларни кўтариб олишган, иккинчиси билан эса ўртоқларининг қўлларидан маҳкам тутишганча йўлларида давом этишарди. Кўчада ортиқча шовқин-сурон чиқармаслик учун ўқитувчилар болаларга марш айттира бошлашди. Катта болалар қоматларини бор кучи билан кўтариб, хурсандчиликдан ичига сиғмай куйлашарди. Кичкиналар юришда қандай бўлса ашула айтишда ҳам шундай орқада қолишар, натижада пала-партиш овозлар пайдо бўларди. Болалар кўчалардан ўтишаркан, деразалар очилиб аёллар бошларини чиқарар, дўконлардаги сотувчилар нима бўлаётганини билиш учун қизиқиб қарашарди.

Болалар боғчасининг ҳамма саёҳатларида бўлгани каби бу гал ҳам сафнинг бошида ғамсиз кичкиналар билан бирга илдамлашарди Fамсиз сариқ рангли қари ит. У болалар боғчаси жойлашган маҳаллада яшайди. Fамсиз одамлардек тушуна олади. Лекин у баъзи одамларга қараганда вафодорроқ жонивор. Дайди юргани учунми, маҳалладагилар унга ғамсиз деб ном қўйишган. Дарҳақиқат, ростдан ҳам у жаъми итларнинг энг ғамгини. Бунга бир неча йил аввал катта бахтсизликка учрагани сабаб бўлган.

Ўшанда у тўрт боласининг бирданига заҳарланиб, кўз ўнгида тўлғона-тўлғона ўлганидан қаттиқ ғамга ботганди. Ўлик болаларини ортиб олиб кетаётган машинанинг орқасидан анча олисгача чопиб бориб, бир ҳафта орқага қайтмаганди.

Ўшанда уни бирор жойда фалокатга учраб жон берганини тахмин қилганлар ҳам бўлди. Бироқ ғамсиз девона ва ўйчан кўрингани билан жуда зийрак ит эди. У душманларини тез пайқаб олса-да, баъзан ўзини уларга ишониб заҳарли овқатларини еб, тузоқларига тушадигандек кўрсатарди. Лекин бундай қилмасди. Шу сабабли душманлари уни ўлдиришнинг иложини топишолмасди. Ўшанда у тез-тез қулоққа чалинаётган совуқ гапларни чиппакка чиқариб, бир ҳафтадан кейин яна маҳаллага қайтиб келганди. Аммо у энди бахтга қарши қариб, ғамгинлашиб қолган, узун сариқ туклари лойга буланиб, яраланган оёқлари билан оқсоғланиб қадам ташларди.

Билмадим, ростми-ёлғон, маҳалладаги аёллар у ҳақидаги бир воқеани кўп гапиришарди. Ғамсиз болаларининг ўлимидан кейин яшашни истамаган эмиш… Вайронага айланган бинолар олдида турганча осмонга қараб ёлворгандек тўхтаб-тўхтаб улиган, болаларини заҳарлаган овқатдан унга ҳам беришларини сўраганмиш… Ҳатто бир марта заҳарланган экан-у, ўлмаган эмиш… Кўп азоб чекиб, анча пайт судралиб юргандан кейин яна оёққа туриб кетганмиш…

Fамсиз болалари ўлгач маҳалладагилардан хафа бўлиб, болалар боғчасининг орқасидаги вайронага жойлашиб олганди. У энди олдингидек кўчаларда айланиб юрмас, фақат аҳён-аҳёнда боғча дарвозасидан ийманиб ичкарига кириб болалар билан ўйнар, тушлик вақтида улардан ортган егуликларни ер эди.

Катталарга қараганда кўпроқ болаларга ишонарди. Кичиклардан ёмонлик кўрмаслигини билгани ва уларни ҳам ўлиб кетган кичкина жигарпоралари каби ҳимоясиз эканини ҳис қилгани учунми, шундай қиларди.

