Абу Бакр Хоразмий ижодининг аксарият қисми илм-фан, одоб-ахлоқ, адолат, ҳиммат, дўстлик каби муҳим ижтимоий масалаларга бағишланган бўлиб, уларда қўлланилган иборалар халқ ҳикматига айланиб кетган.
АБУ БАКР АЛ-ХОРАЗМИЙ
ҲИКМАТЛАР
Абу Бакр куняси билан машҳур бўлган Абу Бакр Муҳаммад ибн ал-Аббос ал-Хоразмий X асрда яшаб ижод этган. Манбаъларда асли табаристонлик, туғилиб ўсган жойи Хоразм деб кўрсатилган. У ўз даврининг таниқли шоири ва адибларидан бўлган. Бу ҳақда Абу Мансур Саолибий шундай ёзади: «Абу Бакр Хоразмий замонасининг энг даҳоси, адаб денгизи, наср ва назмнинг туғи, фазл ва идрок соҳиби бўлган. Араблар тарихи, жанглар ва девонларини чуқур билган ва ҳар қандай бўлимидан ва дурларидан мисол келтира оладиган даражада етук олим бўлган. Адаб гўзалликларида энг олий даражага эришган. Мушоҳадасининг ёқимлилиги, саҳоватининг юксаклиги ва хазлларининг ҳаловатлилиги билан ҳар қандай йиғилишда ғолиб чиқарди. Унинг рисолалар девони (Ар-Расоил) жилдларга ажратилиб кенг тарқалган».
Аллома илм-фаннинг турли соҳаларида қалам тебратган ва ўз даврида машҳур бўлган қатор асарлар яратган. Манбаларда Хоразмийнинг «Девон аш-шиър» («Шеърлар девони»), «Мажмуъа ар-расоил» («Мактублар тўплами») ва «Расм ал-маъмур мин ал-Билад» («Обод диёрнинг чизмаси») каби асарлар ёзганлиги таъкидланади.
Ҳижрий 383 — милодий 993 санада Нишопурда вафот этган.
Қалбаки мақташ ҳақоратлашдир, пойдеворсиз қурилган бино қулайди.
* * *
Сабабсиз узр гуноҳдир, ишонч йўқолиши билан қилинган такаллуф ҳақоратдир.
* * *
Ғазаб ҳурматни унутади, яхшиликларни кўмиб юборади ва гуноҳсизлар учун жиноятлар вужудга келтиради.
* * *
Инсон эҳсони билан, эҳсон султони билан, султон замони билан, замон имкони билан, имкон эса маконини белгилаб бериши билан.
* * *
Дунё — совчиси кўп келин, подшоҳлик—харидорга сероб бир мол.
* * *
Кишиларга маълум бўлмаса ҳам, ҳақиқат ҳақиқатдир, кўр кўрмаса ҳам, кундузи кундузидир.
* * *
Эҳтиётсиз (қилинган) дори-дармон касалликдир, унга ҳожат тушгандагина шифо бўлади.
* * *
Унутилган жойда эсга тушириш (бўлади), эрк берилган жойда қозига рўпара бўлинади.
* * *
Нафс ўз тузилишига мойилдир, қуш ўз зотига тортади.
* * *
Хира кўзнинг гуноҳи зулматни севиш ва ёруғликни ёмон кўришдан (иборат).
* * *
Олижаноб (киши) зафарининг каромати (шундаки), агар қўлга киритса, (бошқаларга) беради, пасткаш зафарининг қабиҳлиги шундаки, қўлга киритса, яна (кўпроқ) киритишни истайди.
* * *
Дангасанинг ҳожатида унга ҳамроҳ бўлма, қанча содиқ кишилар бошқанинг фасоди билан бузилиб кетадилар.
* * *
Коса ва чўнтакнинг иккаласини (баробар) тўлдиришга ҳукм қилинмаган, косани тўлдириш учун чўнтакни бўшатиш керак.
* * *
Қарамли киши таҳқирланса ҳам азиздир. Карамли киши гўзаллик билан савдо қилади, мол билан савдо қилмайди.
* * *
Ота-оналар икки хил: туғилиш отаси ва таълим бериш отаси; биринчиси жисмоний ҳаёт сабабли, иккинчиси руҳий ҳаёт сабабли.
* * *
Душманларга матонатни зоҳир қилиш сенга (лозим), ўзингдаги сустликни ҳеч зоҳир этмагин, (у вақтда) сен таҳқирланиб қоласан.
* * *
Райҳонни кўрганмисан? Кўкариб турганда уни ҳидлашади, қачон туси ўзгарса, таҳоратхонага ташлаб юборишади.
