Ғози Олим Юнусовнинг дастлабки мақолалари, жумладан, “Туркистон” газетасининг 1922 йил 18 декабрь сонида босилган “Ўзбекларда эл таниш иши” мақоласи фольклорга бағишланган дастлабки илмий тадқиқотлардан ҳисобланади. Унда биринчи марта: “ўзбекнинг биринчи эпоси “Алпомиш”дир. У Гомернинг “Илиада”сига тенг бир асардир”, – дея буюк достонимизга жуда юқори ва ҳаққоний илмий баҳо берилганди. У фольклор асарларини дастлабки нашр эттирувчилардан ҳам биридир.

Исломжон Турсунов, Ҳайдарали Узоқов
ТИЛШУНОС ОЛИМ ФОЖИАСИ

Ғози Олим Юнусов — биринчи ўзбек тилшунослик профессори, таржимон, фольклоршунос, олий ўқув юртида форс ва араб, ўзбек ва рус тилларидан дарс берган мураббий ҳамда ажойиб ташкилотчи раҳбарлардан бири эди. У 1929—1930 йилларда Ленинграддаги Шарқшунослик институтида илмий ходим ва илмий котиб лавозимларида ишлаб юрган чоғидаёқ этнография ва филология фанларидан қатор тадқиқотлар олиб бориб, ўткир шарқшунос сифатида тилга тушганди. Жаҳон дунёвий фанларининг атоқли намояндалари— Н. Я, Марр, А. Н. Корш, Е. М. Малов, А. Н. Самойлич, П. М. Мелиоранский ва Е. Э. Бертельснинг тавсияси билан унга 1930 йили «профессор» деган юксак унвон берилган эди. Аммо адолат ер қаърига кўмилган даврда қатағон қилинган бу улуғ зот ҳаёти ва фаолияти ҳақида халқимиз ярим аср ошдики тузукроқ маълумотга эга эмас.

Ғози Олим Юнусов 1893 йилда Тошкент шаҳрининг Ширинқудуқ маҳалласида ишчи оиласида дунёга келди. Бошланғич таълимни биринчи босқичли мадрасада олди. Рафиқаси Валентина Ивановна Юнусова, 1925—30 йиллар оралиғида туғилган Эрк, Мира, Оскар ва Комила исмли фарзандлари даврнинг шафқатсизликларига бардош бериб, таҳқирланаётган ота дардига шерик бўлиб яшадилар.

У киши кўҳна туркий адабиётнинг ўткир билимдони эди. Ғози Олимнинг бобоси Абубакр Аҳмаджон ўғли ҳамда поччаси Бахти Ғани Илкинлар фольклоршунос, адабиётшунос, этнограф сифатида таниқли эди. Улар араб, форс, немис тилларини яхши билардилар. Ғози Олим ана шундай оила муҳитида вояга етганди. Шу сабабли у ёшликдан илм олишга меҳр қўйган эди.

Олимнинг умр йўлдоши Валентина Ивановна бизга қуйидагиларни ҳикоя қилиб берганди: — У бир ўқиган китоби ёки дрстонини бошқа такрорламас, бир йўла ёдда сақлаб қоларди. Шу туфайли уйимизга таниш-билишлари — рус, татар, немис, инглиз, ўзбек ва қозоқ олимлари тез-тез келиб турарди. Ғози ака ана шу миллат вакиллари билан ўз тилларида эркин суҳбат қурардилар. 1914 йили олий мадрасанинг тил ва мафкура факультетини битиргач, уни ахлоқ-одоб, ҳуқуқ ва дин муаммолари мутахассислигини эгаллаш учун Қоҳирага ўқишга жўнатишди. У ёққа эса фақат ўткир зеҳнли талабалар юбориларди. Ўз соҳасига. оид араб, турк, немис, инглизча китобларни аслиятда ўқиб ўрганганди.

Таҳсилни аъло баҳоларда битирган Ғози Олимга Ота Турк номидаги тақдирнома берилади ва шу ерда ўқитувчи сифатида қолдирилади. Аммо қалби ўз ватани, қариндршларини қўмсарди — бироз ишлаб, тез орада қадрдон Тошкентига қайтиб келади ва турли олий ўқув юртларида она тилидан дарс бера бошлайди.

1923 йилда у Биринчи Савдо жамияти раислигига тайинланади. 1924 йилнинг ноябрида мазкур жамият тугатилгач, у адлия халқ нозирлигида ҳуқуқ масалалари бўлимини бошқаради, қатор қонун мрддаларини ўзбек тилига таржима қилиш ва мрҳиятини оммага етказишда рлимнинг хизмати катта.

— Ҳукуматимиз бизни 1925 йили Самарқанд шаҳрига ишга жўнатди, — деб эслашда давом этган эди Валентина Ивановна. — Бу ерда у киши Халқ маорифи комиссарлигида илмий котиб лавозимида ишлади. Икки йилдан сўнг, нозирликнинг Тил ва атамашунослик қўмитасига ўтиб, илмий иш билан машғул бўлди, шогирдларига умумий тилшунослик ва сиёсатдан сабоқ бериб борди. Талабалар билан эса ўзбек тилининг товуши ва сўз маънолари бўйича, қолаверса, форс, араб ва инглиз тилларидан машғулотлар ўтказди.

Филология фанлари доктори, профессор, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан арбоби Собиржон Иброҳимов Ғози Олимнинг мураббийлик маҳорати ҳақида шундай деган эди:

— Мен ўзбек имлосининг илмий асослари ҳақидаги назарий маълумотларни илк бор 1929 йили Самарқанд дорилфунунида шу мўътабар домладан олганман. Бир гал Ғози Олим Педакадемияга келиб, ўзбек ёзуви лотин имлосига кўчаётгани, бу ишга Қори Ниёзов асосий мутассади қилиб белгилангани хусусидаги хабарни айтди. Бу «янгилик» амалга ошиб қолса яхши натижа бермаслигидан афсуслангандай бўлди. Устоз жумҳуриятимиз тасарруфидаги минглаб жой номлари, қабила ва элат номлари маъноларини аниқлаш асосида ўзлигимизни, тарихимизни чуқур ўрганишимиз зарурлиги ҳақида куюнчаклик билан гапирарди. Мен устоздан илмий ишда қўл келадиган тадқиқ ва таҳлил усулларини ўрганганман. Чунончи, 1929-1930 йилларда халқ шевалари ва оғзаки ижодиётини ўрганиш муаммоларига бағишланган Атамалар Қўмитаси томонидан уюштирилган илмий сафарларда уч марта иштирок этганман. Унга Ғози Олим Юнусов бошлиқ эди. Мазкур гуруҳ таркибида атоқли турколог ва шарқшунослардан Юдахин, А. К. Боровков, В. В, Решетов ҳамда истеъдодли тилшунослар — Н. Саид, Қ. Рамазон, Элбек, Т. Иброҳимовлар бор эди.

