dagi      Атоқли адиб Абдулҳамид Сулаймон Чўлпон қаламига мансуб «Кеча ва кундуз» асарига «Ўткан кунлар асари даражасида» деб баҳо берилган. У ўзбек адабиётидаги илк роман — дилогия бўлиб, икки китобдан иборат. Биринчи қисми «Кеча» 1933-34 йилларда Москвада ёзилган. Дастлабки боблари 1935 йилда Тошкентдаги адабий журналнинг 1-сонида босилган, асар 1936 йилда тўлиқ ҳолда нашр этилган. Асардаги воқеалар илк баҳорда бошланиб, қиш чилласида тугайди. Чўлпон романига «Ҳамал келди — амал келди» мақолини эпиграф қилиб олган. Романнинг «Бугун» деб аталган иккинчи қисмининг тақдири тўғрисида маълумот йўқ. Ҳолбуки «Кеча» да тасвирланган воқеаларнинг мантиқига кўра романнинг «Кундуз» қисмида Зебининг Сибир сургунидан, Мирёқубнинг эса Қрим сафаридан кейинги ҳаётлари тасвирланиши лозим эди. Биринчи китобдаги тасвир этилган воқеа биринчи жаҳон уруши эндигина бошланган кезларида Ўзбекистон вилоятларининг бирида бўлиб ўтади. Асардаги асосий ғоя мавжуд тузумни таг — томири билан ўзгартиришдир.
“Кеча ва кундуз” романи яратилганига қарийб 80 йилдан ошган булса-да, у ҳамон кўлдан-қўлга ўтиб келмоқда. Бугун сизга мазкур асардаги қаҳрамонлар руҳиятига бир назар тариқасида ёзилган чўлпоншунос олим Маъруфжон Йўлдошевнинг мақоласини тақдим этмоқдамиз.

Маъруфжон Йўлдошев
ҚАҲРАМОН РУҲИЯТИДАГИ СЎЗ

Инсоннинг ботиний олами суҳбатларда, музокараларда у ёки бу даражада зоҳир топиши шубҳасиздир. Бадиий адабиётда бу жараён диалог ва монологлар орқали намоён бўлади. Асар қаҳрамонларининг суҳбатлари, баҳс-мунозараларининг биз кўниккан суҳбатлардан , шунчаки кайфий мунозаралардан фарқи шундаки, асардаги диалоглар адибнинг бадиий ниятига алоқадор бўлгани боис эстетик ёқимли ва асарнинг яхлитлигини таъминловчи бадиий унсур ҳисобланади. Шу сабабли ёзувчи қаҳрамонларнинг хатти-ҳаракатларинигина эмас, қалби ва қиёфаси, ботини ва зоҳири, маънавий ва моддий мавжудияти ўртасидаги инжа мувофиқликни топа билиши ва бу ҳолатни сўз руҳи билан уйғунлаштира олмоғи лозим. Қаҳрамоннинг тафаккур тарзи, дунёқараши, ижтимоий савиясига муносиб ҳаёт бичими топиш ўта мураккаб фаолият. Бунинг учун характер ва ҳаёт мантиғини жиддий кузатиш ва моҳиятини равшан ифодалай олиш зарур бўлади. Зеро асар тилининг гўзаллиги унинг равонлиги, аниқ ва ихчамлиги билан белгиланади. «Шу маънода диалог маҳорати ёзувчи талантининг, унинг ҳаётни қай даражада чуқур билиш ва инсон табиатини зукколик билан ҳис қилишини очиб кўрсатувчи заргарлик калитидир» (Ғафуров И. Гўзалликнинг олмос қирралари. Адабий ўйлар. Т., 1964. 141-б).

«Кеча ва кундуз»даги диалоглар силсиласида қаҳрамонларнинг ички дунёси, ақл-заковати, фаҳм-фаросати ва ахлоқий қиёфаси ўзининг барча қирралари билан намоён бўлади. Асардаги Раззоқ сўфи билан Қурвонбиби ўртасидаги диалогни эслайлик: Қурвонбиби сўфига ёқадиган бир сўз топгандай, дадиллик ва бемалоллик билан кулиб туриб гап бошлади:
— Мен Зебини бир жойга жўнатиб ётибман.

Сўфи бу сафар бақирмаса ҳамки, дағал бир овоз билан сўради:
— Қаерга? Нега?

— Ойдинкўлдаги Халфа эшонимизнинг кичик қизлари бир-иккита ўртоғини «баҳорлашиб кетинглар» деб чақиртирган эканлар. Шуларнинг биттаси Зеби, яна биттаси унинг ўртоғи Салтанатхон экан. Салтанатхон аравани қўштириб қўйиб, ўзи Зебини айтгали келибди. Йўқ десак қандай бўлади?

