Алишер Назарнинг хонанда Ботир Қодиров  «Жим туринг» қўшиғида бир сўзни нотўғри ижро этгани ҳақида ёзган мулоҳазаси туфайли жиддий баҳс бошланди. Қўшиққа асос бўлган шеър буюк шоир Абдулҳамид Чўлпонники экани ва шеърдаги айрим сўзлар маъноси ҳақидаги фикрлар баҳсни янада ҳам қиздирди. Шахсан мени шеърдаги биргина «олос» сўзининг маъносини англашга бўлган қизиқиш шоир ҳаётлик даврида нашр этилган шеърий тўпламларнинг асл нусхаларига диққат этишимни талаб қилди.   Бугун атоқли ўзбек олими Хайрулла Ҳ. Исматуллаевнинг Чўлпон шеърларининг асл нусхалари масала хусусида ёзган илк мақоласи ва Чўлпоннинг 1922 йилда нашр этилган «Ўзбек ёш шоирлари» тўпламидаги шеърларини сизга тақдим этмоқдамиз ( Саҳифа 2015 йилда тақдим қилинган эди).

ХАЙРУЛЛА  ИСМАТУЛЛА
ШОИР ҲАЁТЛИК ДАВРИДА НАШР ЭТИЛГАН
ШЕЪРЛАР ТЎПЛАМЛАРИНИНГ АСЛ НУСХАЛАРИ

Хайрулла Исматулла (Хайрулла Ҳикматуллавич Исматуллаев) 1937 йилнинг 16 августида Тошкентда шарқшунос олим оиласида туғилган. Иккинчи жаҳон урушида оиласидан етим қолган Хайрулла қариндошлари қўлида катта бўлган. 1960 йилда Тошкент Чет Тиллар Институтини (ҳозирги Ўзбекистон Жаҳон Тиллари Университети) тамомлайди. 1961 йилда эса Тошкент Давлат Университетининг Туркология факултетида кандидатлик ишини бошлайди.1964-1974 йилларда ушбу даргоҳда дарс беради.
Хайрулла Исматуллаев 1974 йилнинг 14 декабрида Совет ҳукуматига қарши ҳаракатда айбланиб, қамоққа олинади. Тўққиз йил панжара ортида ўтириб, 1983 йилнинг 29 ноябрида озод этилади.
1990 йили АҚШга кўчиб кетган олим  мустақилликка эришган Ўзбекистон ва ўзбек халқи тарихи, маданияти, қадриятлари ҳамда ўзига хослиги билан ғарбликларни таништирган инсонлардан биридир. Дастлаб АҚШдаги Индиана Университетида ўзбек тилидан сабоқ берган, кейинчалик Висконсин университетининг Осиё тиллари ва маданиятлари бўлимида фаолият юритди. АҚШда ўзбек ва инглиз тилларида ўзбек халқи тарихи ва адабиётига оид ўндан зиёд китоб ва юзлаб мақолалар муаллифи. Шунингдек, Марказий Осиё учун катта аҳамиятга эга манбаълар ва ғарбнинг илғор қадриятлари билан ўзбек халқини ошно этган олимлардан бири сифатида ҳам билинади.
Хайрулло Исматуллаев ўзбек ва инглиз тилларида ўзбек халқи тарихи ва адабиётига оид ўндан зиёд китоб ва юзлаб мақолалар, хусусан,»Самоучитель узбекского языка», «Ўзбекча-русча-тожикча сўзлашув»,» Алишер Навоий ҳикматли сўзлари», икки жилдлик «Ўзбек тили»,»Туркистонлик олимлар» ва ўзбекча-инглизча иборалар луғати ва сўзлашув китобларининг муаллифи.
Хайрулла Исматулла 2008 йил 24 августида оламдан ўтган,Висконсин штатининг Медисон шаҳрида, мусулмонлар қабристонида (Highland Memory Gardens) дафн этилган.

КИРИШ

Шеърият мухлисларига маълумки, буюк шоир Чўлпон ҳаёт вақтида “Ўзбек Ёш Шоирлари” (1922) тўпламидан ташқари , “Уйғониш” (1922), “Булоқлар” (1924), “Тонг сирлари” (1926) , “Соз” (1935) номли шеърлар тўпламларини чиқарди ҳамда айрим адабиётшуносларнинг гувоҳлик беришларича, “Жўр” номли шеърлар тўпламини нашрга тайёрлаб, нашриётга топширган бўлган.

Мен узоқ йиллар давомида Чўлпон шеърларини бир ерга тўплаш, ўрганиш ва уларни нашр этиб, ўзбек халқининг ўзига қайтариш орзуси билан яшардим. Ўз Юртимиз Ўзбекистонда буни амалга ошириш мушкул бўлди. Тасаввур этинг: Чўлпон, Абдулла Қодирий, Фитрат ҳамда уларнинг бир қаттор замондошлари, устоз-шогирдлари оқланди, қатоғон даври қораланди-ю, Ўзбекистондаги бирорта кутубхонага бу буюк адибларнинг асарлари қайтадан олиб келиб қўйилмади. Хусусан, Чўлпоннинг ҳаётлиги даврида нашр этилган тўртта шеърий тўпламларидан ҳатто БИТТАСИ ҳам Ўзбекистон кутубхоналарида йўқ.

Ўзбекистон Фанлар академиясининг Тил ва адабиёт институтида ишлаётган давримда, бир куни шу институт Фото лабораториясининг бошлиғи қизиқ бир “янгилик” айтиб қолди: академик Иззат Отахонович Султонов Чўлпоннинг бир неча шеърий тўпламини олиб келиб, шуларни фото нусхасини олиб беришни тайинлабди. Биз дўстимиз, Фото лаборатория мудиридан тез рози бўлишини, бир нусхадан эмас, балки икки нусхадан олишини илтимос қилдик.

Бир кундан кейин келсак, мудир хафа. Сабаби: у китоблардан нусха олаётганда, Иззат Султоновнинг ўзи лабораториядан ташқарига чиқмасдан, мудирга ЧЎЛПОН китобларидан ФАҚАТ бир нусха олишни талаб қилиб ўтирибди. Бу – 1937 йил эмас, ҳатто 1953 йил ҳам эмас, балки 1989 йил эди. Шундан кейин мен бир неча манбаълардан шоир шеърларини топдим, уларни ўрганиш билан банд бўлдим.

Бир йили мени бир гурух ўзбекистонлик зиёлилар билан 25 кунга Венгрияга юборишди. Менинг бу қардош ўлкага бориш иштиёқим кучли эди. Мақсадим Венгрия кутубхоналарида машҳур олим Армений Вамберий 1864 йили Туркистондан олиб кетган асарлар изини қидириш эди. Ўзим билан бирга мен Чўлпон шеърларидан бир тўпини ҳам олган эдим. Биринчидан, ўзим ўқиб юраман, иккинчидан, ўзбек тилини мукаммал эгаллаган, венгриялик шогирдимиз Ева ДОБОШ учун кичик бир совға бўлади, деб ўйлаган эдим. Бир куни Венгриянинг Балатон номли энг катта кўли бўйида Чўлпон шеърларини ўқиб ўтирсам, кимдир ўзбек тилида “Энди билдим, Чўлпон шеърларини қаерда ўқишингизни!”- деса бўладими?! Чўчиб кетдим. Қарасам, Ойбек домланинг рафиқалари профессор Зарифа опа Саидносирова эканлар.

[Зарифа опа билан мени анча олдин кенжа ўғиллари, кимё фанлари доктори ТошДУ домласи Суюнбек Тошмуҳамедов таништирган эди.] Албатта, гап Чўлпон ҳақида бўлди. Шу суҳбатда Зарифа опа Чўлпон билан боғлиқ қизиқ бир воқеани айтиб бердилар.

Кўпчилик билиши керак, Зарифа опа машҳур туркистонлик бой Саидносир Миржалиловнинг қизи бўладилар. Оталари шоир Чўлпон билан ҳам яқиндан таниш бўлганлари боис, шоир тез-тез Саидносир отани йўқлаб, уни кўргани Туркистонга ҳам бориб турган эканлар…

Бир куни, – деб эслайди Зарифа опа,- Чўлпон бизнинг Туркистон шаҳридаги уйимизга келганида, мен расм чизаётган эдим. [Эслатма: Зарифа опа ёшлигида рассомликка қизиққан, кейинчалик кимёгарликка ўқиган.] Чўлпон келиб, ҳол-аҳвол сўрашгач, чизаётган расмимнинг орқа томонига ушбу шеърни ёзди. Зарифа опа Чўлпоннинг бизга номаълум бўлган шеърини ёд айтар эди. Бироздан кейин мен ўзимга келиб, опадан сўрадим: – Зарифа опа, бу шеърни кўчириб олишимга рухсат берасизми?
-Жоним билан, марҳамат ёзинг.
Зарифа опа айтдилар, мен шеърни кўчириб олдим. Бу шеър менинг архивимда сақланар эди.

Америкага келганимдан кейин, 1992 йили Нью Йоркдаги жуда катта Мариетте меҳмонхонасида Халқаро Туркий Дунё Анжумани бўлди. Шу йиғилишда бошқалар қатори мен ҳам “Туркистон Адабиёти Ҳақида Ўйлар” мавзуида маъруза қилдим [Қаранг: Khayrulla H. Ismatulla, Some Thoughts About Turkestan Literature, UMID/HOPE, 1992, No.1, pp.20-24]. Шу маърузага бу шеър ҳам киритилган эди. 1992 йилнинг ўзида менинг маърузам бу шеър билан бирга босилиб чиқди:

Азиз синглим, менинг кўнглим тентакдир,
Шунинг учун умрим бутун эртакдир.
Эртак эмас бир ярамас хаёл денг,
Маним учун, таним учун малол денг.

Хаёл эмас, малол эмас, бу бир туш,
Ҳар нафасни, шу бир пасни унутиш.
Унутамен, йўқ этамен ўзимни,
Ҳеч билмаймен, англолмаймен сўзимни.

1992 йилги Нью Йорк шаҳрида ўтказилган Туркий Халқлар бу йиғилиши СССР парчаланиб кетиши ва унинг қўл остидаги туркий халқлар озодликка чиқиши муносабати билан Туркия бошчилигида ўта катта миқёсда ташкил этилган эди. Жаҳон бўйлаб 800 дан ортиқ делегатлар қатнашганлиги эълон қилинганди.

