Бобур улуғ ҳукмдорнинг шакл-шамойилини чизиш жараёнида унинг шахсий хусусиятлари ва инсоний фазилатларини теран илғашга ҳам интилади. “Ҳарроф ва хуш хулқ киши эди. Хулқи бир нима гузаророқ воқе бўлуб эди, сўзи ҳам хулқидек эди. Баъзи муамалотта шаръни бисёр риоят қилур эди. Бир қатла бир ўғли бир кишини ўртурган учун қонлиқларға топшуруб, дорулқазоға йиборди. Шужў ва мардона киши эди. Темурбек наслидин ҳеч ким маълум эмаским, Султон Ҳусайн Мирзоча қилич чопмиш бўлғай”.

Ҳуснигул Жўраева
БОБУР ҲУСАЙНИЙ ҲАҚИДА

Улуғ саркарда, давлат арбоби, нозиктаъб ижодкор Заҳириддин Муҳаммад Бобур ўзининг қомусий, тарихий-мемуар асари “Бобурнома”да ўзига яқин инсонлар ҳамда замондош арбоб, шоирлар, адиблар, созанда ва гўяндалар ҳақида қизиқарли, ноёб маълумотлар келтириб, ўқувчи кўз ўнгида уларнинг тугал сиймосини гавдалантиради.
Жумладан, “кордон ва соҳиб тажриба подшоҳ” Ҳусайн Бойқаро шахсиятининг энг муҳим жиҳатларини синчков тарихчи, мулоҳазакор адиб ва холис тадқиқотчи сифатида тасвирлашга интилган.
Бир томондан Бобур Ҳусайн Бойқаро сиймосини чизади: “Қийиқ кўзлуқ, шерандом буйлуқ киши эди. Белидин қуйи ингичка эди. Бовужудким, улуғ ёш яшаб, оқ соқоллик бўлиб эди, хушранг, қизил-яшил абришимни кияр эди. Қора қўзи бўрк кияр эди ё қалпоқ. Аҳёнан ийдларда кичик сепеч дасторни яп-ясси намоён чирмаб, қарқара ўтағаси санчиб намозға борур эди”.
Агар биз бу тавсифларни Ҳусайн Бойқаронинг Камолиддин Беҳзод томонидан чизилган портрети билан қиёсласак, адиб фикрларининг ҳаққонийлигига тўла ишонч ҳосил қиламиз ва унинг портрет тасвири устаси эканлигини билиб оламиз. Бобур улуғ ҳукмдорнинг шакл-шамойилини чизиш жараёнида унинг шахсий хусусиятлари ва инсоний фазилатларини теран илғашга ҳам интилади. “Ҳарроф ва хуш хулқ киши эди. Хулқи бир нима гузаророқ воқе бўлуб эди, сўзи ҳам хулқидек эди. Баъзи муамалотта шаръни бисёр риоят қилур эди. Бир қатла бир ўғли бир кишини ўртурган учун қонлиқларға топшуруб, дорулқазоға йиборди. Шужў ва мардона киши эди. Темурбек наслидин ҳеч ким маълум эмаским, Султон Ҳусайн Мирзоча қилич чопмиш бўлғай”.
Кўринадики, Ҳусайн Бойқаро хушхулқ инсон, адолатпешаликда қаттиққўл ҳукмдор, айни чоғда, жасоратли, тадбиркор подшоҳ. Шунингдек, у меҳрибон ота, инсон қадрига етадиган шахс, болалари билан бўлган низоларни Навоий каби буюклар кўмагида тинчлик ва ҳамният билан ҳал қиладиган буюк донишманд.
Ҳусайн Бойқаро тўнғич фарзанди Бадиуззамон Мирзо билан ораларида келиб чиққан можароларни, ихтилофларни улуғ амир Алишер Навоий кўмагида ҳал қилишга интилади. Лекин Бадиуззамон Мирзо унамайди. “Бу мирзолар андоқ ифрот била фисқ ва айшға машғул эдиларким, отасидек кордийда ва кордон подшоҳ тушчолик йўл келиб, рамазондек мутабаррак ва азиз ойға кечалик фурсат қолиб, отасидин ийманмай, тенгридан қўрқмай, ҳануз иши чоғир ичмак эди, нашот била, мажлисоролиқ эди инбисот