Хотини нима деса «йўқ» дейдиган сўфи бу сафар бирданига «йўқ» демасдан, хаёлга кетди.(…)

Сукут узоққа чўзилгандан кейин Қурвонбиби энди бу сафар жиддий бир чеҳра билан:
— Нимага индамайсиз? Хўп денг! Катта одам, уят бўлади. Бир яхши хотинлари, бир отинча қизлари борки… Ўзларини бўлса ўзингиз биласиз,-деди.

Сўфи негадир:
— Биламан, фитна, биламан!-деб қўйиб, яна жим бўлди.

Энди Қурвонбиби яна ҳам жиддийлашди:
— Бўлмаса «йўқ» денг. Салтанатхонга жавоб берай, кетсин! Азонда келган эди.

Шундан кейин сўфининг тили айланди:
— Шошма, фитна! «Йўқ» дема, майли, бора қолсин…
— Қачон келади?
— Индинга эрта билан ё кечқурун.
— Эшонойимнинг раъйларига қарасин.

Сўфи ўрнидан турди. Картдан тушиб, кавшини кияркан:
— Овозим бор деб ашулага зўр бермасин, деди. Номаҳрамга овозини эшитдирса рози эмасман!.(18-19)[1]

Ушбу диалог қаҳрамонларнинг ўзаро муносабатларини, ўзига хос руҳий дунёларини ва асарнинг мазмун-моҳиятини очишда муайян вазифани адо этиш билан эътиборга лойиқ. Раззоқ сўфи тунд ва дағал табиатли одам. Шу билан бирга хотини ва қизининг кўнгли билан қизиқмайдики, қизини «қиш ичи сиқилган кўнглини ёзиб келиш учун» қишлоққа юборса. Бироқ, Қурвонбиби сўфидан ижозат олиш «илмини» чуқур эгаллаган. Қурвонбибининг бу маҳоратини ёзувчи қизлар нутқи орқали ғоят жонли ва ишонарли қилиб беради:

«- Қурвон холам боплади!-деди Салти.
— Энам гапга уста. Эшондан тушганини кўринг. Эшон десангиз отам ўлганини ҳам билмайди… Худо муни эшонлар учун яратган».(18)

Шу боис ҳам сўфининг бироз аввалги авзои масаланинг қизлар ҳисобига ҳал бўлишига тўсиқ бўла олмади. Қурвонбиби «халфа эшон» сўзига алоҳида урғу бериб айтишдан бошлагач, хотини нима деса «йўқ» дейдиган одам бу гал хаёл суриб кетди. Табиийки, Қурвонбиби қулай фурсатни қўлдан бериб қўймаслик тараддудида оғзидан бол томиб халфа эшонни мақтагани-мақтаган. «Бир яхши хотинлари, бир отинча қизлари борки… Ўзларини бўлса ўзингиз биласиз…» Тилимизда -лар кўплик шаклининг ҳурмат маъносида ҳам қўлланиши меъёрий ҳолдир. Мазкур вазиятда ҳурмат маъносини тугал ифодалаш учун ёлғиз «-лар»нинг ўзи етарли бўлмагани боис «яхши» сифатлаши келтирилади. Бироқ, бу билан ҳам қониқиш ҳосил қилмаган ёзувчи «яхши»нинг шунчаки «яхши»лардан фарқли, алоҳида «бир яхши» эканлигини урғулашни лозим кўради. Қурвонбибининг мақсади-қизлари учун эридан рухсат олиб бериш. Шу мақсадда ўзи кўрмаган, билмаган халфа эшонни ва унинг хотин-болаларини тавсифу таърифлаш билан овора. Эшоннинг хотини «бир яхши» экан, «аъло» бўлганида ҳам сўфи учун заррача аҳамияти бўлмас эди. Қизи-ку «бир отинча» экан, фаришта бўлмайдими? Сўфи учун муҳим бўлган нарса ўша отинчанинг отаси, ўша «бир яхши» хотиннинг эри халфа эшонлигидадир! Сўфи қизига рухсат беришда айнан шу нарсага алоҳида эътибор берган. Бундан ташқари суҳбат якунида ҳолатни янада ойдинлатувчи бир изоҳ бор:

«Бу сафар одамга ўхшаш гапириб, Қурвонбибини қувонтирган Раззоқ сўфи шу сўзлардан сўнг яна ўз жимлигига қайтди. Бироз сўнгра салласини кийиб, яхтагини қўлига олгандан сўнг:
-Хуржунни бер, фитна! Бўлмаса, иккита қоп бер!-деб қолди. Қурвонбиби қопни узатар экан, эрининг қўлига шу топда бир оз пул тушганини, энди каттароқ харид қилиш учун бозорга кетаётганини ва ҳалиги зўр илтифотнинг ҳам пулнинг кучи билан бўлганини англади…»(19)