Ўқитувчилар бу олтин рангли, ҳаммага маҳзун ва ўзгача меҳр билан қараб қўядиган, болаларнинг ҳар бир эркалиги-ю жабр-зулмига бардош берадиган қари, кўча итини қувишмас, уни ҳимоя қилишарди. Шунинг учун болалар боғчасининг қоровули ва ходимлари унга ғамхўрлик қилишарди. У кичкинтойларнинг энг севимли дўстига айланганди.

Болалар боғчалари жамиятнинг кичиклаштирилган бир бўлагига ўхшайди. Бу ерда камбағаллик, оилага доғ тушиши каби сабаблар билан жамиятдан ажратиб қўйилган ёки турли хил важ туфайли ёлғиз яшаш истагида уйидан қочган мурғак болалар ҳаёт кечиришади. Fамсиз боғчанинг бир чеккасида болалар билан овунади. Муштдек юракларида айтиб бўлмайдиган дард-у ғамларини сиғдириб яшаётган болалар унинг лой оёқларини қўлларида тутганча жонивор билан суҳбатлашарди.

Fамсиз ҳам болаларга меҳрибонлик қиларди. Ҳатто бир марта унинг боғчада югуриб йиқилган кичкинтойнинг яраланган тиззасини тили билан ялаётганини кўрган ўқитувчилар ҳайрон қолишганди.

Болалар тўдаси маҳалладан чиқиб ям-яшил далалардан ўтадиган тор сўқмоқ бўйлаб ҳаракатланар, ғамсиз ҳаммадан олдинда мағрур илдамларди. Лекин нимагадир бугун унинг кўзларида маъюс кайфият зоҳир эди.

Ниҳоят байрам ўтказиладиган жойга етиб боришди. Бу ер соя-салқин дарё соҳили бўлиб, сув остида силкинаётган яшил сувўтлари тепадан аниқ кўриниб турарди. Болаларнинг шовқин-суронидан ўтлоқдаги қушлар ҳуркиб учиб кетди. Ҳозир уларнинг хурсандчилик қиладиган пайти. Улар қичқириб-қувалашиб ҳар тарафга тарқалишар, баъзилар дарахтга тирмашиб чиқа бошлашса, баъзилар ўтлоқзорда юмалашиб ўйнарди. Кечқурун бўлишига ҳали анча вақт борлигини ҳисобга олмасдан бутун куч ва шодликларини сарф қилишар, айримлари ул-бул егуликларини тановвул қилишни ҳам бошлаб юборишди.

Fамсиз бироз жонланиб болалар билан ўйнай бошлади. Лекин бирданига тўхтади. Бошини кўтариб аламли фарёд қилди. Кейин аста-секин жимиб қолди-ю, каттакон иккита тошнинг орасида тўлғона-тўлғона ётиб қолди.

Ит касалланган эди. Буни дарҳол фаҳмлаган болалар унга овқат олиб бордилар. У овқатни емас, вақти-вақти билан инграб, тишларини ғижирлатиб қўярди. Унинг изтиробли боқишларини ўқитувчилар ҳам кўришди.

— Яқинлашманглар, болалар… Нима бўлгандаям бу ҳайвон, балки қутурган бўлиши мумкин, — дейишди катталар.

Болаларни тартибга келтира олишмагандан кейин ходимлардан бирини навбатчи қилиб қўйишга мажбур бўлишди.

* * *

Олти-етти ёшлардаги қиз ниманидир эслаб, бақира бошлади.

— Эй, воҳ, ғамсизни заҳарлашди. Бугун эрталаб харид қилгани баққолга боргандим. Бир чеккадаги ахлатлар олдида уни кўргандим. Бошқа итлар билан бирга бир нималарни ейишарди. Менимча, ана шу аниқ заҳарли овқат эди…

Ўқитувчилар қари итнинг бундай эҳтиётсизлик қилишини кутишмаганди. Бироқ қизчанинг айтганлари тўғри эди. Fамсиз заҳарланиб қийналадиган ҳамма итлар каби тўлғониб-тўлғониб типирчиларди. Энди болаларнинг хурсандчилигидан асар ҳам қолмади. Байрам ўтаётган ўтлоқзор жим-жит бўлиб қолди. Шу етмагандай, баъзи болалар йиғлай бошлашди. Ҳамма қиладиган ишини унутгандай, паришон бўлиб қолганди.