Шогирдлар томонидан айтилган бу илиқ фикрлар машҳур олимнинг инсоний қиёфасини очиб беришга яқиндан ёрдам беради. Шунинг учун хотиралар — дил сўзларини келтиришда давом этамиз:

— 1930 йили Ленинградда Н. Я. Марр номидаги Тил ва фалсафа олий илмгоҳида аспирантлик муддатини ўтаётганимда устоз билан учрашганман, — деб эслаганди таниқли тилшунос Сафо Зуфаров. — Ўшанда Ғози Олим Юнусов Шарқшунослик олий илмгоҳига илмий котиб бўлиб ишга келган зкан. У киши менга талай маслаҳатлар берди. Эсимда, Поливанов, Батманов каби катта тилшунослар ҳам Ғози оға билан мунозарага киришганда ниҳоятда эҳтиёт бўлишар, ҳар бир сўзини ўйлаб-ўйлаб гапиришарди.

Ўзбек миллий маданиятини жаҳон миқёсига кўтариб чиқиш йўлида катта илмий-амалий ишлар қилган Ғози Олим Юнусов кўплаб асарлар, ўқув қўлланмалари ёзиб қолдирган. Унинг «Юридик атамалар луғати», «Ўзбек лаҳжалари таснифида бир тажриба», «Ўзбек уруғларидан қатағонлар ва уларнинг тили», «Ўзбек тили грамматикаси» каби китоблари, «Брлалар адабиёти тўғрисида бир фикр» «Алла» тўғрисида бир-икки оғиз сўз», «Ўрта Осиё туркларининг янги алифбоси», «Ўзбек тилининг товушлари» каби илмий-услубий жиҳатдан бақувват мақолалари ҳозир ҳам ўз қимматини йўқотган эмас.

Олим табиатан миллатсевар бўлиб, ўз халқини ниҳоятда қадрларди. У зукко этнограф, синчков фольклорчи ҳам эди. 1922 йилда йирик ўзбек достони — «Алпомишини Фозил Йўлдош ўғлидан биринчи бўлиб ёзиб олган эди. Достон моҳияти, мазмуни ва нусхалари ҳақида мухтасар мақола ёзиб, уни 1923 йили «Билим ўчоғи» журналининг 2-сонида чоп эттирган. Гапнинг индаллосини айтганда, ўзбек фольклоршунослигининг пойдёвори шу улуғ зот томонидан қўйилган эди. У Ҳ. Зарифга ўхшаш истеъдодли ёш ходимларни тарбиялаган. Ғози Олимнинг «Ўзбек лаҳжалари таснифида бир тажриба» рисоласи халқимиз шевалари биринчи бор этно-лингвистик нуқтаи назардан тасниф қилингани билан муҳимдир. Унда муаллиф профессор Е. Д. Поливановнинг ўзбек шевалари таснифида йўл қўйган қатор камчиликларини кўрсатган, улар қай жиҳатдан текширилиши, тасниф қилиниши мақсадга мувофиқлигини лўнда баён этган: ўзбек лаҳжаларининг бир-биридан ўзаро фарқланувчи товуш, сўз таркиби ва маъно хусусиятларини аниқлаган.

Олим ўзбек шеваларини дастлаб уч гуруҳга: ўзбек-қипчоқ, турк-барлос ва Хива-Урганч лаҳжаларига ажратиб текширади. Бу лаҳжалар, унинг таъкидлашича, ўз навбатида икки қисмга бўлинади, биринчи қисм қирқ, жалойир-лақай, қипчоқ, гурлан, иккинчи қисм Сайрам-Чимкент, Тошкент-Ховос, Андижон-Наманган шеваларидан иборат.

Ижоди айни камолга етиб, тўлишган пайтда устознинг бошига оғир кулфат тушди — омонсиз туҳматга дучор бўлди.

— Ўттиз еттинчи йил апрель ойининг йигирма учинчи куни бўлса керак, — дея надомат билан хотирлаган эди Валентина Ивановна, — ярим кечада эшигимиз тақиллаб қолди. Икки киши таклифимизни кутмаёқ ичкарига бостириб кириб, «Биз НКВДданмиз» дейишди. Келганларнинг бири рус, иккинчиси ўзбек эди. Улардан бири уйдаги ҳужжатлардан тортиб, китоб, газета-журналларгача олиб кетажаклари тўғрисида қўпол оҳангда гап қотди. Иккинчиси эса деразага яқинлашиб, кўча томон имо қилди. Шу заҳоти яна уч киши кириб келди. Улар тинтувни бошлашди. Биз эр-хотин қимирламай турдик. Топшириқ шундай эди. Шунда Ғози Олим бўлаётган адолатсизлик, қўполликка тоқат қилолмай, русчалаб гап қотди: «Нима гуноҳ қилибман, нега бунчалар қуюшқондан чиқяпсизлар?» «Юринг, сиз билан ўша ерда гаплашамиз», дея гапни қисқа қилди НКВД ходими.

Шундай қилиб, машҳур олим замон ўзбошимчалиги, адолатсизлиги гирдобига тортилди. Пантуркист, аксилинқилобий миллатчи деган машъум атамалар ўйлаб топилиб, илму маърифатга ташна кишиларнинг пешонасига ёпиштирила бошланди.

ЎзССР Давлат хавфсизлиги қўмитаси ҳужжатгрҳида сақланаётган 4269-рақамли «Ишини кўздан кечирганимизда, рлимга тергрвчи Агабекрв ва Загврздинлар томонидан қуйидаги айблар тақилгани гуврҳи бўлдик: «Ғози Олим Юнусов аксилинқилрбий миллатчи ташкилртнинг аъзрси, Ўрта Осиё жумҳуриятларини Срвет Иттифоқидан ажратиб олиб, буржуа миллий давлатини тузишни ўз олдига вазифа қилиб қўйганлардан бири; чет эл билан алоқа боғлаш мақсадида ташкилот аъзоларини қўпорувчилик ишларига жалб этган; ташкилотга тортиш учун ёшлар орасида аксилинқилобий руҳда. иш олиб борган, аксилинқилобий тарғибот ишларини юритган».
Ғози Олимнинг ҳақиқий сийрати бир кеча-кундуз қийноқдан кейин терговчига берган жавобларида яққол намоён бўлади. Мана ундан намуналар:

— Пантуркистлар ҳаракатига қачон қўшилгансиз?