Сўфининг ғазабдан тушишига сабаб бўлган омиллардан бири халфа эшоннинг «юз-хотири» бўлса, иккинчиси «пулнинг кучи»дир. Қурвонбибининг эшонойини айланиб-ўргилиб мақташлари-чи? Уларнинг таъсири, кучи асло сезилмадими? Аслида халқда «яхши гап илонни инидан чиқаради» деган нақл бор. «Илонни инидан чиқарадиган» яхши гаплар сўфига кўпам кор қилавермасди. Қурвонбиби буни билади. Лекин ўзи танимаган бир одамни олқар экан, худди кўргандек, кўп қадрдон кишиси ҳақида сўзлаётгандек ҳолатга кириши унинг характери билан ҳам боғлиқ. Қурвонбиби ҳеч кимга ёмонлик соғинмайдиган, ҳаммани ичидан севадиган, бағри кенг, очиқ кўнгил ва айни дамда содда ўзбек онаси.

Эътибор берилса, ушбу суҳбатнинг асар тақдирида муҳим роль ўйнаши аён бўлади. Мазкур диалог пировардида Зебилар қишлоққа бришга изн оладилар. Воқеа-ҳодисаларнинг кейинги такомили шу суҳбат билан бевосита боғлиқ. Диалогнинг асар учун нечоғли қимматли эканлигини назарда тутиб, баъзи ўринларга қайта мурожаат қиламиз. Раззоқ сўфи якка-ю ягона қизнинг отаси. У жоҳил, дағал бўлгани билан барибир ота эмасми? Жавоб беришдан аввал узоқ сукутга чўмади. Отасининг бу ҳолатини ичкаридан кузатиб турган Зеби: «Отам осонлик билан маъқул гапга кўнадиган одам эмас… Жим туриб қолишини кўринг: ҳали ҳам чурқ этмайди» дейди. Зеби ва онасининг назарида «маъқул» кўринган нарса ота дунёқарашида қай тарзда таҳлил қилинаётган экан? Раззоқ сўфининг тундлиги боис буни билишимиз қийин. Лекин халқда кенг тарқалган ақидага кўра ота кўнгли баъзи нарсаларни олдиндан сезаркан. Сўфининг узоққа чўзилган сукути замирида қизининг тақдири билан боғлиқ ички сезимлар ётмаганмикан? Шу маънода «сўфи негадир:

— Биламан, фитна, биламан!-деб қўйиб яна жим бўлди» ифодаси диққатни тортади. Ёзувчи «негадир» сўзига сўфининг ҳадигини, гумонини юклай олган чамаси. «Биламан» сўзининг такрорланиши ва яна жим қолиши… Буларнинг бари инсон онгида кечадиган, лекин англаниши қийин бўладиган ҳолатларнинг, сезимларнинг ифодасидир. Сўфи ота сифатида ва инсон сифатида шуур остида рўй берадиган ана шундай жараёнларни бошдан кечираётгани аниқ. Раззоқ сўфи умри давомида шаклланган характеридан ва кўникмаларидан чиқиб кетиши маҳол бўлганидан қизига изн берди. Эшоннинг раъйи ва пулнинг кучи бу борада асосий вазифани бажарган бўлса-да, сўфига далда берган яна бир сир бор. Ўша сирни сўфининг нутқидан қидирамиз:

«-Овозим бор деб ашулага зўр бермасин,-деди,-Номаҳрамга овозини эшитдирса рози эмасман!». Демак, асар сўнгидаги кўргиликлар Зебининг овози орқали келишини Сўфи қайсидир маънода сезган. Фақат масалани ҳамма сингари осонгина ҳал қилган: «Ундай қилмаса, бундай бўлмайди» қабилидаги ечим Раззоқ сўфига далда берган бўлиши мумкин. Яъни: «ашула айтмаса, номаҳрамга овозини эшитдирмаса, паранжини ечмаса ҳаммаси яхши тугайди» каби табиий ишониш тарзи отанинг кўнглидаги ғашликларни қувиб юборган бўлса ажаб эмас.

Ёзувчининг маҳорати қаҳрамонларнинг туйғу-кечинмаларини теран англаши ва ҳар бир қаҳрамоннинг савиясига, дунёқарашига, руҳий оламига ғоят мос келадиган сўз топа билишида ёрқин намоён бўлади. Жумладан, ёзувчининг ардоқли қаҳрамонларидан бири, китобхон меҳрини оҳанграбодек ўзига жалб қилувчи мафтункор Зеби нутқидан унинг онги, маданий савияси ва уни бошқалардан ажратиб турувчи ўзига хос характерини пайқашимиз мумкин: «Сўфининг бу авзойини кўргандан кейин икки қизнинг борқадар умиди ҳам узилиб бўлди. Зеби бу умидсизликни яшира олмади:

«- Ўйнашмай ўлайлик, энди отам ҳеч қаерга чиқармайди…

Салти ҳам ўз ташвишини англатди:
— Нима қиламиз энди? Сиз бормасангиз, мен ҳам бормайман… Энахон тоза койийди-да.
— Тек ўтирган бўлсак кўнгли юмшармидикан?-деди Зеби.