Fамсиз боғчанинг қадрдон ҳайвони бўлиб қолган бўлса-да, ўқитувчилар байрамни болаларга заҳар қилишни исташмади.

— Болалар, қўрқманглар! Сизлар билмайсизлар, ғамсиз олдин ҳам бир неча марта заҳарланиб, кейин тузалиб кетганди. Унга ҳеч нарса бўлмайди, қани, ҳамма ўйинга! — деди ўқитувчилардан бири.

Кичкинтойларни қийинчилик билан тарқата бошладилар. Кимдир йиғлашда давом этар, яна кимдир катталарнинг сўзидан таскин олиб, Қамсиз сабрли жонивор, унга ҳеч нарса қилмайди, дейишарди. Ҳатто кичкина ҳовучларини очиб, уни дуо қилганлар ҳам бўлди.

Болаларни ғамсиздан узоқлаштиришнинг иложи бўлмади ва ўқитувчилар бунинг бошқа чорасини ўйлаб топишди. Улар байрам жойини икки-уч дақиқа олисликдаги бошқа бир ерга кўчиришга қарор қилишди. Тўшанчилар, пакетлар йиғиштирилиб, болалар ғамсизни ёлғиз ташлаб кета бошлашди…

* * *

Болалар ўзаро келишиб олишдими, ҳар тўрт-беш дақиқада бир ўқувчи йўқолиб қолар ва улар ҳеч кимга билдирмай ғамсизнинг аҳволидан хабар олишарди. Бундан энг кичкина болалар ҳам хабардор бўлса-да, ўқитувчилардан сир тутишиб миқ этишмасди.

Бир соат ўтиб, ғамсиз жон таслим қилаётгани ҳақидаги совуқ гап тарқалди. Бечора ётиб олган тошлар орасидан чиқиб, ачинарли аҳволда типирчиларди. Fамсизнинг оғзидан қон келаётгани учун юз-кўзи, оёқлари қип-қизил тусга кирганди. Энди на буйруқ, на дўқ-пўписа болаларни итнинг олдига боришдан тўхтатиб қола оларди. Ҳамма болалар бирданига бақириб йиғлаб чопа бошладилар… Ўқитувчилар зўрлик билан икки-учтасини қайтариб қолишса, яна бошқа саккиз-тўққизтаси қочиб кетишарди.

Бироқ энди ҳеч ким итга яқинлаша олмади. Чунки ғамсизнинг типирчилаши қўрқинчли тус олган эди. У ўзини қўярга жой тополмай типирчилар, оёқлари билан ҳар тарафга тупроқни титкилар, қонга бўялган оғзини осмонга қаратиб, таҳдид қилаётгандай тушунарсиз овозда ғингширди. Бу ҳол бир муддат давом этгач, охири у сўнгги кучини тўплади. Ва ичини ёндираётган оловни пасайтириш учун дарё томонга югуриб кетди.

* * *

Худди шу пайтда дарё устидаги омонатгина тахта кўприк яқинида, чамаси, беш ёшлардаги икки қизча ўйнаб юрарди. Улар итнинг чанг-тўзонга буланиб ўзлари томонга югуриб келаётганини кўриб, қўрқиб кетишди. Кўприкдан нариги тарафга ўтиб олмоқчи бўлишди-ю, азбаройи шошилганидан биттаси дарёга тушиб кетиб, жон ҳолатда питирлай бошлади.
Фалокатни кўрган ғамсиз дарҳол тўхтаб қолди. Йўлини кўприк тарафга ўзгартириб чопди ва қизчанинг орқасидан сувга отилди. Оғзи билан унинг кийимидан тишлаб саёзроқ жойга олиб чиқди. Ўқитувчилар етиб келгунича уни сув устида ушлаб турди.

Кейин сабри ва насибаси тугади чоғи, аста оёқлари остида сувга йиқилди. Бир-икки марта шўнҚиб атрофдаги сувни ҳаракатлантирди ва жони узилди. Бўшашиб қолган танаси бир зайлдаги сув оқимига бўйсуниб, аста-секин соҳилдан узоқлаша бошлади.