Мен Чўлпон шеърияти ҳақидаги маърузани инглиз тилида ўқиган бўлсам-да, шоир шеърларини таржима қилмасдан ўзбек тилида ўқиган эдим. Мажлис тугагач, жуда зиёли кийимлардаги хонимлар ва жаноблар менинг олдимга келиб, Чўлпон шеърлари учун ташаккур изҳор қилишиб, “Чўлпон шеърларини ўқиб, сен бизни йиғлатдинг ” дейишган эди.
Мен шунда амин бўлдимки, тоталитар тузум ифлослари шоирни қамашлари ва ҳатто ўлдиришлари мумкин экану, аммо унинг шеъриятини ўлдира олишмас экан. На фақат мен учун, балки ҳақиқат учун қонхўр тўдага қарши курашаётган барча инсоният учун бу жуда муҳимдир.

***

ЧЎЛПОН шеърий асарларининг шоир ҳаётлиги даврида нашр этилган нусхаларини топишга ҳаракат қилдим. Лекин буни Ўзбекистон, Ўрта Осиё муҳитида тўғри инсон ҳалол, йўллар билан амалга ошириши мумкин эмаслигига амин бўлдим.
АҚШга келганимдан кейин, имкони борича кўплаб кутубхона архивларини текшириб, Чўлпон шеърий асарларининг нусхаларини фақат Туркияда топиш мумкинлигига ишондим. Менинг ишончим шунга асосланган эдики, 1922 йилдан бошлаб жуда кўп ёш толиблар илм истаб Германия ва Туркияга борган эдилар. Худди шу 1922, 1924, 1926 йилларда Чўлпоннинг асосий шеърий тўпламлари Тошкентда босилиб чиққан эди. Хорижга ўқишга кетаётган ёшлар эсдалик учун ўша давр буюк шоирининг асарини олмасликлари мумкин эмас эди. Шу оддий мантиққа асосланиб, мен хорижга кетиб, ижтимоий соҳада ўқиган, кейинчалик ишлаган ўзбек ватандошларимизнинг архивларини ўргана бошладим.

Тез орада тахминларим тўғри бўлганлиги исботланди. Тошкентлик ватандошимиз Тоҳир Шокир ўғли Чиғатой ва унинг энг яқин дўстлари архивларида Чўлпон нашр этган учта шеърий китоби ва “Ўзбек Ёш Шоирлари” тўплами топилди. БИРОҚ шоирнинг “Соз” тўпламини Туркия архивларида ҳам топа билмадик. Фикримизча, бу – табиий бир ҳол эди. Бунинг сабаби шу эдики, Чўлпоннинг “Соз” шеърлар тўплами 1935 йилда нашрга берилган, 1935-36 йиллари оз миқдорда сотилган ва кейинчалик барча сонлари КГБ азаматлари томонидан китоб дўконлари, кутубхоналар, шоир мухлислари қўлидан тортиб олинган. 1922-24 йиллари Оврупога ўқишга кетаётган илм толиблари ўзлари билан шоир китобларини ҳам олиб кетишлари мумкин бўлган эди. 1924 йилдан кейин, чет элга чиқиш қийинлашди. Миллий жумҳурриятлардан чет мамлакатларга чиқиш фақат Москва орқали амалга ошириладиган бўлди. Шу чекланишлар туфайли шоирнинг “Соз” шеърлар тўплами Оврупо мамлакатларига, Америкага ва ҳатто Туркияга чиқмай қолган.

Бу тўпламнинг бир нусхасини топиш мақсадида, биз шоирнинг кичик синглиси оиласига мурожаат қилдик. Шу машҳур оиланинг саъйи-ҳаракатлари, ҳукуматнинг қонун чиқарувчи ва қонунни ҳимоя этувчи органларига мурожаати туфайли, бу тўпламнинг бир нусхаси бизгача етиб келди.

“ЎЗБЕК ЁШ ШОИРЛАРИ”
Cho’lponning ilk she’rlar to’plami

1922 йили Тошкентда нашр этилган бу тўпламдан Чўлпоннинг 1919-1921 йиллари ёзилган фақат 14 та шеъри ўрин олган.(1).
Бу шеърлар тўпламига бошқа ўзбек шоирларининг асарлари ҳам киритилганлиги боис, Чўлпоннинг шеърлари тўпламнинг 25-60 саҳифалари ўртасидан ўрин олган.

“Ўзбек Ёш Шоирлари” тўпламига киритилган Чўлпон шеърлари:

[1] Суйғон чоғларда ……………………………………………………..
[2] Гўзал …………………………………………………………………..
[3] Хаёли …………………………………………………………………..
[4] Зарафшон ………………………………………………………………..
[5] Қаландар ишқи …………………………………………………………..
[6] Табиатка ………………………………………………………………….
[7] Уйқу ………………………………………………………………………
[8] Бокуга Шарқ қурултойига кетканда ………………………………………
[9] Парча …………………………………………………………………….
[10] Ёруғ юлдузга …………………………………………………………..
[11] Пўртана ………………………………………………………………….
[12] Тортишув тонги ………………………………………………………….
[13] Шарқ нури ……………………………………………………………….
[14] “Ўзбек қизи” учун ………………………………………………….

СУЙГАН ЧОҚЛАРДА

Гўзалларнинг маликаси экансан,
Буни сенинг кўзларингдан ўқидим.
Ўқидим-да истиқболим қушига
Хаёлимдан олтин қафас тўқидим.

Гунафшалар қулоғимга мадҳингни
Сўзлаб-сўзлаб чарчадилар, битмади…
Аламзада булбул йиғлаб, кечалар
Аламингнинг сўнгин тамом этмади.

Кўзингдаги ҳикоянинг мазмунин
Шоир бўлсам, айтиб-айтиб йиғлардим.
Ўшал, эски жароҳатли қалбимни
Сатрларнинг наштари-ла тилардим.

Хаёлимнинг қип-қизилдан кийинган
Парилари, ҳурларини кўрдингми?
Аламимдан гуллар эккан йўллардан
Коинотга ҳаёт сочиб юрдингми?

Йўлларингда шеър айтса сўлган барг,
Қулоғимга мусиқалар келтирур.
Қачон сенинг мусиқали овозинг
Сенинг мени суйганингни билдирур?

1921 йил.

ГЎЗАЛ

Қоронғу кечада кўкка кўз тикиб,
Энг ёруғ юлдуздан сени сўраймен.
Ул юлдуз уялиб, бошини букиб,
Айтадир: “Мен уни тушда кўрамен,
Тушимда кўрамен – шунчалар гўзал,
Биздан-да гўзалдир, ойдан-да гўзал!”

Кўзимни оламен ой чиққан ёқға,
Бошлаймен ойдан-да сени сўрмоқға.
Ул-да айтадир: “Бир қизил яноқға
Учрадим тушимда, кўмилган оқға.
Оқға кўмилганда шунчалар гўзал,
Мендан-да гўзалдир, кундан-да гўзал!

Эрта тонг шамоли сочларин ёйиб,
Ёнимдан ўтганда сўраб кўрамен.
Айтадир: “Бир кўриб, йўлимдан озиб,
Тоғ ва тошлар ичра истаб юрамен!
Бир кўрдим мен уни – шунчалар гўзал,
Ойдан-да гўзалдир, кундан-да гўзал!”

Ул кеткач, кун чиқар ёруғлик сочиб,
Ундан-да сўраймен сенинг тўғрингда,
Ул-да уятидан бекиниб, қочиб,
Айтадир: “Бир кўрдим тушдамас, ўнгда,
Мен ўнгда кўрганда шунчалар гўзал,
Ойдан-да гўзалдир, кундан-да гўзал!”

Мен йўқсил не бўлиб уни суйибмен?!
Унинг-чун ёнибмен, ёниб куйибмен.
Бошимни зўр ишга бериб қўйибмен.
Мен суйиб… мен суйиб кимни суйибмен?
“Мен суйган суюкли шунчалар гўзал,
Ойдан-да гўзалдир, кундан-да гўзал!”

Тошкент, 1919 йил, Феврал.

ХАЁЛИ

Кўнглимдаги* муҳаббатнинг учқунин
Хаёлимнинг бир бурчида беркитдим.
Ул учқуннинг кучлигидан сийнамда
Ҳеч тузалмас, оғир яра бор этдим.

Қулоғимга “Ол бахт!” деб эшитилган
Азонларни шайтоний деб ўйладим,
Шунинг учун бахт берган малакка
Турли-турли афсоналар сўзладим….

Сочларини ўйнаб туриб эшитди
Ва дедиким: “Афсоналар беҳуда!”
Бул сўзлари қулоғимға етишди:
“Оқдим,- дедим,-қонли, зардобли сувда…”

“Оқ-оқ,- деди афсоналар султони, –
“Сенинг тахтинг, бахтинг унда кутадир;
Ул зардобли, қонли сувлар остида
Қора кийган жонинг жилва этадир.”

Кет, эй шайтон, босинқирадим… қўрқамен:
Кет-кет. Қилич синган, қалқон тешилган.
Кўрасанми? Мен эзилган ётамен,
Устимга-да бало тоғи йиқилган.

Сўнгги нафас, охирги дам, эй малак,
Кел, бир қара, сўнгра йиқилсун фалак.

Тошкент, 1920 йил, июл.

ЗАРАФШОН

Сафар эсдалиги

Кўз олдимда оқиб ёткан Зарафшон,
Ёш боладек эркалайдир, ўйнайдир.
Ҳовлиқма ҳам бўлса ўзи, кўп чаққон,
Унча-мунча тўсиқларни қўймайдир.

Катта-кичик тошлар бўлса йўлида,
Ҳеч қурамай* судраб кетар илгари.
Ким биладир, жон топширмиш қўлида,
Ҳазил-ҳазил билан қанча ёш-қари?..

Унинг ўзи шу ўйноқи қилиғи,
Шу ҳовлиқма одати-ла кўп қўрқинч,
Сувларининг нозли қиздек силлиғи
Кўп танларни ағдарарлик катта куч!..

Ундан қўрқинч унинг ўткарганлари,
Салтанатлар, қонлар, улуғ тарихи.
Сийнасида бўғиб ўлдирганлари,
Кўп жонларнинг инграйиши ва оҳи!

Тарихининг қанотлари сўнг йиллар
Аллақандай қора ранг-ла бўялмиш.
Ёнларида яшагувчи кўп еллар
Қора ёзмиш қозиғига суялмиш…

Шўх-шўх оқиб, юрагида яширинча
Тарихларни, асрларни қарғамиш.
Билармикин, ўз умрида ул қанча
Яхши эрлар ёд этмиш-да, алқамиш?

Ай, Зарафшон, ўйнаб-кулиб оқа бер,
Мазлумларнинг юрагини ёқа бер…

1920 йил, Август, Самарқанд.