Салти индамади. Бироздан сўнг яна ўзи илова қилди:
— Кўнгли ўлсин, юмшаган вақтини кўрганим йўқ! Катта-катта харсангтошларни сой бўйига девлар ташлаган, дейди… Энг каттасини отамнинг кўкрагига ташлаб қўйиб, «мана шу сенинг кўнглинг!» деганмикан, яшшамагурлар!»

Халқ тилининг ранг-баранг бўёқларидан уста рассомдек маҳорат билан фойдалана олган ёзувчи Зеби нутқи орқали воқеа бўлиб ўтаётган вазиятни, шароитни жонли ва тугал тасвирлаш билан бирга «ардоқли» қаҳрамоннинг ўша муҳитга муносабати, хусусан оиладаги ўрни ва эркини ғоят ишонарли тарзда акс эттиради. Зеби оиладаги якка-ю ягона қиз. У ҳар қанча эркалик қилса, ҳар қанча шўхлик қилса ярашгулик қиз. Лекин Зеби ундай қила олмайди. Эркалик у ёқда турсин, озиб-ёзиб бир севингани, дугонаси билан бир қувнаб-шодлангани ҳам баджаҳл отанинг тор кўнглига сиғмади. Зеби булар ҳақида ўйлашни ҳам истамайди. Ҳатто бундан бошқача бўлиши мумкинлигини тасаввур ҳам қила олмайдигандек кўринади. Отасининг ўзига ва онасига нисбатан совуқ, бегоналардек муносабатни сингдира олмаса-да, дилидагини тилига чиқаришни эп кўрмайди. Зеби ана шундай шароитда ўсиб-улғайгани боис барига кўникиб кетган эди. Бироқ шундай вазият юзага келдики, беихтиёр «кўнглини ёришга», ички исёнини ошкор қилишга жазм этди. Қиз руҳиятидаги дастлабки умидсизлик дарҳол унинг тилига тўкилди:

«- Ўйнашмай ўлайлик, энди отам ҳеч қаерга чиқармайди…». Кўриниб турибдики, Зеби ўзини бўлиб ўтган воқеада асосий айбдор деб ўйлаяпти. Шу сабабли қилган хатосини эмас, «айбига» яраша жазонинг муқаррарлигини фаҳмлаб, жазо турини ҳам ўзича чамалаб бўлди. Бироз вақт ўтиб, юрак дукури босилгандан сўнг: «Тек ўтирган бўлсак кўнгли юмшармидикан?»-дея ўзига савол беради. Демак, Зеби юз берган воқеани таҳлил қила бошлади. Энди у отасининг ҳам айби йўқмикан деган мулоҳазага бормоқда. Ўйнашганлиги учун «жавоб бермаслиги» аниқ бўлди, гўё. Лекин тек ўтирганида изн берармиди? Зеби икки ҳолатни қиёс қилиш орқали отасининг ҳам айбсиз эмаслигини фарқлади. Фақат Зебининг бу тарзда ўйлаши унинг наздида отага нисбатан ҳурматсизликдай туюлди чамаси, айбдорни бошқа жойдан қидиришга киришди ва топди ҳам: Айбдор ёвуз кучлар-девлар бўлиб чиқди.

Натижада Зеби дугонасининг олдидаги маҳжубликдан ҳам қутулган бўлди. Эсласангиз, ҳовли супуриш эпизодида Зеби қўлига супурги олишни истамаса-да, ўртоғининг «бу қиз энасининг гапига кирмас экан» деган ўйга боришини ўйлаб, индамасдан қўлига супурги олган эди. Худди шунинг сингари Зеби отасини ёмонлайверса ўртоғи «бу қиз отасини ҳурмат қилмас экан» деб ўйлаши мумкин эди-да. Зеби шу тобда отасини эмас, отасининг кўкрагига энг катта тошни ташлаб, «мана шу сенинг кўнглинг!» деб кетган девларни койиётган, уларни айблаётган эди.

Асосий манба: М.Йўлдошев. Чўлпон сўзининг сирлари. Тошкент: Маънавият, 2002.
________________________________________

[1] Романдан келтирилган бу ва бундан кейинги мисоллар ушбу нашрдан олинган: Чўлпон. Асарлар. Уч жилдлик. II жилд. О. Шарафиддинов таҳрири остида. — Тошкент: Ғ. Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1994. Қавс ичида китобнинг мисол олинган саҳифаси кўрсатилган.

Вебдаги манба: Маъруфжон Йўлдошевнинг веб-саҳифаси

Абдулҳамид Сулаймон Чўлпоннинг «Кеча ва кундуз» романини юклаб олинг (PDF форматида).