— Вят губернасининг Буби қишлоғида ўқиб юрганимда таниқли пантуркист Абдулла Буби ва Губайдулла Буби ҳамда Туркияда машҳур турк намояндалари билан ҳамфикр бўлганман. Туркияга 1909 йилда кетгандим. Сўнгра Қоҳирага жўнадим. У ерда «Азгар» олий мадрасасида ўқидим. Жаҳон уруши бошланиб қолгач, Тошкентга қайтдим? Шу даврларда пантуркистлар тарбиясини олдим. Бироқ уларнинг ташкилотига аралашмаганман.

— Бу даврда Туркияда сиз кимлар билан бирга ўқигансиз?

—Туркияда Фитрат, бухоролик қушбегининг жияни Муқомиддинбек, Маъзар Бурҳоновлар бор эди; Бекжон Раҳмонов, Шоҳид Эсон Мусаев, Ҳомид Саид, Ота Хўжаев — бухоролик Аҳмаджон Махзулланинг ўғиллари мендан сўнг боришди.

— Сиз туркистонлик талабалар Истамбулда пантуркистларнинг Туркистонда қанақанги ташкилотини тузишни мақсад қилиб қўйган эдингизлар?

— Истамбулга келгач, у ерда «Турон нашри маориф» жамияти бор эканлигини билдим. Бу «Иттиҳод ва тараққий» билан боғланган бўлиб, унга Фитрат, Маъзар Бурҳонов ва Абдулазиз Қулжави бошчилик қилар экан. Мазкур жамият яна «Турк ўчоғи» жамияти билан ҳам боғлиқ экан. Ушбу жамиятлар аъзолари туркистонлик талабаларни ўқишга жойлаш бўйича Туркиянинг масъул вакиллари эканлар.

—Туркистонга қачон қайтдингиз ва қандай пантуркистик ишлар олиб бордингиз?

— 1914 йилнинг июль ойида, Туркияга яна қайтиб кетиш шарти билан келдим. Бироқ халқ таълими министрлигидаги Рифъатбой ва Азизбойлар мени Германияга ўқишга юборишга ваъда беришганди. Лекин жаҳон уруши тўсқинлик қилиб қолиб кетдим. Тошкентда Абдулла Авлоний ва Низомиддин Хўжаев билан ҳамкорликда «Турон» жамиятини туздик. Мақсадимиз пантуркизм ҳаракати асосида халққа маърифат тарқатиш эди.

— Инқилобдан сўнг қанақанги аксилинқилобий ҳаракатлар олиб бордингиз?

— 1918 йили Қўқон мухторияти таъсис съездида депутат сифатида қатнашдим. Бу ерда кадетлар ва Дутов жамияти тузумига қарши сўзладим. Улар Туркистон халқига миллий эркинлик беришни истамас эдилар. Сиёсатдаги бу ғарибликни танқид қилдим.

— Яна қанақанги аксилинқилобий ишларни амалга бширдингиз?

— Тошкентда «Турк ўчоғи» жамиятини туздим ва бошқардим. Шунингдек, ёшлардан пантуркист кадрлар тарбияладим ва «Ишчилар тўдаси» жамиятини туздим. — 1918 йилда Туркияга нима мақсадда борган эдингиз?

— Нуриддинбек Худоёрхон билан бирга Туркия партияси ва ҳукуматининг «Иттиҳод ва тараққий» жамиятидан Совет Россиясининг Туркистон бўлимига қарши кураш учун ёрдам сўраб бордик.

— Туркия арбоблари билан сизларнинг суҳбатларингиз қандай натижа берди?

— Бу ерда Туркия хавфсизлиги вазири Азизбой орқали Талъат подшоҳ билан учрашдим. У менга Саид Носир Миржалолов билан Женевага боришни таклиф этди. Бу ерда миллат бошлиғи билан Туркистонни Россиядан ажратиб олиш хусусида фикрлашиб олиш керак эди. Мен бундай сафардан бош тортдим.

— Сизнинг аксилинқилобий фаолиятингизда Мусбюрода қанақанги гап-сўзлар бўлди ва у қандаи йўл-йўриқлар курсатди!

— Бизнинг аксилинқилобий фаолиятимиз Мусбюро тасдиқлаган Рисқулов маърузасида ўз аксини топган. Унда қуйидаги талаблар бор эди: «Туркистон иқтисодий, ҳарбий, молиявий ҳамда ташқи сиёсат томонидан мустақил бўлиш учун миллий чегараланишни ўтказиш — миллий мустақил бўлиш ғоялари илгари сурилган. Мусбюронинг бу хулосалари ВКП(б)нинг Турккомиссиясидаги ўзбошимча, бебош аъзолари Элиава, Фрунзе, Куйбишевва Рудзутаклар томонидан йўққа чиқарилди.

— Яширин аксилинқилобий ташкилот ва у билан тенг боғланган легал ташкилотларнинг аъзолари ҳақида маълумот бермайсизми?

— Яширин ташкилотнинг борлиги ҳақида ҳеч нима билмайман ва бор бўлса ҳам унга қатнашмаганман…»

ЎзССР Ички ишлар халқ нозирлиги Давлат хавфсизлиги қўмитасининг 3-бўлим бошлиғи лейтенант Затуранский ва шу бўлим бошлиғининг ёрдамчиси сержант Акжигитов. 1937 йил, 25 апрель».

37-йилда кўзга кўринган зиёлиларимиз туркпарастлик айби билан қамоққа олинаётганди. Туркий халқларнинг маданий бирлиги, илмий-адабий ҳамкорлиги учун яхши ниятда иш бошлаган жамиятларга ҳам сиёсий ёрлиқлар, жиноий айблар тақала бошлан-ди. Сталинча сиёсат ҳатто ўз миллати билан фахрланиш туйғусига ҳам тиш-тирноғи билан қарши турарди. Улар барча халқларни доимо мазлумликда сақлаш тарафдори эдилар.

30-йиллардаги дўзах ўтида куйиб, ярим ногирон бўлиб чиққан атоқли мураббий ва маърифатчи, марҳум Шорасул Зуннун билан 1989 йил, 21 февраль куни қилинган суҳбатдан бир лавҳа келтирамиз.

