Кўпчилик Кортасарни “Классиклар ўйини” романига қадар яхши ёзганини ва унинг асарларига сиёсий мавзулар аралашгач ёзувчининг савияси ўта даражада тушиб кетганини айтиб чиқишлар қила бошлади. Аммо Кортасар бу танқидларга парво қилмай ёзаверарди. Негаки у ҳозир ёзаётганларининг буткул бошқача услубда эканини, буларни ўша танқидчилар ҳали тушуна олмаётганини билиб турарди.
Марио БЕНЕДЕТТИ
ЛОТИН АМЕРИКАСИНИНГ АДАБИЙ ПАСПОРТИ
Умрининг сўнгида Кортасар ҳеч кутилмаганда бир ҳикоясида ёзганидек “ўйиннинг охири” яқинлашаётганини сезиб қолди. Эҳтимол, менга шундай туюлгандир. Агар унинг жамиятга кўрсатган таъсири бошқа кучлар томонидан ўзлаштириб олинганини ҳисобга олсак, ёзувчи умри охирлаётганини сезиши табиий ҳол эди.
Кортасарни тушуниш қийин эди. У Лотин Америкаси озодлиги учун турли инқилобий гуруҳларга қўшилар, бироқ энг қизиғи, ўша пайтлар халқни эзаётган диктатурага нисбатан бирон танқидий фикр билан чиқмаганди. Бу унинг қаламкаш дўстлари, адабий танқидчилар, Оммавий ахборот соҳасида ишлайдиган ҳаммаслаклари билан ораси бузилишига сабаб бўлди. Улар Кортасарни диктатурани қўллаётганликда айблади. Танқид қилмадингми, демак, сен ҳам ўша тузум билан биргасан, дейилганди ўша пайтлар унга йўлланган мактублардан бирида. Аммо Кортасар ундай қилмади. Негаки, у бировни ёмонлаш билан ҳеч нарсага эришиб бўлмаслигини, озодлик аввало ўзликдан бошланишини тушуниб етганди.
Умуман олганда, у миллат озодлигига бошқача нигоҳ билан қарарди. Бу унинг ҳикояларида ўз аксини топган. Кортасар мукофотларга қизиқмасди, десам ҳамма айта оладиган бир гапни айтган бўламан. Аммо бу ўта янглиш фикр бўларди. Кортасар ўзи учун, ўз қарашлари учун алоҳида эътирофни кутиб яшади. У ўз дунёси борлигини билар, аммо буни одамлар фақат ўлимидан сўнггина тушунишларини ҳам ичдан сезиб турарди.
Кортасарнинг бир пайтлар Куба ва Никарагуа ҳақидаги танқидий фикрлари фақат бугунга келибгина бизга ҳавола этилаётир. Уларда ҳам ҳеч бир ҳаракат яхши ё ёмонга ажратилмаганди. Фақат фикр. Қуруқ таассуротдан шу қадар усталик билан қочилганки, натижада сиз ҳам ўша замон руҳини ичдан ҳис қила бошлайсиз, биз ўйлаган, биз кўрган ва тушунган ҳамма нарсаларнинг нисбий эканини ҳис қиласиз. Ҳа, Кортасар чин маънода адабиётга Нисбийлик назариясини киритди ва адабиётнинг Эйнштейни деган номга сазовор бўлди.
Кўпчилик Кортасарни “Классиклар ўйини” романига қадар яхши ёзганини ва унинг асарларига сиёсий мавзулар аралашгач ёзувчининг савияси ўта даражада тушиб кетганини айтиб чиқишлар қила бошлади. Аммо Кортасар бу танқидларга парво қилмай ёзаверарди. Негаки у ҳозир ёзаётганларининг буткул бошқача услубда эканини, буларни ўша танқидчилар ҳали тушуна олмаётганини билиб турарди.
