6 март — Ўзбекистон Республикаси фан арбоби Тўра Мирзаев таваллуд топган кун

Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, Ғози Олим Юнусов бор-йўғи 17-18 йил илмий ижод билан шуғулланди. Шу қисқагина даврда, у бой мерос қолдирди. Аммо унинг асарлари турли манбаларда сочилиб ётибди. Кўплари қўлёзма ҳолида бўлгани сабабли, уларнинг сақланиб қолгани ёки йўқолгани ҳам маълуммас. Олим асарларини бир жойга тўплаш, йўқолган деб ҳисобланганларини қидириб топишга уриниш, маъқулларини қайта нашр этиш, фан тарихчиларининг шарафли вазифаларидан бўлмоғи зарур. Зеро, бу бизнинг Ғози Олим Юнусов хотираси олдидаги бурчимиздир.

Тўра МИРЗАЕВ
УСТОЗИМ
» Ғози Олим Юнусов ҳақида суҳбатлар» туркумидан

Тўра Мирзаев (1936.6.3, Шофиркон тумани) — фольклоршунос олим. Филология фанлари доктори (1988). профессор (1991). Бухоро педагогика институтини тугатган (1957). Жарқўрғон тумани мактабларида ўқитувчи ва ўқув бўлим мудири (1957—60), Ўзбекистон ФА Тил ва адабиёт институтида аспирант (1961—63), кичик (1964—66), катта илмий ходим (1966—71),  фольклор  бўлими  мудири  (1971-2002),  директор  (1991-2010), Ўзбекистон ФА вице-президенти (2001 й.дан). Тўра Мирзаев тадқиқотлари халқ достонлари ва бахшилар эпик репертуарини ўрганишга бағишланган. «Булбул тароналари» (1971—73),  «Песни  Бульбуля»  (1974—77), «Узбекская народная поэзия» (1990),«Гўрўғли» достонлари (1996—97), «Алпомиш»   (1999)   каби   йирик   асарларни нашрга тайёрлаган ва муҳаррирлик қилган. Ўзбек халқ қаҳрамонлик эпоси «Алпомиш»ни немис тилида Вайсваденда нашр эттирган (ҳамкорликда, 2001).Шунингдек,Тўра Мирзаевнинг “Алпомиш” достонининг ўзбек вариантлари”, “Халқ бахшиларининг эпик репертуари”, “Достон ва бахши” монографиялари ҳамда йигирмадан ортиқ рисола ва китоблари нашр этилган. Беруний номидаги Ўзбекистон Давлат мукофоти лауреата (1973).

Атоқли фольклоршунос олим Ҳоди Зариф тоғаси, онаси Зайнаб Муҳаммадолим қизининг укаси, биринчи ўзбек профессори, йирик тилшунос, фольклоршунос Ғози Олим Юнусовни ўзининг биринчи устози ҳисоблар, 1919 йили отаси Тиллахўжа Умархўжа ўғли вафотидан кейин бир муддат, асосан, тоғасининг уйида яшаганини, мустақил ўқиб-ўрганиши ва фан оламига киришида унинг алоҳида хизматлари борлигини суҳбатларда қайта-қайта таъкидларди. Чиндан ҳам Ғози Олим Юнусов Қоҳира ва Истанбул университетларида тил ва адабиётдан ташқари тарих, фалсафа ва иқтисоддан мукаммал билим олган, араб, форс, немис, рус ва туркий тилларни пухта эгаллаган йирик мутахассис эди. юксак замонавий ва пухта билимга эга бўлган олим сифатида Ўзбекистонда маданий қурилиш, тил ва имло масалаларини ҳал қилишда фаол иштирок этди, тилшунослик, адабиётшунослик, фольклоршунослик, тарих, этнография, фалсафа ва ҳуқуқшунослик билан жиддий шуғулланди. У вақтларда Ғози Олим Юнусов мазкур соҳаларнинг йирик мутахассиси, зўр билармони ҳисобланарди.

Ғози Олим Юнусов Туркистон маориф халқ комиссарлиги ҳузуридаги илмий кенгаш (1918-1920) ва театр-этнографик билим ҳайъати (1920-1924) аъзоси ҳамда ўзбек билим ҳайъати (1920-1924) раиси сифатида фольклор ва этнография материалларини тўплаш, ўқув қўлланмалари тузиш, имло қоидаларини ислоҳ қилиш ва ихчамлаштириш ишларида қатнашди, раҳбарлик қилди, айни пайтда, савдо жамиятида, адлия халқ комиссарлигида ишлади. бу ерда адлия қонун-қоидаларини ўзбек тилига таржима қилди, иқтисод ва адлия атамаларидан икки тилли луғатлар тузди. Атоқли олим Ўзбекистон маориф халқ комиссарлиги фан бўлимининг илмий котиби ва Ўзбекларни ўрганиш қўмитасининг раиси бўлиб ишлаган йилларида ҳам (1925-1929) жуда катта ташкилотчилик ишларини олиб борди. Ўзининг “Ўрта Осиё туркийларининг янги алифбоси”, “Янги ўзбек лотин алифбосини ўрганиш учун” каби мақолаларида араб имлосидан лотинлаштирилган ўзбек ёзувига ўтишнинг ижобий сираларини ҳар жиҳатдан пухта таҳлил қилиш орқали бундай жараённинг илмий-амалий ва маърифий аҳамиятини қатъийлик билан асослаб берди.

“Тоғам Ғози Олим Юнусов менинг биринчи устозим ҳисобланади, – деб эслаб қолди бир куни домла. – мен В.В.Бартольд, А.А.Диваев, Е.Э.Бертельс каби ўз даврининг таниқли алломалари билан биринчи марта унинг хонадонида танишганман. У фақат мени эмас, амаким – Аҳмадхўжанинг ўғли Маҳмудхўжани ҳам илм йўлига солган олимлардан. Биласизлар, Фозил Йўлдош ўғлининг “Алпомиш”, “Интизор”, “Зулфизар” каби кенг қамровли ва бадиий юксак достонлари худди шу Маҳмуд Зарифов томонидан ёзиб олинган. Кейинроқ тоғам Буюк Каримов, Мансур Афзалов каби олимларни менга бириктириб қўйган бўлса ҳам, уларнинг тарбиясига алоҳида эътибор берган. Ҳатто Элбек, Ғулом Зафарий каби ижодкорларга ҳам халқ ижоди намуналарини тўплашда йўл-йўриқлар кўрсатганини биламан.

Ғози Олим Юнусов фольклор намуналарини бахшилар, эртакчилар, қўшиқчилар ва бошқа ижодкор-ижрочилар оғзидан бевосита, айнан, ўзгартирмай, айтувчи шевасида ёзиб олишни бошлаб берган олимдир. Унгача эълон қилинган намуналар, ҳатто Ҳерман Вамберининг 1867 йили босилган китобидаги фольклор асарлари ҳам саводли кишилардан олинган. табиийки, уларда муайян “қўл уришлар” мавжуд. Тоғам ўзи кўп илмий сафарларда бўлиш билан бирга, уч йирик комплекс экспедицияга – 1929 йили Қашқадарё ва Сурхондарё вилоятларига, 1930 йили Хоразмга, 1932 йили Чирчиқ ва Оҳангарон воҳаларига уюштирилган фольклор, этнография ва диалектология экспедицияларига бошчилик қилган. унинг “алпомиш” достони, алла жанри тўғрисидаги мақолалари ҳали ҳам ўз қимматини йўқотган эмас. 1926 йили “маориф ва ўқитғувчи” журналида имзосиз босилган “ўзбек эл адабиётига тегишли маълумотларни тўпловчиларга қўлланма” ҳам Ғози Олим Юнусов томонидан ёзилган”.

Ғози Олим Юнусовнинг дастлабки мақолалари, жумладан, “Туркистон” газетасининг 1922 йил 18 декабрь сонида босилган “Ўзбекларда эл таниш иши” мақоласи фольклорга бағишланган дастлабки илмий тадқиқотлардан ҳисобланади. Унда биринчи марта: “ўзбекнинг биринчи эпоси “Алпомиш”дир. У Гомернинг “Илиада”сига тенг бир асардир”, – дея буюк достонимизга жуда юқори ва ҳаққоний илмий баҳо берилганди. У фольклор асарларини дастлабки нашр эттирувчилардан ҳам биридир. Масалан, 1922 йили сирдарёлик Ҳамроқул бахши ва булунғурлик Фозил шоирдан “Алпомиш” достонидан парчалар ёзиб олиб, “Билим ўчоғи” журналининг 1923 йилги 2-3-қўшма сонида эълон қилинганди. шунга қарамай, мазкур улкан аллома ўз фаолиятининг кейинги йилларида фольклор билан деярли шуғулланмаган. Бунинг сабабини сўраганимизда устоз шундай жавоб бергандилар:

“Тоғам биринчи навбатда ўзини тилшунос ва этнограф-тарихчи ҳисобларди. У 20-йилларда жуда кўп диалектологик ва этнографик материаллар тўплаган олимдир. 1926 йил охирларида у менга: “Мана, сен фольклоршунос бўлмоқчисан, яна бир қанча ёшлар етишиб чиқмоқда. Энди мен бемалол тилшунослик билан шуғуллансам бўлади”, – деганди. Чиндан ҳам тоғам фаолиятининг кейинги ўн йилида ўзбек уруғлари, уларнинг тарихи, тарқалиши ва тили тўғрисида фундаментал тадқиқотлар олиб борди. Афсуски, улардан фақат “Ўзбек лаҳжаларини таснифлашда бир тажриба” китоби нашр этилган, холос. Ҳозир ҳам бу китоб билан танишсангиз, тадқиқотчи ҳар бир шева ҳамда шевалар гуруҳига хос фонетик, лексик ва морфологик хусусиятларни жуда ҳам нозиклик билан кўрсата олганига қойил қоласиз. Китобдаги ўзбек шеваларининг этнолингвистик таснифи илмий асослангани билан алоҳида диққатга сазовордир. Тўғри, ўзбек диалектологлари кейинги йилларда жиддий ютуқларни қўлга киритдилар. Қирқдан ортиқ ўзбек шевалари ўрганилди, касб-ҳунар лексикасига доир бой материал тўпланди. А.Б.Боровков, В.В.Решетов каби олимлар ўзбек шеваларини янгидан таснифладилар. Ш.Шоабдураҳмонов, Ф.Абдуллаев, С.Иброҳимов, Х.Дониёров, А.Ишаевнинг тадқиқотлари эълон қилинди. Аммо бу ишларни камситмаган ҳолда айта оламанки, тоғамнинг китоби ва у томонидан амалга оширилган ўзбек лаҳжаларини тасниф қилишдаги бир тажриба ҳамон тадқиқотчиларнинг диққат марказида турибди, у ҳеч қачон ўз долзарблигини йўқотмайди.

Бу ўринда яна бир нарсани алоҳида таъкидламоқчиман: 30-йиллар бошида Ўзбекистонда халқ комиссарлар кенгаши қошидаги фан қўмитаси ўша даврнинг йирик тилшуноси сифатида тоғамга ўзбек тилининг илмий грамматикасини ёзишни топширди. Тоғам бу ишга жуда катта иштиёқ билан киришди. Ҳатто жаҳон миқёсидаги илмий адабиётлар билан танишиш ва йирик олимлар билан мулоқот қилиш мақсадида 1934-1935 йиллари қарийб бир йилга яқин Ленинградда яшади. Натижада, тўрт-беш йил ичида ўзбек тилининг илмий грамматикаси ёзиб тамомланди. 1937 йили тоғам қамоққа олингач, унинг бутун шахсий архиви билан биргаликда, сал кам минг саҳифадан иборат бўлган ўзбек тилининг илмий грамматикаси қўлёзмаси ҳам олиб кетилди. Ундан нусха кўчирилмаганди. Ҳозиргача мазкур ноёб тадқиқот ва тоғам шахсий архивининг тақдири маълум эмас…

Суратда: Ўзбекистон халқ бахшиси Шоберди Болтаев ва фольклоршунос олимлар:  Тўра Мирзаев, Карл Райҳл, Жаббор Эшонқул.