Atoqli adib Abdulhamid Sulaymon Cho’lpon qalamiga mansub «Kecha va kunduz» asariga «O’tkan kunlar asari darajasida» deb baho berilgan. U o’zbek adabiyotidagi ilk roman — dilogiya bo’lib, ikki kitobdan iborat. Birinchi qismi «Kecha» 1933-34 yillarda Moskvada yozilgan. Dastlabki boblari 1935 yilda Toshkentdagi adabiy jurnalning 1-sonida bosilgan, asar 1936 yilda to’liq holda nashr etilgan. Asardagi voqealar ilk bahorda boshlanib, qish chillasida tugaydi. Cho’lpon romaniga «Hamal keldi — amal keldi» maqolini epigraf qilib olgan. Romanning «Bugun» deb atalgan ikkinchi qismining taqdiri to’g’risida ma’lumot yo’q. Holbuki «Kecha» da tasvirlangan voqealarning mantiqiga ko’ra romanning «Kunduz» qismida Zebining Sibir surgunidan, Miryoqubning esa Qrim safaridan keyingi hayotlari tasvirlanishi lozim edi. Birinchi kitobdagi tasvir etilgan voqea birinchi jahon urushi endigina boshlangan kezlarida O’zbekiston viloyatlarining birida bo’lib o’tadi. Asardagi asosiy g’oya mavjud tuzumni tag — tomiri bilan o’zgartirishdir.
“Kecha va kunduz” romani yaratilganiga qariyb 80 yildan oshgan bulsa-da, u hamon ko’ldan-qo’lga o’tib kelmoqda. Bugun sizga mazkur asardagi qahramonlar ruhiyatiga bir nazar tariqasida yozilgan cho’lponshunos olim Ma’rufjon Yo’ldoshevning maqolasini taqdim etmoqdamiz.

Ma’rufjon Yo’ldoshev
QAHRAMON RUHIYATIDAGI SO’Z

Insonning botiniy olami suhbatlarda, muzokaralarda u yoki bu darajada zohir topishi shubhasizdir. Badiiy adabiyotda bu jarayon dialog va monologlar orqali namoyon bo’ladi. Asar qahramonlarining suhbatlari, bahs-munozaralarining biz ko’nikkan suhbatlardan , shunchaki kayfiy munozaralardan farqi shundaki, asardagi dialoglar adibning badiiy niyatiga aloqador bo’lgani bois estetik yoqimli va asarning yaxlitligini ta’minlovchi badiiy unsur hisoblanadi. Shu sababli yozuvchi qahramonlarning xatti-harakatlarinigina emas, qalbi va qiyofasi, botini va zohiri, ma’naviy va moddiy mavjudiyati o’rtasidagi inja muvofiqlikni topa bilishi va bu holatni so’z ruhi bilan uyg’unlashtira olmog’i lozim. Qahramonning tafakkur tarzi, dunyoqarashi, ijtimoiy saviyasiga munosib hayot bichimi topish o’ta murakkab faoliyat. Buning uchun xarakter va hayot mantig’ini jiddiy kuzatish va mohiyatini ravshan ifodalay olish zarur bo’ladi. Zero asar tilining go’zalligi uning ravonligi, aniq va ixchamligi bilan belgilanadi. «Shu ma’noda dialog mahorati yozuvchi talantining, uning hayotni qay darajada chuqur bilish va inson tabiatini zukkolik bilan his qilishini ochib ko’rsatuvchi zargarlik kalitidir» (G’аfurov I. Go’zallikning olmos qirralari. Adabiy o’ylar. T., 1964. 141-
b).

«Kecha va kunduz»dagi dialoglar silsilasida qahramonlarning ichki dunyosi, aql-zakovati, fahm-farosati va axloqiy qiyofasi o’zining barcha qirralari bilan namoyon bo’ladi. Asardagi Razzoq so’fi bilan Qurvonbibi o’rtasidagi dialogni eslaylik: Qurvonbibi so’figa yoqadigan bir so’z topganday, dadillik va bemalollik bilan kulib turib gap boshladi:
— Men Zebini bir joyga jo’natib yotibman.

So’fi bu safar baqirmasa hamki, dag’al bir ovoz bilan so’radi:
— Qaerga? Nega?

— Oydinko’ldagi Xalfa eshonimizning kichik qizlari bir-ikkita o’rtog’ini «bahorlashib ketinglar» deb chaqirtirgan ekanlar. Shularning bittasi Zebi, yana bittasi uning o’rtog’i Saltanatxon ekan. Saltanatxon aravani qo’shtirib qo’yib, o’zi Zebini aytgali kelibdi. Yo’q desak qanday bo’ladi?

Xotini nima desa «yo’q» deydigan so’fi bu safar birdaniga «yo’q» demasdan, xayolga ketdi.(…)

Sukut uzoqqa cho’zilgandan keyin Qurvonbibi endi bu safar jiddiy bir chehra bilan:
— Nimaga indamaysiz? Xo’p deng! Katta odam, uyat bo’ladi. Bir yaxshi xotinlari, bir otincha qizlari borki… O’zlarini bo’lsa o’zingiz bilasiz,-dedi.