Исматулла Дўстмуродов таржимаси

Bilmadim, rostmi-yolg‘on, mahalladagi ayollar u haqidagi bir voqeani ko‘p gapirishardi. G‘amsiz bolalarining o‘limidan keyin yashashni istamagan emish…

Rashod Nuri Guntekin
G‘AMSIZNING O‘LIMI

Rashod Nuri Guntekin (Reşat Nuri Güntekin; 1892, Istanbul — 1956, London) — turk yozuvchisi, dramaturg, tarjimon, adabiyotshunos. Istanbul universitetini tugatgan (1912). Dastlabki asarlari (“Eski oshna”, 1917; “Xanjar”, 1918; “Sirli qo‘l”, 1921 va b.)da kiborlar jamiyatiga xos illatlar fosh etilgan. Yozuvchining mashhur asarlaridan biri “Choliqushi” (1922) romanida turk qishloqlarining yorqin manzarasi chizilgan, asar qahramonlari hayoti, sarguzashtlari tasvirlangan. “Tamg‘a” (1925), “Shafqat qiling”, “Yashil tun” (1928), “Xazonrezgi” (1930) romanlarida zamonasining o‘tkir ijtimoiy masalalari, inson va jamiyat, yashashning ma’nosi kabi muammolarni ko‘tarib chiqadi. Guntekin 24 roman, 7 hikoyalar to‘plami, qator pyesalar yozgan, 24 jildli asarlar to‘plami nashr etilgan (1958 — 61). U “Lev Tolstoy” monografiyasi (1933) muallifi. Guntekin asarlari ko‘p tillarga tarjima qilingan. “Choliqushi” (1959, 1965, 1968, 1988, 1999, Mirzakalon Ismoiliy tarjimasi) va boshqa romanlari o‘zbek tilida nashr etilgan.

O‘sha kuni ertalab, talabalar bayrami nishonlanadigan kuni bolalar bog‘chasida oldingidan farqli besaranjomlik va jonlanish yuz berdi. Ko‘chalardan guruh-guruh bo‘lib boshlang‘ich va o‘rta maktablarning o‘quvchilari marsh aytib o‘tishar, hammasi shaharning olis saylgohlariga yo‘l olishardi.

Eng katta tarbiyalanuvchisi olti yoshda bo‘lgan bu bog‘cha bolalarini uzoqroq joyga eltish biroz mushkulligi tufayli har yili ular bayramni kichkina oyoqlari bilan 20 daqiqacha yo‘l bosib boriladigan xushmanzara soy bo‘yida nishonlashadi.

Tayyorgarlik joy-joyida. Bog‘cha turli-tuman rangli kiyimdagi jonli gullar dalasidek to‘lib-toshgan. O‘g‘il bolalar yangi poyabzallarini artib tozalashsa, qizlar bir-birining sochlarini to‘g‘rilab, buzilgan lentalarini bog‘lab qo‘yishar, tugmalarini o‘tkazishardi. Bu paytda olti yoshli bir qizaloq tosh zinaga o‘tirib, to‘rt yoshli yetim o‘rtog‘ining so‘kilgan ko‘ylagini tikishga urinar, bu esa albatta, ko‘rgan odamning hayratiga sabab bo‘lardi.

Nihoyat tayyorgarlik tugab, quvnoq bolalar guruhi yo‘lga tushdi. Kichkintoylar bir qo‘llarida rangli paketlar, o‘yinchoq va yeguliklar bilan to‘la savatlarni ko‘tarib olishgan, ikkinchisi bilan esa o‘rtoqlarining qo‘llaridan mahkam tutishgancha yo‘llarida davom etishardi. Ko‘chada ortiqcha shovqin-suron chiqarmaslik uchun o‘qituvchilar bolalarga marsh ayttira boshlashdi. Katta bolalar qomatlarini bor kuchi bilan ko‘tarib, xursandchilikdan ichiga sig‘may kuylashardi. Kichkinalar yurishda qanday bo‘lsa ashula aytishda ham shunday orqada qolishar, natijada pala-partish ovozlar paydo bo‘lardi. Bolalar ko‘chalardan o‘tisharkan, derazalar ochilib ayollar boshlarini chiqarar, do‘konlardagi sotuvchilar nima bo‘layotganini bilish uchun qiziqib qarashardi.