Эҳ, у давр ғоятда оғир йиллар эди. Бугун ўша воқеаларни эсласам, шундай ноёб ва бой мероснинг бутунлай йўқолиб кетишида қай бир нуқталарда ўзимни ҳам айбдор ҳисоблайман. (ахир, унинг муайян қисмини сақлаб қолиш имконияти мавжуд эди-ку!) Бир мисол келтирай. Тоғам 1926 йили “Маориф ва ўқитғувчи” журналида “Алла тўғрисида бир-икки оғиз сўз” мақоласини ва Эргаш Жуманбулбул ўғлидан ёзиб олинган бир алла матнини эълон қилганини биласиз. Тоғамнинг архивида оталар ва боболарнинг болани тиззасига олиб туриб эркалаб айтадиган “ҳуйя” қўшиғининг ғоятда бадиий гўзал бир намунаси ҳам бор эди. Кейинги барча экспедициялар давомида бундай намунани биладиган кишини учратмадик[1].

Бу қўшиқни тоғам кимдан ёзиб олгани ҳам ҳозир хотирамда йўқ. Ўша йиллари ундан нусха кўчириб олишим ёки уни эълон қилишда ўзбек тилининг илмий грамматикасини ёзиш билан ниҳоятда банд бўлган тоғамга ёрдам беришим мумкин эди-ку! Масаланинг бошқа жиҳати ҳам бор. Гап шундаки, 1934 йили Тил ва адабиёт институтида фольклор архиви янгидан ташкил этилди. Фольклор архивини Самарқанддан Тошкентга кўчиришда турли жойларда қолган материаллар бир жойга жамланди. Ҳатто кўчишда йўқолган айрим намуналарни қайтадан ёзиб олиш тадориги ҳам кўрилди. Тоғам эса ўзи ёзиб олган ва тўплаган материалларини ҳамон ўз уйида сақларди. Бу материалларни фольклор архивига олишда сусткашлик қилдик. Агар тоғамни кўндириб, 1934-1935 йиллари материалларни архивга олганимизда, йўқолмай, сақланиб қолган бўлармиди?!. Яна ким билади дейсиз? Нима бўлганда ҳам, тарих бизга бу имкониятни бермаган, энди уни ортга қайтариб бўлмайди. Ахир, айтадилар-ку: “сўнгги пушаймон ўзингга душман”.

Боз устига, ўша давр ташвиқоти, қўрқув, ўз жонимизни сақлашга уриниш туфайли Ғози Олим Юнусов, Фитрат сингари устозларга нисбатан сал бошқачароқ муносабатда бўлганмизми, дейман. Ҳар ҳолда беайб парвардигор… Кўп ўтмай миллатчи сифатида мени ҳам ишдан ҳайдадилар. Ўша давр матбуоти саҳифаларига назар солсангиз: “Отажон Ҳошим, Фитрат, Ғози Олим Юнусов каби халқ душманлари, уларга эргашган Ҳоди Зариф, Буюк Карим сингари буржуа миллатчилари…” қабилидаги яланғоч жумлаларга кўзингиз тушади. қизиқ, бутун умр давомида она халқинг ижодини тўплаб ва ўрганиб келсанг-у, яна миллатчи, бунинг устига, буржуа миллатчиси бўлсанг…”

Мазкур суҳбат кейинроқ бўлганди. Бундан олдинроқ, яъни, тахминан 1926 йилнинг сентябрь ойида Ғози Олим Юнусовнинг халқ оғзаки ижодига доир мақолалари билан танишиб, “Билим ўчоғи” журналининг 1923 йилги 2- 3-қўшма сонида “Алпомиш” достонига муқаддима”сида: “янги адабиётимизга кучли миллий асос бизнинг халқ адабиётимиз бўлиши керак”лигини таъкидлаб, достон “Тошкент ва Самарқанд уездларида яшайтурғон ўзбекларнинг машҳур оқинлари Ҳамроқул бахши ва Фозил жиров Йўлдош ўғлининг оғзидан” ёзиб олинганини айтади. Аммо қайси ўринлари қайси бахшидан ёзиб олингани аниқ кўрсатилмаган. Журналда босилган парчани матн жиҳатидан ўрганиш, уни Фозил шоирдан 1928 йили иккинчи марта ёзиб олинган нусха билан қиёслаш шуни кўрсатдики, достоннинг бошланишидан Бойсарининг қалмоқ элига кўчишигача бўлган қисм (журналда 39-44-саҳифалар) Фозил Йўлдош ўғли варианти, Бойсарининг қалмоқ элига кўчишидан Алпомишнинг сафарга чиқиб, мозоротда тунашигача бўлган қисм (журналда 45-58-саҳифалар) Ҳамроқул бахши варианти, Алпомиш ва Барчин руҳларининг айтишуви (журналда 58- 59-саҳифалар) яна Фозил шоир бўйича берилган. Фозил шоирдан берилган қисм иккинчи вариантга нисбатан анча қисқалиги ҳам аниқланди. Бу нарса нашрга тайёрловчи томонидан қисқартирилган бўлиши ҳам мумкин. Аммо нашрга тайёрловчи Ғози Олим Юнусов муқаддимада шундай ёзади: “Алпомиш” достони бундан бир неча йиллар илгари турк этнографи, муҳтарам профессор Абубакир Диваев томонидан ёзилиб, ўтган йил маориф комиссариатининг билим кенгаши олдидағи қирғиз-қозоқ билим ҳайъати томонидан китобча ҳолида бостирилғон эди. Мен Қозонда босилғон яна бир қозоқча “Алпомиш” достонини кўрган эдим… Профессор диваевникида достоннинг биринчи воқеасиғина кўрсатиладур. Иккинчи воқеасики, бу достоннинг фожеъ ва шоирона қисми кўрсатилмайдур. Биринчи воқеадан-да кўп муҳим лавҳалари тушиб қолғон. қозон босмасида бунга тескари ҳолни кўрамиз. Достоннинг биринчи воқеаси ёзилмасдан иккинчи воқеасиғина ёзилғон. Фақат бунда кўп гўзал лавҳалар тушиб қолғон ва оқиннинг истеъдодсизлиғидан достоннинг нафосатига кўп зарар келтирилган.

Менинг томонимдан ёзилғон “Алпомиш” достонига Алпомиш ботирнинг бошидан ўтган бутун воқеалар кирадур (кўрсатилади). мен бу достонни ўзбек оқинлари оғзидан ёзғонда эшитилганича ёзишға ва воқеаларинда-да ҳеч бир лавҳани, ҳатто айрим таъбирларни қолдирмасға тиришдим. бундан мақсадим шул маҳаллалардаги (Самарқанд ва Тошкент уездларидаги) ўзбекларнинг лаҳжаларини қайд қилмоқ ва воқеаларни тўлалиғича сақламоқ эди”. (“Билим ўчоғи”. 1923. 2-3-сон. 38-бет.)

Ғози Олим Юнусовнинг бу мулоҳазаларидан олим “Алпомиш” достонини тўла равишда ёзиб олган экан деган хулосага келиш мумкин. чунки у достоннинг қозон ва Абубакир Диваев нашрларининг чала эканини эслаб, ўзи ёзиб олган вариантда “Алпомиш ботирнинг бошидан ўтган бутун воқеалар” кўрсатилганини таъкидлайди. Шундай бўлса, унда қўлёзма қаерда қолди? Нега олим журналдаги парчани бир бахши варианти асосида эмас, икки бахшидан ёзиб олинган матнларни аралаштириб берган? Ҳар икки бахши вариантини алоҳида-алоҳида тўла равишда қаламга олганми ёки улардан парчалар ёзиб олганми? Бу саволларни аниқлаш ҳамда аспирантлик ишларим ҳақида ҳисобот бериш мақсадида устознинг олдига бордим. Домла менинг саволларимни эшитиб, хусусан, журналда эълон қилинган “Алпомиш” матнининг икки бахшига тегишли қисмларини аниқлаганимдан ғоятда хурсанд бўлиб, шундай дегандилар: “фольклоршунослик халқ оғзаки ижоди намуналарини ёзиб олиш ва ёзиб олинган асарлар матни устида ишлашдан бошланади. Кўплар матн устида ишлаш ёзма адабиётга тегишли деб ҳисоблайди. Бу унчалик тўғри эмас. Фақат матнга ёндашув тамойиллари хилма-хилдир. Бугунги кунда халқ ижодчиларидан нимаики ёзиб олинган бўлса, уларни ёппасига “дурдона” деб эълон қилиш, кимлар оғзаки айтгани ёки куйланганига қараб чала, ҳатто сохта намуналарни ҳам ғоявий-бадиий жиҳатдан юксак асарлар сифатида асоссиз равишда ошириб баҳолаш майллари мавжуд. Фольклор намуналари ҳам бадиий-эстетик ҳодиса эканини унутмаслик керак.

Мана, сиз “Алпомиш” достони вариантлари ҳақида диссертация ёзаяпсиз. Бунда хато қилмаслик учун ҳар бир вариантга зукколик билан ёндашув зарур. Фольклоршунослик нуқтаи назаридан қараганда, архивларда тўпланиб қолган барча фольклор ёзувларимас, у ёки бу достоннинг иккинчи бир достончи бўлмаган шахс томонидан айтиб берилган мазмуни асосида ёки ҳаваскор бахшилар ижросида пайдо бўлган намуналармас, балки достончилик анъаналари доирасида бадиий-эстетик ҳодиса даражасига кўтарилган ижодий вариантлар тадқиқотлар учун таҳлилга тортилиши ва нашр учун танланиши керак. чунки тингловчи ёки ўқувчи ана шундай ижодий вариантларни мустақил бадиий асарлар сифатида қабул қила олади.

Фольклоршунос у ёки бу достонни ёзиб олаётганда, бахшини “етаклаши”, ундан “замонабоп” ниманидир талаб қилиши, “замонавийлик” ҳақида унга қандайдир маслаҳатлар бериши кечириб бўлмас гуноҳи азимдир. бунинг ўрнига тўпловчи бахшидан устозларидан қандай ўрганган бўлса ва эл орасида қандай куйлаб келаётган бўлса, шундай айтиб беришни илтимос қилиши зарур. Куйланаётган достонга матний жиҳатдан қандайдир ўзгартиришлар киритишга фақат ва фақат бахши ҳақлидир. чунки қачонлардир асос солинган достончилик анъаналарининг меросхўри, уни сақлаб қолувчи ва янги шароитларда янада ривожлантирувчи бирдан-бир шахс бахшидир. шу сабабли фольклоршунос бахшилар билан уларнинг устозлари ҳақида, қай бир бахши айтган вариантларнинг бадиийлик даражаси тўғрисида, устоз ижодкорларга нисбат берилган достонлар ёки уларнинг парчалари борасида суҳбатлар қуриши ва бундай суҳбатларда айтилган фикр-мулоҳазаларни ёзиб олиши зарур. Буни яхшироқ тасаввур қилишингиз учун бир мисол келтирай. Атоқли достончи Фозил Йўлдош ўғли Бойчиборни таърифларкан, бир ўринда: “кўтанидан берисида кири йўқ” деб айтган ва 1928 йили шундай ёзиб олинган. бир учрашувда шоир кўса синчи тилидан Бойчиборнинг таърифи парчасини ижро этганида, мазкур парча достоннинг энг гўзал ўринларидан бири эканини, аммо бир мисрадаги “кўтанидан” сўзи сал дағалроқ чиққанини айтдим. Фозил шоир норози бўлгандай бир қараб қўйди-ю, ҳеч нарса демади. Аммо кейинги ижроларда бу мисрани бир неча марта: “қуйруғидан берисинда кири йўқ” тарзида ўзгартириб куйлаганига гувоҳ бўлганман. Бу бахшининг жуда чиройли бадиий топилмаси эди. Достонларни нашрга тайёрлашда бахшиларнинг уларга киритган бундай ўзгартиришларини ҳисобга олиш зарур. Аммо матнни “бадиий яхшилаш” баҳонасида унга нисбатан ҳар қандай “таҳрир” ва “қўл уришлар” қатъий қораланиши керак. Фозил шоирнинг достонга киритган бошқа бир ўзгартиришини асар руҳидан келиб чиққан деб айтиш қийин. Сизга маълумки, пойга бошида боғлаб ташланган Қоражон Алпомишнинг пири Ражабхўжа ёрдамида банддан озод бўлади. 30-йиллар охирида шоир достонни куйлаганда, бу эпизодни тушириб қолдириб, бадиий бўш олти мисрада қоражон арқонни ўз кучи билан узган тарзида тасвирлаган. бу факт бахшилар кимларнингдир таъсирида баъзан куйланаётган достонларга нотабиий қўшимчалар ҳам киритишлари мумкинлигини кўрсатади.