била. Муқаррардурким, мундоқ бўлғон киши андоқ шикаст топқай ва бу навъ ўтган элга ҳар ким даст топқай”. Демак, Бобур бир томондан Ҳусайн Бойқаронинг ҳар қандай мураккаб ва қалтис можароларни ақл-заковат, шариат, дин-диёнат йўли билан, ҳатто Навоийдек жонфидо дўстларни орага солиб ҳал қиладиган, сермулоҳаза ҳукмдорни кўрсатса, иккинчи томондан давлат, мансаб, айш-ишратни деб ўз падари бузрукворларига қарши бош кўтарган шаҳзодаларни қаттиқ қоралайди.
Маълумки, Ҳусайн Бойқаро темурий шаҳзодалар орасида энг донишманди, барча соҳа ҳунармандларини, илм аҳлини қўллаб-қувватлайдиган ҳомийси ҳисобланган. У ҳукмронлик қилган даврда Хуросон, айниқса унинг пойтахти Ҳирот шаҳри адабий, маданий, илмий ва санъат маркази сифатида ривожланади, тараққий этади. “Султон Ҳусайн Мирзонинг замони ажиб замоне эди, аҳли фазл ва беназир элдин Хуросон, батахсис Ҳири шаҳри мамлу эди. Ҳар кишинингким бир ишга машғуллиғи бор эди, ҳиммати ва ғарази ул эдиким, ул ишни камолға тегургай”.
Ҳирот ободончилик жиҳатдангина эмас, балки илм-маърифат, маънавиятнинг ривож топиши жиҳатидан ҳам гуллаб-яшнайди ва юксак тараққиёт чўққисига кўтарилади. “Аҳли фазл ва аҳли ҳунарға Алишербекча мураббий ва муқаввий маълум эмаским, ҳаргиз пайдо бўлмиш бўлғай. Устоз Қулмуҳаммад ва Шайхий Ноий ва Ҳусайн Удийким, созда саромад эдилар, бекнинг тарбият ва тақвияти била мунча тараққий ва шуҳрат қилдилар. Устоз Беҳзод ва Шоҳ Музаффар тасвирда бекнинг саъй ва эҳтимоми била мундоқ машҳур ва маъруф бўлдилар. Мунча бинойи хайрким, ул қилди, кам киши мундоққа муваффақ бўлмиш бўлғай”. Демак, Ҳусайн Бойқаро қувватлаши остида, Алишер Навоийнинг моддий ва маънавий ҳомийликлари, кўмаклари натижасида замонасининг юзлаб истеъдодли шоирлари, олим ва хаттотлари, мусаввир, кандакору ўймакорлари ва санъаткорлари камолга етдилар. Ҳусайн Бойқаро саройи атрофида “зоҳир ва ботин улумида” тенги йўқ даҳо Абдураҳмон Жомий, “ҳикамиёт ва ақлиёт ва калом хўб билган” Мавлоно Шайх Ҳусайн, “замона донишманди” Мулло Усмонлар фаолият юритдилар. Бундай илму ҳунар соҳиблари, ижод аҳли даврасида Ҳусайн Бойқаро нафақат ҳукмдор сифатида балки, забардаст олим, нуктадон шеършунос сифатида барчага раҳнамолик қилган, йўналиш бериб турган.
“Бобурнома”да шоҳ ва шоир ҳақида “Табъи назми бор эди. Девон ҳам тартиб қилиб эди. Туркий айтур эди. Тахаллуси Ҳусайний эди. Баъзи байтлари ёмон эмастур, вале мирзонинг девони тамом бир вазндадур” — деб ёзган адиб, “Мухтасар” асарида рамал баҳри ҳақида гапира туриб, Ҳусайний ижодига ҳам эътибор қаратади. “Султон Ҳусайн Мирзонинг девонида ушбу вазндин ўзга вазн йўқтур” — деб Ҳусайний девони бир вазндаги ғазаллардан иборат эканлигини таъкидлаб қуйидаги байтларни келтиради:

Эй саодат матлаъи, ул орази моҳинг сенинг,
Аҳли биниш тутиёси хоки даргоҳинг сенинг,
Ҳожат эрмас ҳасратингда арзи ҳожат айламак,
Чун тажалли кўзгусидир табъ огоҳинг сенинг.