«Саволингизга ҳозирги кунда ҳам жавоб беришга қўрқаман. Чунки шу кунларда ҳам сотқин, чақимчи, иккиюзламачилар тўлиб ётибди. Ўша 1937 йилнинг июль ойлари эди. Мени изолятордан сарғишдан келган, ўрта бўйли, билаклари йўғон, кўзи кўкимтир, думалоқ бурунли Акжигитов сўроқ хонасига олиб чиқди; олдимга Боту ва Мунаввар қори ҳақида ёзилган «Миллий иттиҳод» фаолияти, унинг бошлиқ ва аъзолари хусусидаги аксилинқилобий пантуркистик иборалар изоҳланган, умрим бино бўлиб эшитмаган гаплар ёзилган «Сўроқ маълумотнома»сини қуйди. Кўз югуртирдим. Рус тилини яхши билмаганим учун анча вақт ҳижжалаб ўқишга интилдим. Сабри чидамаган ҳалиги бетоқат терговчи «тайёр ҳужжат»ни қўлимдан тортиб олиб, ўзи ўқиб берди ва имзо чекишимни талаб этди. Мен бош тортдим. Мунозара кечгача давом этди. Сўнг Фитрат билан Ғози Олим Юнусов тўғрисида саволлар бера бошлади. Мен уларни яхши танишим, баъзи масалаларда ҳамфикрлигимни айтдим. Хуллас, мақсадига эриша олмаганидан кейин ертўлага олиб тушди. У ерда елкам ва ўнг оёғим ишдан чиқди, бақувват йигитнинг зарбли муштлари, аёвсиз тепкилари Акжигитовни илҳомлантирарди. Етти кундан сўнг яна навбатдаги сўроққа чақиришди. Триғулов саволга тутди. У ҳам Акжигитов тайёрлаган «Сўроқ маълумотнома»сини имзолашга узатди. Бўйин товламоқчи бўлиб турган эдим, худди осмондан тушгандек мени калтаклаган ёвуз терговчи пайдо бўлиб қолди. У ўзини мулойим кўрсатарди. Триғуловга қараб: «Яхши бўлиб қолди, қўл қўяди», деди. У менга қараб «Тезроқ қўл қўй, бўлмаса ўзинг биласан», дегандек имо қилди. Агар такрор ертўлага тушсам, қайта соғ чиқмаслигимга ақлим етарди. Шундай қилиб, «Жавобларимни ўқиб эшиттиришди, имзо ўзимники», деган жумла тагига қўл қўйишга мажбур бўлганман».

Ҳа, худди шундай.

Атоқли ўзбек шоири Абдулҳамид Сулаймон ўғли Чўлпоннинг 1937 йил 10 августда Акжигитовга берган Ғози Олим ҳақидаги далилларида ҳам шу нарса яққол акс этган. Ва буни Чўлпоннинг «сотқинлиги» деб тушунмасликларингизни жуда-жуда истардим.

Мана, тилшунос олимга қўйилган айбнома: «Ўзбекистонда аксилинқилобий пантуркистлар ташкилотининг фаоллари ва аъзоларидан бири Ғози Олим Юнусовдир. У Туркияда ўқиган: «Турк ўчоғи» ташкилотини тузган; фаол аксилинқилобчи. У «Чиғатой гурунги» аксилинқилобий жамиятида ҳам қатнашади. Бу жамиятни 1919 йилда Фитрат тузган. Мазкур жамият пантуркизм ғояларини адабиёт орқали халққа тарғиб қилади: ташкилотга ходимлар тайёрлайди.

1920 йилда Фитрат «Тонг» ойномаси ташкил этиб, унга Элбек ва Ғози Олим Юнусовни тортган…

1928—1929 йилларда атамашунослик ва имлога бағишланган анжуманда пантуркизм ғояларини фаол ташвиқ қилишда Ғози Олим Юнусов, Боту, Фитрат, Бўлат Солиев, М. Раҳмонов, Бекжон Зокирий ва бошқалар қатнашган…»

Миллатни севиш (уларнинг таъбирича, «миллатчилик») қатағон даврида энг оғир жиноят ҳисобланарди. Ватанпарвар зиёлилар бундай «гуноҳ»ни бўйинларига ошкора олишдан қатъий бош тортганлар. Натижада хавфсизликқўмитаси терговчилари уларни аёвсиз исканжага солишар, ҳаммаслакларни бир-бирига чақимчи қилиб кўрсатардилар.

Тергов жараёнидаги узлуксиз азоблардан сўнг олим ўзининг «гуноҳи»ни «тан олиш»дан бошқа чора тополмайди, 1937 йилнинг 5 октябрида у терговчи Триғулов саволларига шундай жавоб беради:

«Мен, тилшунос профессор, ҳақиқатан ҳам миллатчилик руҳидаги китобларни ғоявий-маданий жабҳада, шунингдек тил қурилиши соҳасида ўзбек тилига ағдарганман… Мен аксилинқилобчи миллатчи ташкилотнинг раҳбарларидан бири сифатида жумҳурият фан комитети, атамаком ва бошқа илмий ташкилотлар билан (Фитрат, О, Ҳошимлар биргаликда) гуруҳнинг аксилинқилобий ишларини бошқардим…»

СССР Олий судининг сайёр Ҳарбий ҳайъати 1938 йилнинг 4 октябридаги (раис Алексеев, аъзолари — Зайцев, Болдиров, Батнер ҳамда қораловчи ёрдамчиси Шульц қатнашган) ёпиқ мажлисида профессор Ғози Олим отувга ҳукм этилди.

Кеч бўлсада, ижтимоий ҳақиқат тантана қилди. СССР Олий суди Ҳарбий ҳайъати бу адолатсиз ҳукмни бекор этиб, 1957 йилнинг 27 июнидаги 4н02—5571 рақамли ажрими билан таниқли профессор фаолиятида жиноят йўқ, деб топади ва уни тўла оқлайди.

Ўзбек халқининг атоқли тилшунос олими, таржима санъатининг моҳир устаси, туркий ва форс адабиётининг беназир тадқиқотчиси, ўзбек фольклоршунослигининг бошловчиси, катта мураббий, миллий истиқлол йўлида жонини қурбон қилган Ғози Олим Юнусовнинг порлоқ хотираси озод ўзбек эли дилида барҳаёт яшашга ҳақлидир.

 

G‘ozi Olim Yunusovning dastlabki maqolalari, jumladan, “Turkiston” gazetasining 1922 yil 18 dekabr sonida bosilgan “O‘zbeklarda el tanish ishi” maqolasi folklorga bag‘ishlangan dastlabki ilmiy tadqiqotlardan hisoblanadi. Unda birinchi marta: “o‘zbekning birinchi eposi “Alpomish”dir. U Gomerning “Iliada”siga teng bir asardir”, – deya buyuk dostonimizga juda yuqori va haqqoniy ilmiy baho berilgandi. U folklor asarlarini dastlabki nashr ettiruvchilardan ham biridir.