ҚАЛАНДАР ИШҚИ

(Эски тартибда)

Муҳаббатнинг саройи кенг экан, йўлни йўқотдим-ку,
Асрлик тош янглиғ бу хатарлик йўлда қотдим-ку*.
Карашма денгизин кўрдим, на нозлик тўлқини бордир,
Ҳалокат бўлғусин билмай қулочни катта отдим-ку.
Ажиб дунё экан бу ишқ дунёси, аё дўстлар,
Бу дунё деб у дунёни баҳосиз пулга сотдим-ку.
Унинг гулзорида булбул ўқиб қон айлади бағрим,
Кўзимдан ёшни жо айлаб, аламлар ичра ботдим-ку.
Қаландардек юриб дунёни кездим, топмайин ёрни
Яна кулбамга қайғулар, аламлар бир-ла қайтдим-ку.
Муҳаббат осмонида гўзал Чўлпон эдим, дўстлар,
Қуёшнинг нурига тоқат қилолмай ерга ботдим-ку.

Боку, 1920 йил.

ТАБИАТКА

(Саид Али Хўжага бағишлаб)

Кел, малак, кел, кел, пари, кел, кел, ўпай бир эркалаб,
Кел, қуёш чиққунча ўптир… кел, кел ўпай бир эрталаб!
Кел, қучоқлай, кел қўлингни, бармоғингни бир кўрай,
Кел, кўзингга кўз солай, кел, кўрай, сўнгра ўлай…
Келма, келма, эй пари, сен, танларинг нурдир сенинг,
Танларинг нур, юзларинг нур, тенгларинг ҳурдир сенинг…
Ёқти ойлардан қуйилган ёғдулардандир танинг,
Кўк юзида барча юлдузлар суюнчингдир сенинг…
Кўланкангдир – боқчаларга турли гулларни сочар,
Кўз қарашингдир сенинг, элга саодатлар очар…
Ўйнашингдир – ўйноқи юмшоқ шамолни қўзғатар,
Тўхташингдир – дунёда барча ҳаётни тўхтатар.
Сўзлашингдир– боқчаларда барча қушни сайратар,
Бир табассум қилмоғингдир – барча жонни яйратар,
Куйлашингдир – уйқуда қотган жаҳонни ўйнатар.
Уйқудан турган жаҳон ул куч биландир, тўй этар…
Қайғуриб қолган чоғингдир, барча жонлар қайғурар.
Ҳар томонда қайғу, ҳасрат, ҳар азиз жон оҳ урар.
Кўк юзини қоп-қора, машъум булутлардир ўрар,
Ул булутлар устига отдек миниб девлар чопар.
Ҳар уришда қамчини ўтлар ёнар, чақмоқ чақар.
Ул булутлар чопсалар девлар билан осмон бўйи,
Унда бошланса жин, алвасти ва шайтонлар тўйи
Кўк гўзалдир, сел ёғар, дўллар қучар, тўфон босар,
Қум кўчар… Тоғлар қадар қумлар кўчар… йўлни тўсар…
Зўр денгизлар наъра тортар… жон сўрар тўлқин чопар.
Катта тўлқинлар келар-да, майда тўлқинлар қочар…
Майда тўлқинлар “ўлим” рақсин этарлар куйлашиб,
Сўнгра қирғоққа чиқарлар жонлиларни йўқлашиб,
Келма-келма… мен фақир… бечора… йўқсил бир киши.
Мен каби йўқсил кишиннг ёғдуларда не иши?…

1920, Апрел 29.

УЙҚУ

(“Бормаймен деди” куйига)

Жим туринг, шовқинламанг, уйқу ичида ул пари,
Юрма, тек тур, эй шамол, юрсанг-да юр, бироз нари!
Кўкда бир тўп қиз-малак уйқу куйини бошлади.
Илгари чалган тирик, жонли куйини ташлади.
Бош учида айланар бир тўп фаришта жимгина;
Кўк элининг тангриси – ой ҳам қарайдир тинчгина.
Ул олос кўзлар юмулган… куйни ёндиргачгина,
Кўп гўзал кўзларни юмдиргач, уялдиргачгина…
Чарчаган, толган, умидсиз кўзларим тўймай қарар,
Ҳар қарашда кўнглима минг турли ўйларни солар…
Бу ётиш, бу уйқу, бу қандай ширин, қандай гўзал,
Жонланар, юз кўрсатар синган ва ясанган амал.
У ётиш, уйқу на ерда, на хаёлий кўкда бор,
Бу гўзал сирли томоша менда, мен ўксукда бор.
Жим туринг. Шовқинламанг, уйқу ичинда ул пари,
Кўзларим тўймай қарар, борлиқ кўринма, тур нари…

Тошкент, 1921, Феврал.

БОКУГА ШАРҚ ҚУРУЛТОЙИГА КЕТКАНДА

Йўлимизда чўллар, сувлар, денгизлар,
Босувчисин таниб бўлмаслик излар,
Шул изларни босиб, денгизлар кечиб,
Буюк амал билан борамиз бизлар!
Юракдаги сақлаб борган амаллар,
Йўллардаги денгизлардан улуғроқ;
Эзилганлар тилак тилар бу йўли
Аввалгидан тўлуғроқ.
Маҳкам қилиб боғланилган камарлар…
Шарқнинг эски чигалини ечайлик.

1920 йил, 10 Август, Тошкент.

ПАРЧА

Мақтадим, кўкка кўтардим сизни мен,
Энди менга сизга етмаклик қийин.
Мақтамоқға бир киришгач мақтайин,
Тўхтасам, сўнгги тинимда тўхтайин!…

1920 йил.

ЁРУҒ ЮЛДУЗГА

(Ҳазар эсдалиги)

Гўзал юлдуз, нурли юлдуз, тез сўзла.
Оталарнинг тарихдаги хатосин,
Шул хатодан осуфланиб товларнинг
Эл кўксида сурган ишрат, сафосин.

Сўзла, англат ўтгандаги турмушнинг
Бутун қонли, шонли, жонли ерларин.
Кўз олдимда жилваланур юрт учун
Жонлар бериб, қонлар тўккан ерларинг.

Ўйнат, қўзғат, тўлқинлантир, ҳовлиқтир
Кенг Ҳазарнинг кўм-кўк, юмшоқ сувларин,
Сўзлаттириб, чарчат, ҳорсин, чарчасин,
Тери оқсин, кўкка чиқар буғларин.

Кўпиклантир, майда, оппоқ кўпикдан
Кўйлак кийдир, ясантир сув бетларин,
Ул сувлар-ла пардоз қилдир, кийинтир
Тоғли, тошли қирғоқларин, четларин.

Нега жимсен, нега жавоб бермайсен,
Нега кўзинг қизаринди, ёшланди?
Нега юзинг сўлган каби юмшарди?
Нега сенда бир талваса бошланди?

Биламен мен, сўзламайсен шунинг-чун –
Сўзлайдирган яхши сўзинг йўқ эрур.
Оғиз очсанг, йўқсил элни эзмакка,
Қон қилмоққа ҳасратларинг кўп эрур.

Майли, майли, қандоқ аччиқ бўлса ҳам,
Тўғри сўзни яширмасдан сўзлай бер,
Ҳар қанчалар юрак ёрғич куй бўлса,
Ботир бўлиб секингина куйлай бер.

Ўтганларнинг заҳари ҳам бу кунда
Кўнгилларга тегмай ўтар кабидир.
Кечмишларнинг йиғиси ҳам шу кунда
Йўқсил дилни суюнтирар кабидир.

Фалокатлар кўрган ота-боболар
Истиқболнинг қимматини билмаган.
Эл ва юртни сақлар учун сўнг хонлар
Тузуккина чора, тадбир қилмаган.

Биз, йўқсиллар, бошқаларга қул бўлиб,
Чет оёқлар томонидан эзилдик.
Ҳар ярамас, ҳар бузуқнинг тагида
Алам ортган, жабр кўрган биз эдик.

Етар, бўлди. Мени гапга солдинг-да,
Ўзинг унда тинглабгина турасан:
Яна, тағин таъсирланиб сўзимдан,
Оҳ-воҳ қилиб, ўзни ҳар ён урасан.

Сўзла, сен-да тилларингни ўйнатиб,
Эски алам ичра бизни олиб бор.
Яширин ётган пардаларни, зулматни
Қараб турма, нуринг билан йирт-юбор.

Ялинтирма, бошқаларга ялинган
Каби сен хам ялинтирмоқ истайсен,
Эзилганни эзишликка сен, гўзал.
Озроқ шарм, озроқ ҳаё қилмайсен?

Сўзла, англат, гўзал юлдуз, тез сўзла,
Мен-да сенингдек чиройли сўйлармен.
Ҳазардаги кўпикларга бирлашиб,
Сени мақтаб ширин куйлар куйлармен.

Оғиз очдинг, товшинг келди, эй юлдуз,
Сўзла, сўзла, ёт киши йўқ, иккимиз…

Баҳри Ҳазар, 19 Август, 920 йил.

ПЎРТАНА

Пўртана қўзғалди, пўртана юрди,
Пўртана ўзини қирғоққа урди.
Пўртана олдида бир кема кўрди;
Ичида зич одам… ўйнатди, сурди.

Ул кучли, ул ботир, ул қўрқмас, юраклик,
Ул мағрур, керилган ҳам мажнун, ҳовлиқма,
Фарёд дер қирғоқлар ундан, шу туғролик –
Шаҳардек кемалар унга бир луқма…

Ул ўзи қон ичар, қон олур бўлса-да,
Бағрида севгиси кучли,
Бақириб, ўкириб, югуриб юрса-да,
Гўзални суювга ўчли…

Сув қизи:
Чиройли, сочлари қоп-қора,
Бўйнидан сочилган, тарқоқ,
Кўзлари дил тортар, четроқдан бир қара.
Илиндинг… раҳмсиз ул тузоқ…

Кўзлари кийикни кўр қилди кўрмадинг,
Сўзлари – булбулни тутқин;
Юзлари ойларни ботирди билмадинг,
Булутлар остига қочиб кирди кун!

Ана шул гўзални, ана шул малакни
Йўқ , янглиш… фалакни,
Пўртана кўксида сақлар,
Ерлар сарф этар ғайратни, амакни
Иш қилиб малакни,
Йўқ… жаҳон, фалакни
Оқ кўпик ичида оқлар.

Баъзида ҳисобсиз оқ кўпик ичига
Султондек тутқизар уни,
Дам кўкка ирғитиб, дам тортар кўксига.
Шу йўлда ўйнатур қизни,
Кулдириб у нурли юзни.
Суйдириб у оҳу кўзни,
Қул қилиб сизни ҳам бизни…

Кўпиклар… у оппоқ, саноқсиз кўпиклар
Юлдуздек жимирлаб туралар,
Кўпиклар… у кичик, чиройлик кўпиклар
Ошиқнинг кўнглидан уралар…

Қичқирар, бўкирар, бўкирар йўлбарсдек,
Югурар, секирар, отилур девдек.
Олдида ҳеч тўсиқ. Ҳеч моне қўймасдек
Интилар… ўнг-сўлни кўрмай…

Кўтарса бошини, кўкларга тегадир.
Булутлар, чақмоқлар даҳшатда,
Эгса ул бўйнини, кўп вақт эгадир,
Сув тегин кўрасан даҳшатда.