* * *
Китобга рашк (қилиш) карамли ишлардан, балки у оилага рашк қилишнинг ҳамшираси.
* * *
Агар эр кишини хавотирлик ипи кишанлаб қўйган бўлса, орзу-умид улови томон қўзғололмайди.
* * *
Далил кўрсатишдан мағлуб бўлган (киши) ҳамма нарсани айтиб беради, ғарқ бўлаётган эса ҳар бир ипга осилишга уринади.
* * *
Ақлли киши икки ёмон ишдан яхшисини танлаб олади ва иккита ишончли кишининг энг адолатлисига ён босади.
* * *
Карамли (киши) гўзаллик билан савдо қилади, мол билан савдо қилмайди.
* * *
Олижаноб (одам)нинг ҳиммати унинг камбағалликдан ҳимоя қилувчиси ва қисматига қарши қуролдир.
* * *
Иқрор бўлган кишига (қилинган) авф қаттиқ туриб талаб қилган кишига (қилинган) авфдан тезроқдир.
* * *
Инсоннинг келиб чиқиши тақозо қилган нарсага қандай қилиб у қаршилик қила олади, тупроғи ёмон бўлгандан кейин (қандай қилиб) ҳосил яхши бўла олади?
* * *
Даҳр қарздор, эҳтимол у ваъдасига вафо қилар, замона ҳомиладор, эҳтимол у эгизак туғар.
* * *
Муҳаббат ҳар қандай қиммат нарсанинг баҳосидир ва ҳар қандай юқори нарсанинг шотисидир.
* * *
Давр хоинлик қилгандан кейин вафо қилади, синдиргандан кейин тузатади, гуноҳдан кейин тавба қилади, ҳақорат қилгандан кейин тақдирлайди.
* * *
Мақсадга ортиқча интилиш ундан кейин қолишдир, етарликдан зиёдаси унинг кам (бўлишидир).
* * *
Қариндош қариндошнинг биродари, адиб адибнинг бир дарахт илдизидан кўкарган шохи.
* * *
Қилич аъзонинг қувватига қараб санчилади, от эса минган кишининг ҳолига қараб чопади.
* * *
Раҳбарлик (қилиш) тобеларнинг кўплигига боғлиқ, тобеларнинг кўп (бўлиши) хайру саҳоватнинг кўп бўлишига боғлиқ.
* * *
Қаерда рағбатлантириш бўлса, умид шу томонга йўл олади. Қаерга дон сепилса, шу ерга қуш қўнади.
* * *
Агар ҳокимиятда адолат ҳукм сурмаса, у инқирозга юз тутади.
* * *
Чопқир от урилса қоқилади, кескир шамшир зўр-зўракай (урилса), кесмайди, ростгўй тил ёлғон сўзласа, тутилиб қолади.
* * *
Кичикка мурувват энг латиф ва энг ёқимли бўлади, худди озгина сув энг ширин ва мазали бўлганидай.
* * *
Адабнинг меваси катта ақлдир, илмнинг меваси яхши амалдир.
* * *
Эҳсон эшиги унга киришни хоҳлаганлар учун очиқдир, мурувват қилишни хоҳлаган киши учун унинг иҳота қилинган жойи бемалалдир.
* * *
Карамли (киши) учун тўсиқ йўқдир, унинг олдидан эшик беркитилмайди ҳам.
* * *
Яхши кўрган китобни ўқиш қайғу заҳарига қарши доридир.
* * *
Фаровонликка шукр (қилиш) болага сабр (қилиш) дан осонроқдир, саломатликни сақлаш дардни даволашдан енгилроқдир.
* * *
Султоннннг оз (нарсаси) ҳам кўпдир, у билан муомала қилиш (учун) эҳтиёткорлик ва тадбир (керак), унинг (айбини) очиш алданиш ва алданишдир.
* * *
Бўҳтончидан кўра унга қулоқ солган киши ёмонроқдир, ёмон матодан уни қабул қилган киши ёмонроқдир.
* * *
Муҳаббат (сувидаги) хас-хашакларга бардош берилмаса ва унинг лойқа сувларини ичилмаса, унда яхшилик бўлмайди.
* * *
Сўзнинг энг яхшиси зиддига қарши чиқилишидан роҳатланиш, ҳазил ва жиддийлигидан хурсанд бўлишдир.
* * *
Иқболдан қалинроқ сатри-аврат бўлмайди, ишончдан қулайроқ шофе бўлмайди.
* * *
У туфайли йиғлаш мумкин бўлмаган калтак унинг энг оғритадиганидир, боланинг энг кучлиси уни шикоят енгиллаштиролмаганидир.
Манба: Ҳикматлар “Ўзбек педагогикаси антологияси”дан олинди.