Islomjon Tursunov, Haydarali Uzoqov
TILSHUNOS OLIM FOJIASI

G‘ozi Olim Yunusov — birinchi o‘zbek tilshunoslik professori, tarjimon, folklorshunos, oliy o‘quv yurtida fors va arab, o‘zbek va rus tillaridan dars bergan murabbiy hamda ajoyib tashkilotchi rahbarlardan biri edi. U 1929—1930 yillarda Leningraddagi Sharqshunoslik institutida ilmiy xodim va ilmiy kotib lavozimlarida ishlab yurgan chog‘idayoq etnografiya va filologiya fanlaridan qator tadqiqotlar olib borib, o‘tkir sharqshunos sifatida tilga tushgandi. Jahon dunyoviy fanlarining atoqli namoyandalari— N. Ya, Marr, A. N. Korsh, Ye. M. Malov, A. N. Samoylich, P. M. Melioranskiy va Ye. E. Bertelsning tavsiyasi bilan unga 1930 yili «professor» degan yuksak unvon berilgan edi. Ammo adolat yer qa’riga ko‘milgan davrda qatag‘on qilingan bu ulug‘ zot hayoti va faoliyati haqida xalqimiz yarim asr oshdiki tuzukroq ma’lumotga ega emas.

G‘ozi Olim Yunusov 1893 yilda Toshkent shahrining Shirinquduq mahallasida ishchi oilasida dunyoga keldi. Boshlang‘ich ta’limni birinchi bosqichli madrasada oldi. Rafiqasi Valentina Ivanovna Yunusova, 1925—30 yillar oralig‘ida tug‘ilgan Erk, Mira, Oskar va Komila ismli farzandlari davrning shafqatsizliklariga bardosh berib, tahqirlanayotgan ota dardiga sherik bo‘lib yashadilar.

U kishi ko‘hna turkiy adabiyotning o‘tkir bilimdoni edi. G‘ozi Olimning bobosi Abubakr Ahmadjon o‘g‘li hamda pochchasi Baxti G‘ani Ilkinlar folklorshunos, adabiyotshunos, etnograf sifatida taniqli edi. Ular arab, fors, nemis tillarini yaxshi bilardilar. G‘ozi Olim ana shunday oila muhitida voyaga yetgandi. Shu sababli u yoshlikdan ilm olishga mehr qo‘ygan edi.

Olimning umr yo‘ldoshi Valentina Ivanovna bizga quyidagilarni hikoya qilib bergandi: — U bir o‘qigan kitobi yoki drstonini boshqa takrorlamas, bir yo‘la yodda saqlab qolardi. Shu tufayli uyimizga tanish-bilishlari — rus, tatar, nemis, ingliz, o‘zbek va qozoq olimlari tez-tez kelib turardi. G‘ozi aka ana shu millat vakillari bilan o‘z tillarida erkin suhbat qurardilar. 1914 yili oliy madrasaning til va mafkura fakultetini bitirgach, uni axloq-odob, huquq va din muammolari mutaxassisligini egallash uchun Qohiraga o‘qishga jo‘natishdi. U yoqqa esa faqat o‘tkir zehnli talabalar yuborilardi. O‘z sohasiga. oid arab, turk, nemis, inglizcha kitoblarni asliyatda o‘qib o‘rgangandi.

Tahsilni a’lo baholarda bitirgan G‘ozi Olimga Ota Turk nomidagi taqdirnoma beriladi va shu yerda o‘qituvchi sifatida qoldiriladi. Ammo qalbi o‘z vatani, qarindrshlarini qo‘msardi — biroz ishlab, tez orada qadrdon Toshkentiga qaytib keladi va turli oliy o‘quv yurtlarida ona tilidan dars bera boshlaydi.

1923 yilda u Birinchi Savdo jamiyati raisligiga tayinlanadi. 1924 yilning noyabrida mazkur jamiyat tugatilgach, u adliya xalq nozirligida huquq masalalari bo‘limini boshqaradi, qator qonun mrddalarini o‘zbek tiliga tarjima qilish va mrhiyatini ommaga yetkazishda rlimning xizmati katta.

— Hukumatimiz bizni 1925 yili Samarqand shahriga ishga jo‘natdi, — deb eslashda davom etgan edi Valentina Ivanovna. — Bu yerda u kishi Xalq maorifi komissarligida ilmiy kotib lavozimida ishladi. Ikki yildan so‘ng, nozirlikning Til va atamashunoslik qo‘mitasiga o‘tib, ilmiy ish bilan mashg‘ul bo‘ldi, shogirdlariga umumiy tilshunoslik va siyosatdan saboq berib bordi. Talabalar bilan esa o‘zbek tilining tovushi va so‘z ma’nolari bo‘yicha, qolaversa, fors, arab va ingliz tillaridan mashg‘ulotlar o‘tkazdi.

Filologiya fanlari doktori, professor, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi Sobirjon Ibrohimov G‘ozi Olimning murabbiylik mahorati haqida shunday degan edi:

— Men o‘zbek imlosining ilmiy asoslari haqidagi nazariy ma’lumotlarni ilk bor 1929 yili Samarqand dorilfununida shu mo‘tabar domladan olganman. Bir gal G‘ozi Olim Pedakademiyaga kelib, o‘zbek yozuvi lotin imlosiga ko‘chayotgani, bu ishga Qori Niyozov asosiy mutassadi qilib belgilangani xususidagi xabarni aytdi. Bu «yangilik» amalga oshib qolsa yaxshi natija bermasligidan afsuslanganday bo‘ldi. Ustoz jumhuriyatimiz tasarrufidagi minglab joy nomlari, qabila va elat nomlari ma’nolarini aniqlash asosida o‘zligimizni, tariximizni chuqur o‘rganishimiz zarurligi haqida kuyunchaklik bilan gapirardi. Men ustozdan ilmiy ishda qo‘l keladigan tadqiq va tahlil usullarini o‘rganganman. Chunonchi, 1929-1930 yillarda xalq shevalari va og‘zaki ijodiyotini o‘rganish muammolariga bag‘ishlangan Atamalar Qo‘mitasi tomonidan uyushtirilgan ilmiy safarlarda uch marta ishtirok etganman. Unga G‘ozi Olim Yunusov boshliq edi. Mazkur guruh tarkibida atoqli turkolog va sharqshunoslardan Yudaxin, A. K. Borovkov, V. V, Reshetov hamda iste’dodli tilshunoslar — N. Said, Q. Ramazon, Elbek, T. Ibrohimovlar bor edi.