Жонворлар қўрқадир… даҳшатда титрайдир.
Балиқлар ўлимни куталар.
Кучлиги кучсизни ютмайдир, ситмайдир.
Қўрқудан оғулар юталар…

Денгиз тинч, қўрқув йўқ. Қиёмат ухлайдир.
Пўртана жим-житдир уйда.
Шамолни пўртана қўзғатмай сақлайдир
Қўзғалмоқ деган сўз йўқ унда.

Бу – маҳшар, қиёмат, пўртана. Тўлқинлар –
Ҳаммаси йўқсилнинг кўнглида.
Бир дамда дунёни куйдирур вулқонлар
Ожизнинг у ўтли дилида…

Ўйна, эй тўлқинлар, пўртана даҳшат сол.
Қирғоқлар титрасин, қўрқиб,
Кўк юзи; ер ости тинч бўлса – ваҳшат сол
Дарёдан сув ташлаб, пуркаб.

Бу менинг кенг кўнглим ғавғони, жанжални,
Тўполон, қўзғалиш, чувалаш,
Исёнли, тўфонли
Суядир; шунинг-чун дунёни, жаҳонни,
тоғ ва тош
Ҳаммасин ағдармоқ истайдир,
ёнадир, куядир…

Ўйнат, эй, пўртана, тўхтатма, қувват ол.
Чоғ’ келгач, эриниб ётма, ухлама,
бўлмасин йўқлама.
Кўп эзган душмандан,
паст ёндан
Ўчни ол, ўчни ол, ўч ол!…

Тошкент, 1920 йил, май.

ТОРТИШУВ ТОНГИ

Енгган қўшин бошлиғидек гердайиб
Ботган қуёш булутларнинг остидан
Бош кўтариб чиқмоқ учун тириша.
Шунинг учун бери ёқда иржайиб
Кулишурлар.
Унга қарши, қаршидан
Йиғлов, сиқтов, товуш, ғавғо, хархаша.

Суюнингиз:
кўпдан бери зиндонда
Қуёш кўрмай, захлаб қолган кўнгиллар.
Чиқар кунлар етди сизга ундан-да,
Мунда ечиб юборилган тугунлар.

Қайғурингиз:
Кишанларни ясовчи
усталар.
Бошқаларни тубанлар деб атовчи
хўжалар,
Сизнинг учун ёз бошининг қоридек
Эрув кунлар келадир,
Сизнинг учун алвастининг зоридек
йиғлар кунлар келадир…
Чиқадирган қуёшни сиз беҳуда
Этак билан тўсмоқ учун тиришманг,
Ахмоқ бўлиб Азроилнинг олдида
Жон талашинг, то ўлгунча беришманг.

Тошкент, 1920 йил, Октябр.

ШАРҚ НУРИ

(Мулла Нур Воҳидов руҳига)

Сўнг даврда йўқсул Шарқнинг тарихи
Бир бет бўлсун, оқ сатрни кўрмади.
Дунё тарихини ёзған муаррих
Яхшиликға қаламини бурмади.

Шарқнинг қайси бурчагини қарасанг,
Йўқлик, ўлим, зулм, қарғиш кўрардинг.
“Томуғ’” деган сўзни билмак истасанг,
Шарқни бошдан оёққача юрардинг.

Бир замонлар ер юзинда ўз бошли
Улуғ, шонли маданият туғдирган
У гўзал Шарқ, ширин тупроқ сўнг замон
Бўлди четлар панжасида кўз ёшли…

Унинг бундай қизғаничли ҳолига
Ҳар кимдан кўп қон йиғлаган сен эдинг.
Уни эзғон йиртқич қўлли маъзинга
Сен улуғ ёв, сен муяссам кин эдинг.

Инсонликға саодатнинг бирдан-бир
Тўғри йўлни кўрсаткучи Марксди:
Бироқ Шарққа қутулишнинг йўлини
Кўрсаткувчи улуғ доҳий сен эдинг.
Сендек киши Шарқ элига тансиқди.

Пок сийнангга ўқ отгувчи душманлар,
Ўйламаки, бир ўзингнинг душманинг,
У душманлар бутун Шарқнинг душмани,
Кўпдан ичиб келган қонларин унинг.

Кун ҳам Шарқдан, ой ҳам Шарқдан чиқадир,
Бироқ бир сен Ғарбда чиқдинг ва ботдинг;
Шунинг учун меним шарқлик руҳимда
Ажиб мудҳиш, қўрқунч туйғу уйғотдинг!

Шарқнинг куни кирса булут остига,
Сенинг сўнук кунларингни ўйлайман;
Ботиб борган ойга қараб: “Ай, йўқсил,
У улуғ нур сенмасму?”- деб сўраймен.

Эҳтимолдир, сени ҳар бир нарсадан
Азиз кўрган, у сен суйган йўқсил Шарқ,
Руҳларингни ой ўрнига қўйгандир,
Балки бизнинг кўзларимиз қилмас фарқ…

Меним шарқлик кўзим сенинг руҳингни,
Шарқнинг ҳар бир бурчагида кўрадир;
Тўғри, сенинг у шарқсуяр руҳларинг
Алжумларда, саробларда юрадир.

Энди ундан учиб ўтди Мисрнинг
Сирлар тўлиб оққан Нили бўйига;
Нилни бўйлаб келиб, кирди у руҳинг.
Фаллоҳларнинг* қашшоқларча тўйига,

Ундан ўтиб Суриянинг Шомига
Аср кўрган кўчаларни айланди.
Шу минутда Ҳимолоё тоғида
Ҳинд қизига йигитликка сайланди.

Кеча кўрдим уни; будда ёнида
Риёзатнинг фойдасини ўқурди,
Ўткан куни Нишопурда – боқчада
Ҳайём билан ишқий шеър тўқурди.

Ўткан ҳафта Чин-мочиннинг юртида
Конфутсиу** фалсафасин эшитди.
Бу ҳафтада Эрон бориб зардаштга***
Нича**** билан қалайсиз деб тегишди…

Ҳиндистонда Бедил билан юрганин
Меним шарқлик кўзим аниқ кўрмишди.
Аламутнинг***** тепасида юрганда
Меним руҳим орқасида юрмишди…

Шунинг учун суяр сени бутун Шарқ.
Сен Шарқмисан, Шарқ сенмидир била фарқ******.

1918.

“ЎЗБЕК ҚИЗИ” УЧУН

(Усмонлича)*

Гўруёрум: Ҳер бир элинг гогунде,
Йилдузлари парил-парил янриёр,
Йилдизларинг ере сачан нурини
Ҳер бир инсан иче-иче каниёр.

Гулшан йў ки кадин гули ачмасун.
Бакча йўқ ки кадин булбул отмесин.
Ер йўқки кадин иси сачмасун.
Гонгул йўқки кадин мафтун этмасун.

Хер миллетинг гулшанида гуллари
О миллетинг кадинлери, кизлари:
Хер миллетинг хақ суйдиги бир ёлу
Кадинлигин басмиш олан изидир.

Ҳич миллетда кадинларин о гўзел
Чеҳрелери перделере гирмиёр.
Ҳич миллетде ………** хаъин ел
Кадинлара ғазаб ила эрмиёр.

Ҳер нерейе гирдим исем: каршимда
Кадинлари ачик юзде булурум;
Хатирларим: Капахдир юрдумда,
Ўзбек кизи кайғулара доларим,
Боғулурум
Ўлурум…
Сияҳ перде билир мисин? – О алчак
Эски дуня сени бизе биракмиш.
Эркли олан кадинларин башина
Дин исминден эсирлиги о тақмиш.

Кўз алдинда эски дуня о буюк
Салтанати шевкет иле ўлиёр.
Ўлмесине иблислердир ағлаян
Мелеклерсе гўк юзинде гулуёр.

Сен де онунг мирасисин эй перде,
Каламазсин азад олан бу ерде,
Анд ичрим: Эсир Ўзбек киз ичун,
Шимде бурда ялниз мезар сенингчун.
Бир мезар ки, ташлариндан яш дамлар
Таш ичинде Ўзбек кизи – хеп ағлар.

1920 йил Август, Баку.

ИЗОҲЛАР:

Қисқартмалар:

Ҳ. Узб. = Colpan’in Siirleri. Metin Aktarma. Inceleme. Dr. Huseyin Uzbay,
Ankara, 1994
О.Ш. = Чўлпон, Яна Олдим Созимни, Масъул мухаррир ва сўзбоши  муаллифи – Озод Шарафиддинов. Тошкент, Ғафур Ғулом  номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1991.

«ЎЗБЕК ЁШ ШОИРЛАРИ»

1. О.Шарафуддинов «Ўзбек Ёш Шоирлари» 1920 йили нашр қилинади… Шу тўпламда Чўлпоннинг ўн учта шеъри берилган,” деган маълумот беради [Қаранг: Яна олдим созимни, Тошкент, 1991, 10 бет.].

* О. Ш. нашридаги бу сўз «шеър айтса» деб берилган [Қ.: Ўша нашр,405 бет].

«Хаёли»
* «Яна олдим созимни» да «кўнгилдаги» деб берилган [Қаранг: ўша нашр, 387 бет].

«Зарафшон»
* қурамай – илтифот қилмай [Шоир изоҳи],

«Қаландар ишқи»
Бу шеърнинг Хусейин Ўзбай нашрида «қолдимку» деб берилган [Қаранг;
Cолпанъин Сиирлери. Метин Актарма. Анкара, 1994, 476 бет].

«Шарқ нури»
* фаллоҳ – Миср фаллоҳи [Шоир изоҳи].
** Хитойдаги машҳур дин [Шоир изоҳи].
*** машҳур зардушт ҳоким [Ношир изоҳи].
**** Нича – машҳур олмон файласуфи [Ношир изоҳи].
***** Аламут – Исмоилия масъҳабининг асосчиларидан бири Ҳасан Саббоҳ қалъаси
[Ношир изоҳи].
****** била фарқ – фарқи йўқ, фарқ етилмайди.

«Ўзбек қизи» учун ”
(Усмонлича)*
* Бу шеър Усмонли турк тилида ёзилганлиги сабабли, ўзбек алифбосида бўлмаган айрим туркча харфларни шу кунларда ишлатилаётган харфлар бирикмаси билан алмаштириб ифодаладик, [Масалан, ч, ш].

** Бир сўз шу ўринда яхши ўқилмайдиган ҳолга келиб қолган.

Нашрга тайёрловчи ва изоҳлар муаллифи: Хайрулла Ҳ. Исматулла. АҚШ. 2008 йил.