… Кортасарнинг бугунга қадар чиққан барча китобларини қайта-қайта ўқиганман. Бунга кўра ишонч билан айта оламанки, муаллифнинг ҳар бир асари ўқувчини муайян кайфиятга солиб қўяди. Сиз уларни бировга айтиб бермайсиз, йўқ, бу уларнинг сюжетидан эмас. Шунчаки ҳикоянинг баъзи ерларини ташлаб кетишдан ва буни эшитаётган суҳбатдошингиз Кортасар ҳикоясини қуруқ қабул қилиб қолишидан қўрқасиз.
Мен у билан Париждаги бир дўстимнинг уйида танишгандим. 1968 йилнинг кузи эди ўша пайт… Ўшанда у ўта хушмуомала, сохта тавозеъ ва такаббурликнинг ҳар қандай туридан йироқ бир одам сифатида таассурот қолдирганди. Кортасар одам билан юрагини ўртага қўйиб суҳбатлашарди. Гарчи у очиқламаса-да нафақат Лотин Америкаси, балки бутун дунё тинчлиги учун қайғураётганини, катта-кичик низоларнинг барчасидан норозилигини сезиб турардингиз. Ҳа, Кортасар коинот фуқароси эди. У ҳар қандай миллий можаролар ҳақида кунлаб бош қотирар ва гарчи бунинг учун анча вақтини йўқотса-да, аммо шу ақлий зўриқишдан ижодий энергия манбайини топа оларди. У бир марта ўта маданият билан Марио, бу ерларда бизни фақат ёзувчи сифатида кўришади ва елкамизга шу қадар кўп вазифалар юклашадики, натижада ёзишга вақт тополмайсан киши, деганди ўкиниб. Бу унинг иқрори эди.
Асарларининг тили устида ҳеч қайси носир Кортасардек тер тўкмаган бўлса керак. Буенос-Айресдаги “Senyales” – “Ишоралар ” журналида бир неча йил аввал чоп этилган мактубида Кортасар бундай ёзади: “Аргентина адабиётининг дунёга танилишида сохта адабий тилда – хоҳ у реалистик, хоҳ сюрреалистик, хоҳ эстетик асар бўлсин монелик қилаётир. Нотўғри тушунманг, мен бу ерда аргентиналик адибларни айбламаяпман. Шунчаки биз халқ тилидан узоқлашиб кетдик ва айнан шунинг учун бизни халқ ўқимай қўйган. Ўз халқи ўқимаган ёзувчини дунё қандай ўқий олиши мумкин, ахир?! Биз ўз тилимизни муаяйн қолипларга солайликки, гарчи муаллиф номи ва миллати ёзилмаган асарни ўқий туриб ўқувчи бу китобни АРГЕНТИНАЛИК адиб ёзганини сезиб турсин. Биз яратажак тилда халқимизнинг қадим оҳанглари, қайноқ эҳтирослари ва асрий анъаналари бўй кўрсатиб турсин. Бу иш осон эмаслиги аниқ, бироқ биз ҳам жаҳон адабиётида француз ё инглиз адабиёти каби ўз ўрнимизни топмоғимиз учун шу нарсани амалга оширмоғимиз, буни олдимизга қўйилган олий мақсадлардан бири, деб қабул қилмоғимиз даркор. Тилимизни шундай соддалаштирайликки, унда ёзилган асарни овоз чиқариб ўқиётганлар ўзларини сўзлаётган эмас, нафас олаётгандек ҳис қилсинлар...”
Ана шунақа гаплар… Менимча, энди Кортасарга отилган таъна тошлари, унинг ортидан қилинган таъқиблар қайтмаса керак. Чунки энди Кортасар бу дунёдан жисман йўқолди. Жисман!. Бугун бизга Кортасарнинг дурдона ҳикоялари, адабиётни адабиёт қилиб турган романлари ва чидаб бўлмас даражада ғаройиб шеърларигина қолди. Бундан ортиқ нима керак одамга? Унинг содиқ ўқувчилари – хоҳ бугунги, хоҳ эртанги авлод бўлсин, Кортасарнинг реаллик ичра нореаллик яратган, таҳайюл лабиринтларига айланган асарларига такрор-такрор мурожаат қилаверадилар. Кортасар ижоди Лотин Америкасининг адабий паспорти бўлиб қолаверади.