Shogirdlar tomonidan aytilgan bu iliq fikrlar mashhur olimning insoniy qiyofasini ochib berishga yaqindan yordam beradi. Shuning uchun xotiralar — dil so‘zlarini keltirishda davom etamiz:

— 1930 yili Leningradda N. Ya. Marr nomidagi Til va falsafa oliy ilmgohida aspirantlik muddatini o‘tayotganimda ustoz bilan uchrashganman, — deb eslagandi taniqli tilshunos Safo Zufarov. — O‘shanda G‘ozi Olim Yunusov Sharqshunoslik oliy ilmgohiga ilmiy kotib bo‘lib ishga kelgan zkan. U kishi menga talay maslahatlar berdi. Esimda, Polivanov, Batmanov kabi katta tilshunoslar ham G‘ozi og‘a bilan munozaraga kirishganda nihoyatda ehtiyot bo‘lishar, har bir so‘zini o‘ylab-o‘ylab gapirishardi.

O‘zbek milliy madaniyatini jahon miqyosiga ko‘tarib chiqish yo‘lida katta ilmiy-amaliy ishlar qilgan G‘ozi Olim Yunusov ko‘plab asarlar, o‘quv qo‘llanmalari yozib qoldirgan. Uning «Yuridik atamalar lug‘ati», «O‘zbek lahjalari tasnifida bir tajriba», «O‘zbek urug‘laridan qatag‘onlar va ularning tili», «O‘zbek tili grammatikasi» kabi kitoblari, «Brlalar adabiyoti to‘g‘risida bir fikr» «Alla» to‘g‘risida bir-ikki og‘iz so‘z», «O‘rta Osiyo turklarining yangi alifbosi», «O‘zbek tilining tovushlari» kabi ilmiy-uslubiy jihatdan baquvvat maqolalari hozir ham o‘z qimmatini yo‘qotgan emas.

Olim tabiatan millatsevar bo‘lib, o‘z xalqini nihoyatda qadrlardi. U zukko etnograf, sinchkov folklorchi ham edi. 1922 yilda yirik o‘zbek dostoni — «Alpomishini Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lidan birinchi bo‘lib yozib olgan edi. Doston mohiyati, mazmuni va nusxalari haqida muxtasar maqola yozib, uni 1923 yili «Bilim o‘chog‘i» jurnalining 2-sonida chop ettirgan. Gapning indallosini aytganda, o‘zbek folklorshunosligining poydyovori shu ulug‘ zot tomonidan qo‘yilgan edi. U H. Zarifga o‘xshash iste’dodli yosh xodimlarni tarbiyalagan. G‘ozi Olimning «O‘zbek lahjalari tasnifida bir tajriba» risolasi xalqimiz shevalari birinchi bor etno-lingvistik nuqtai nazardan tasnif qilingani bilan muhimdir. Unda muallif professor Ye. D. Polivanovning o‘zbek shevalari tasnifida yo‘l qo‘ygan qator kamchiliklarini ko‘rsatgan, ular qay jihatdan tekshirilishi, tasnif qilinishi maqsadga muvofiqligini lo‘nda bayon etgan: o‘zbek lahjalarining bir-biridan o‘zaro farqlanuvchi tovush, so‘z tarkibi va ma’no xususiyatlarini aniqlagan.

Olim o‘zbek shevalarini dastlab uch guruhga: o‘zbek-qipchoq, turk-barlos va Xiva-Urganch lahjalariga ajratib tekshiradi. Bu lahjalar, uning ta’kidlashicha, o‘z navbatida ikki qismga bo‘linadi, birinchi qism qirq, jaloyir-laqay, qipchoq, gurlan, ikkinchi qism Sayram-Chimkent, Toshkent-Xovos, Andijon-Namangan shevalaridan iborat.

Ijodi ayni kamolga yetib, to‘lishgan paytda ustozning boshiga og‘ir kulfat tushdi — omonsiz tuhmatga duchor bo‘ldi.

— O‘ttiz yettinchi yil aprel oyining yigirma uchinchi kuni bo‘lsa kerak, — deya nadomat bilan xotirlagan edi Valentina Ivanovna, — yarim kechada eshigimiz taqillab qoldi. Ikki kishi taklifimizni kutmayoq ichkariga bostirib kirib, «Biz NKVDdanmiz» deyishdi. Kelganlarning biri rus, ikkinchisi o‘zbek edi. Ulardan biri uydagi hujjatlardan tortib, kitob, gazeta-jurnallargacha olib ketajaklari to‘g‘risida qo‘pol ohangda gap qotdi. Ikkinchisi esa derazaga yaqinlashib, ko‘cha tomon imo qildi. Shu zahoti yana uch kishi kirib keldi. Ular tintuvni boshlashdi. Biz er-xotin qimirlamay turdik. Topshiriq shunday edi. Shunda G‘ozi Olim bo‘layotgan adolatsizlik, qo‘pollikka toqat qilolmay, ruschalab gap qotdi: «Nima gunoh qilibman, nega bunchalar quyushqondan chiqyapsizlar?» «Yuring, siz bilan o‘sha yerda gaplashamiz», deya gapni qisqa qildi NKVD xodimi.

Shunday qilib, mashhur olim zamon o‘zboshimchaligi, adolatsizligi girdobiga tortildi. Panturkist, aksilinqilobiy millatchi degan mash’um atamalar o‘ylab topilib, ilmu ma’rifatga tashna kishilarning peshonasiga yopishtirila boshlandi.

O‘zSSR Davlat xavfsizligi qo‘mitasi hujjatgrhida saqlanayotgan 4269-raqamli «Ishini ko‘zdan kechirganimizda, rlimga tergrvchi Agabekrv va Zagvrzdinlar tomonidan quyidagi ayblar taqilgani guvrhi bo‘ldik: «G‘ozi Olim Yunusov aksilinqilrbiy millatchi tashkilrtning a’zrsi, O‘rta Osiyo jumhuriyatlarini Srvet Ittifoqidan ajratib olib, burjua milliy davlatini tuzishni o‘z oldiga vazifa qilib qo‘yganlardan biri; chet el bilan aloqa bog‘lash maqsadida tashkilot a’zolarini qo‘poruvchilik ishlariga jalb etgan; tashkilotga tortish uchun yoshlar orasida aksilinqilobiy ruhda. ish olib borgan, aksilinqilobiy targ‘ibot ishlarini yuritgan».
G‘ozi Olimning haqiqiy siyrati bir kecha-kunduz qiynoqdan keyin tergovchiga bergan javoblarida yaqqol namoyon bo‘ladi. Mana undan namunalar:

— Panturkistlar harakatiga qachon qo‘shilgansiz?