So’fi negadir:
— Bilaman, fitna, bilaman!-deb qo’yib, yana jim bo’ldi.

Endi Qurvonbibi yana ham jiddiylashdi:
— Bo’lmasa «yo’q» deng. Saltanatxonga javob beray, ketsin! Azonda kelgan edi.

Shundan keyin so’fining tili aylandi:
— Shoshma, fitna! «Yo’q» dema, mayli, bora qolsin…
— Qachon keladi?
— Indinga erta bilan yo kechqurun.
— Eshonoyimning ra’ylariga qarasin.

So’fi o’rnidan turdi. Kartdan tushib, kavshini kiyarkan:
— Ovozim bor deb ashulaga zo’r bermasin, dedi. Nomahramga ovozini eshitdirsa rozi emasman!.(18-19)[1]

Ushbu dialog qahramonlarning o’zaro munosabatlarini, o’ziga xos ruhiy dunyolarini va asarning mazmun-mohiyatini ochishda muayyan vazifani ado etish bilan e’tiborga loyiq. Razzoq so’fi tund va dag’al tabiatli odam. Shu bilan birga xotini va qizining ko’ngli bilan qiziqmaydiki, qizini «qish ichi siqilgan ko’nglini yozib kelish uchun» qishloqqa yuborsa. Biroq, Qurvonbibi so’fidan ijozat olish «ilmini» chuqur egallagan. Qurvonbibining bu mahoratini yozuvchi qizlar nutqi orqali g’oyat jonli va ishonarli qilib beradi:

«- Qurvon xolam bopladi!-dedi Salti.
— Enam gapga usta. Eshondan tushganini ko’ring. Eshon desangiz otam o’lganini ham bilmaydi… Xudo muni eshonlar uchun yaratgan».(18)

Shu bois ham so’fining biroz avvalgi avzoi masalaning qizlar hisobiga hal bo’lishiga to’siq bo’la olmadi. Qurvonbibi «xalfa eshon» so’ziga alohida urg’u berib aytishdan boshlagach, xotini nima desa «yo’q» deydigan odam bu gal xayol surib ketdi. Tabiiyki, Qurvonbibi qulay fursatni qo’ldan berib qo’ymaslik taraddudida og’zidan bol tomib xalfa eshonni maqtagani-maqtagan. «Bir yaxshi xotinlari, bir otincha qizlari borki… O’zlarini bo’lsa o’zingiz bilasiz…» Tilimizda -lar ko’plik shaklining hurmat ma’nosida ham qo’llanishi me’yoriy holdir. Mazkur vaziyatda hurmat ma’nosini tugal ifodalash uchun yolg’iz «-lar»ning o’zi yetarli bo’lmagani bois «yaxshi» sifatlashi keltiriladi. Biroq, bu bilan ham qoniqish hosil qilmagan yozuvchi «yaxshi»ning shunchaki «yaxshi»lardan farqli, alohida «bir yaxshi» ekanligini urg’ulashni lozim ko’radi. Qurvonbibining maqsadi-qizlari uchun eridan ruxsat olib berish. Shu maqsadda o’zi ko’rmagan, bilmagan xalfa eshonni va uning xotin-bolalarini tavsifu ta’riflash bilan ovora. Eshonning xotini «bir yaxshi» ekan, «a’lo» bo’lganida ham so’fi uchun zarracha ahamiyati bo’lmas edi. Qizi-ku «bir otincha» ekan, farishta bo’lmaydimi? So’fi uchun muhim bo’lgan narsa o’sha otinchaning otasi, o’sha «bir yaxshi» xotinning eri xalfa eshonligidadir! So’fi qiziga ruxsat berishda aynan shu narsaga alohida e’tibor bergan. Bundan tashqari suhbat yakunida holatni yanada oydinlatuvchi bir izoh bor:

«Bu safar odamga o’xshash gapirib, Qurvonbibini quvontirgan Razzoq so’fi shu so’zlardan so’ng yana o’z jimligiga qaytdi. Biroz so’ngra sallasini kiyib, yaxtagini qo’liga olgandan so’ng:
-Xurjunni ber, fitna! Bo’lmasa, ikkita qop ber!-deb qoldi. Qurvonbibi qopni uzatar ekan, erining qo’liga shu topda bir oz pul tushganini, endi kattaroq xarid qilish uchun bozorga ketayotganini va haligi zo’r iltifotning ham pulning kuchi bilan bo’lganini angladi…»(19)