   Alisher Nazarning xonanda Botir Qodirov «Jim turing» qo’shig’ida bir so’zni noto’g’ri ijro etgani haqida yozgan mulohazasi tufayli jiddiy bahs boshlandi. Qo’shiqqa asos bo’lgan she’r buyuk shoir Abdulhamid Cho’lponniki ekani va she’rdagi ayrim so’zlar ma’nosi haqidagi fikrlar bahsni yanada ham qizdirdi. Shaxsan meni she’rdagi birgina «olos» so’zining ma’nosini anglashga bo’lgan qiziqish shoir hayotlik davrida nashr etilgan she’riy to’plamlarning asl nusxalariga diqqat etishimni talab qildi.
    Bugun atoqli o’zbek olimi Xayrulla H. Ismatullaevning Cho’lpon she’rlarining asl nusxalari masala xususida yozgan ilk maqolasi va Cho’lponning 1922 yilda nashr etilgan «O’zbek yosh shoirlari» to’plamidagi she’rlarini sizga taqdim etmoqdamiz.

XAYRULLA. ISMATULLA
SHOIR HAYOTLIK DAVRIDA NASHR ETILGAN SHE’RLAR
TO’PLAMLARINING ASL NUSXALARI

Xayrulla Ismatulla (Xayrulla Hikmatullavich Ismatullaev) 1937 yilning 16 avgustida Toshkentda sharqshunos olim oilasida tug’ilgan. Ikkinchi jahon urushida oilasidan yetim qolgan Xayrulla qarindoshlari qo’lida katta bo’lgan. 1960 yilda Toshkent Chet Tillar Institutini (hozirgi O’zbekiston Jahon Tillari Universiteti) tamomlaydi. 1961 yilda esa Toshkent Davlat Universitetining Turkologiya fakultetida kandidatlik ishini boshlaydi.1964-1974 yillarda ushbu dargohda dars beradi.Xayrulla Ismatullaev 1974 yilning 14 dekabrida Sovet hukumatiga qarshi harakatda ayblanib, qamoqqa olinadi. To’qqiz yil panjara ortida o’tirib, 1983 yilning 29 noyabrida ozod etiladi.
1990 yili AQShga ko’chib ketgan olim yangi mustaqillikka erishgan O’zbekiston va o’zbek xalqi tarixi, madaniyati, qadriyatlari hamda o’ziga xosligi bilan g’arbliklarni tanishtirgan insonlardan biridir. Dastlab AQShdagi Indiana Universitetida o’zbek tilidan saboq bergan, keyinchalik Viskonsin universitetining Osiyo tillari va madaniyatlari bo’limida faoliyat yuritdi. AQShda o’zbek va ingliz tillarida o’zbek xalqi tarixi va adabiyotiga oid o’ndan ziyod kitob va yuzlab maqolalar muallifi. Shuningdek, Markaziy Osiyo uchun katta ahamiyatga ega manba’lar va g’arbning ilg’or qadriyatlari bilan o’zbek xalqini oshno etgan olimlardan biri sifatida ham bilinadi.Xayrullo Ismatullaev o’zbek va ingliz tillarida o’zbek xalqi tarixi va adabiyotiga oid o’ndan ziyod kitob va yuzlab maqolalar, xususan,»Samouchitel` uzbekskogo yazika», «O’zbekcha-ruscha-tojikcha so’zlashuv»,» Alisher Navoiy hikmatli so’zlari», ikki jildlik «O’zbek tili»,»Turkistonlik olimlar» va o’zbekcha-inglizcha iboralar lug’ati va so’zlashuv kitoblarining muallifi.
Xayrulla Ismatulla 2008 yil 24 avgustida olamdan o’tgan,Viskonsin shtatining Medison shahrida, musulmonlar qabristonida (Highland Memory Gardens) dafn etilgan.

KIRISH.

She’riyat muhlislariga ma’lumki, buyuk shoir Cho’lpon hayot vaqtida “O’zbek Yosh Shoirlari” (1922) to’plamidan tashqari , “Uyg’onish” (1922), “Buloqlar” (1924), “Tong sirlari” (1926) , “Soz” (1935) nomli she’rlar to’plamlarini chiqardi hamda ayrim adabiyotshunoslarning guvohlik berishlaricha, “Jo’r” nomli she’rlar to’plamini nashrga tayyorlab, nashriyotga topshirgan bo’lgan.
Men uzoq yillar davomida Cho’lpon she’rlarini bir yerga to’plash, o’rganish va ularni nashr etib, o’zbek xalqining o’ziga qaytarish orzusi bilan yashardim. O’z Yurtimiz O’zbekistonda buni amalga oshirish mushkul bo’ldi. Tasavvur eting: Cho’lpon, Abdulla Qodiriy, Fitrat hamda ularning bir qattor zamondoshlari, ustoz-shogirdlari oqlandi, qatog’on davri qoralandi-yu, O’zbekistondagi birorta kutubxonaga bu buyuk adiblarning asarlari qaytadan olib kelib qo’yilmadi. Xususan, Cho’lponning hayotligi davrida nashr etilgan to’rtta she’riy to’plamaridan xatto BITTASI ham O’zbekiston kutubxonalarida yo’q.

O’zbekiston Fanlar akademiyasining Til va adabiyot institutida ishlayotgan davrimda, bir kuni shu institut Foto laboratoriyasining boshlig’i qiziq bir “yangilik” aytib qoldi: akademik Izzat Otaxonovich Sultonov Cho’lponning bir necha she’riy to’plamini olib kelib, shularni foto nusxasini olib berishni tayinlabdi. Biz do’stimiz, Foto laboratoriya mudiridan tez rozi bo’lishini, bir nusxadan emas, balki ikki nusxadan olishini iltimos qildik.
Bir kundan keyin kelsak, mudir xafa. Sababi: u kitoblardan nusxa olayotganda, Izzat Sultonovning o’zi laboratoriyadan tashqariga chiqmasdan, mudirga CHO’LPON kitoblaridan FAQAT bir nusxa olishni talab qilib o’tiribdi. Bu – 1937 yil emas, xatto 1953 yil ham emas, balki 1989 yil edi.
Shundan keyin men bir necha man’balardan shoir she’rlarini topdim, ularni o’rganish bilan band bo’ldim.

Bir yili meni bir guruh o’zbekistonlik ziyolilar bilan 25 kunga Venrgiyaga yuborishdi. Mening bu qardosh o’lkaga borish ishtiyoqim kuchli edi. Maqsadim Vengriya kutubxonalarida mashhur olim Armeniy Vamberiy 1864 yili Turkistondan olib ketgan asarlar izini qidirish edi. O’zim bilan birga men Cho’lpon she’rlaridan bir to’pini ham olgan edim. Birinchidan, o’zim o’qib yuraman, ikkinchidan, o’zbek tilini mukammal agallagan, vengriyalik shogirdimiz Yeva DOBOSH uchun kichik bir sovg’a bo’ladi, deb o’ylagan edim. Bir kuni Venriyaning Balaton nomli eng katta ko’lida Cho’lpon she’rlarini o’qib o’tirsam, kimdir o’zbek tilida “Endi bildim, Cho’lpon she’rlarini qayerda o’qishingizni!”- desa bo’ladimi?! Cho’chib ketdim. Qarasam, Oybek domlaning rafiqalari professor Zarifa opa Saidnosirova ekanlar.
[Zarifa opa bilan meni ancha oldin kenja o’g’illari, kimyo fanlari doktori ToshDU domlasi Suyunbek Toshmuhamedov tanishtirgan edi.] Albatta, gap Cho’lpon haqida bo’ldi. Shu suhbatda Zarifa opa Cho’lpon bilan bog’liq qiziq bir voqeani aytib berdilar.

Ko’pchilik bilishi kerak, Zarifa opa mashhur turkistonlik boy Saidnosir Mirjalilov- ning qizi bo’ladilar. Otalari shoir Cho’lpon bilan ham yaqindan tanish bo’lganlari bois, shoir tez-tez Saidnosir otani yo’qlab, uni ko’rgani Turkistonga ham borib turgan ekanlar…
Bir kuni, – deb eslaydi Zarifa opa,- Cho’lpon bizning Turkiston shahridagi uyimizga kelganida, men rasm chizayotgan edim. [Eslatma: Zarifa opa yoshligida rassomlikka qiziqqan, keyinchalik kimyogarlikka o’qigan.] Cho’lpon kelib, hol-ahvol so’rashgach, chizayotgan rasmimning orqa tomoniga ushbu she’rni yozdi. Zarifa opa Cho’lponning bizga noma’lum bo’lgan she’rini yod aytar edi. Birozdan keyin men o’zimga kelib, opadan so’radim: – Zarifa opa, bu she’rni ko’chirib olishimga ruxsat berasizmi?
Jonim bilan, marhamat yozing.
Zarifa opa aytdilar, men she’rni ko’chirib oldim. Bu she’r mening arxivimda saqlanar edi.

Amerikaga kelganimdan keyin, 1992 yili Nyu Yorkdagi juda katta Mariette mehmonxonasida Xalqaro Turkiy Dunyo Anjumani bo’ldi. Shu yig’ilishda boshqalar qatori men ham “Turkiston Adabiyoti Haqida O’ylar” mavzuida ma’ruza qildim [Qarang: Khayrulla H. Ismatulla, Some Thoughts About Turkestan Literature, UMID/HOPE, 1992, No.1, pp.20-24]. Shu ma’ruzaga bu she’r ham kiritilgan edi. 1992 yilning o’zida mening ma’ruzam bu she’r bilan birga bosilib chiqdi:

Aziz singlim, mening ko’nglim tentakdir,
Shuning uchun umrim butun ertakdir.
Ertak emas bir yaramas xayol deng,
Manim uchun, tanim uchun malol deng.

Xayol emas, malol emas, bu bir tush,
Har nafasni, shu bir pasni unutish.
Unutamen, yo’q etamen o’zimni,
Hech bilmaymen, anglolmaymen so’zimni.

1992 yilgi Nyu York shahrida o’tkazilgan Turkiy Xalqlar bu yig’ilishi SSSR parchalanib ketishi va uning qo’l ostidagi turkiy xalqlar ozodlikka chiqishi munosabati bilan Turkiya boshchiligida o’ta katta miqyosda tashkil etilgan edi. Jahon bo’ylab 800 dan ortiq delegatlar qa tnashganligi e’lon qilingandi.
Men Cho’lpon she’riyati haqidagi ma’ruzani ingliz tilida o’qigan bo’lsam-da, shoir she’rlarini tarjima qilmasdan o’zbek tilida o’qigan edim. Majlis tugagach, juda ziyoli kiyimlardagi xonimlar va janoblar mening oldimga kelib, Cho’lpon she’rlari uchun tashakkur izhor qilishib, “Cho’lpon she’rlarini o’qib, sen bizni yig’latding ” deyishgan edi.
Men shunda amin bo’ldimki, totalitar tuzum ifloslari shoirni qamashlari va xatto o’ldirishlari mumkin ekanu, ammo uning she’riyatini o’ldira olishmas ekanlar.
Na faqat men uchun, balki haqiqat uchun qonxo’r to’daga qarshi kurashayotgan barcha insoniyat uchun bu juda muhimdir.