— Vyat gubernasining Bubi qishlog‘ida o‘qib yurganimda taniqli panturkist Abdulla Bubi va Gubaydulla Bubi hamda Turkiyada mashhur turk namoyandalari bilan hamfikr bo‘lganman. Turkiyaga 1909 yilda ketgandim. So‘ngra Qohiraga jo‘nadim. U yerda «Azgar» oliy madrasasida o‘qidim. Jahon urushi boshlanib qolgach, Toshkentga qaytdim? Shu davrlarda panturkistlar tarbiyasini oldim. Biroq ularning tashkilotiga aralashmaganman.

— Bu davrda Turkiyada siz kimlar bilan birga o‘qigansiz?

—Turkiyada Fitrat, buxorolik qushbegining jiyani Muqomiddinbek, Ma’zar Burhonovlar bor edi; Bekjon Rahmonov, Shohid Eson Musayev, Homid Said, Ota Xo‘jayev — buxorolik Ahmadjon Maxzullaning o‘g‘illari mendan so‘ng borishdi.

— Siz turkistonlik talabalar Istambulda panturkistlarning Turkistonda qanaqangi tashkilotini tuzishni maqsad qilib qo‘ygan edingizlar?

— Istambulga kelgach, u yerda «Turon nashri maorif» jamiyati bor ekanligini bildim. Bu «Ittihod va taraqqiy» bilan bog‘langan bo‘lib, unga Fitrat, Ma’zar Burhonov va Abdulaziz Quljavi boshchilik qilar ekan. Mazkur jamiyat yana «Turk o‘chog‘i» jamiyati bilan ham bog‘liq ekan. Ushbu jamiyatlar a’zolari turkistonlik talabalarni o‘qishga joylash bo‘yicha Turkiyaning mas’ul vakillari ekanlar.

—Turkistonga qachon qaytdingiz va qanday panturkistik ishlar olib bordingiz?

— 1914 yilning iyul oyida, Turkiyaga yana qaytib ketish sharti bilan keldim. Biroq xalq ta’limi ministrligidagi Rif’atboy va Azizboylar meni Germaniyaga o‘qishga yuborishga va’da berishgandi. Lekin jahon urushi to‘sqinlik qilib qolib ketdim. Toshkentda Abdulla Avloniy va Nizomiddin Xo‘jayev bilan hamkorlikda «Turon» jamiyatini tuzdik. Maqsadimiz panturkizm harakati asosida xalqqa ma’rifat tarqatish edi.

— Inqilobdan so‘ng qanaqangi aksilinqilobiy harakatlar olib bordingiz?

— 1918 yili Qo‘qon muxtoriyati ta’sis syezdida deputat sifatida qatnashdim. Bu yerda kadetlar va Dutov jamiyati tuzumiga qarshi so‘zladim. Ular Turkiston xalqiga milliy erkinlik berishni istamas edilar. Siyosatdagi bu g‘ariblikni tanqid qildim.

— Yana qanaqangi aksilinqilobiy ishlarni amalga bshirdingiz?

— Toshkentda «Turk o‘chog‘i» jamiyatini tuzdim va boshqardim. Shuningdek, yoshlardan panturkist kadrlar tarbiyaladim va «Ishchilar to‘dasi» jamiyatini tuzdim. — 1918 yilda Turkiyaga nima maqsadda borgan edingiz?

— Nuriddinbek Xudoyorxon bilan birga Turkiya partiyasi va hukumatining «Ittihod va taraqqiy» jamiyatidan Sovet Rossiyasining Turkiston bo‘limiga qarshi kurash uchun yordam so‘rab bordik.

— Turkiya arboblari bilan sizlarning suhbatlaringiz qanday natija berdi?

— Bu yerda Turkiya xavfsizligi vaziri Azizboy orqali Tal’at podshoh bilan uchrashdim. U menga Said Nosir Mirjalolov bilan Jenevaga borishni taklif etdi. Bu yerda millat boshlig‘i bilan Turkistonni Rossiyadan ajratib olish xususida fikrlashib olish kerak edi. Men bunday safardan bosh tortdim.

— Sizning aksilinqilobiy faoliyatingizda Musbyuroda qanaqangi gap-so‘zlar bo‘ldi va u qandai yo‘l-yo‘riqlar kursatdi!

— Bizning aksilinqilobiy faoliyatimiz Musbyuro tasdiqlagan Risqulov ma’ruzasida o‘z aksini topgan. Unda quyidagi talablar bor edi: «Turkiston iqtisodiy, harbiy, moliyaviy hamda tashqi siyosat tomonidan mustaqil bo‘lish uchun milliy chegaralanishni o‘tkazish — milliy mustaqil bo‘lish g‘oyalari ilgari surilgan. Musbyuroning bu xulosalari VKP(b)ning Turkkomissiyasidagi o‘zboshimcha, bebosh a’zolari Eliava, Frunze, Kuybishevva Rudzutaklar tomonidan yo‘qqa chiqarildi.

— Yashirin aksilinqilobiy tashkilot va u bilan teng bog‘langan legal tashkilotlarning a’zolari haqida ma’lumot bermaysizmi?

— Yashirin tashkilotning borligi haqida hech nima bilmayman va bor bo‘lsa ham unga qatnashmaganman…»

O‘zSSR Ichki ishlar xalq nozirligi Davlat xavfsizligi qo‘mitasining 3-bo‘lim boshlig‘i leytenant Zaturanskiy va shu bo‘lim boshlig‘ining yordamchisi serjant Akjigitov. 1937 yil, 25 aprel».

37-yilda ko‘zga ko‘ringan ziyolilarimiz turkparastlik aybi bilan qamoqqa olinayotgandi. Turkiy xalqlarning madaniy birligi, ilmiy-adabiy hamkorligi uchun yaxshi niyatda ish boshlagan jamiyatlarga ham siyosiy yorliqlar, jinoiy ayblar taqala boshlan-di. Stalincha siyosat hatto o‘z millati bilan faxrlanish tuyg‘usiga ham tish-tirnog‘i bilan qarshi turardi. Ular barcha xalqlarni doimo mazlumlikda saqlash tarafdori edilar.

30-yillardagi do‘zax o‘tida kuyib, yarim nogiron bo‘lib chiqqan atoqli murabbiy va ma’rifatchi, marhum Shorasul Zunnun bilan 1989 yil, 21 fevral kuni qilingan suhbatdan bir lavha keltiramiz.