ABU BAKR AL-XORAZMIY
HIKMATLAR
Abu Bakr kunyasi bilan mashhur bo‘lgan Abu Bakr Muhammad ibn al-Abbos al-Xorazmiy X asrda yashab ijod etgan. Manba’larda asli tabaristonlik, tug‘ilib o‘sgan joyi Xorazm deb ko‘rsatilgan. U o‘z davrining taniqli shoiri va adiblaridan bo‘lgan. Bu haqda Abu Mansur Saolibiy shunday yozadi: «Abu Bakr Xorazmiy zamonasining eng dahosi, adab dengizi, nasr va nazmning tug‘i, fazl va idrok sohibi bo‘lgan. Arablar tarixi, janglar va devonlarini chuqur bilgan va har qanday bo‘limidan va durlaridan misol keltira oladigan darajada yetuk olim bo‘lgan. Adab go‘zalliklarida eng oliy darajaga erishgan. Mushohadasining yoqimliligi, sahovatining yuksakligi va xazllarining halovatliligi bilan har qanday yig‘ilishda g‘olib chiqardi. Uning risolalar devoni (Ar-Rasoil) jildlarga ajratilib keng tarqalgan».
Alloma ilm-fanning turli sohalarida qalam tebratgan va o‘z davrida mashhur bo‘lgan qator asarlar yaratgan. Manbalarda Xorazmiyning «Devon ash-shi’r» («She’rlar devoni»), «Majmu’a ar-rasoil» («Maktublar to‘plami») va «Rasm al-ma’mur min al-Bilad» («Obod diyorning chizmasi») kabi asarlar yozganligi ta’kidlanadi.
Hijriy 383 — milodiy 993 sanada Nishopurda vafot etgan.
Qalbaki maqtash haqoratlashdir, poydevorsiz qurilgan bino qulaydi.
* * *
Sababsiz uzr gunohdir, ishonch yo‘qolishi bilan qilingan takalluf haqoratdir.
* * *
G‘azab hurmatni unutadi, yaxshiliklarni ko‘mib yuboradi va gunohsizlar uchun jinoyatlar vujudga keltiradi.
* * *
Inson ehsoni bilan, ehson sultoni bilan, sulton zamoni bilan, zamon imkoni bilan, imkon esa makonini belgilab berishi bilan.
* * *
Dunyo — sovchisi ko‘p kelin, podshohlik—xaridorga serob bir mol.
* * *
Kishilarga ma’lum bo‘lmasa ham, haqiqat haqiqatdir, ko‘r ko‘rmasa ham, kunduzi kunduzidir.
* * *
Ehtiyotsiz (qilingan) dori-darmon kasallikdir, unga hojat tushgandagina shifo bo‘ladi.
* * *
Unutilgan joyda esga tushirish (bo‘ladi), erk berilgan joyda qoziga ro‘para bo‘linadi.
* * *
Nafs o‘z tuzilishiga moyildir, qush o‘z zotiga tortadi.
* * *
Xira ko‘zning gunohi zulmatni sevish va yorug‘likni yomon ko‘rishdan (iborat).
* * *
Olijanob (kishi) zafarining karomati (shundaki), agar qo‘lga kiritsa, (boshqalarga) beradi, pastkash zafarining qabihligi shundaki, qo‘lga kiritsa, yana (ko‘proq) kiritishni istaydi.
* * *
Dangasaning hojatida unga hamroh bo‘lma, qancha sodiq kishilar boshqaning fasodi bilan buzilib ketadilar.
* * *
Kosa va cho‘ntakning ikkalasini (barobar) to‘ldirishga hukm qilinmagan, kosani to‘ldirish uchun cho‘ntakni bo‘shatish kerak.
* * *
Qaramli kishi tahqirlansa ham azizdir. Karamli kishi go‘zallik bilan savdo qiladi, mol bilan savdo qilmaydi.
* * *
Ota-onalar ikki xil: tug‘ilish otasi va ta’lim berish otasi; birinchisijismoniy hayot sababli, ikkinchisi ruhiy hayot sababli.
* * *
Dushmanlarga matonatni zohir qilish senga (lozim), o‘zingdagi sustlikni hech zohir etmagin, (u vaqtda) sen tahqirlanib qolasan.
* * *
Rayhonni ko‘rganmisan? Ko‘karib turganda uni hidlashadi, qachon tusi o‘zgarsa, tahoratxonaga tashlab yuborishadi.
* * *
Kitobga rashk (qilish) karamli ishlardan, balki u oilaga rashk qilishning hamshirasi.
* * *
Agar er kishini xavotirlik ipi kishanlab qo‘ygan bo‘lsa, orzu-umid ulovi tomon qo‘zg‘ololmaydi.