***

CHO’LPON she’riy asarlarining shoir hayotligi davrida nashr etilgan nusxalarini topishga harakat qildim. Lekin buni O’zbekiston, O’rta Osiyo muhitida to’g’ri inson halol, yo’llar bilan amalga oshirishi mumkin emasligiga amin bo’ldim.

AQSh-ga kelganimdan keyin, imkoni boricha ko’plab kutubxona arxivlarini tekshirib, Cho’pon she’riy asarlarining nusxalarini faqat Turkiyada topish mumkinligiga ishondim. Mening ishonchim shunga asoslangan ediki, 1922 yildan boshlab juda ko’p yosh toliblar ilm istab Germaniya va Turkiyaga borgan edilar. Xuddi shu 1922, 1924, 1926 yillarda Cho’lponning asosiy she’riy to’plamlari Toshkentda bosilib chiqqan edi. Xorijga o’qishga ketayotgan yoshlar esdalik uchun o’sha davr buyuk shoirining asarini olmasliklari mumkin emas edi. Shu oddiy mantiqqa asoslanib, men xorijga ketib, ijtimoiy sohada o’qigan, keyinchalik ishlagan o’zbek vatandoshlarimizning arxivlarini o’rgana boshladim.
Tez orada taxminlarim to’g’ri bo’lganligi isbotlandi. Toshkentlik vatandoshimiz Tohir Shokir o’g’li Chig’atoy va uning eng yaqin do’stlari arxivlarida Cho’lpon nashr etgan uchta she’riy kitobi va “O’zbek Yosh Shoirlari” topildi. BIROQ shoirning “Soz” to’plamini Turkiya arxivlarida ham topa bilmadik. Fikrimizcha, bu – tabiiy bir hol edi. Buning sababi shu ediki, Cho’lponning “Soz” she’rlar to’plami 1935 yilda nashrga berilgan, 1935-36 yillari oz miqdorda sotilgan va keyinchalik barcha sonlari KGB azamatlari tomonidan kitob do’konlari, kutubxonalar, shoir muhlislari qo’lidan tortib olingan. 1922-24 yillari Ovrupoga o’qishga ketayotgan ilm toliblari o’zlari bilan shoir kitoblarini ham olib ketishlari mumkin bo’lgan edi. 1924 yildan keyin, chet elga chiqish qiyinlashdi. Milliy jumhurriyatlardan chet mamlakatlarga chiqish faqat Moskva orqali amalga oshiriladigan bo’ldi. Shu cheklanishlar tufayli shoirning “Soz” she’rlar to’plami Ovrupo mamlakatlariga, Amerikaga va xatto Turkiyga chiqmay qolgan.

Bu to’plamning bir nusxasini topish maqsadida, biz shoirning kichik singlisi oilasiga murojaat qildik. Shu mashhur oilaning sa’yi-harakatlari, hukumatning qonun chiqaruchi va qonunni himoya etuvchi organlariga murojaati tufayli, bu to’plamning bir nusxasi bizgacha yetib keldi.

O’ZBEK YOSH SHOIRLARI
Cho’lponning ilk she’rlar to’plami

1922 yili Toshketda nashr etilgan bu to’plamdan Cho’lponning 1919-1921 yillari yozilgan faqat 14 ta she’ri o’rin olgan.(1).
Bu she’rlar to’plamiga boshqa o’zbek shoirlarining asarlari ham kiritilganligi bois, Cho’lponning she’rlari to’plamning 25-60 sohifalari o’rtasidan o’rin olgan.

“O’zbek Yosh Shoirlari” to’plamiga kiritilgan Cho’lpon she’rlari:
[1] Suyg’on chog’larda ……………………………………………………..
[2] Go’zal …………………………………………………………………..
[3] Hayoli …………………………………………………………………..
[4] Zarafshon ………………………………………………………………..
[5] Qalandar ishqi …………………………………………………………..
[6] Tabiatka ………………………………………………………………….
[7] Uyqu ………………………………………………………………………
[8] Bokuga Sharq qurultoyiga ketkatda ………………………………………
[9] Parcha …………………………………………………………………….
[10] Yorug’ yulduza …………………………………………………………..
[11] Po’rtana ………………………………………………………………….
[12] Tortishuv tongi ………………………………………………………….
[13] Sharq nuri ……………………………………………………………….
[14] “O’zbek qizi” uchun ………………………………………………….

 

SUYGAN CHOQLARDA

Go’zallarning malikasi ekansan,
Buni sening ko’zlaringdan o’qidim.
O’qidim-da istiqbolim qushiga
Xayolimdan oltin qafas to’qidim.

Gunafshalar qulog’imga madhingni
So’zlab-so’zlab charchadilar, bitmadi…
Alamzada bulbul yig’lab, kechalar
Alamingning so’ngin tamom etmadi.

Ko’zingdagi hikoyaning mazmunin
Shoir bo’lsam, aytib-aytib yig’lardim.
O’shal, eski jarohatli qalbimni
Satrlarning nashtari-la tilardim.

Xayolimning qip-qizildan kiyingan
Parilari, hurlarini ko’rdingmi?
Alamimdan gullar ekkan yo’llardan
Koinotga hayot sochib yurdingmi?

Yo’llaringda she’r aytsa so’lgan barg,
Qulog’imga musiqalar keltirur.
Qachon sening musiqali ovozing
Sening meni suyganingni bildirur?

1921 yil.

GO’ZAL

Qorong’u kechada ko’kka ko’z tikib,
Eng yorug’ yulduzdan seni so’raymen.
Ul yulduz uyalib, boshini bukib,
Aytadir: “Men uni tushda ko’ramen,
Tushimda ko’ramen – shunchalar go’zal,
Bizdan-da go’zaldir, oydan-da go’zal!”

Ko’zimni olamen oy chiqqan yoqg’a,
Boshlaymen oydan-da seni so’rmoqg’a.
Ul-da aytadir: “Bir qizil yanoq’a
Uchradim tushimda, ko’milgan oqg’a.
Oqg’a ko’milganda shunchalar go’zal,
Mendan-da go’zaldir, kundn-da go’zal!

Erta tong shamoli sochlarin yoyib,
Yonimdan o’tganda so’rab ko’ramen.
Aytadir: “Bir ko’rib, yo’limdan ozib,
Tog’ va toshlar ichra istab yuramen!
Bir ko’rdim men uni – shunchalar go’zal,
Oydan-da go’zaldir, kundan-da go’zal!”

Ul ketkach, kun chiqar yorug’lik sochib,
Undan-da so’raymen sening to’g’ringda,
Ul-da uyatidan bekinib, qochib,
Aytadir: “Bir ko’rdim tushdamas, o’ngda,
Men o’ngda ko’rganda shunchalar go’zal,
Oydan-da go’zaldir, kundan-da go’zal!”

Men yo’qsil ne bo’lib uni suyibmen?!
Uning-chun yonibmen, yonib kuyibmen.
Boshimni zo’r ishga berib qo’yibmen.
Men suyib… men suyib kimni suyibmen?
“Men suygan suyukli shunchalar go’zal,
Oydan-da go’zaldir, kundan-da go’zal!”

Toshkent, 1919 yil, Fevral.

HAYOLI

Ko’nglimdagi* muhabbatning uchqunin
Hayolimning bir burchida berkitdim.
Ul uchqunning kuchligidan siynamda
Hech tuzalmas, og’ir yara bor etdim.

Qulog’imga “Ol baxt!” deb eshitilgan
Azonlarni shaytoniy deb o’yladin,
Shuning uchun baxt bergan malakka
Turli-turli afsonalar so’zladim….

Sochlarini o’ynab turib eshitdi
Va dedikim: “Afsonalar behuda!”
Bul so’zlari qulog’img’a yetishdi:
“Oqdim,- dedim,- qonli, zardobli suvda…”

“Oq-oq,- dedi afsonalar sultoni, –
“Sening taxting, baxting unda kutadir;
Ul zardobli, qonli suvlar ostida
Qora kiygan joning jilva etadir.”

Ket, ey shayton, bosinqiradim… qo’rqamen:
Ket-ket. Qilich singan, qalqon teshilgan.
Ko’rasanmi? Men ezilgan yotamen,
Ustimga-da balo tog’i yiqilgan.

So’nggi nafas, oxirgi dam, ey malak,
Kel, bir qara, so’ngra yiqilsun falak.

Toshkent, 1920 yil, iyul.

ZARAFSHON

Safar esdaligi

Ko’z oldimda oqib yotkan Zarafshon,
Yosh boladek erkalaydir, o’ynaydir.
Hovliqma ham bo’lsa o’zi, ko’p chaqqon,
Uncha-muncha to’siqlarni qo’ymaydir.

Katta-kichik toshlar bo’lsa yo’lida,
Hech quramay* sudrab ketar ilgari.
Kim biladir, jon topshirmish qo’lida,
Hazil-hazil bilan qancha yosh-qari?..

Uning o’zi shu o’ynoqi qilig’i,
Shu hovliqma odati-la ko’p qo’rqinch,
Suvlarining nozli qizdek sillig’i
Ko’p tanlarni ag’dararlik katta kuch!..

Undan qo’rqinch uning o’tkarganlari,
Saltanatlar, qonlar, ulug’ tarixi.
Siynasida bo’g’ib o’ldirganlari,
Ko’p jonlarning ingrayishi va ohi!

Tarixining qanotlari so’ng yillar
Allaqanday qora rang-la bo’yalmish.
Yonlarida yashaguvchi ko’p ellar
Qora yozmish qozig’ga suyalmish…

Sho’x-sho’x oqib, yuragida yashirincha
Tarixlarni, asrlarni qarg’amish.
Bilarmikin, o’z umrida ul qancha
Yaxshi erlar yod etmish-da, alqamish?

Ay, Zarafshon, o’ynab-kulib oqa ber,
Mazlumlarning yuragini yoqa ber…

1920 yil, Avgust, Samarqand.

QALANDAR ISHQI

(Eski tartibda)

Muhabbatning saroyi keng ekan, yo’lni yo’qotdim-ku,
Asrlik tosh yanglig’ bu xatarlik yo’lda qotdim-ku*.

Karashma dengizin ko’rdim, na nozlik to’lqini bordir,
Halokat bo’lg’usin bilmay qulochni katta otdim-ku.