Инглиз тилидан Мирзоҳид таржимаси
Ko’pchilik Kortasarni “Klassiklar o’yini” romaniga qadar yaxshi yozganini va uning asarlariga siyosiy mavzular aralashgach yozuvchining saviyasi o’ta darajada tushib ketganini aytib chiqishlar qila boshladi. Ammo Kortasar bu tanqidlarga parvo qilmay yozaverardi. Negaki u hozir yozayotganlarining butkul boshqacha uslubda ekanini, bularni o’sha tanqidchilar hali tushuna olmayotganini bilib turardi.
Mario BENEDETTI
LOTIN AMERIKASINING ADABIY PASPORTI
Umrining so’ngida Kortasar hech kutilmaganda bir hikoyasida yozganidek “o’yinning oxiri” yaqinlashayotganini sezib qoldi. Ehtimol, menga shunday tuyulgandir. Agar uning jamiyatga ko’rsatgan ta’siri boshqa kuchlar tomonidan o’zlashtirib olinganini hisobga olsak, yozuvchi umri oxirlayotganini sezishi tabiiy hol edi.
Kortasarni tushunish qiyin edi. U Lotin Amerikasi ozodligi uchun turli inqilobiy guruhlarga qo’shilar, biroq eng qizig’i, o’sha paytlar xalqni ezayotgan diktaturaga nisbatan biron tanqidiy fikr bilan chiqmagandi. Bu uning qalamkash do’stlari, adabiy tanqidchilar, Ommaviy axborot sohasida ishlaydigan hammaslaklari bilan orasi buzilishiga sabab bo’ldi. Ular Kortasarni diktaturani qo’llayotganlikda aybladi. Tanqid qilmadingmi, demak, sen ham o’sha tuzum bilan birgasan, deyilgandi o’sha paytlar unga yo’llangan maktublardan birida. Ammo Kortasar unday qilmadi. Negaki, u birovni yomonlash bilan hech narsaga erishib bo’lmasligini, ozodlik avvalo o’zlikdan boshlanishini tushunib yetgandi.
Umuman olganda, u millat ozodligiga boshqacha nigoh bilan qarardi. Bu uning hikoyalarida o’z aksini topgan. Kortasar mukofotlarga qiziqmasdi, desam hamma ayta oladigan bir gapni aytgan bo’laman. Ammo bu o’ta yanglish fikr
bo’lardi. Kortasar o’zi uchun, o’z qarashlari uchun alohida e’tirofni kutib yashadi. U o’z dunyosi borligini bilar, ammo buni odamlar faqat o’limidan so’nggina tushunishlarini ham ichdan sezib turardi.
Kortasarning bir paytlar Kuba va Nikaragua haqidagi tanqidiy fikrlari faqat bugunga kelibgina bizga havola etilayotir. Ularda ham hech bir harakat yaxshi yo yomonga ajratilmagandi. Faqat fikr. Quruq taassurotdan shu qadar ustalik bilan qochilganki, natijada siz ham o’sha zamon ruhini ichdan his qila boshlaysiz, biz o’ylagan, biz ko’rgan va tushungan hamma narsalarning nisbiy ekanini his qilasiz. Ha, Kortasar chin ma’noda adabiyotga Nisbiylik nazariyasini kiritdi va adabiyotning Eynshteyni degan nomga sazovor bo’ldi.
Ko’pchilik Kortasarni “Klassiklar o’yini” romaniga qadar yaxshi yozganini va uning asarlariga siyosiy mavzular aralashgach yozuvchining saviyasi o’ta darajada tushib ketganini aytib chiqishlar qila boshladi. Ammo Kortasar bu tanqidlarga parvo qilmay yozaverardi. Negaki u hozir yozayotganlarining butkul boshqacha uslubda ekanini, bularni o’sha tanqidchilar hali tushuna olmayotganini bilib turardi.