Вариантларни ўрганганда шуни ҳам ҳисобга олиш керакки, ёзиб олинган матн баъзан бахши куйлаб келаётган достонни тўла ўзида акс эттирмаслиги мумкин. 1955 йили Абдулла шоирдан ёзиб олинган “Алпомиш” достони вариантида шундай ҳол кузатилади. 1929 йилги фольклор экспедицияси иштирокчиларига абдулла шоир достонни жуда юксак бадиий савияда куйлаб берганди. Афсуски, у вақтда достонни ёзиб олмаганмиз. бу ўринда шуни ҳам унутмаслик керакки, ёзиб олинган матнга нисбатан бахши ҳофизасидаги вариант ҳамиша кенгроқ ва бадиий мукаммалроқ бўлади. Чунки ёзиб олинган матн бахши ҳофизасидаги достоннинг бир ижрода, муайян бир ҳолатда айтиб туриши шароитида воқе бўлган нусхадир.

Кимга тегишли экани аниқ кўрсатилмаган икки бахши матнининг чегараларини аниқлашингиз ва уларнинг бир-биридан фарқини ҳис эта билишингиз яхши. бу сизнинг вариантлар устида ишлашни ўргана бошлаганингиздан далолат. Бунда “Алпомиш” достонининг иккинчи марта ёзиб олинган нусхасининг борлиги ҳам сизга ёрдам берган, албатта. Аммо бир қарашда бир хил кўринган икки нарсанинг бир-биридан фарқини англашга уриниш ёш тадқиқотчи учун муҳимдир. Аслида, бир истеъдодли бахшидан уч-тўрт достон ёзиб олинган бўлса-ю, нима сабаб биландир бешинчисида унинг номи кўрсатилмай қолган бўлса, аввалги достонлар матнини ўрганиб, бадиий-услубий хусусиятлари асосида кейингиси ҳам унга тегишли эканини аниқлаш мумкин. ана шундай мумкинлик бир достончи ёки достончилар гуруҳининг бошқаларидан ажралиб туришини ва ўзига хосликлар касб этишини аниқлаш имконини беради. Ўз тадқиқотларимда буни мен достончилик ёки бахшилик мактаблари деб атагандим. Мен достончилик мактабларини аниқлаганимда, бадиий-услубий ўзига хосликларни бош мезон қилиб олганман. Устоз-шогирд муносабатлари, репертуар бирлиги, локал хусусиятлар ва бошқалар бош мезонни аниқлашга ёрдам берадиган қўшимча унсурлардир. Ана шундай қатъий мезонлар асосида ёндошилса, достончилик мактаблари унча кўп эмаслигига ишонч ҳосил қилиш мумкин. Менинг назаримда, улар Ўзбекистонда ўн-ўн иккитадан ошмайди. Ўтмишда бундан ҳам кам бўлган. Чунки ҳар қандай ўзига хосликлар, бадиий-услубий хилма-хилликлар, индивидуал ранг-барангликлар, йўллар, ижролар ўзгачиликлари умуммиллий бир бутунликда, унинг яратувчиси бўлган халққа хос умумий анъаналар яхлитлигида воқе бўлади…”

Ўз вақтида мендек бир ёш тадқиқотчининг ўз йўлини топиб олишида ғоятда муҳим бўлган мазкур суҳбатни шу ўринда тўхтатиб, бошқа бир суҳбатни баён этишга зарурат туғилиб қолди. Гап шундаки, бу суҳбат домланинг юқоридаги мулоҳазаларига бевосита алоқадордир. 1964 йили Тил ва адабиёт институти ҳозирги Яҳё Ғуломов кўчасидаги Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси биносининг биринчи қаватига жойлаштирилди. Фольклор бўлимига ичма-ич ўтадиган учта хона ажратилди. Энг ичкаридаги хонада кичик илмий ходим лавозимидаги камина домла билан бирга ишлардик. “Ўзбек халқ ижоди” кўп жилдлигини нашрга тайёрлаш ишлари энг қизғин кетаётган пайтлар. Нашрга тайёрланадиган достонларни домла қўлёзмадан ўқиб, айтиб турар, мен ёзиб борардим. Бир неча кундан бери “Якка Аҳмад” достонини тайёрлаётгандик. Нима учундир домла достонни ёздира бошлаганларида, айтувчи ва ёзиб олувчини айтмадилар. Достон матни устидаги иш яримлаб қолганда тўсатдан: “айтинг-чи, достон кимдан ёзиб олинган?” – деб қолдилар. Дабдурустдан берилган бу саволдан довдираб қолдим. Зўрға ўзимни тутиб: “архив картотекасида Жолғош Жассоқ ўғлидан ёзиб олинган деб қайд этилган. Аммо бандларнинг тузилиши, мисраларнинг қофияланиши, дастлабки банддаги охирги мисранинг кейинги бандда учинчи мисра сифатида қайтарилиши кабилар Эргаш Жуманбулбул ўғлидан ёзиб олинган достонларга ўхшайди”, – дедим қалтираб. Домла: “Нега қалтирайсиз? Тўғри жавоб бердингиз”, – дея қўлёзма тарихини сўзлаб бердилар.

“Эргаш шоирнинг амакиси машҳур Жассоқ бахшининг ўғли Жолғош бахши фақат биргина “Якка Аҳмад” достонини тўла равишда куйлаб келган, – дея ҳикоя қилгандилар домла ўшанда. – Аммо шу достонни ёзиб олишга ҳаракат қилинганда Жолғош бахши уни тузукроқ қилиб айтиб беролмаган. Шунда Эргаш шоир достонни ўзи билганича ёзиб чиқиб, ўзининг айтишича: “Жолғош бахшининг ҳам номи сақланиб қолсин”, – деган яхши ниятда қўлёзмани унинг номидан фольклор архивига топширган. Шу тариқа қўлёзма архивда Жолғош бахши номи билан қайд этилган. Аммо фольклор қўлёзмаларини Самарқанддан Тошкентга кўчириш даврида Эргаш ота дастхати йўқолган. Ундан, айнан, кўчирилган нусхагина сақланиб қолган. Ҳозир достонни шу нусха асосида тайёрламоқдамиз.

Мен 1936 йилнинг кеч кузида Жўшга бориб, Эргаш отани Тошкентга олиб келдим. 1937 йилнинг апрелигача Эргаш шоир менинг уйимда яшади. Унинг айтишича, бир неча бор Тошкентга келишга ҳаракат қилган. Аммо бунга имконият тополмаган. Охири Жолғош бахши ўзидан анча ёш бўлгани сабабли бисотидаги биргина эчкини унга бериб, сотиб келишни ва пулини йўл харажати қилиб Тошкентга олиб боришни сўраган. Жолғош бахши эса эчкини сотиб, пулини ўз оиласи эҳтиёжларига сарфлаб, турли баҳоналар билан шоирни Тошкентга олиб келмаган. Эргаш шоирнинг буюк ҳиммати ва олийжаноблигига нисбатан ўз амакиваччаси Жолғош бахшининг бундай йўл тутиши ўта инсофсизлик бўлган”.

Мен бу воқеага бирдан-бир гувоҳ домланинг ўзлари эканини айтиб, бўлимда ёшлар номидан адолатни тиклаш зарурлигини илтимос қилдим. Домла ҳам илгаридан шундай қарорга келган бўлсалар керакки, тезгина бунга кўна қолдилар ва достон ҳақиқий айтувчиси Эргаш Жуманбулбул ўғли номига қайта расмийлаштирилиб, “Булбул тароналари” беш жилдлигининг биринчи жилдида 1975 йили нашр этилди…

…Фольклоршунос Буюк Каримов ҳақида материаллар тўплаб юрган пайтларимда, Ўзбекистон Фанлар академиясининг архивида иккита хатга дуч келиб қолдим. Улардан биринчиси Ғози Олим Юнусов томонидан 1927 йили қўқонлик машҳур муаллим Пўлатжон домулла Қаюмовга, иккинчиси Пўлатжон Қаюмов томонидан 1939 йили ўша пайтдаги Тил ва адабиёт институтининг директори Сотти Ҳусайнга йўлланган экан.

Ғози Олим Юнусов ўз хатида “Уч оға-ини ботирлар” эртагини юборгани учун Пўлатжон домуллага миннатдорчилик билдириб, бундан кейин фольклор асарларини ёзиб олганда, шева хусусиятларини сақлашга алоҳида эътибор беришни маслаҳат берган. Пўлатжон домулла эса ўз хатида эртакнинг мактаб дарслигига киритилганида унинг номи кўрсатилмагани адолатсизлик бўлганини, эртакни 1905 йили Ҳамро бибидан эшитгани асосида, кейинчалик ёзиб чиққанини, аслида, эртакнинг номи “Уч оға-ини шаҳзодалар” бўлганини, “подшоҳлик қонхўрлик демакдир” каби жумлаларни ўзидан қўшганини айтиб, эртакка ҳаммуаллиф эканини баён қилган. Булар ҳақида Ҳоди Зарифга сўзлаб берганимда, устоз ўзларига хос аниқлик билан шундай дегандилар: “Уч оға-ини ботирлар” кейинги 30 йил давомида бир неча бор нашр этилиши билан халқимиз орасида кенг тарқалди ва мумтоз эртакларимиздан бирига айланди. Халқимиз уни шу ҳолида тўла қабул қилди. Пўлатжон домулланинг ўз айтганларига асосланиб, бугунги кунда унинг матнидан қандайдир нотабиийлик излаш мақсадга мувофиқ эмас. Қолаверса, Пўлатжон домулла ҳам шу халқнинг вакили. Менинг назаримда, жуда катта ҳофиза қувватига эга бўлган бу инсон Ҳамро бибидан эшитганларини тўла сақлай олган ва эртакнинг қадимий асослари бизгача етиб келган. Бунинг устига, Н.П.Остроумов рус тилида эълон қилган “Уч оға-ини шаҳзодалар” эртагининг оригинали йўқ, бошқа тузукроқ вариантлари ҳам ёзиб олинмаган. Шундай экан, эртакнинг Пўлатжон домулла ёзиб берган Ҳамро биби вариантининг аҳамияти ҳеч маҳал камаймайди.

Сизга бошқа бир мисолни ҳам айтиб берай. Қорақалпоқ фольклорини тўплаш ва ўрганишга улкан ҳисса қўшган Қалли Алимбетовнинг: “Урушгача жировлар репертуарида “Қирқ қиз” достони борлигини эшитмаганмиз, урушдан қайтсак, “Қирқ қиз” пайдо бўлиб қолибди”, деганга ўхшаш баъзан ўз касбдошлари ишларига ишончсизлик билан қараган ҳолларга дуч келганмиз. ҳолбуки, “Қирқ қиз” бир эмас, бир неча жировдан ёзиб олинган ҳамда қаҳрамонлик эпоси сифатида дунё миқёсида тан олинди. Тан олинган, эътироф этилган асарларга тил тегизиш, нималаргадир асосланиб, уларга соя ташлаш илмий ҳақиқатга тўғри келмайди”.

Ҳа, Ҳоди Зариф ҳар бир ҳолатга жиддий ёндошар, бошқалардан ҳам буни талаб қиларди. Унинг фольклор асарлари матнига нисбатан тизимли муносабати, яхлит назарий қараши бўлиб, бундай илмий асос “Булбул тароналари” беш жилдлиги, 37 жилди босилиб чиққан “Ўзбек халқ ижоди” кўп жилдлиги каби улкан нашрларни амалга оширишга имкон берди.