Ajib dunyo ekan bu ishq dunyosi, ayo do’stlar,
Bu dunyo deb u dunyoni bahosiz pulga sotdim-ku.

Uning gulzorida bulbul o’qib qon ayladi bag’rim,
Ko’zimdan yoshni jo’ aylab, alamlar ichra botdim-ku.

Qalandardek yurib dunyoni kezdim, topmayin yorni
Yana kulbamga qayg’ular, alamlar bir-la qaytdim-ku.

Muhabbat osmonida go’zal Cho’lpon edim, do’stlar,
Quyoshning nuriga toqat qilolmay yerga botdim-ku.

Boku, 1920 yil.

TABIATKA

(Said Ali Xo’jaga bag’ishlab)

Kel, malak, kel, kel, pari, kel, kel, o’pay bir erkalab,
Kel, quyosh chiqquncha o’ptir… kel, kel o’pay bir ertalab!

Kel, quchoqlay, kel qo’lingni, barmog’ingni bir ko’ray,
Kel, ko’zingga ko’z solay, kel, ko’ray, so’ngra o’lay…

Kelma, kelma, ey pari, sen, tanlaring nurdir sening,
Tanlaring nur, yuzlaring nur, tenglaring hurdir sening…

Yoqti oylardan quyilgan yog’dulardandir taning,
Ko’k yuzida barcha yulduzlar suyunchingdir sening…

Ko’lankangdir – boqchalarga turli gullarni sochar,
Ko’z qarashingdir sening, elga saodatlar ochar…

O’ynashingdir – o’ynoqi yumshoq shamolni qo’zg’atar,
To’xtashingdir – dunyoda barcha hayotni to’xtatar.

So’zlashingdir– boqchalarda barcha qushni sayratar,
Bir tabassum qilmog’ingdir – barcha jonni yayratar,

Kuylashingdir – uyquda qotgan jahonni o’ynatar.
Uyqudan turgan jahon ul kuch bilandir, to’y etar…

Qayg’urib qolgan chog’ingdir, barcha jonlar qayg’urar.
Har tomonda qayg’u, hasrat, har aziz jon oh urar.

Ko’k yuzini qop-qora, mash’um bulutlardir o’rar,
Ul bulutlar ustiga otdek minib devlar chopar.

Har urishda qamchini o’tlar yonar, chaqmoq chaqar.

Ul bulutlar chopsalar devlar bilan osmon bo’yi,
Unda boshlansa jin, alvasti va shaytonlar to’yi

Ko’k go’zaldir, sel yog’ar, do’llar quchar, to’fon bosar,
Qum ko’char… Tog’lar qadar qumlar ko’char… yo’lni to’sar…
Zo’r dengizlar na’ra tortar… jon so’rar to’lqin chopar.

Katta to’lqinlar kelar-da, mayda to’lqinlar qochar…
Mayda to’lqinlar “o’lim” raqsin etarlar kuylashib,

So’ngra qirg’oqqa chiqarlar jonlilarni yo’qlashib,
Kelma-kelma… men faqir… bechora… yo’qsil bir kishi.

Men kabi yo’qsil kishinng yog’dularda ne ishi?…

1920, Aprel 29.

UYQU

(“Bormaymen dedi” kuyiga)

Jim turing, shovqinlamang, uyqu ichida ul pari,
Yurma, tek tur, ey shamol, yursang-da yur, biroz nari!

Ko’kda bir to’p qiz-malak uyqu kuyini boshladi.
Ilgari chalgan tirik, jonli kuyini tashladi.

Bosh uchida aylanar bir to’p farishta jimgina;
Ko’k elining tangrisi – oy ham qaraydir tinchgina.

Ul olos ko’zlar yumulgan… kuyni yondirgachgina,
Ko’p go’zal ko’zlarni yumdirgach, uyaldirgachgina…

Charchagan, tolgan, umidsiz ko’zlarim to’ymay qarar,
Har qarashda ko’nglima ming turli o’ylarni solar…

Bu yotish, bu uyqu, bu qanday shirin, qanday go’zal,
Jonlanar, yuz ko’rsatar singan va yasangan amal.

U yotish, uyqu na yerda, na xayoliy ko’kda bor,
Bu go’zal sirli tomosha menda, men o’ksukda bor.

Jim turing. Shovqinlamang, uyqu ichinda ul pari,
Ko’zlarim to’ymay qarar, borliq ko’rinma, tur nari…
Toshkent, 1921, Fevral.

BOKUGA SHARQ QURULTOYIGA KETKANDA.

Yolimizda cho’llar, suvlar, dengizlar,
Bosuvchisin tanib bo’lmaslik izlar,
Shul izlarni bosib, dengizlar kechib,
Buyuk amal bilan boramiz bozlar!
Yurakdagi saqlab borgan amallar,
Yo’llardagi dengizlardan ulug’roq;
Ezilganlar tilak tilar bu yo’li
Avvalgidan to’lug’roq.
Mahkam qilib bog’lanilgan kamarlar…
Sharqning eski chigalini yechaylik.

1920 yil, 10 Avgust, Toshkent.

PARCHA

Maqtadim, ko’kka ko’tardim sizni men,
Endi menga sizga yetmaklik qiyin.
Maqtamoqg’a bir kirishgach maqtayin,
To’xtasam, so’nggi tinimda to’xtayin!…

1920 yil.

YORUG’ YULDUZGA

(Hazar esdaligi)

Go’zal yulduz, nurli yulduz, tez so’zla.
Otalarning tarixdagi xatosin,
Shul xatodan osuflanib tovlarning
El ko’ksida surgan ishrat, safosin.

So’zla, anglat o’tgandagi turmushning
Butun qonli, shonli, jonli yerlarin.
Ko’z oldimda jilvalanur yurt uchun
Jonlar berib, qonlar to’kkan erlaring.

O’nat, qo’zg’at, to’lqinlantir, hovliqtir
Keng Hazarning ko’m-ko’k. yumshoq suvlarin,
So’zlattirib, charchat, xorsin, charchasin,
Teri oqsin, ko’kka chiqar bug’larin.

Ko’piklantir, mayda, oppoq ko’pikdan
Ko’ylak kiydir, yasantir suv betlarin,
Ul suvlar-la pardoz qildir, kiyintir
Tog’li, toshli qirg’oqlarin, chetlarin.

Nega jimsen, nega javob bermaysen,
Nega ko’zing qizarindi, yoshlandi?
Nega yuzing so’lgan kabi yumshardi?
Nega senda bir talvasa boshlandi?

Bilamen men, so’zlamaysen shuning-chun –
So’zlaydirgan yaxshi so’zing yo’q erur.
Og’iz ochsang, yo’qsil elni ezmakka,
Qon qilmoqqa hasratlaring ko’p erur.

Mayli, mayli, qandoq achchiq bo’lsa ham,
To’g’ri so’zni yashirmasdan so’zlay ber,
Har qanchalar yurak yorg’ich kuy bo’lsa,
Botir bo’lib sekingina kuylay ber.

O’tganlarning zahari ham bu kunda
Ko’ngillarga tegmay o’tar kabidir.
Kechmishlarning yig’isi ham shu kunda
Yo’qsil dilni suyuntirar kabidir.

Falokatlar ko’rgan ota-bobolar
Istiqbolning qimmatini bilmagan.
El va yurtni saqlar uchun so’ng xonlar
Tuzukkina chora, tadbir qilmagan.

Biz, yo’qsillar, boshqalarga qul bo’lib,
Chet oyoqlar tomonidan ezildik.
Har yaramas, har buzuqning tagida
Alam ortgan, jabr ko’rgan biz edik.

Yetar, bo’ldi. Meni gapga solding-da,
O’zing unda tinglabgina turasan:
Yana, tag’in ta’sirlanib so’zimdan,
Oh-voh qilib, o’zni har yon urasan.

So’zla, sen-da tillaringni o’ynatib,
Eski alam ichra bizni olib bor.
Yashirin yotgan pardalarni, zulmatni
Qarab turma, nuring bilan yirt-yubor.

Yalintirma, boshqalarga yalingan
Kabi sen ham yalintirmoq istaysen,
Ezilganni ezishlikka sen, go’zal.
Ozroq sharm, ozroq xayo qilmaysen?

So’zla, anglat, go’zal yulduz, tez so’zla,
Men-da seningdek chiroyli so’ylarmen.
Hazardagi ko’piklarga birlashib,
Seni maqtab shirin kuylar kuylarmen.

Og’iz ochding, tovshing keldi, ey yulduz,
So’zla, so’zla, yot kishi yo’q, ikkimiz…
Bahri Hazar, 19 Avgust 920 yil.

PO’RTANA.

Po’rtana qo’zg’aldi, po’rtana yurdi,
Po’rtana o’zini qirg’oqqa urdi.
Po’rtana oldida bir kema ko’rdi;
Ichida zich odam… o’ynatdi, surdi.

Ul kuchli, ul botir, ul qo’rqmas, yuraklik,
Ul mag’rur, kerilgan ham majnun, hovliqma,
Faryod der qirg’oqlar undan, shu tug’rolik –
Shahardek kemalar unga bir luqma…

Ul o’zi qon ichar, qon olur bo’lsa-da,
Bag’rida sevgisi kuchli,
Baqirib, o’kirib, yugurib yursa-da,
Go’zalni suyuvga o’chli…

Suv qizi:
Chiroyli, sochlari qop-qora,
Bo’ynidan sochilgan, tarqoq,
Ko’zlari dil tortar, chetroqdan bir qara.

Ilinding… rahmsiz ul tuzoq…
Ko’zlari kiyikni ko’r qildi ko’rmading,
So’zlari – bulbulni tutqin;
Yuzlari oylarni botirdi bilmading,

Bulutlar ostiga qochib kirdi kun!
Ana shul go’zalni, ana shul malakni
Yoq , yanglish… falakni,
Po’rtana ko’ksida saqlar,
Yerlar sarf etar g’ayratni, amakni
Ish qilib malakni,
Yo’q… jahon, falakni
Oq ko’pik ichida oqlar.

Ba’zida hisobsiz oq ko’pik ichiga
Sultondek tutqizar uni,
Dam ko’kka irg’itib, dam tortar ko’ksiga.
Shu yo’lda o’ynatur qizni,
Kuldirib u nurli yuzni.
Suydirib u ohu ko’zni,
Qul qilib sizni ham bizni…

Ko’piklar… u oppoq, sanoqsiz ko’piklar
Yulduzdek jimirlab turalar,
Ko’piklar… u kichik, chiroylik ko’piklar
Oshiqning ko’nglidan uralar…

Qichqirar, bo’kirar, bo’kirar yo’lbarsdek,
Yugurar, sekirar, otilur devdek.
Oldida hech to’siq. Hech mone qo’ymasdek
Intilar… o’ng-so’lni ko’rmay…

Ko’tarsa boshini, ko’klarga tegadir.
Bulutlar, chaqmoqlar dahshatda,
Egsa ul bo’ynini, ko’p vaqt egadir,
Suv tegin ko’rasan dahshatda.