Bolalar bog‘chasining hamma sayohatlarida bo‘lgani kabi bu gal ham safning boshida g‘amsiz kichkinalar bilan birga ildamlashardi Famsiz sariq rangli qari it. U bolalar bog‘chasi joylashgan mahallada yashaydi. Famsiz odamlardek tushuna oladi. Lekin u ba’zi odamlarga qaraganda vafodorroq jonivor. Daydi yurgani uchunmi, mahalladagilar unga g‘amsiz deb nom qo‘yishgan. Darhaqiqat, rostdan ham u ja’mi itlarning eng g‘amgini. Bunga bir necha yil avval katta baxtsizlikka uchragani sabab bo‘lgan.

O‘shanda u to‘rt bolasining birdaniga zaharlanib, ko‘z o‘ngida to‘lg‘ona-to‘lg‘ona o‘lganidan qattiq g‘amga botgandi. O‘lik bolalarini ortib olib ketayotgan mashinaning orqasidan ancha olisgacha chopib borib, bir hafta orqaga qaytmagandi.

O‘shanda uni biror joyda falokatga uchrab jon berganini taxmin qilganlar ham bo‘ldi. Biroq g‘amsiz devona va o‘ychan ko‘ringani bilan juda ziyrak it edi. U dushmanlarini tez payqab olsa-da, ba’zan o‘zini ularga ishonib zaharli ovqatlarini yeb, tuzoqlariga tushadigandek ko‘rsatardi. Lekin bunday qilmasdi. Shu sababli dushmanlari uni o‘ldirishning ilojini topisholmasdi. O‘shanda u tez-tez quloqqa chalinayotgan sovuq gaplarni chippakka chiqarib, bir haftadan keyin yana mahallaga qaytib kelgandi. Ammo u endi baxtga qarshi qarib, g‘amginlashib qolgan, uzun sariq tuklari loyga bulanib, yaralangan oyoqlari bilan oqsog‘lanib qadam tashlardi.

Bilmadim, rostmi-yolg‘on, mahalladagi ayollar u haqidagi bir voqeani ko‘p gapirishardi. G‘amsiz bolalarining o‘limidan keyin yashashni istamagan emish… Vayronaga aylangan binolar oldida turgancha osmonga qarab yolvorgandek to‘xtab-to‘xtab uligan, bolalarini zaharlagan ovqatdan unga ham berishlarini so‘raganmish… Hatto bir marta zaharlangan ekan-u, o‘lmagan emish… Ko‘p azob chekib, ancha payt sudralib yurgandan keyin yana oyoqqa turib ketganmish…

Famsiz bolalari o‘lgach mahalladagilardan xafa bo‘lib, bolalar bog‘chasining orqasidagi vayronaga joylashib olgandi. U endi oldingidek ko‘chalarda aylanib yurmas, faqat ahyon-ahyonda bog‘cha darvozasidan iymanib ichkariga kirib bolalar bilan o‘ynar, tushlik vaqtida ulardan ortgan yeguliklarni yer edi.

Kattalarga qaraganda ko‘proq bolalarga ishonardi. Kichiklardan yomonlik ko‘rmasligini bilgani va ularni ham o‘lib ketgan kichkina jigarporalari kabi himoyasiz ekanini his qilgani uchunmi, shunday qilardi.

O‘qituvchilar bu oltin rangli, hammaga mahzun va o‘zgacha mehr bilan qarab qo‘yadigan, bolalarning har bir erkaligi-yu jabr-zulmiga bardosh beradigan qari, ko‘cha itini quvishmas, uni himoya qilishardi. Shuning uchun bolalar bog‘chasining qorovuli va xodimlari unga g‘amxo‘rlik qilishardi. U kichkintoylarning eng sevimli do‘stiga aylangandi.