“Энди сизнинг саволингизга келсам, – деб суҳбатни давом эттиргандилар домла 1962 йили. – Ғози Олим Юнусов “Алпомиш” достонини тўла равишда ёзиб олмаган. Аммо достонни Ҳамроқул бахши ва Фозил шоир ижросида алоҳида-алоҳида тўла тинглаган бўлиши керак. Шунга асосланиб, достонга ёзилган муқаддималарида унинг Қозон ва Абубакир Диваев нашрларига нисбатан тўлалиги ва бадиий юксаклигини қайд қилганлар. Тоғам журналда босилган парча матнида қисқартишлар қилмаганлар, балки ўзлари ёзиб олган матннинг бир қисмини нашр этганлар, холос. Фозил шоир айтган айни ўринларнинг кейинги нусхада ҳажман кўплиги ва тасвирнинг батафсиллигига келсак, буни Ғози Олим Юнусовнинг нашрга тайёрлаш давомидаги қисқартиришлари тарзида тушунмаслик керак. Чунки Фозил шоир тоғамга достонни журналда эълон қилинган тарзда айтиб берган. Чунки достончи ҳар бир ижрода қай бир эпизодлар тасвирини кенгайтириши ёки торайтириши, ҳатто ўйланмаган ҳолда, у ёки бу лавҳалар тушиб қолиши мумкин. Бу ижрочилик жараёнида одатдаги ҳолдир. Достон қисмлари ҳар икки бахшидан алоҳида-алоҳида ёзиб олинган. Нашрда эса улар орасига айирма қўйилмаган. Қўлёзмаларнинг бўлиши бунга янада аниқлик киритиши мумкин эди. Афсуски, қўлёзма архивга топширилмагани учун ҳам НКВД ертўлаларида йўқолиб кетган. Тоғам достонни тўла ёзиб олмагани учун ҳам 1928 йили уни Фозил Йўлдош ўғлидан қайта ёзиб олишни ташкил этгандик. Амакиваччам – Маҳмуд Зарифов достонни менинг кузатувимда, Фозил шоирнинг, асосан, Лойқа қишлоқдаги уйида, қисман Самарқандда бахшининг айтиб туриши асосида, 1928 йилнинг ёз кунларида икки ой давомида ёзиб олган эди”.

Домланинг бу айтганлари ҳар жиҳатдан асослидир. Чунки “Наука и просвещение” журналининг 1922 йил 2-сонида Ғози Олим Юнусов тўплаган фольклор материалларининг рўйхати эълон қилинган. Унда “Алпомиш” достони қўлёзмаси икки қисмлиги ва атиги 50 саҳифадан иборат экани кўрсатилган. “Алпомиш”дек катта достон 50 саҳифадан иборат бўлмайди-ку! Шу фактнинг ўзиёқ, ўша пайтда достон тўла равишда ёзиб олинмаганини, қаламга олинган 50 саҳифанинг бир қисми журналда эълон қилинганини кўрсатади.

Фольклор архивида 18-инвентарь рақами остида сақланаётган Фозил Йўлдош ўғлидан иккинчи марта ёзиб олинган “Алпомиш” достонининг қўлёзмаси 946 саҳифадан иборат. қўлёзманинг биринчи саҳифасида 1927 йил 14 июнь санаси кўрсатилган. Унинг 16-саҳифасигача бўлган қисми, яъни, достоннинг бошланиши бошқа киши, эҳтимол, машҳур фольклор тўпловчи Муҳаммадиса Эрназар ўғли томонидан ёзиб олинган. тахминимизча, достон 1927 йил 14 июнда Муҳаммадиса Эрназар ўғли томонидан ёзиб олина бошланган. аммо, нима сабабдандир бу иш тўхтаб қолган. Ҳоди Зариф айтгандай, достонни ёзиб олишни 1928 йилнинг ёз ойларида Маҳмуд Зарифов давом эттирган ва охирига етказган. Демак, қўлёзманинг 930 саҳифаси Маҳмуд Зарифов қаламига тегишли. 1962 йилдаги суҳбатда Ҳоди Зариф буларни унутган ёки иккинчи даражали ҳолатлар деб ҳисоблаган бўлиши мумкин. Ҳар ҳолда бу ҳақда ҳеч нарса демаган. эҳтимол, менинг хотирамдан кўтарилиб кетгандир.

Ушбу “суҳбатлар” қаҳрамони Ҳоди Зариф ҳаётлигида, ҳатто бу ёруғ оламдан кўз юмиб кетганидан анча йиллар кейин ҳам гоҳи-гоҳида уни камситувчи, тоға-жиянни (устоз-шогирдни) бир-бирига қарама-қарши қўювчи фикрлар ҳам пайдо бўлиб қолмоқда. Масалан, тарих фанлари доктори Ҳайдарали Узоқов “Ватан” газетасининг 1998 йил 3 сентябрь сонида эълон қилинган мақоласида шундай ёзади: “Шу ўринда, ўзбек фольклористикаси ва унинг асосчиси тушунчаларининг айрим ўзини фольклоршунос деб атаб юрганлар томонидан нотўғри талқин этилиши борасида бир фикр айтмоқчи эдик. У ҳам бўлса, матбуот ва теларадиоларда “Ҳоди Зариф ўзбек фольклористикасининг асосчисидир”, деган таги бўш, саёз фикрлар фольклор билан шуғулланаётган айрим шахслар томонидан дардмандлик билан айтиб юборилмоқда”. Хўш, Ҳоди Зарифнинг асосчилигини асословчи “таги бўш, саёз фикрлар билан шуғулланаётган” “дардманд шахслар” ким? “Ҳоди Зариф қиёфасида биз етук олимни – ўзбек фольклори ҳақидаги фаннинг яратувчисини кўрамиз. Унинг тўпловчи ва тадқиқотчи сифатидаги меҳнатлари билан ўзбек халқ ижоди тўғрисидаги фаннинг мустаҳкам асоси яратилди. Мен айтардимки, унинг қиёфасида ўзбек халқи миллий маданиятини ўрганиш соҳасида янги ўйлар очувчи олимни кўрамиз”, – деб ёзган академик В.М.Жирмунскийми?!. ёки: “бошловчи бўлмоқ ва бўм-бўш ерда фаннинг муҳташам биносини тикламоқ чиндан ҳам қаҳрамонликдир. Ҳоди Тиллаевич шундай қаҳрамонлик кўрсатди”, – дея уни улуғлаган академик Воҳид Зоҳидовми?! Ё бўлмаса: “Ўзбек фольклористика мактаби”, “Ўзбек фольклористикасининг асосчиси” каби таҳлилий мақолалар ёзган профессорлар Муҳаммаднодир Саидов, Малик Муродов, Тўра Мирзаевми?!. Ҳар ҳолда улар “ўзини фольклоршунос деб юрган”, шунчаки “дардмандлар” бўлмаса керак! Бундай мулоҳазаларни яна давом эттириш мумкин. чунки устознинг қайтарилмас илмий ижоди бунга тўла имкон беради.

Бундай муносабатлар фақат Ҳоди Зарифга нисбатан эмас, балки унинг тоғаси Ғози Олим Юнусовга нисбатан ҳам, афсуски, бўлиб турибди. Мазкур ҳолатларга жавоб тариқасида биз “Аниқлик керак” номли бир мақола ёзиб, “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасининг 1988 йил 18 ноябрь сонида эълон қилгандик. “Суҳбатлар” йўналишига мос келгани учун қуйида уни тўла равишда келтиришни лозим кўрдик. “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасининг шу йилги 16 сентябрь сонида босилган шоира Мукаррама Муродованинг “Мен даврнинг кичик парчаси…” сарлавҳали фактларга бой, мазмундор мақоласидаги ноаниқ бир маълумотга илмий-адабий жамоатчилик диққатини тортишга жазм этдим. Гап шундаки, мақола муаллифи Адҳам Ҳамдам хотирасига асосланиб шундай бир фактни келтиради: “Партия сафларини тозалаш кунларида ўқитувчи Ғози Олим Усмонни танқид қилди: “Бухариннинг хато фикрларини Усмон ўз докладида қўллади, лекин партия ташкилоти бунга чора кўрмади”, – деди. Ўз навбатида, Усмон шундай деди: “Муҳтарам Ғози Олимович! Қадрли отахон! Сиз профессорсиз, отагинам! Мен-ку хато қилган эканман, нега сиз ўша пайтда танбеҳ бермадингиз? Тарсаки туширмадингиз? Шунча пайтдан бери кўнглингизда сақлаб юриб, энди айтасизми? Шундай экан, иккала қулоғингиз билан эшитинг: сиздек ўнта профессордан битта Бухарин яхши!” Усмон шу гапнинг индинига ўқишни ташлаб кетди…”

Бировнинг эслаши асосида келтирилган бу маълумот ғоят шубҳалидир. Чунки Қоҳира ва Истанбул университетларини битирган, илғор рус шарқшунослиги руҳида тарбияланган, араб, форс, рус, туркий тилларнинг пухта билимдони, ўзбек тили, фольклори ва этнографиясини ўрганишга улкан ҳисса қўшган Ғози Олим Юнусовдек юксак маданиятли зиёлининг шундай дейиши ва бу жанжалга иштирок этиши қийин. Унинг ҳаёт йўли ҳам буни тасдиқлаб турибди. Ғози Олим Юнусов бу йилларда Тошкентда яшади ва Маданий қурилиш илмий-текшириш институтида (1931-1933), Тил ва адабиёт институтида (1934-1937) ишлади ҳамда Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика институтида (1931-1937) ўзбек тилидан дарс берди. Унинг 1931 йилдан кейин Самарқандда ишлагани ҳақида ҳеч қандай маълумот йўқ, шундай бир ҳолни қариндошлари ҳам эсламайди. Аксинча, қизи Мира Юнусованинг эслашича, мақолада тилга олинган даврда, яъни, 1934-1935 йиллари Ғози Олим Юнусов Ленинградда узоқ муддатли сафарда бўлган. Ҳатто болалари, шу жумладан, 8-9 ёшли Мира опа ҳам бир йил Ленинград мактабларида ўқиган.

Бу ўринда, яна бир факт характерлидир. Ҳоди Зарифнинг айтишича: “1933 йили Ўзбекистон фан комитети Ғози Олим Юнусовга “Ўзбек тилининг академик грамматикаси”ни яратишни топширади. Унинг узоқ муддатли Ленинград сафари ҳам шу иш билан боғлиқ. Катта ҳажмли бу грамматика қўлёзмаси 1937 йили тайёр бўлади. Афсуски, қўлёзма ҳам, унинг муаллифи Ғози Олим Юнусов ҳам 1937 йилдаги бедодликнинг қурбони бўлади. Бундан чиқадиган хулоса шуки, жуда масъулиятли илмий-ижодий меҳнат билан банд бўлган бир кишининг Самарқандга бориб ишлашига, бунинг устига, “тозалаш” мажлисида иштирок этишига вақти ҳам, имконияти ҳам, шароити ҳам йўқ эди. Ғози Олим Юнусовнинг бу йилларда вақтли матбуотда деярли қатнашмаганининг сабаби ҳам шунда. Демак, Усмон Носир билан боғлиқ ҳодисага Ғози Олим Юнусов эмас, балки бошқа бир шахс алоқадор бўлиши керак. Чунки Усмон Носирдек зукко, тўғрисўз шоирнинг 41-42 ёшлардаги Ғози Олимдек мўътабар бир шахсга “отагинам” деб ҳақоратомуз мурожаат этиши мумкин эмас. Усмон Носир Ғози Олим Юнусовнинг ўша йилларда ўзбек фанидаги мавқеини, қадр-қимматини ҳаммадан яхши билар ва эъзозлай оларди.

Яна бир гап. Юқоридаги ҳодисада Бухариннинг тилга олиниши ҳам шубҳали. Чунки бу даврда Бухаринни танқид қилиш мамлакат миқёсида тўхтаган, у СССР конституциясини ишлаб чиқиш комиссияси аъзолигига сайланган йиллар эди. Уни қайта танқид қилиш эса, 1936 йилнинг охирларидан бошланди. Демак, ўша “тозалаш” мажлисида Усмон Носир Бухариндан фойдаланганликда эмас, бошқа бирор масалада танқид қилинган бўлса керак.

Бир қарашда арзимас бўлиб кўринган маълумотга диққатни қаратаётганимиз беҳуда эмас. Биринчидан, бу маълумотни бошқа матбуот органлари ҳам илиб кетдилар, мутлақ ҳақиқат сифатида радио ва телевидениедан айтилмоқда. Иккинчидан, бир қатағон қурбонига бошқа бир қурбонни қарши қўйиш, юмшоқроқ айтганда, инсофдан эмас.

Ўзбек халқи маданияти тарихида ўчмас из қолдирган ҳар икки шахснинг порлоқ хотираси ҳақиқатни рўйирост айтишни талаб қилади. Бунинг учун ҳар биримиз баббаравар масъулмиз”.

Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, Ғози Олим Юнусов бор-йўғи 17-18 йил илмий ижод билан шуғулланди. Шу қисқагина даврда, у бой мерос қолдирди. Аммо унинг асарлари турли манбаларда сочилиб ётибди. Кўплари қўлёзма ҳолида бўлгани сабабли, уларнинг сақланиб қолгани ёки йўқолгани ҳам маълуммас. Олим асарларини бир жойга тўплаш, йўқолган деб ҳисобланганларини қидириб топишга уриниш, маъқулларини қайта нашр этиш, фан тарихчиларининг шарафли вазифаларидан бўлмоғи зарур. Зеро, бу бизнинг Ғози Олим Юнусов хотираси олдидаги бурчимиздир.

——————————-
1 Ҳоди Зарифдан кейинги экспедицияларда ҳам бу қўшиқнинг мукаммал варианти топилган эмас. Афтидан, қўшиқ унутилиб кетганга ўхшайди. 1973 йили мен сурхондарёлик Юсуф Ўтаган ўғлидан унинг чала бир вариантини ёзиб олгандим. Профессор Охунжон Сафаров 1999 йили уни “Алла-ё, алла” тўпламида эълон қилди.

6 MART — O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI FAN ARBOBI TO‘RA MIRZAYEV TAVALLUD TOPGAN KUN

Shuni alohida ta’kidlash kerakki, G‘ozi Olim Yunusov bor-yo‘g‘i 17-18 yil ilmiy ijod bilan shug‘ullandi. Shu qisqagina davrda, u boy meros qoldirdi. Ammo uning asarlari turli manbalarda sochilib yotibdi. Ko‘plari qo‘lyozma holida bo‘lgani sababli, ularning saqlanib qolgani yoki yo‘qolgani ham ma’lummas. Olim asarlarini bir joyga to‘plash, yo‘qolgan deb hisoblanganlarini qidirib topishga urinish, ma’qullarini qayta nashr etish, fan tarixchilarining sharafli vazifalaridan bo‘lmog‘i zarur. Zero, bu bizning G‘ozi Olim Yunusov xotirasi oldidagi burchimizdir.

To‘ra MIRZAYEV
USTOZIM
“ G‘ozi Olim Yunusov haqida suhbatlar” turkumidan

To‘ra Mirzayev (1936.6.3, Shofirkon tumani) — folklorshunos olim. Filologiya fanlari doktori (1988). professor (1991). Buxoro pedagogika institutini tugatgan (1957). Jarqo‘rg‘on tumani maktablarida o‘qituvchi va o‘quv bo‘lim mudiri (1957—60), O‘zbekiston FA Til va adabiyot institutida aspirant (1961—63), kichik (1964—66), katta ilmiy xodim (1966—71), folklor bo‘limi mudiri (1971-2002), direktor (1991-2010), O‘zbekiston FA vitse-prezidenti (2001 y.dan). To‘ra Mirzayev tadqiqotlari xalq dostonlari va baxshilar epik repertuarini o‘rganishga bag‘ishlangan. «Bulbul taronalari» (1971—73), «Pesni Bulbulya» (1974—77), «Uzbekskaya narodnaya poeziya» (1990),«Go‘ro‘g‘li» dostonlari (1996—97), «Alpomish» (1999) kabi yirik asarlarni nashrga tayyorlagan va muharrirlik qilgan. O‘zbek xalq qahramonlik eposi «Alpomish»ni nemis tilida Vaysvadenda nashr ettirgan (hamkorlikda, 2001).Shuningdek,To‘ra Mirzayevning “Alpomish” dostonining o‘zbek variantlari”, “Xalq baxshilarining epik repertuari”, “Doston va baxshi” monografiyalari hamda yigirmadan ortiq risola va kitoblari nashr etilgan. Beruniy nomidagi O‘zbekiston Davlat mukofoti laureata (1973).

Atoqli folklorshunos olim Hodi Zarif tog‘asi, onasi Zaynab Muhammadolim qizining ukasi, birinchi o‘zbek professori, yirik tilshunos, folklorshunos G‘ozi Olim Yunusovni o‘zining birinchi ustozi hisoblar, 1919 yili otasi Tillaxo‘ja Umarxo‘ja o‘g‘li vafotidan keyin bir muddat, asosan, tog‘asining uyida yashaganini, mustaqil o‘qib-o‘rganishi va fan olamiga kirishida uning alohida xizmatlari borligini suhbatlarda qayta-qayta ta’kidlardi. Chindan ham G‘ozi Olim Yunusov Qohira va Istanbul universitetlarida til va adabiyotdan tashqari tarix, falsafa va iqtisoddan mukammal bilim olgan, arab, fors, nemis, rus va turkiy tillarni puxta egallagan yirik mutaxassis edi. yuksak zamonaviy va puxta bilimga ega bo‘lgan olim sifatida O‘zbekistonda madaniy qurilish, til va imlo masalalarini hal qilishda faol ishtirok etdi, tilshunoslik, adabiyotshunoslik, folklorshunoslik, tarix, etnografiya, falsafa va huquqshunoslik bilan jiddiy shug‘ullandi. U vaqtlarda G‘ozi Olim Yunusov mazkur sohalarning yirik mutaxassisi, zo‘r bilarmoni hisoblanardi.

G‘ozi Olim Yunusov Turkiston maorif xalq komissarligi huzuridagi ilmiy kengash (1918-1920) va teatr-etnografik bilim hay’ati (1920-1924) a’zosi hamda o‘zbek bilim hay’ati (1920-1924) raisi sifatida folklor va etnografiya materiallarini to‘plash, o‘quv qo‘llanmalari tuzish, imlo qoidalarini isloh qilish va ixchamlashtirish ishlarida qatnashdi, rahbarlik qildi, ayni paytda, savdo jamiyatida, adliya xalq komissarligida ishladi. bu yerda adliya qonun-qoidalarini o‘zbek tiliga tarjima qildi, iqtisod va adliya atamalaridan ikki tilli lug‘atlar tuzdi. Atoqli olim O‘zbekiston maorif xalq komissarligi fan bo‘limining ilmiy kotibi va O‘zbeklarni o‘rganish qo‘mitasining raisi bo‘lib ishlagan yillarida ham (1925-1929) juda katta tashkilotchilik ishlarini olib bordi. O‘zining “O‘rta Osiyo turkiylarining yangi alifbosi”, “Yangi o‘zbek lotin alifbosini o‘rganish uchun” kabi maqolalarida arab imlosidan lotinlashtirilgan o‘zbek yozuviga o‘tishning ijobiy siralarini har jihatdan puxta tahlil qilish orqali bunday jarayonning ilmiy-amaliy va ma’rifiy ahamiyatini qat’iylik bilan asoslab berdi.

“Tog‘am G‘ozi Olim Yunusov mening birinchi ustozim hisoblanadi, – deb eslab qoldi bir kuni domla. – men V.V.Bartold, A.A.Divayev, Ye.E.Bertels kabi o‘z davrining taniqli allomalari bilan birinchi marta uning xonadonida tanishganman. U faqat meni emas, amakim – Ahmadxo‘janing o‘g‘li Mahmudxo‘jani ham ilm yo‘liga solgan olimlardan. Bilasizlar, Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lining “Alpomish”, “Intizor”, “Zulfizar” kabi keng qamrovli va badiiy yuksak dostonlari xuddi shu Mahmud Zarifov tomonidan yozib olingan. Keyinroq tog‘am Buyuk Karimov, Mansur Afzalov kabi olimlarni menga biriktirib qo‘ygan bo‘lsa ham, ularning tarbiyasiga alohida e’tibor bergan. Hatto Elbek, G‘ulom Zafariy kabi ijodkorlarga ham xalq ijodi namunalarini to‘plashda yo‘l-yo‘riqlar ko‘rsatganini bilaman.

G‘ozi Olim Yunusov folklor namunalarini baxshilar, ertakchilar, qo‘shiqchilar va boshqa ijodkor-ijrochilar og‘zidan bevosita, aynan, o‘zgartirmay, aytuvchi shevasida yozib olishni boshlab bergan olimdir. Ungacha e’lon qilingan namunalar, hatto Herman Vamberining 1867 yili bosilgan kitobidagi folklor asarlari ham savodli kishilardan olingan. tabiiyki, ularda muayyan “qo‘l urishlar” mavjud. Tog‘am o‘zi ko‘p ilmiy safarlarda bo‘lish bilan birga, uch yirik kompleks ekspeditsiyaga – 1929 yili Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlariga, 1930 yili Xorazmga, 1932 yili Chirchiq va Ohangaron vohalariga uyushtirilgan folklor, etnografiya va dialektologiya ekspeditsiyalariga boshchilik qilgan. uning “alpomish” dostoni, alla janri to‘g‘risidagi maqolalari hali ham o‘z qimmatini yo‘qotgan emas. 1926 yili “maorif va o‘qitg‘uvchi” jurnalida imzosiz bosilgan “o‘zbek el adabiyotiga tegishli ma’lumotlarni to‘plovchilarga qo‘llanma” ham G‘ozi Olim Yunusov tomonidan yozilgan”.

G‘ozi Olim Yunusovning dastlabki maqolalari, jumladan, “Turkiston” gazetasining 1922 yil 18 dekabr sonida bosilgan “O‘zbeklarda el tanish ishi” maqolasi folklorga bag‘ishlangan dastlabki ilmiy tadqiqotlardan hisoblanadi. Unda birinchi marta: “o‘zbekning birinchi eposi “Alpomish”dir. U Gomerning “Iliada”siga teng bir asardir”, – deya buyuk dostonimizga juda yuqori va haqqoniy ilmiy baho berilgandi. U folklor asarlarini dastlabki nashr ettiruvchilardan ham biridir. Masalan, 1922 yili sirdaryolik Hamroqul baxshi va bulung‘urlik Fozil shoirdan “Alpomish” dostonidan parchalar yozib olib, “Bilim o‘chog‘i” jurnalining 1923 yilgi 2-3-qo‘shma sonida e’lon qilingandi. shunga qaramay, mazkur ulkan alloma o‘z faoliyatining keyingi yillarida folklor bilan deyarli shug‘ullanmagan. Buning sababini so‘raganimizda ustoz shunday javob bergandilar:

“Tog‘am birinchi navbatda o‘zini tilshunos va etnograf-tarixchi hisoblardi. U 20-yillarda juda ko‘p dialektologik va etnografik materiallar to‘plagan olimdir. 1926 yil oxirlarida u menga: “Mana, sen folklorshunos bo‘lmoqchisan, yana bir qancha yoshlar yetishib chiqmoqda. Endi men bemalol tilshunoslik bilan shug‘ullansam bo‘ladi”, – degandi. Chindan ham tog‘am faoliyatining keyingi o‘n yilida o‘zbek urug‘lari, ularning tarixi, tarqalishi va tili to‘g‘risida fundamental tadqiqotlar olib bordi. Afsuski, ulardan faqat “O‘zbek lahjalarini tasniflashda bir tajriba” kitobi nashr etilgan, xolos. Hozir ham bu kitob bilan tanishsangiz, tadqiqotchi har bir sheva hamda shevalar guruhiga xos fonetik, leksik va morfologik xususiyatlarni juda ham noziklik bilan ko‘rsata olganiga qoyil qolasiz. Kitobdagi o‘zbek shevalarining etnolingvistik tasnifi ilmiy asoslangani bilan alohida diqqatga sazovordir. To‘g‘ri, o‘zbek dialektologlari keyingi yillarda jiddiy yutuqlarni qo‘lga kiritdilar. Qirqdan ortiq o‘zbek shevalari o‘rganildi, kasb-hunar leksikasiga doir boy material to‘plandi. A.B.Borovkov, V.V.Reshetov kabi olimlar o‘zbek shevalarini yangidan tasnifladilar. Sh.Shoabdurahmonov, F.Abdullayev, S.Ibrohimov, X.Doniyorov, A.Ishayevning tadqiqotlari e’lon qilindi. Ammo bu ishlarni kamsitmagan holda ayta olamanki, tog‘amning kitobi va u tomonidan amalga oshirilgan o‘zbek lahjalarini tasnif qilishdagi bir tajriba hamon tadqiqotchilarning diqqat markazida turibdi, u hech qachon o‘z dolzarbligini yo‘qotmaydi.