So’fining g’azabdan tushishiga sabab bo’lgan omillardan biri xalfa eshonning «yuz-xotiri» bo’lsa, ikkinchisi «pulning kuchi»dir. Qurvonbibining eshonoyini aylanib-o’rgilib maqtashlari-chi? Ularning ta’siri, kuchi aslo sezilmadimi? Aslida xalqda «yaxshi gap ilonni inidan chiqaradi» degan naql bor. «Ilonni inidan chiqaradigan» yaxshi gaplar so’figa ko’pam kor qilavermasdi. Qurvonbibi buni biladi. Lekin o’zi tanimagan bir odamni olqar ekan, xuddi ko’rgandek, ko’p qadrdon kishisi haqida so’zlayotgandek holatga kirishi uning xarakteri bilan ham bog’liq. Qurvonbibi hech kimga yomonlik sog’inmaydigan, hammani ichidan sevadigan, bag’ri keng, ochiq ko’ngil va ayni damda sodda o’zbek onasi.

E’tibor berilsa, ushbu suhbatning asar taqdirida muhim rol` o’ynashi ayon bo’ladi. Mazkur dialog pirovardida Zebilar qishloqqa brishga izn oladilar. Voqea-hodisalarning keyingi takomili shu suhbat bilan bevosita bog’liq. Dialogning asar uchun nechog’li qimmatli ekanligini nazarda tutib, ba’zi o’rinlarga qayta murojaat qilamiz. Razzoq so’fi yakka-yu yagona qizning otasi. U johil, dag’al bo’lgani bilan baribir ota emasmi? Javob berishdan avval uzoq sukutga cho’madi. Otasining bu holatini ichkaridan kuzatib turgan Zebi: «Otam osonlik bilan ma’qul gapga ko’nadigan odam emas… Jim turib qolishini ko’ring: hali ham churq etmaydi» deydi. Zebi va onasining nazarida «ma’qul» ko’ringan narsa ota dunyoqarashida qay tarzda tahlil qilinayotgan ekan? Razzoq so’fining tundligi bois buni bilishimiz qiyin. Lekin xalqda keng tarqalgan aqidaga ko’ra ota ko’ngli ba’zi narsalarni oldindan sezarkan. So’fining uzoqqa cho’zilgan sukuti zamirida qizining taqdiri bilan bog’liq ichki sezimlar yotmaganmikan? Shu ma’noda «so’fi negadir:

— Bilaman, fitna, bilaman!-deb qo’yib yana jim bo’ldi» ifodasi diqqatni tortadi. Yozuvchi «negadir» so’ziga so’fining hadigini, gumonini yuklay olgan chamasi. «Bilaman» so’zining takrorlanishi va yana jim qolishi… Bularning bari inson ongida kechadigan, lekin anglanishi qiyin bo’ladigan holatlarning, sezimlarning ifodasidir. So’fi ota sifatida va inson sifatida shuur ostida ro’y beradigan ana shunday jarayonlarni boshdan kechirayotgani aniq. Razzoq so’fi umri davomida shakllangan xarakteridan va ko’nikmalaridan chiqib ketishi mahol bo’lganidan qiziga izn berdi. Eshonning ra’yi va pulning kuchi bu borada asosiy vazifani bajargan bo’lsa-da, so’figa dalda bergan yana bir sir bor. O’sha sirni so’fining nutqidan qidiramiz:

«-Ovozim bor deb ashulaga zo’r bermasin,-dedi,-Nomahramga ovozini eshitdirsa rozi emasman!». Demak, asar so’ngidagi ko’rgiliklar Zebining ovozi orqali kelishini So’fi qaysidir ma’noda sezgan. Faqat masalani hamma singari osongina hal qilgan: «Unday qilmasa, bunday bo’lmaydi» qabilidagi yechim Razzoq so’figa dalda bergan bo’lishi mumkin. Ya’ni: «ashula aytmasa, nomahramga ovozini eshitdirmasa, paranjini yechmasa hammasi yaxshi tugaydi» kabi tabiiy ishonish tarzi otaning ko’nglidagi g’ashliklarni quvib yuborgan bo’lsa ajab emas.

Yozuvchining mahorati qahramonlarning tuyg’u-kechinmalarini teran anglashi va har bir qahramonning saviyasiga, dunyoqarashiga, ruhiy olamiga g’oyat mos keladigan so’z topa bilishida yorqin namoyon bo’ladi. Jumladan, yozuvchining ardoqli qahramonlaridan biri, kitobxon mehrini ohangrabodek o’ziga jalb qiluvchi maftunkor Zebi nutqidan uning ongi, madaniy saviyasi va uni boshqalardan ajratib turuvchi o’ziga xos xarakterini payqashimiz mumkin: «So’fining bu avzoyini ko’rgandan keyin ikki qizning borqadar umidi ham uzilib bo’ldi. Zebi bu umidsizlikni yashira olmadi:

«- O’ynashmay o’laylik, endi otam hech qaerga chiqarmaydi…

Salti ham o’z tashvishini anglatdi:
— Nima qilamiz endi? Siz bormasangiz, men ham bormayman… Enaxon toza koyiydi-da.
— Tek o’tirgan bo’lsak ko’ngli yumsharmidikan?-dedi Zebi.