Bolalar bog‘chalari jamiyatning kichiklashtirilgan bir bo‘lagiga o‘xshaydi. Bu yerda kambag‘allik, oilaga dog‘ tushishi kabi sabablar bilan jamiyatdan ajratib qo‘yilgan yoki turli xil vaj tufayli yolg‘iz yashash istagida uyidan qochgan murg‘ak bolalar hayot kechirishadi. Famsiz bog‘chaning bir chekkasida bolalar bilan ovunadi. Mushtdek yuraklarida aytib bo‘lmaydigan dard-u g‘amlarini sig‘dirib yashayotgan bolalar uning loy oyoqlarini qo‘llarida tutgancha jonivor bilan suhbatlashardi.

Famsiz ham bolalarga mehribonlik qilardi. Hatto bir marta uning bog‘chada yugurib yiqilgan kichkintoyning yaralangan tizzasini tili bilan yalayotganini ko‘rgan o‘qituvchilar hayron qolishgandi.

Bolalar to‘dasi mahalladan chiqib yam-yashil dalalardan o‘tadigan tor so‘qmoq bo‘ylab harakatlanar, g‘amsiz hammadan oldinda mag‘rur ildamlardi. Lekin nimagadir bugun uning ko‘zlarida ma’yus kayfiyat zohir edi.

Nihoyat bayram o‘tkaziladigan joyga yetib borishdi. Bu yer soya-salqin daryo sohili bo‘lib, suv ostida silkinayotgan yashil suvo‘tlari tepadan aniq ko‘rinib turardi. Bolalarning shovqin-suronidan o‘tloqdagi qushlar hurkib uchib ketdi. Hozir ularning xursandchilik qiladigan payti. Ular qichqirib-quvalashib har tarafga tarqalishar, ba’zilar daraxtga tirmashib chiqa boshlashsa, ba’zilar o‘tloqzorda yumalashib o‘ynardi. Kechqurun bo‘lishiga hali ancha vaqt borligini hisobga olmasdan butun kuch va shodliklarini sarf qilishar, ayrimlari ul-bul yeguliklarini tanovvul qilishni ham boshlab yuborishdi.

Famsiz biroz jonlanib bolalar bilan o‘ynay boshladi. Lekin birdaniga to‘xtadi. Boshini ko‘tarib alamli faryod qildi. Keyin asta-sekin jimib qoldi-yu, kattakon ikkita toshning orasida to‘lg‘ona-to‘lg‘ona yotib qoldi.

It kasallangan edi. Buni darhol fahmlagan bolalar unga ovqat olib bordilar. U ovqatni yemas, vaqti-vaqti bilan ingrab, tishlarini g‘ijirlatib qo‘yardi. Uning iztirobli boqishlarini o‘qituvchilar ham ko‘rishdi.

— Yaqinlashmanglar, bolalar… Nima bo‘lgandayam bu hayvon, balki quturgan bo‘lishi mumkin, — deyishdi kattalar.

Bolalarni tartibga keltira olishmagandan keyin xodimlardan birini navbatchi qilib qo‘yishga majbur bo‘lishdi.

* * *

Olti-yetti yoshlardagi qiz nimanidir eslab, baqira boshladi.

— Ey, voh, g‘amsizni zaharlashdi. Bugun ertalab xarid qilgani baqqolga borgandim. Bir chekkadagi axlatlar oldida uni ko‘rgandim. Boshqa itlar bilan birga bir nimalarni yeyishardi. Menimcha, ana shu aniq zaharli ovqat edi…

O‘qituvchilar qari itning bunday ehtiyotsizlik qilishini kutishmagandi. Biroq qizchaning aytganlari to‘g‘ri edi. Famsiz zaharlanib qiynaladigan hamma itlar kabi to‘lg‘onib-to‘lg‘onib tipirchilardi. Endi bolalarning xursandchiligidan asar ham qolmadi. Bayram o‘tayotgan o‘tloqzor jim-jit bo‘lib qoldi. Shu yetmaganday, ba’zi bolalar yig‘lay boshlashdi. Hamma qiladigan ishini unutganday, parishon bo‘lib qolgandi.

Famsiz bog‘chaning qadrdon hayvoni bo‘lib qolgan bo‘lsa-da, o‘qituvchilar bayramni bolalarga zahar qilishni istashmadi.