Bu o‘rinda yana bir narsani alohida ta’kidlamoqchiman: 30-yillar boshida O‘zbekistonda xalq komissarlar kengashi qoshidagi fan qo‘mitasi o‘sha davrning yirik tilshunosi sifatida tog‘amga o‘zbek tilining ilmiy grammatikasini yozishni topshirdi. Tog‘am bu ishga juda katta ishtiyoq bilan kirishdi. Hatto jahon miqyosidagi ilmiy adabiyotlar bilan tanishish va yirik olimlar bilan muloqot qilish maqsadida 1934-1935 yillari qariyb bir yilga yaqin Leningradda yashadi. Natijada, to‘rt-besh yil ichida o‘zbek tilining ilmiy grammatikasi yozib tamomlandi. 1937 yili tog‘am qamoqqa olingach, uning butun shaxsiy arxivi bilan birgalikda, sal kam ming sahifadan iborat bo‘lgan o‘zbek tilining ilmiy grammatikasi qo‘lyozmasi ham olib ketildi. Undan nusxa ko‘chirilmagandi. Hozirgacha mazkur noyob tadqiqot va tog‘am shaxsiy arxivining taqdiri ma’lum emas…

Eh, u davr g‘oyatda og‘ir yillar edi. Bugun o‘sha voqealarni eslasam, shunday noyob va boy merosning butunlay yo‘qolib ketishida qay bir nuqtalarda o‘zimni ham aybdor hisoblayman. (axir, uning muayyan qismini saqlab qolish imkoniyati mavjud edi-ku!) Bir misol keltiray. Tog‘am 1926 yili “Maorif va o‘qitg‘uvchi” jurnalida “Alla to‘g‘risida bir-ikki og‘iz so‘z” maqolasini va Ergash Jumanbulbul o‘g‘lidan yozib olingan bir alla matnini e’lon qilganini bilasiz. Tog‘amning arxivida otalar va bobolarning bolani tizzasiga olib turib erkalab aytadigan “huyya” qo‘shig‘ining g‘oyatda badiiy go‘zal bir namunasi ham bor edi. Keyingi barcha ekspeditsiyalar davomida bunday namunani biladigan kishini uchratmadik[1].

Bu qo‘shiqni tog‘am kimdan yozib olgani ham hozir xotiramda yo‘q. O‘sha yillari undan nusxa ko‘chirib olishim yoki uni e’lon qilishda o‘zbek tilining ilmiy grammatikasini yozish bilan nihoyatda band bo‘lgan tog‘amga yordam berishim mumkin edi-ku! Masalaning boshqa jihati ham bor. Gap shundaki, 1934 yili Til va adabiyot institutida folklor arxivi yangidan tashkil etildi. Folklor arxivini Samarqanddan Toshkentga ko‘chirishda turli joylarda qolgan materiallar bir joyga jamlandi. Hatto ko‘chishda yo‘qolgan ayrim namunalarni qaytadan yozib olish tadorigi ham ko‘rildi. Tog‘am esa o‘zi yozib olgan va to‘plagan materiallarini hamon o‘z uyida saqlardi. Bu materiallarni folklor arxiviga olishda sustkashlik qildik. Agar tog‘amni ko‘ndirib, 1934-1935 yillari materiallarni arxivga olganimizda, yo‘qolmay, saqlanib qolgan bo‘larmidi?!. Yana kim biladi deysiz? Nima bo‘lganda ham, tarix bizga bu imkoniyatni bermagan, endi uni ortga qaytarib bo‘lmaydi. Axir, aytadilar-ku: “so‘nggi pushaymon o‘zingga dushman”.

Boz ustiga, o‘sha davr tashviqoti, qo‘rquv, o‘z jonimizni saqlashga urinish tufayli G‘ozi Olim Yunusov, Fitrat singari ustozlarga nisbatan sal boshqacharoq munosabatda bo‘lganmizmi, deyman. Har holda beayb parvardigor… Ko‘p o‘tmay millatchi sifatida meni ham ishdan haydadilar. O‘sha davr matbuoti sahifalariga nazar solsangiz: “Otajon Hoshim, Fitrat, G‘ozi Olim Yunusov kabi xalq dushmanlari, ularga ergashgan Hodi Zarif, Buyuk Karim singari burjua millatchilari…” qabilidagi yalang‘och jumlalarga ko‘zingiz tushadi. qiziq, butun umr davomida ona xalqing ijodini to‘plab va o‘rganib kelsang-u, yana millatchi, buning ustiga, burjua millatchisi bo‘lsang…”

Mazkur suhbat keyinroq bo‘lgandi. Bundan oldinroq, ya’ni, taxminan 1926 yilning sentyabr oyida G‘ozi Olim Yunusovning xalq og‘zaki ijodiga doir maqolalari bilan tanishib, “Bilim o‘chog‘i” jurnalining 1923 yilgi 2- 3-qo‘shma sonida “Alpomish” dostoniga muqaddima”sida: “yangi adabiyotimizga kuchli milliy asos bizning xalq adabiyotimiz bo‘lishi kerak”ligini ta’kidlab, doston “Toshkent va Samarqand uyezdlarida yashayturg‘on o‘zbeklarning mashhur oqinlari Hamroqul baxshi va Fozil jirov Yo‘ldosh o‘g‘lining og‘zidan” yozib olinganini aytadi. Ammo qaysi o‘rinlari qaysi baxshidan yozib olingani aniq ko‘rsatilmagan. Jurnalda bosilgan parchani matn jihatidan o‘rganish, uni Fozil shoirdan 1928 yili ikkinchi marta yozib olingan nusxa bilan qiyoslash shuni ko‘rsatdiki, dostonning boshlanishidan Boysarining qalmoq eliga ko‘chishigacha bo‘lgan qism (jurnalda 39-44-sahifalar) Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li varianti, Boysarining qalmoq eliga ko‘chishidan Alpomishning safarga chiqib, mozorotda tunashigacha bo‘lgan qism (jurnalda 45-58-sahifalar) Hamroqul baxshi varianti, Alpomish va Barchin ruhlarining aytishuvi (jurnalda 58- 59-sahifalar) yana Fozil shoir bo‘yicha berilgan. Fozil shoirdan berilgan qism ikkinchi variantga nisbatan ancha qisqaligi ham aniqlandi. Bu narsa nashrga tayyorlovchi tomonidan qisqartirilgan bo‘lishi ham mumkin. Ammo nashrga tayyorlovchi G‘ozi Olim Yunusov muqaddimada shunday yozadi: “Alpomish” dostoni bundan bir necha yillar ilgari turk etnografi, muhtaram professor Abubakir Divayev tomonidan yozilib, o‘tgan yil maorif komissariatining bilim kengashi oldidag‘i qirg‘iz-qozoq bilim hay’ati tomonidan kitobcha holida bostirilg‘on edi. Men Qozonda bosilg‘on yana bir qozoqcha “Alpomish” dostonini ko‘rgan edim… Professor divayevnikida dostonning birinchi voqeasig‘ina ko‘rsatiladur. Ikkinchi voqeasiki, bu dostonning foje’ va shoirona qismi ko‘rsatilmaydur. Birinchi voqeadan-da ko‘p muhim lavhalari tushib qolg‘on. qozon bosmasida bunga teskari holni ko‘ramiz. Dostonning birinchi voqeasi yozilmasdan ikkinchi voqeasig‘ina yozilg‘on. Faqat bunda ko‘p go‘zal lavhalar tushib qolg‘on va oqinning iste’dodsizlig‘idan dostonning nafosatiga ko‘p zarar keltirilgan.

Mening tomonimdan yozilg‘on “Alpomish” dostoniga Alpomish botirning boshidan o‘tgan butun voqealar kiradur (ko‘rsatiladi). men bu dostonni o‘zbek oqinlari og‘zidan yozg‘onda eshitilganicha yozishg‘a va voqealarinda-da hech bir lavhani, hatto ayrim ta’birlarni qoldirmasg‘a tirishdim. bundan maqsadim shul mahallalardagi (Samarqand va Toshkent uyezdlaridagi) o‘zbeklarning lahjalarini qayd qilmoq va voqealarni to‘lalig‘icha saqlamoq edi”. (“Bilim o‘chog‘i”. 1923. 2-3-son. 38-bet.)

G‘ozi Olim Yunusovning bu mulohazalaridan olim “Alpomish” dostonini to‘la ravishda yozib olgan ekan degan xulosaga kelish mumkin. chunki u dostonning qozon va Abubakir Divayev nashrlarining chala ekanini eslab, o‘zi yozib olgan variantda “Alpomish botirning boshidan o‘tgan butun voqealar” ko‘rsatilganini ta’kidlaydi. Shunday bo‘lsa, unda qo‘lyozma qayerda qoldi? Nega olim jurnaldagi parchani bir baxshi varianti asosida emas, ikki baxshidan yozib olingan matnlarni aralashtirib bergan? Har ikki baxshi variantini alohida-alohida to‘la ravishda qalamga olganmi yoki ulardan parchalar yozib olganmi? Bu savollarni aniqlash hamda aspirantlik ishlarim haqida hisobot berish maqsadida ustozning oldiga bordim. Domla mening savollarimni eshitib, xususan, jurnalda e’lon qilingan “Alpomish” matnining ikki baxshiga tegishli qismlarini aniqlaganimdan g‘oyatda xursand bo‘lib, shunday degandilar: “folklorshunoslik xalq og‘zaki ijodi namunalarini yozib olish va yozib olingan asarlar matni ustida ishlashdan boshlanadi. Ko‘plar matn ustida ishlash yozma adabiyotga tegishli deb hisoblaydi. Bu unchalik to‘g‘ri emas. Faqat matnga yondashuv tamoyillari xilma-xildir. Bugungi kunda xalq ijodchilaridan nimaiki yozib olingan bo‘lsa, ularni yoppasiga “durdona” deb e’lon qilish, kimlar og‘zaki aytgani yoki kuylanganiga qarab chala, hatto soxta namunalarni ham g‘oyaviy-badiiy jihatdan yuksak asarlar sifatida asossiz ravishda oshirib baholash mayllari mavjud. Folklor namunalari ham badiiy-estetik hodisa ekanini unutmaslik kerak.

Mana, siz “Alpomish” dostoni variantlari haqida dissertatsiya yozayapsiz. Bunda xato qilmaslik uchun har bir variantga zukkolik bilan yondashuv zarur. Folklorshunoslik nuqtai nazaridan qaraganda, arxivlarda to‘planib qolgan barcha folklor yozuvlarimas, u yoki bu dostonning ikkinchi bir dostonchi bo‘lmagan shaxs tomonidan aytib berilgan mazmuni asosida yoki havaskor baxshilar ijrosida paydo bo‘lgan namunalarmas, balki dostonchilik an’analari doirasida badiiy-estetik hodisa darajasiga ko‘tarilgan ijodiy variantlar tadqiqotlar uchun tahlilga tortilishi va nashr uchun tanlanishi kerak. chunki tinglovchi yoki o‘quvchi ana shunday ijodiy variantlarni mustaqil badiiy asarlar sifatida qabul qila oladi.