Хулоса қилиб айтганда, Бобур Ҳусайн Бойқарони бир тарафдан темурий зодагонлар орасида энг забардаст инсон, ўттиз икки ҳарбий ҳунарни эгаллаган саркарда, ҳамиша мамлакат бутунлиги, эл осойишталигини ўйлайдиган бунёдкор подшоҳ, иккинчи тарафдан эса кўплаб ижодкорларнинг суянчиғи, раҳнамоси ва нозиктаъб шоир сифатида тасвирлашга муваффақ бўлган. Адиб Ҳусайнийнинг исломий аҳкомлар билимдони, кўп масалаларни фақат шаръий йўл билан ҳал қилишга интилган ҳукмдор эканлигини алоҳида таъкидлаган.

Husnigul Jo’raeva
BOBUR HUSAYNIY HAQIDA

Ulug’ sarkarda, davlat arbobi, nozikta’b ijodkor Zahiriddin Muhammad Bobur o’zining qomusiy, tarixiy-memuar asari “Boburnoma”da o’ziga yaqin insonlar hamda zamondosh arbob, shoirlar, adiblar, sozanda va go’yandalar haqida qiziqarli, noyob ma’lumotlar keltirib, o’quvchi ko’z o’ngida ularning tugal siymosini gavdalantiradi.
Jumladan, “kordon va sohib tajriba podshoh” Husayn Boyqaro shaxsiyatining eng muhim jihatlarini sinchkov tarixchi, mulohazakor adib va xolis tadqiqotchi sifatida tasvirlashga intilgan.
Bir tomondan Bobur Husayn Boyqaro siymosini chizadi: “Qiyiq ko’zluq, sherandom buyluq kishi edi. Belidin quyi ingichka edi. Bovujudkim, ulug’ yosh yashab, oq soqollik bo’lib edi, xushrang, qizil-yashil abrishimni kiyar edi. Qora qo’zi bo’rk kiyar edi yo qalpoq. Ahyonan iydlarda kichik sepech dastorni yap-yassi namoyon chirmab, qarqara o’tag’asi sanchib namozg’a borur edi”.
Agar biz bu tavsiflarni Husayn Boyqaroning Kamoliddin Behzod tomonidan chizilgan portreti bilan qiyoslasak, adib fikrlarining haqqoniyligiga to’la ishonch  hosil qilamiz va uning portret tasviri ustasi ekanligini bilib olamiz. Bobur ulug’ hukmdorning shakl-shamoyilini chizish jarayonida uning shaxsiy xususiyatlari  va insoniy fazilatlarini teran ilg’ashga ham intiladi. “Harrof va xush xulq kishi edi. Xulqi bir nima guzaroroq voqe bo’lub edi, so’zi ham xulqidek edi. Ba’zi muamalotta shar’ni bisyor rioyat qilur edi. Bir qatla bir o’g’li bir kishini o’rturgan uchun qonliqlarg’a topshurub, dorulqazog’a yibordi. Shujo’ va mardona kishi edi. Temurbek naslidin hech kim ma’lum emaskim, Sulton Husayn Mirzocha qilich chopmish bo’lg’ay”.
Ko’rinadiki, Husayn Boyqaro xushxulq inson, adolatpeshalikda qattiqqo’l hukmdor, ayni chog’da, jasoratli, tadbirkor podshoh. Shuningdek, u mehribon ota, inson qadriga yetadigan shaxs, bolalari bilan bo’lgan nizolarni Navoiy kabi buyuklar ko’magida tinchlik va hamniyat bilan hal qiladigan buyuk donishmand.
Husayn Boyqaro to’ng’ich farzandi Badiuzzamon Mirzo bilan oralarida kelib chiqqan mojarolarni, ixtiloflarni ulug’ amir Alisher Navoiy ko’magida hal qilishga  intiladi. Lekin Badiuzzamon Mirzo unamaydi. “Bu mirzolar andoq ifrot bila fisq va ayshg’a mashg’ul edilarkim, otasidek kordiyda va kordon podshoh tushcholik   yo’l kelib, ramazondek mutabarrak va aziz oyg’a kechalik fursat qolib, otasidin iymanmay, tengridan qo’rqmay, hanuz ishi chog’ir ichmak edi, nashot bila,  majlisoroliq edi inbisot bila. Muqarrardurkim, mundoq bo’lg’on kishi andoq shikast topqay va bu nav’ o’tgan elga har kim dast topqay”. Demak, Bobur bir  tomondan Husayn Boyqaroning har qanday murakkab va qaltis mojarolarni aql-zakovat, shariat, din-diyonat yo’li bilan, hatto Navoiydek jonfido do’stlarni  oraga solib hal qiladigan, sermulohaza hukmdorni ko’rsatsa, ikkinchi tomondan davlat, mansab, aysh-ishratni deb o’z padari buzrukvorlariga qarshi bosh ko’targan  shahzodalarni qattiq qoralaydi.