— Bolalar, qo‘rqmanglar! Sizlar bilmaysizlar, g‘amsiz oldin ham bir necha marta zaharlanib, keyin tuzalib ketgandi. Unga hech narsa bo‘lmaydi, qani, hamma o‘yinga! — dedi o‘qituvchilardan biri.

Kichkintoylarni qiyinchilik bilan tarqata boshladilar. Kimdir yig‘lashda davom etar, yana kimdir kattalarning so‘zidan taskin olib, Qamsiz sabrli jonivor, unga hech narsa qilmaydi, deyishardi. Hatto kichkina hovuchlarini ochib, uni duo qilganlar ham bo‘ldi.

Bolalarni g‘amsizdan uzoqlashtirishning iloji bo‘lmadi va o‘qituvchilar buning boshqa chorasini o‘ylab topishdi. Ular bayram joyini ikki-uch daqiqa olislikdagi boshqa bir yerga ko‘chirishga qaror qilishdi. To‘shanchilar, paketlar yig‘ishtirilib, bolalar g‘amsizni yolg‘iz tashlab keta boshlashdi…

* * *

Bolalar o‘zaro kelishib olishdimi, har to‘rt-besh daqiqada bir o‘quvchi yo‘qolib qolar va ular hech kimga bildirmay g‘amsizning ahvolidan xabar olishardi. Bundan eng kichkina bolalar ham xabardor bo‘lsa-da, o‘qituvchilardan sir tutishib miq etishmasdi.

Bir soat o‘tib, g‘amsiz jon taslim qilayotgani haqidagi sovuq gap tarqaldi. Bechora yotib olgan toshlar orasidan chiqib, achinarli ahvolda tipirchilardi. Famsizning og‘zidan qon kelayotgani uchun yuz-ko‘zi, oyoqlari qip-qizil tusga kirgandi. Endi na buyruq, na do‘q-po‘pisa bolalarni itning oldiga borishdan to‘xtatib qola olardi. Hamma bolalar birdaniga baqirib yig‘lab chopa boshladilar… O‘qituvchilar zo‘rlik bilan ikki-uchtasini qaytarib qolishsa, yana boshqa sakkiz-to‘qqiztasi qochib ketishardi.

Biroq endi hech kim itga yaqinlasha olmadi. Chunki g‘amsizning tipirchilashi qo‘rqinchli tus olgan edi. U o‘zini qo‘yarga joy topolmay tipirchilar, oyoqlari bilan har tarafga tuproqni titkilar, qonga bo‘yalgan og‘zini osmonga qaratib, tahdid qilayotganday tushunarsiz ovozda g‘ingshirdi. Bu hol bir muddat davom etgach, oxiri u so‘nggi kuchini to‘pladi. Va ichini yondirayotgan olovni pasaytirish uchun daryo tomonga yugurib ketdi.

* * *

Xuddi shu paytda daryo ustidagi omonatgina taxta ko‘prik yaqinida, chamasi, besh yoshlardagi ikki qizcha o‘ynab yurardi. Ular itning chang-to‘zonga bulanib o‘zlari tomonga yugurib kelayotganini ko‘rib, qo‘rqib ketishdi. Ko‘prikdan narigi tarafga o‘tib olmoqchi bo‘lishdi-yu, azbaroyi shoshilganidan bittasi daryoga tushib ketib, jon holatda pitirlay boshladi.
Falokatni ko‘rgan g‘amsiz darhol to‘xtab qoldi. Yo‘lini ko‘prik tarafga o‘zgartirib chopdi va qizchaning orqasidan suvga otildi. Og‘zi bilan uning kiyimidan tishlab sayozroq joyga olib chiqdi. O‘qituvchilar yetib kelgunicha uni suv ustida ushlab turdi.

Keyin sabri va nasibasi tugadi chog‘i, asta oyoqlari ostida suvga yiqildi. Bir-ikki marta sho‘nQib atrofdagi suvni harakatlantirdi va joni uzildi. Bo‘shashib qolgan tanasi bir zayldagi suv oqimiga bo‘ysunib, asta-sekin sohildan uzoqlasha boshladi.

Ismatulla Do‘stmurodov tarjimasi