* * *
Dalil ko‘rsatishdan mag‘lub bo‘lgan (kishi) hamma narsani aytib beradi, g‘arq bo‘layotgan esa har bir ipga osilishga urinadi.
* * *
Aqlli kishi ikki yomon ishdan yaxshisini tanlab oladi va ikkita ishonchli kishining eng adolatlisiga yon bosadi.
* * *
Karamli (kishi) go‘zallik bilan savdo qiladi, mol bilan savdo qilmaydi.
* * *
Olijanob (odam)ning himmati uning kambag‘allikdan himoya qiluvchisi va qismatiga qarshi quroldir.
* * *
Iqror bo‘lgan kishiga (qilingan) avf qattiq turib talab qilgan kishiga (qilingan) avfdan tezroqdir.
* * *
Insonning kelib chiqishi taqozo qilgan narsaga qanday qilib u qarshilik qila oladi, tuprog‘i yomon bo‘lgandan keyin (qanday qilib) hosil yaxshi bo‘la oladi?
* * *
Dahr qarzdor, ehtimol u va’dasiga vafo qilar, zamona homilador, ehtimol u egizak tug‘ar.
* * *
Muhabbat har qanday qimmat narsaning bahosidir va har qanday yuqori narsaning shotisidir.
* * *
Davr xoinlik qilgandan keyin vafo qiladi, sindirgandan keyin tuzatadi, gunohdan keyin tavba qiladi, haqorat qilgandan keyin taqdirlaydi.
* * *
Maqsadga ortiqcha intilish undan keyin qolishdir, yetarlikdan ziyodasi uning kam (bo‘lishidir).
* * *
Qarindosh qarindoshning birodari, adib adibning bir daraxt ildizidan ko‘kargan shoxi.
* * *
Qilich a’zoning quvvatiga qarab sanchiladi, ot esa mingan kishining holiga qarab chopadi.
* * *
Rahbarlik (qilish) tobelarning ko‘pligiga bog‘liq, tobelarning ko‘p (bo‘lishi) xayru sahovatning ko‘p bo‘lishiga bog‘liq.
* * *
Qaerda rag‘batlantirish bo‘lsa, umid shu tomonga yo‘l oladi. Qaerga don sepilsa, shu yerga qush qo‘nadi.
* * *
Agar hokimiyatda adolat hukm surmasa, u inqirozga yuz tutadi.
* * *
Chopqir ot urilsa qoqiladi, keskir shamshir zo‘r-zo‘rakay (urilsa), kesmaydi, rostgo‘y til yolg‘on so‘zlasa, tutilib qoladi.
* * *
Kichikka muruvvat eng latif va eng yoqimli bo‘ladi, xuddi ozgina suv eng shirin va mazali bo‘lganiday.
* * *
Adabning mevasi katta aqldir, ilmning mevasi yaxshi amaldir.
* * *
Ehson eshigi unga kirishni xohlaganlar uchun ochiqdir, muruvvat qilishni xohlagan kishi uchun uning ihota qilingan joyi bemalaldir.
* * *
Karamli (kishi) uchun to‘siq yo‘qdir, uning oldidan eshik berkitilmaydi ham.
* * *
Yaxshi ko‘rgan kitobni o‘qish qayg‘u zahariga qarshi doridir.
* * *
Farovonlikka shukr (qilish) bolaga sabr (qilish) dan osonroqdir, salomatlikni saqlash dardni davolashdan yengilroqdir.
* * *
Sultonnnng oz (narsasi) ham ko‘pdir, u bilan muomala qilish (uchun) ehtiyotkorlik va tadbir (kerak), uning (aybini) ochish aldanish va aldanishdir.
* * *
Bo‘htonchidanko‘ra unga quloq solgan kishi yomonroqdir, yomon matodan uni qabul qilgan kishi yomonroqdir.
* * *
Muhabbat (suvidagi) xas-xashaklarga bardosh berilmasa va uning loyqa suvlarini ichilmasa, unda yaxshilik bo‘lmaydi.
* * *
So‘zning eng yaxshisi ziddiga qarshi chiqilishidan rohatlanish, hazil va jiddiyligidan xursand bo‘lishdir.
* * *
Iqboldan qalinroq satri-avrat bo‘lmaydi, ishonchdan qulayroq shofe bo‘lmaydi.
* * *
U tufayli yig‘lash mumkin bo‘lmagan kaltak uning eng og‘ritadiganidir, bolaning eng kuchlisi uni shikoyat yengillashtirolmaganidir.
Manba: “O‘zbek pedagogikasi antologiyasi”dan olindi.