Ma’lumki, Husayn Boyqaro temuriy shahzodalar orasida eng donishmandi, barcha soha hunarmandlarini, ilm ahlini qo’llab-quvvatlaydigan homiysi hisoblangan. U  hukmronlik qilgan davrda Xuroson, ayniqsa uning poytaxti Hirot shahri adabiy, madaniy, ilmiy va san’at markazi sifatida rivojlanadi, taraqqiy etadi.
“Sulton Husayn Mirzoning zamoni ajib zamone edi, ahli fazl va benazir eldin Xuroson, bataxsis Hiri shahri mamlu edi. Har kishiningkim bir ishga mashg’ullig’i  bor edi, himmati va g’arazi ul edikim, ul ishni kamolg’a tegurgay”.
Hirot obodonchilik jihatdangina emas, balki ilm-ma’rifat, ma’naviyatning rivoj topishi jihatidan ham gullab-yashnaydi va yuksak taraqqiyot cho’qqisiga  ko’tariladi. “Ahli fazl va ahli hunarg’a Alisherbekcha murabbiy va muqavviy ma’lum emaskim, hargiz paydo bo’lmish bo’lg’ay. Ustoz Qulmuhammad va Shayxiy Noiy va  Husayn Udiykim, sozda saromad edilar, bekning tarbiyat va taqviyati bila muncha taraqqiy va shuhrat qildilar. Ustoz Behzod va Shoh Muzaffar tasvirda bekning  sa’y va ehtimomi bila mundoq mashhur va ma’ruf bo’ldilar. Muncha binoyi xayrkim, ul qildi, kam kishi mundoqqa muvaffaq bo’lmish bo’lg’ay”. Demak, Husayn  Boyqaro quvvatlashi ostida, Alisher Navoiyning moddiy va ma’naviy homiyliklari, ko’maklari natijasida zamonasining yuzlab iste’dodli shoirlari, olim va  xattotlari, musavvir, kandakoru o’ymakorlari va san’atkorlari kamolga yetdilar. Husayn Boyqaro saroyi atrofida “zohir va botin ulumida” tengi yo’q daho  Abdurahmon Jomiy, “hikamiyot va aqliyot va kalom xo’b bilgan” Mavlono Shayx Husayn, “zamona donishmandi” Mullo Usmonlar faoliyat yuritdilar. Bunday ilmu  hunar sohiblari, ijod ahli davrasida Husayn Boyqaro nafaqat hukmdor sifatida balki, zabardast olim, nuktadon she’rshunos sifatida barchaga rahnamolik  qilgan, yo’nalish berib turgan.
“Boburnoma”da shoh va shoir haqida “Tab’i nazmi bor edi. Devon ham tartib qilib edi. Turkiy aytur edi. Taxallusi Husayniy edi. Ba’zi baytlari yomon emastur,  vale mirzoning devoni tamom bir vazndadur” — deb yozgan adib, “Muxtasar” asarida ramal bahri haqida gapira turib, Husayniy ijodiga ham e’tibor qaratadi.
“Sulton Husayn Mirzoning devonida ushbu vazndin o’zga vazn yo’qtur” — deb Husayniy devoni bir vazndagi g’azallardan iborat ekanligini ta’kidlab quyidagi baytlarni keltiradi:

Ey saodat matla’i, ul orazi mohing sening,
Ahli binish tutiyosi xoki dargohing sening,
Hojat ermas hasratingda arzi hojat aylamak,
Chun tajalli ko’zgusidir tab’ ogohing sening.

Xulosa qilib aytganda, Bobur Husayn Boyqaroni bir tarafdan temuriy zodagonlar orasida eng zabardast inson, o’ttiz ikki harbiy hunarni egallagan sarkarda,  hamisha mamlakat butunligi, el osoyishtaligini o’ylaydigan bunyodkor podshoh, ikkinchi tarafdan esa ko’plab ijodkorlarning suyanchig’i, rahnamosi va nozikta’b  shoir sifatida tasvirlashga muvaffaq bo’lgan. Adib Husayniyning islomiy ahkomlar bilimdoni, ko’p masalalarni faqat shar’iy yo’l bilan hal qilishga intilgan hukmdor ekanligini alohida ta’kidlagan.