Folklorshunos u yoki bu dostonni yozib olayotganda, baxshini “yetaklashi”, undan “zamonabop” nimanidir talab qilishi, “zamonaviylik” haqida unga qandaydir maslahatlar berishi kechirib bo‘lmas gunohi azimdir. buning o‘rniga to‘plovchi baxshidan ustozlaridan qanday o‘rgangan bo‘lsa va el orasida qanday kuylab kelayotgan bo‘lsa, shunday aytib berishni iltimos qilishi zarur. Kuylanayotgan dostonga matniy jihatdan qandaydir o‘zgartirishlar kiritishga faqat va faqat baxshi haqlidir. chunki qachonlardir asos solingan dostonchilik an’analarining merosxo‘ri, uni saqlab qoluvchi va yangi sharoitlarda yanada rivojlantiruvchi birdan-bir shaxs baxshidir. shu sababli folklorshunos baxshilar bilan ularning ustozlari haqida, qay bir baxshi aytgan variantlarning badiiylik darajasi to‘g‘risida, ustoz ijodkorlarga nisbat berilgan dostonlar yoki ularning parchalari borasida suhbatlar qurishi va bunday suhbatlarda aytilgan fikr-mulohazalarni yozib olishi zarur. Buni yaxshiroq tasavvur qilishingiz uchun bir misol keltiray. Atoqli dostonchi Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li Boychiborni ta’riflarkan, bir o‘rinda: “ko‘tanidan berisida kiri yo‘q” deb aytgan va 1928 yili shunday yozib olingan. bir uchrashuvda shoir ko‘sa sinchi tilidan Boychiborning ta’rifi parchasini ijro etganida, mazkur parcha dostonning eng go‘zal o‘rinlaridan biri ekanini, ammo bir misradagi “ko‘tanidan” so‘zi sal dag‘alroq chiqqanini aytdim. Fozil shoir norozi bo‘lganday bir qarab qo‘ydi-yu, hech narsa demadi. Ammo keyingi ijrolarda bu misrani bir necha marta: “quyrug‘idan berisinda kiri yo‘q” tarzida o‘zgartirib kuylaganiga guvoh bo‘lganman. Bu baxshining juda chiroyli badiiy topilmasi edi. Dostonlarni nashrga tayyorlashda baxshilarning ularga kiritgan bunday o‘zgartirishlarini hisobga olish zarur. Ammo matnni “badiiy yaxshilash” bahonasida unga nisbatan har qanday “tahrir” va “qo‘l urishlar” qat’iy qoralanishi kerak. Fozil shoirning dostonga kiritgan boshqa bir o‘zgartirishini asar ruhidan kelib chiqqan deb aytish qiyin. Sizga ma’lumki, poyga boshida bog‘lab tashlangan Qorajon Alpomishning piri Rajabxo‘ja yordamida banddan ozod bo‘ladi. 30-yillar oxirida shoir dostonni kuylaganda, bu epizodni tushirib qoldirib, badiiy bo‘sh olti misrada qorajon arqonni o‘z kuchi bilan uzgan tarzida tasvirlagan. bu fakt baxshilar kimlarningdir ta’sirida ba’zan kuylanayotgan dostonlarga notabiiy qo‘shimchalar ham kiritishlari mumkinligini ko‘rsatadi.

Variantlarni o‘rganganda shuni ham hisobga olish kerakki, yozib olingan matn ba’zan baxshi kuylab kelayotgan dostonni to‘la o‘zida aks ettirmasligi mumkin. 1955 yili Abdulla shoirdan yozib olingan “Alpomish” dostoni variantida shunday hol kuzatiladi. 1929 yilgi folklor ekspeditsiyasi ishtirokchilariga abdulla shoir dostonni juda yuksak badiiy saviyada kuylab bergandi. Afsuski, u vaqtda dostonni yozib olmaganmiz. bu o‘rinda shuni ham unutmaslik kerakki, yozib olingan matnga nisbatan baxshi hofizasidagi variant hamisha kengroq va badiiy mukammalroq bo‘ladi. Chunki yozib olingan matn baxshi hofizasidagi dostonning bir ijroda, muayyan bir holatda aytib turishi sharoitida voqe bo‘lgan nusxadir.

Kimga tegishli ekani aniq ko‘rsatilmagan ikki baxshi matnining chegaralarini aniqlashingiz va ularning bir-biridan farqini his eta bilishingiz yaxshi. bu sizning variantlar ustida ishlashni o‘rgana boshlaganingizdan dalolat. Bunda “Alpomish” dostonining ikkinchi marta yozib olingan nusxasining borligi ham sizga yordam bergan, albatta. Ammo bir qarashda bir xil ko‘ringan ikki narsaning bir-biridan farqini anglashga urinish yosh tadqiqotchi uchun muhimdir. Aslida, bir iste’dodli baxshidan uch-to‘rt doston yozib olingan bo‘lsa-yu, nima sabab bilandir beshinchisida uning nomi ko‘rsatilmay qolgan bo‘lsa, avvalgi dostonlar matnini o‘rganib, badiiy-uslubiy xususiyatlari asosida keyingisi ham unga tegishli ekanini aniqlash mumkin. ana shunday mumkinlik bir dostonchi yoki dostonchilar guruhining boshqalaridan ajralib turishini va o‘ziga xosliklar kasb etishini aniqlash imkonini beradi. O‘z tadqiqotlarimda buni men dostonchilik yoki baxshilik maktablari deb atagandim. Men dostonchilik maktablarini aniqlaganimda, badiiy-uslubiy o‘ziga xosliklarni bosh mezon qilib olganman. Ustoz-shogird munosabatlari, repertuar birligi, lokal xususiyatlar va boshqalar bosh mezonni aniqlashga yordam beradigan qo‘shimcha unsurlardir. Ana shunday qat’iy mezonlar asosida yondoshilsa, dostonchilik maktablari uncha ko‘p emasligiga ishonch hosil qilish mumkin. Mening nazarimda, ular O‘zbekistonda o‘n-o‘n ikkitadan oshmaydi. O‘tmishda bundan ham kam bo‘lgan. Chunki har qanday o‘ziga xosliklar, badiiy-uslubiy xilma-xilliklar, individual rang-barangliklar, yo‘llar, ijrolar o‘zgachiliklari umummilliy bir butunlikda, uning yaratuvchisi bo‘lgan xalqqa xos umumiy an’analar yaxlitligida voqe bo‘ladi…”

O‘z vaqtida mendek bir yosh tadqiqotchining o‘z yo‘lini topib olishida g‘oyatda muhim bo‘lgan mazkur suhbatni shu o‘rinda to‘xtatib, boshqa bir suhbatni bayon etishga zarurat tug‘ilib qoldi. Gap shundaki, bu suhbat domlaning yuqoridagi mulohazalariga bevosita aloqadordir. 1964 yili Til va adabiyot instituti hozirgi Yahyo G‘ulomov ko‘chasidagi O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi binosining birinchi qavatiga joylashtirildi. Folklor bo‘limiga ichma-ich o‘tadigan uchta xona ajratildi. Eng ichkaridagi xonada kichik ilmiy xodim lavozimidagi kamina domla bilan birga ishlardik. “O‘zbek xalq ijodi” ko‘p jildligini nashrga tayyorlash ishlari eng qizg‘in ketayotgan paytlar. Nashrga tayyorlanadigan dostonlarni domla qo‘lyozmadan o‘qib, aytib turar, men yozib borardim. Bir necha kundan beri “Yakka Ahmad” dostonini tayyorlayotgandik. Nima uchundir domla dostonni yozdira boshlaganlarida, aytuvchi va yozib oluvchini aytmadilar. Doston matni ustidagi ish yarimlab qolganda to‘satdan: “ayting-chi, doston kimdan yozib olingan?” – deb qoldilar. Dabdurustdan berilgan bu savoldan dovdirab qoldim. Zo‘rg‘a o‘zimni tutib: “arxiv kartotekasida Jolg‘osh Jassoq o‘g‘lidan yozib olingan deb qayd etilgan. Ammo bandlarning tuzilishi, misralarning qofiyalanishi, dastlabki banddagi oxirgi misraning keyingi bandda uchinchi misra sifatida qaytarilishi kabilar Ergash Jumanbulbul o‘g‘lidan yozib olingan dostonlarga o‘xshaydi”, – dedim qaltirab. Domla: “Nega qaltiraysiz? To‘g‘ri javob berdingiz”, – deya qo‘lyozma tarixini so‘zlab berdilar.

“Ergash shoirning amakisi mashhur Jassoq baxshining o‘g‘li Jolg‘osh baxshi faqat birgina “Yakka Ahmad” dostonini to‘la ravishda kuylab kelgan, – deya hikoya qilgandilar domla o‘shanda. – Ammo shu dostonni yozib olishga harakat qilinganda Jolg‘osh baxshi uni tuzukroq qilib aytib berolmagan. Shunda Ergash shoir dostonni o‘zi bilganicha yozib chiqib, o‘zining aytishicha: “Jolg‘osh baxshining ham nomi saqlanib qolsin”, – degan yaxshi niyatda qo‘lyozmani uning nomidan folklor arxiviga topshirgan. Shu tariqa qo‘lyozma arxivda Jolg‘osh baxshi nomi bilan qayd etilgan. Ammo folklor qo‘lyozmalarini Samarqanddan Toshkentga ko‘chirish davrida Ergash ota dastxati yo‘qolgan. Undan, aynan, ko‘chirilgan nusxagina saqlanib qolgan. Hozir dostonni shu nusxa asosida tayyorlamoqdamiz.

Men 1936 yilning kech kuzida Jo‘shga borib, Ergash otani Toshkentga olib keldim. 1937 yilning apreligacha Ergash shoir mening uyimda yashadi. Uning aytishicha, bir necha bor Toshkentga kelishga harakat qilgan. Ammo bunga imkoniyat topolmagan. Oxiri Jolg‘osh baxshi o‘zidan ancha yosh bo‘lgani sababli bisotidagi birgina echkini unga berib, sotib kelishni va pulini yo‘l xarajati qilib Toshkentga olib borishni so‘ragan. Jolg‘osh baxshi esa echkini sotib, pulini o‘z oilasi ehtiyojlariga sarflab, turli bahonalar bilan shoirni Toshkentga olib kelmagan. Ergash shoirning buyuk himmati va oliyjanobligiga nisbatan o‘z amakivachchasi Jolg‘osh baxshining bunday yo‘l tutishi o‘ta insofsizlik bo‘lgan”.

Men bu voqeaga birdan-bir guvoh domlaning o‘zlari ekanini aytib, bo‘limda yoshlar nomidan adolatni tiklash zarurligini iltimos qildim. Domla ham ilgaridan shunday qarorga kelgan bo‘lsalar kerakki, tezgina bunga ko‘na qoldilar va doston haqiqiy aytuvchisi Ergash Jumanbulbul o‘g‘li nomiga qayta rasmiylashtirilib, “Bulbul taronalari” besh jildligining birinchi jildida 1975 yili nashr etildi…

…Folklorshunos Buyuk Karimov haqida materiallar to‘plab yurgan paytlarimda, O‘zbekiston Fanlar akademiyasining arxivida ikkita xatga duch kelib qoldim. Ulardan birinchisi G‘ozi Olim Yunusov tomonidan 1927 yili qo‘qonlik mashhur muallim Po‘latjon domulla Qayumovga, ikkinchisi Po‘latjon Qayumov tomonidan 1939 yili o‘sha paytdagi Til va adabiyot institutining direktori Sotti Husaynga yo‘llangan ekan.

G‘ozi Olim Yunusov o‘z xatida “Uch og‘a-ini botirlar” ertagini yuborgani uchun Po‘latjon domullaga minnatdorchilik bildirib, bundan keyin folklor asarlarini yozib olganda, sheva xususiyatlarini saqlashga alohida e’tibor berishni maslahat bergan. Po‘latjon domulla esa o‘z xatida ertakning maktab darsligiga kiritilganida uning nomi ko‘rsatilmagani adolatsizlik bo‘lganini, ertakni 1905 yili Hamro bibidan eshitgani asosida, keyinchalik yozib chiqqanini, aslida, ertakning nomi “Uch og‘a-ini shahzodalar” bo‘lganini, “podshohlik qonxo‘rlik demakdir” kabi jumlalarni o‘zidan qo‘shganini aytib, ertakka hammuallif ekanini bayon qilgan. Bular haqida Hodi Zarifga so‘zlab berganimda, ustoz o‘zlariga xos aniqlik bilan shunday degandilar: “Uch og‘a-ini botirlar” keyingi 30 yil davomida bir necha bor nashr etilishi bilan xalqimiz orasida keng tarqaldi va mumtoz ertaklarimizdan biriga aylandi. Xalqimiz uni shu holida to‘la qabul qildi. Po‘latjon domullaning o‘z aytganlariga asoslanib, bugungi kunda uning matnidan qandaydir notabiiylik izlash maqsadga muvofiq emas. Qolaversa, Po‘latjon domulla ham shu xalqning vakili. Mening nazarimda, juda katta hofiza quvvatiga ega bo‘lgan bu inson Hamro bibidan eshitganlarini to‘la saqlay olgan va ertakning qadimiy asoslari bizgacha yetib kelgan. Buning ustiga, N.P.Ostroumov rus tilida e’lon qilgan “Uch og‘a-ini shahzodalar” ertagining originali yo‘q, boshqa tuzukroq variantlari ham yozib olinmagan. Shunday ekan, ertakning Po‘latjon domulla yozib bergan Hamro bibi variantining ahamiyati hech mahal kamaymaydi.