Salti indamadi. Birozdan so’ng yana o’zi ilova qildi:
— Ko’ngli o’lsin, yumshagan vaqtini ko’rganim yo’q! Katta-katta xarsangtoshlarni soy bo’yiga devlar tashlagan, deydi… Eng kattasini otamning ko’kragiga tashlab qo’yib, «mana shu sening ko’ngling!» deganmikan, yashshamagurlar!»

Xalq tilining rang-barang bo’yoqlaridan usta rassomdek mahorat bilan foydalana olgan yozuvchi Zebi nutqi orqali voqea bo’lib o’tayotgan vaziyatni, sharoitni jonli va tugal tasvirlash bilan birga «ardoqli» qahramonning o’sha muhitga munosabati, xususan oiladagi o’rni va erkini g’oyat ishonarli tarzda aks ettiradi. Zebi oiladagi yakka-yu yagona qiz. U har qancha erkalik qilsa, har qancha sho’xlik qilsa yarashgulik qiz. Lekin Zebi unday qila olmaydi. Erkalik u yoqda tursin, ozib-yozib bir sevingani, dugonasi bilan bir quvnab-shodlangani ham badjahl otaning tor ko’ngliga sig’madi. Zebi bular haqida o’ylashni ham istamaydi. Hatto bundan boshqacha bo’lishi mumkinligini tasavvur ham qila olmaydigandek ko’rinadi. Otasining o’ziga va onasiga nisbatan sovuq, begonalardek munosabatni singdira olmasa-da, dilidagini tiliga chiqarishni ep ko’rmaydi. Zebi ana shunday sharoitda o’sib-ulg’aygani bois bariga ko’nikib ketgan edi. Biroq shunday vaziyat yuzaga keldiki, beixtiyor «ko’nglini yorishga», ichki isyonini oshkor qilishga jazm etdi. Qiz ruhiyatidagi dastlabki umidsizlik darhol uning tiliga to’kildi:

«- O’ynashmay o’laylik, endi otam hech qaerga chiqarmaydi…». Ko’rinib turibdiki, Zebi o’zini bo’lib o’tgan voqeada asosiy aybdor deb o’ylayapti. Shu sababli qilgan xatosini emas, «aybiga» yarasha jazoning muqarrarligini fahmlab, jazo turini ham o’zicha chamalab bo’ldi. Biroz vaqt o’tib, yurak dukuri bosilgandan so’ng: «Tek o’tirgan bo’lsak ko’ngli yumsharmidikan?»-deya o’ziga savol beradi. Demak, Zebi yuz bergan voqeani tahlil qila boshladi. Endi u otasining ham aybi yo’qmikan degan mulohazaga bormoqda. O’ynashganligi uchun «javob bermasligi» aniq bo’ldi, go’yo. Lekin tek o’tirganida izn berarmidi? Zebi ikki holatni qiyos qilish orqali otasining ham aybsiz emasligini farqladi. Faqat Zebining bu tarzda o’ylashi uning nazdida otaga nisbatan hurmatsizlikday tuyuldi chamasi, aybdorni boshqa joydan qidirishga kirishdi va topdi ham: Aybdor yovuz kuchlar-devlar bo’lib chiqdi.

Natijada Zebi dugonasining oldidagi mahjublikdan ham qutulgan bo’ldi. Eslasangiz, hovli supurish epizodida Zebi qo’liga supurgi olishni istamasa-da, o’rtog’ining «bu qiz enasining gapiga kirmas ekan» degan o’yga borishini o’ylab, indamasdan qo’liga supurgi olgan edi. Xuddi shuning singari Zebi otasini yomonlayversa o’rtog’i «bu qiz otasini hurmat qilmas ekan» deb o’ylashi mumkin edi-da. Zebi shu tobda otasini emas, otasining ko’kragiga eng katta toshni tashlab, «mana shu sening ko’ngling!» deb ketgan devlarni koyiyotgan, ularni ayblayotgan edi.

Asosiy manba: M.Yo’ldoshev. Cho’lpon so’zining sirlari. Toshkent: Ma’naviyat, 2002.
________________________________________

[1] Romandan keltirilgan bu va bundan keyingi misollar ushbu nashrdan olingan: Cho’lpon. Asarlar. Uch jildlik. II jild. O. Sharafiddinov tahriri ostida. — Toshkent: G’. G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1994. Qavs ichida kitobning misol olingan sahifasi ko’rsatilgan.

Vebdagi manba: Ma’rufjon Yo’ldoshevning veb-
sahifasi

Abdulhamid Sulaymon Cho’lponning «Kecha va kunduz» romanini yuklab oling (PDF formatida)
.