… Kortasarning bugunga qadar chiqqan barcha kitoblarini qayta-qayta o’qiganman. Bunga ko’ra ishonch bilan ayta olamanki, muallifning har bir asari o’quvchini muayyan kayfiyatga solib qo’yadi. Siz ularni birovga aytib bermaysiz, yo’q, bu ularning syujetidan emas. Shunchaki hikoyaning ba’zi yerlarini tashlab ketishdan va buni eshitayotgan suhbatdoshingiz Kortasar hikoyasini quruq qabul qilib qolishidan qo’rqasiz.
Men u bilan Parijdagi bir do’stimning uyida tanishgandim. 1968 yilning kuzi edi o’sha payt… O’shanda u o’ta xushmuomala, soxta tavoze’ va takabburlikning har qanday turidan yiroq bir odam sifatida taassurot qoldirgandi. Kortasar odam bilan yuragini o’rtaga qo’yib suhbatlashardi. Garchi u ochiqlamasa-da nafaqat Lotin Amerikasi, balki butun dunyo tinchligi uchun qayg’urayotganini, katta-kichik nizolarning barchasidan noroziligini sezib turardingiz. Ha, Kortasar koinot fuqarosi edi. U har qanday milliy mojarolar haqida kunlab bosh qotirar va garchi buning uchun ancha vaqtini yo’qotsa-da, ammo shu aqliy zo’riqishdan ijodiy energiya manbayini topa olardi. U bir marta o’ta madaniyat bilan Mario, bu yerlarda bizni faqat yozuvchi sifatida ko’rishadi va yelkamizga shu qadar ko’p vazifalar yuklashadiki, natijada yozishga vaqt topolmaysan kishi, degandi o’kinib. Bu uning iqrori edi.
Asarlarining tili ustida hech qaysi nosir Kortasardek ter to’kmagan bo’lsa kerak. Buenos-Ayresdagi “Senyales” – “Ishoralar ” jurnalida bir necha yil avval chop etilgan maktubida Kortasar bunday yozadi: “Argentina adabiyotining dunyoga tanilishida soxta adabiy tilda – xoh u realistik, xoh syurrealistik, xoh estetik asar bo’lsin monelik qilayotir. Noto’g’ri tushunmang, men bu yerda argentinalik adiblarni ayblamayapman. Shunchaki biz xalq tilidan uzoqlashib ketdik va aynan shuning uchun bizni xalq o’qimay qo’ygan. O’z xalqi o’qimagan yozuvchini dunyo qanday o’qiy olishi mumkin, axir?! Biz o’z tilimizni muayayn qoliplarga solaylikki, garchi muallif nomi va millati yozilmagan asarni o’qiy turib o’quvchi bu kitobni ARGENTINALIK adib yozganini sezib tursin. Biz yaratajak tilda xalqimizning qadim ohanglari, qaynoq ehtiroslari va asriy an’analari bo’y ko’rsatib tursin. Bu ish oson emasligi aniq, biroq biz ham jahon adabiyotida frantsuz yo ingliz adabiyoti kabi o’z o’rnimizni topmog’imiz uchun shu narsani amalga oshirmog’imiz, buni oldimizga qo’yilgan oliy maqsadlardan biri, deb qabul qilmog’imiz darkor. Tilimizni shunday soddalashtiraylikki, unda yozilgan asarni ovoz chiqarib o’qiyotganlar o’zlarini so’zlayotgan emas, nafas olayotgandek his qilsinlar…”
Ana shunaqa gaplar… Menimcha, endi Kortasarga otilgan ta’na toshlari, uning ortidan qilingan ta’qiblar qaytmasa kerak. Chunki endi Kortasar bu dunyodan jisman yo’qoldi. Jisman!. Bugun bizga Kortasarning durdona hikoyalari, adabiyotni adabiyot qilib turgan romanlari va chidab bo’lmas darajada g’aroyib she’rlarigina qoldi. Bundan ortiq nima kerak odamga? Uning sodiq o’quvchilari – xoh bugungi, xoh ertangi avlod bo’lsin, Kortasarning reallik ichra noreallik yaratgan, tahayyul labirintlariga aylangan asarlariga takror-takror murojaat qilaveradilar. Kortasar ijodi Lotin Amerikasining adabiy pasporti bo’lib qolaveradi.
Ingliz tilidan Mirzohid tarjimasi