Jonvorlar qo’rqadir… dahshatda titraydir.
Baliqlar o’limni kutalar.
Kuchligi kuchsizni yutmaydir, sitmaydir.
Qo’rqudan og’ular yutalar…
Dengiz tinch, qo’rquv yo’q. Qiyomat uxlaydir.
Po’rtana jimjitdir uyda.
Shamolni po’rtana qo’zg’atmay saqlaydir
Qo’zg’almoq degan so’z yo’q unda.

Bu – mahshar, qiyomat, po’rtana. To’lqinlar –
Hammasi yo’qsilning ko’nglida.
Bir damda dunyoni kuydirur vukqonlar
Ojizning u o’tli dilida…

O’yna, ey to’lqinlar, po’rtana dahshat sol.
Qirg’oqlar titrasin, qo’rqib,
Ko’k yuzi; yer osti tinch bo’lsa – vahshat sol
Daryodan suv tashlab, purkab.

Bu mening keng ko’nglim g’avg’oni, janjalni,
To’polon, qo’zg’alish, chuvalash,
Isyonli, to’fonli
Suyadir; shuning-chun dunyoni, jahonni,
tog’ va tosh
Hammasin ag’darmoq istaydir,
yonadir, kuyadir…
O’ynat, ey po’rtana, to’xtatma, quvvat ol.
Chog’ kelgach, erinib yotma, uxlama,
bo’lmasin yo’qlama.
Ko’p ezgan dushmandan,
past jondan
O’chni ol, o’chni ol, o’ch ol!…

Toshkent, 1920 yil, May.

TORTISHUV TONGI.

Yenggan qo’shin boshlig’idek gerdayib
Botgan quyosh bulutlarning ostidan
Bosh ko’tarib chiqmoq uchun tirisha.
Shuning uchun beri yoqda irjayib
Kulishurlar.
Unga qarshi, qarshidan
Yig’lov, siqtov, tovush, g’avg’o, xarxasha.

Suyuningiz:
ko’pdan beri zindonda
Quyosh ko’rmay, zaxlab qolgan ko’ngillar.
Chiqar kunlar yetdi sizga undan-da,
Munda yechib yuborilgan tugunlar.

Qayg’uringiz:
Kishanlarni yasovchi
ustalar.
Boshqalarni tubanlar deb atovchi
xo’jalar,
Sizning uchun yoz boshining qoridek
Eruv kunlar keladir,
Sizning uchun alvastining zoridek
yig’lar kunlar keladir…
Chiqadirgan quyoshni siz behuda
Etak bilan to’smoq uchun tirishmang,
Ahmoq bo’lib Azroilning oldida
Jon talashing, to o’lguncha berishmang.

Toshkent, 1920 yil, Oktyabr.

SHARQ NURI.

(Mulla Nur Vohidov ruhiga)

So’ng davrda yo’qsul Sharqning tarixi
Bir bet bo’lsun, oq satrni ko’rmadi.
Dunyo tarixini yozg’an muarrix
Yaxshilikg’a qalamini burmadi.

Sharqning qaysi burchagini qarasang,
Yo’qlik, o’lim, zulm, qarg’ish ko’rarding.
“Tomug’” degan so’zni bilmak istasang,
Sharqni boshdan oyoqqacha yurarding.

Bir zamonlar yer yuzinda o’z boshli
Ulug’, shonli madaniyat tug’dirgan
U go’zal Sharq, shirin tuproq so’ng zamon
Bo’ldi chetlar panjasida ko’z yoshli…

Uning bunday qizg’anichli holiga
Har kimdan ko’p qon yig’lagan sen eding.
Uni ezg’on yirtqich qo’lli ma’zinga
Sen ulug’ yov, sen mujassam kin eding.

Insonlikg’a saodatning birdan-bir
To’g’ri yo’lni ko’rsatkuchi Marksdi:
Biroq Sharqqa qutulishning yo’lini
Ko’rsatkuvchi ulug’ dohiy sen eding.
Sendek kishi Sharq eliga tansiqdi.

Pok siynangga o’q otguvchi dushmanlar,
O’ylamaki, bir o’zingning dushmaning,
U dushmanlar butun Sharqning dushmani,
Ko’pdan ichib kelgan qonlarin uning.

Kun ham Sharqdan, oy ham Sharqdan chiqadir,
Biroq bir sen G’arbda chiqding va botding;
Shuning uchun menim sharqlik ruhimda
Ajib mudhish, qo’rqunch tuyg’u uyg’otding!

Sharqning kuni kirsa bulut ostiga,
Sening so’nuk kunlaringni o’ylayman;
Botib borgan oyga qarab: “Ay, yo’qsil,
U ulug’ nur senmasmu?”- deb so’raymen.

Ehtimoldir, seni har bir narsadan
Aziz ko’rgan, u sen suygan yo’qsil Sharq,
Ruhlaringni oy o’rniga qo’ygandir,
Balki bizning ko’zlarimiz qilmas farq…

Menim sharqlik ko’zim sening ruhingni,
Sharqning har bir burchagida ko’radir;
To’g’ri, sening u sharqsuyar ruhlaring
Aljumlarda, saroblarda yuradir.

Endi undan uchib o’tdi Misrning
Sirlar to’lib oqqan Nili bo’yiga;
Nilni bo’ylab kelib, kirdi u ruhing.
Fallohlarning* qashshoqlarcha to’yiga,
Undan o’tib Suriyaning Shomiga
Asr ko’rgan ko’chalarni aylandi.
Shu minutda Ximoloyo tog’ida
Hind qiziga yigitlikka saylandi.
Kecha ko’rdim uni; budda yonida
Riyozatning foydasini o’qurdi,
O’tkan kuni Nishopurda – boqchada
Hayyom bilan ishqiy she’r to’qurdi.
O’tkan hafta Chin-mochinning yurtida
Konfutsiu** falsafasin eshitdi.
Bu haftada Eron borib zardashtga***
Nicha**** bilan qalaysiz deb tegishdi…
Hindistonda Bedil bilan yurganin
Menim sharqlik ko’zim aniq ko’rmishdi.
Alamutning***** tepasida yurganda
Menim ruhim orqasida yurmishdi…
Shuning uchun suyar seni butun Sharq.
Sen Sharqmisan, Sharq senmidir bila farq******.

1918.

“O’ZBEK QIZI” UCHUN.

(Usmonlicha)*

Go’ruyorum: Her bir eling gogunde,
Yilduzlari paril-paril yanryor,
Yildizlaring yere sachan nurini
Her bir insan iche-iche kaniyor.

Gulshan yo’q ki kadin guli achmasun.
Bakcha yo’q ki kadin bulbul otmesin.
Yer yo’q ki kadin isi sachmasun.
Gongul yo’q ki kadin maftun etmasun.

Her milleting gulshanida gullari
O milleting kadinleri, kizlari:
Her milleting haq suydigi bir yolu
Kadinligin basmish olan izidir.

Hich milletda kadinlarin o go’zel
Chehreleri perdelere girmiyor.
Hich milletde ………** ha’in el
Kadinlara g’azab ila ermiyor.

Her nereye girdim isem: karshimda
Kadinlari achik yuzde bulurum;
Hatirlarim: Kapahdir yurdumda,
O’zbek kizi kayg’ulara dolarim,
Bog’ulurum
O’lurum…
Siyah perde bilir misin? – O alchak
Eski dunya seni bize birakmish.
Erkli olan kadinlarin bashina
Din isminden esirligi o taqmish.

Ko’z aldinda eski dunya o buyuk
Saltanati shevket ile o’liyor.
O’lmesine iblislerdir ag’layan
Meleklerse go’k yuzinde guluyor.

Sen de onung mirasisin ey perde,
Kalamazsin azad olan bu yerde,
And ichrim: Esir O’zbek kiz ichun,
Shimde burda yalniz mezar seningchun.
Bir mezar ki, tashlarindan yash damlar
Tash ichinde O’zbek kizi – hep ag’lar.

1920 yil Avgust, Baku.

IZOHLAR:

Qisqartmalar:

H. Uzb. = = Colpan’in Siirleri. Metin Aktarma. Inceleme. Dr. Huseyin Uzbay,
Ankara, 1994
O.Sh. = Cho‘lpon, Yana Oldim Sozimni, Mas’ul muxarrir va so‘zboshi
muallifi – Ozod Sharafiddinov. Toshkent, G‘afur G‘ulom
nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1991.

“O‘ZBЕK YoSh SHOIRLARI”

1. O.Sharafuddinov “O‘zbek Yosh Shoirlari” 1920 yili nashr qilinadi… Shu to‘plamda Cho‘lponning o‘n uchta she’ri berilgan,” degan ma’lumot beradi [Qarang: Yana oldim sozimni, Toshkent, 1991, 10-bet.].

* O. Sh. nashridagi bu so‘z “she’r aytsa” deb berilgan [Q.: O‘sha nashr,405-bet].

“Xayoli”
* “Yana oldim sozimni” da “ko‘ngildagi” deb berilgan [Qarang: o‘sha nashr, 387-bet].

“Zarafshon”
* quramay – iltifot qilmay [Shoir izohi],

“Qalandar ishqi”
Bu she’rning Huseyin O‘zbay nashrida “qoldim-ku” deb berilgan [Qarang;
Colpan’in Siirleri. Metin Aktarma. Ankara, 1994, 476-bet].

“Sharq nuri”
* falloh – Misr fallohi [Shoir izohi].
** Xitoydagi mashhur din [Shoir izohi].
*** mashhur zardusht hokim [Noshir izohi].
**** Nicha – mashhur olmon faylasufi [Noshir izohi].
***** Alamut – Ismoiliya mas’habining asoschilaridan biri Hasan Sabboh qal’asi
[Noshir izohi].
****** bila farq – farqi yo’q, farq yetilmaydi.

“O‘zbek qizi” uchun ”
(Usmonlicha)*
* Bu she’r Usmonli turk tilida yozilganligi sababli, o‘zbek alifbosida bo‘lmagan ayrim turkcha xarflarni shu kunlarda ishlatilayotgan xarflar birikmasi bilan almashtirib ifodaladik, [Masalan, ch, sh].

** Bir so‘z shu o‘rinda yaxshi o‘qilmaydigan holga kelib qolgan.

Nashrga tayyorlovchi va izohlar muallifi: Xayrulla H. Ismatulla. AQSH. 2008 yil.

Manba: www.munosabat.org