«Savolingizga hozirgi kunda ham javob berishga qo‘rqaman. Chunki shu kunlarda ham sotqin, chaqimchi, ikkiyuzlamachilar to‘lib yotibdi. O‘sha 1937 yilning iyul oylari edi. Meni izolyatordan sarg‘ishdan kelgan, o‘rta bo‘yli, bilaklari yo‘g‘on, ko‘zi ko‘kimtir, dumaloq burunli Akjigitov so‘roq xonasiga olib chiqdi; oldimga Botu va Munavvar qori haqida yozilgan «Milliy ittihod» faoliyati, uning boshliq va a’zolari xususidagi aksilinqilobiy panturkistik iboralar izohlangan, umrim bino bo‘lib eshitmagan gaplar yozilgan «So‘roq ma’lumotnoma»sini quydi. Ko‘z yugurtirdim. Rus tilini yaxshi bilmaganim uchun ancha vaqt hijjalab o‘qishga intildim. Sabri chidamagan haligi betoqat tergovchi «tayyor hujjat»ni qo‘limdan tortib olib, o‘zi o‘qib berdi va imzo chekishimni talab etdi. Men bosh tortdim. Munozara kechgacha davom etdi. So‘ng Fitrat bilan G‘ozi Olim Yunusov to‘g‘risida savollar bera boshladi. Men ularni yaxshi tanishim, ba’zi masalalarda hamfikrligimni aytdim. Xullas, maqsadiga erisha olmaganidan keyin yerto‘laga olib tushdi. U yerda yelkam va o‘ng oyog‘im ishdan chiqdi, baquvvat yigitning zarbli mushtlari, ayovsiz tepkilari Akjigitovni ilhomlantirardi. Yetti kundan so‘ng yana navbatdagi so‘roqqa chaqirishdi. Trig‘ulov savolga tutdi. U ham Akjigitov tayyorlagan «So‘roq ma’lumotnoma»sini imzolashga uzatdi. Bo‘yin tovlamoqchi bo‘lib turgan edim, xuddi osmondan tushgandek meni kaltaklagan yovuz tergovchi paydo bo‘lib qoldi. U o‘zini muloyim ko‘rsatardi. Trig‘ulovga qarab: «Yaxshi bo‘lib qoldi, qo‘l qo‘yadi», dedi. U menga qarab «Tezroq qo‘l qo‘y, bo‘lmasa o‘zing bilasan», degandek imo qildi. Agar takror yerto‘laga tushsam, qayta sog‘ chiqmasligimga aqlim yetardi. Shunday qilib, «Javoblarimni o‘qib eshittirishdi, imzo o‘zimniki», degan jumla tagiga qo‘l qo‘yishga majbur bo‘lganman».

Ha, xuddi shunday.

Atoqli o‘zbek shoiri Abdulhamid Sulaymon o‘g‘li Cho‘lponning 1937 yil 10 avgustda Akjigitovga bergan G‘ozi Olim haqidagi dalillarida ham shu narsa yaqqol aks etgan. Va buni Cho‘lponning «sotqinligi» deb tushunmasliklaringizni juda-juda istardim.

Mana, tilshunos olimga qo‘yilgan aybnoma: «O‘zbekistonda aksilinqilobiy panturkistlar tashkilotining faollari va a’zolaridan biri G‘ozi Olim Yunusovdir. U Turkiyada o‘qigan: «Turk o‘chog‘i» tashkilotini tuzgan; faol aksilinqilobchi. U «Chig‘atoy gurungi» aksilinqilobiy jamiyatida ham qatnashadi. Bu jamiyatni 1919 yilda Fitrat tuzgan. Mazkur jamiyat panturkizm g‘oyalarini adabiyot orqali xalqqa targ‘ib qiladi: tashkilotga xodimlar tayyorlaydi.

1920 yilda Fitrat «Tong» oynomasi tashkil etib, unga Elbek va G‘ozi Olim Yunusovni tortgan…

1928—1929 yillarda atamashunoslik va imloga bag‘ishlangan anjumanda panturkizm g‘oyalarini faol tashviq qilishda G‘ozi Olim Yunusov, Botu, Fitrat, Bo‘lat Soliyev, M. Rahmonov, Bekjon Zokiriy va boshqalar qatnashgan…»

Millatni sevish (ularning ta’biricha, «millatchilik») qatag‘on davrida eng og‘ir jinoyat hisoblanardi. Vatanparvar ziyolilar bunday «gunoh»ni bo‘yinlariga oshkora olishdan qat’iy bosh tortganlar. Natijada xavfsizlikqo‘mitasi tergovchilari ularni ayovsiz iskanjaga solishar, hammaslaklarni bir-biriga chaqimchi qilib ko‘rsatardilar.

Tergov jarayonidagi uzluksiz azoblardan so‘ng olim o‘zining «gunohi»ni «tan olish»dan boshqa chora topolmaydi, 1937 yilning 5 oktyabrida u tergovchi Trig‘ulov savollariga shunday javob beradi:

«Men, tilshunos professor, haqiqatan ham millatchilik ruhidagi kitoblarni g‘oyaviy-madaniy jabhada, shuningdek til qurilishi sohasida o‘zbek tiliga ag‘darganman… Men aksilinqilobchi millatchi tashkilotning rahbarlaridan biri sifatida jumhuriyat fan komiteti, atamakom va boshqa ilmiy tashkilotlar bilan (Fitrat, O, Hoshimlar birgalikda) guruhning aksilinqilobiy ishlarini boshqardim…»

SSSR Oliy sudining sayyor Harbiy hay’ati 1938 yilning 4 oktyabridagi (rais Alekseyev, a’zolari — Zaysev, Boldirov, Batner hamda qoralovchi yordamchisi Shuls qatnashgan) yopiq majlisida professor G‘ozi Olim otuvga hukm etildi.

Kech bo‘lsada, ijtimoiy haqiqat tantana qildi. SSSR Oliy sudi Harbiy hay’ati bu adolatsiz hukmni bekor etib, 1957 yilning 27 iyunidagi 4n02—5571 raqamli ajrimi bilan taniqli professor faoliyatida jinoyat yo‘q, deb topadi va uni to‘la oqlaydi.

O‘zbek xalqining atoqli tilshunos olimi, tarjima san’atining mohir ustasi, turkiy va fors adabiyotining benazir tadqiqotchisi, o‘zbek folklorshunosligining boshlovchisi, katta murabbiy, milliy istiqlol yo‘lida jonini qurbon qilgan G‘ozi Olim Yunusovning porloq xotirasi ozod o‘zbek eli dilida barhayot yashashga haqlidir.