Sizga boshqa bir misolni ham aytib beray. Qoraqalpoq folklorini to‘plash va o‘rganishga ulkan hissa qo‘shgan Qalli Alimbetovning: “Urushgacha jirovlar repertuarida “Qirq qiz” dostoni borligini eshitmaganmiz, urushdan qaytsak, “Qirq qiz” paydo bo‘lib qolibdi”, deganga o‘xshash ba’zan o‘z kasbdoshlari ishlariga ishonchsizlik bilan qaragan hollarga duch kelganmiz. holbuki, “Qirq qiz” bir emas, bir necha jirovdan yozib olingan hamda qahramonlik eposi sifatida dunyo miqyosida tan olindi. Tan olingan, e’tirof etilgan asarlarga til tegizish, nimalargadir asoslanib, ularga soya tashlash ilmiy haqiqatga to‘g‘ri kelmaydi”.

Ha, Hodi Zarif har bir holatga jiddiy yondoshar, boshqalardan ham buni talab qilardi. Uning folklor asarlari matniga nisbatan tizimli munosabati, yaxlit nazariy qarashi bo‘lib, bunday ilmiy asos “Bulbul taronalari” besh jildligi, 37 jildi bosilib chiqqan “O‘zbek xalq ijodi” ko‘p jildligi kabi ulkan nashrlarni amalga oshirishga imkon berdi.

“Endi sizning savolingizga kelsam, – deb suhbatni davom ettirgandilar domla 1962 yili. – G‘ozi Olim Yunusov “Alpomish” dostonini to‘la ravishda yozib olmagan. Ammo dostonni Hamroqul baxshi va Fozil shoir ijrosida alohida-alohida to‘la tinglagan bo‘lishi kerak. Shunga asoslanib, dostonga yozilgan muqaddimalarida uning Qozon va Abubakir Divayev nashrlariga nisbatan to‘laligi va badiiy yuksakligini qayd qilganlar. Tog‘am jurnalda bosilgan parcha matnida qisqartishlar qilmaganlar, balki o‘zlari yozib olgan matnning bir qismini nashr etganlar, xolos. Fozil shoir aytgan ayni o‘rinlarning keyingi nusxada hajman ko‘pligi va tasvirning batafsilligiga kelsak, buni G‘ozi Olim Yunusovning nashrga tayyorlash davomidagi qisqartirishlari tarzida tushunmaslik kerak. Chunki Fozil shoir tog‘amga dostonni jurnalda e’lon qilingan tarzda aytib bergan. Chunki dostonchi har bir ijroda qay bir epizodlar tasvirini kengaytirishi yoki toraytirishi, hatto o‘ylanmagan holda, u yoki bu lavhalar tushib qolishi mumkin. Bu ijrochilik jarayonida odatdagi holdir. Doston qismlari har ikki baxshidan alohida-alohida yozib olingan. Nashrda esa ular orasiga ayirma qo‘yilmagan. Qo‘lyozmalarning bo‘lishi bunga yanada aniqlik kiritishi mumkin edi. Afsuski, qo‘lyozma arxivga topshirilmagani uchun ham NKVD yerto‘lalarida yo‘qolib ketgan. Tog‘am dostonni to‘la yozib olmagani uchun ham 1928 yili uni Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lidan qayta yozib olishni tashkil etgandik. Amakivachcham – Mahmud Zarifov dostonni mening kuzatuvimda, Fozil shoirning, asosan, Loyqa qishloqdagi uyida, qisman Samarqandda baxshining aytib turishi asosida, 1928 yilning yoz kunlarida ikki oy davomida yozib olgan edi”.

Domlaning bu aytganlari har jihatdan asoslidir. Chunki “Nauka i prosveщyeniye” jurnalining 1922 yil 2-sonida G‘ozi Olim Yunusov to‘plagan folklor materiallarining ro‘yxati e’lon qilingan. Unda “Alpomish” dostoni qo‘lyozmasi ikki qismligi va atigi 50 sahifadan iborat ekani ko‘rsatilgan. “Alpomish”dek katta doston 50 sahifadan iborat bo‘lmaydi-ku! Shu faktning o‘ziyoq, o‘sha paytda doston to‘la ravishda yozib olinmaganini, qalamga olingan 50 sahifaning bir qismi jurnalda e’lon qilinganini ko‘rsatadi.

Folklor arxivida 18-inventar raqami ostida saqlanayotgan Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lidan ikkinchi marta yozib olingan “Alpomish” dostonining qo‘lyozmasi 946 sahifadan iborat. qo‘lyozmaning birinchi sahifasida 1927 yil 14 iyun sanasi ko‘rsatilgan. Uning 16-sahifasigacha bo‘lgan qismi, ya’ni, dostonning boshlanishi boshqa kishi, ehtimol, mashhur folklor to‘plovchi Muhammadisa Ernazar o‘g‘li tomonidan yozib olingan. taxminimizcha, doston 1927 yil 14 iyunda Muhammadisa Ernazar o‘g‘li tomonidan yozib olina boshlangan. ammo, nima sababdandir bu ish to‘xtab qolgan. Hodi Zarif aytganday, dostonni yozib olishni 1928 yilning yoz oylarida Mahmud Zarifov davom ettirgan va oxiriga yetkazgan. Demak, qo‘lyozmaning 930 sahifasi Mahmud Zarifov qalamiga tegishli. 1962 yildagi suhbatda Hodi Zarif bularni unutgan yoki ikkinchi darajali holatlar deb hisoblagan bo‘lishi mumkin. Har holda bu haqda hech narsa demagan. ehtimol, mening xotiramdan ko‘tarilib ketgandir.

Ushbu “suhbatlar” qahramoni Hodi Zarif hayotligida, hatto bu yorug‘ olamdan ko‘z yumib ketganidan ancha yillar keyin ham gohi-gohida uni kamsituvchi, tog‘a-jiyanni (ustoz-shogirdni) bir-biriga qarama-qarshi qo‘yuvchi fikrlar ham paydo bo‘lib qolmoqda. Masalan, tarix fanlari doktori Haydarali Uzoqov “Vatan” gazetasining 1998 yil 3 sentyabr sonida e’lon qilingan maqolasida shunday yozadi: “Shu o‘rinda, o‘zbek folkloristikasi va uning asoschisi tushunchalarining ayrim o‘zini folklorshunos deb atab yurganlar tomonidan noto‘g‘ri talqin etilishi borasida bir fikr aytmoqchi edik. U ham bo‘lsa, matbuot va telaradiolarda “Hodi Zarif o‘zbek folkloristikasining asoschisidir”, degan tagi bo‘sh, sayoz fikrlar folklor bilan shug‘ullanayotgan ayrim shaxslar tomonidan dardmandlik bilan aytib yuborilmoqda”. Xo‘sh, Hodi Zarifning asoschiligini asoslovchi “tagi bo‘sh, sayoz fikrlar bilan shug‘ullanayotgan” “dardmand shaxslar” kim? “Hodi Zarif qiyofasida biz yetuk olimni – o‘zbek folklori haqidagi fanning yaratuvchisini ko‘ramiz. Uning to‘plovchi va tadqiqotchi sifatidagi mehnatlari bilan o‘zbek xalq ijodi to‘g‘risidagi fanning mustahkam asosi yaratildi. Men aytardimki, uning qiyofasida o‘zbek xalqi milliy madaniyatini o‘rganish sohasida yangi o‘ylar ochuvchi olimni ko‘ramiz”, – deb yozgan akademik V.M.Jirmunskiymi?!. yoki: “boshlovchi bo‘lmoq va bo‘m-bo‘sh yerda fanning muhtasham binosini tiklamoq chindan ham qahramonlikdir. Hodi Tillayevich shunday qahramonlik ko‘rsatdi”, – deya uni ulug‘lagan akademik Vohid Zohidovmi?! Yo bo‘lmasa: “O‘zbek folkloristika maktabi”, “O‘zbek folkloristikasining asoschisi” kabi tahliliy maqolalar yozgan professorlar Muhammadnodir Saidov, Malik Murodov, To‘ra Mirzayevmi?!. Har holda ular “o‘zini folklorshunos deb yurgan”, shunchaki “dardmandlar” bo‘lmasa kerak! Bunday mulohazalarni yana davom ettirish mumkin. chunki ustozning qaytarilmas ilmiy ijodi bunga to‘la imkon beradi.

Bunday munosabatlar faqat Hodi Zarifga nisbatan emas, balki uning tog‘asi G‘ozi Olim Yunusovga nisbatan ham, afsuski, bo‘lib turibdi. Mazkur holatlarga javob tariqasida biz “Aniqlik kerak” nomli bir maqola yozib, “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasining 1988 yil 18 noyabr sonida e’lon qilgandik. “Suhbatlar” yo‘nalishiga mos kelgani uchun quyida uni to‘la ravishda keltirishni lozim ko‘rdik. “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasining shu yilgi 16 sentyabr sonida bosilgan shoira Mukarrama Murodovaning “Men davrning kichik parchasi…” sarlavhali faktlarga boy, mazmundor maqolasidagi noaniq bir ma’lumotga ilmiy-adabiy jamoatchilik diqqatini tortishga jazm etdim. Gap shundaki, maqola muallifi Adham Hamdam xotirasiga asoslanib shunday bir faktni keltiradi: “Partiya saflarini tozalash kunlarida o‘qituvchi G‘ozi Olim Usmonni tanqid qildi: “Buxarinning xato fikrlarini Usmon o‘z dokladida qo‘lladi, lekin partiya tashkiloti bunga chora ko‘rmadi”, – dedi. O‘z navbatida, Usmon shunday dedi: “Muhtaram G‘ozi Olimovich! Qadrli otaxon! Siz professorsiz, otaginam! Men-ku xato qilgan ekanman, nega siz o‘sha paytda tanbeh bermadingiz? Tarsaki tushirmadingiz? Shuncha paytdan beri ko‘nglingizda saqlab yurib, endi aytasizmi? Shunday ekan, ikkala qulog‘ingiz bilan eshiting: sizdek o‘nta professordan bitta Buxarin yaxshi!” Usmon shu gapning indiniga o‘qishni tashlab ketdi…”

Birovning eslashi asosida keltirilgan bu ma’lumot g‘oyat shubhalidir. Chunki Qohira va Istanbul universitetlarini bitirgan, ilg‘or rus sharqshunosligi ruhida tarbiyalangan, arab, fors, rus, turkiy tillarning puxta bilimdoni, o‘zbek tili, folklori va etnografiyasini o‘rganishga ulkan hissa qo‘shgan G‘ozi Olim Yunusovdek yuksak madaniyatli ziyolining shunday deyishi va bu janjalga ishtirok etishi qiyin. Uning hayot yo‘li ham buni tasdiqlab turibdi. G‘ozi Olim Yunusov bu yillarda Toshkentda yashadi va Madaniy qurilish ilmiy-tekshirish institutida (1931-1933), Til va adabiyot institutida (1934-1937) ishladi hamda Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika institutida (1931-1937) o‘zbek tilidan dars berdi. Uning 1931 yildan keyin Samarqandda ishlagani haqida hech qanday ma’lumot yo‘q, shunday bir holni qarindoshlari ham eslamaydi. Aksincha, qizi Mira Yunusovaning eslashicha, maqolada tilga olingan davrda, ya’ni, 1934-1935 yillari G‘ozi Olim Yunusov Leningradda uzoq muddatli safarda bo‘lgan. Hatto bolalari, shu jumladan, 8-9 yoshli Mira opa ham bir yil Leningrad maktablarida o‘qigan.

Bu o‘rinda, yana bir fakt xarakterlidir. Hodi Zarifning aytishicha: “1933 yili O‘zbekiston fan komiteti G‘ozi Olim Yunusovga “O‘zbek tilining akademik grammatikasi”ni yaratishni topshiradi. Uning uzoq muddatli Leningrad safari ham shu ish bilan bog‘liq. Katta hajmli bu grammatika qo‘lyozmasi 1937 yili tayyor bo‘ladi. Afsuski, qo‘lyozma ham, uning muallifi G‘ozi Olim Yunusov ham 1937 yildagi bedodlikning qurboni bo‘ladi. Bundan chiqadigan xulosa shuki, juda mas’uliyatli ilmiy-ijodiy mehnat bilan band bo‘lgan bir kishining Samarqandga borib ishlashiga, buning ustiga, “tozalash” majlisida ishtirok etishiga vaqti ham, imkoniyati ham, sharoiti ham yo‘q edi. G‘ozi Olim Yunusovning bu yillarda vaqtli matbuotda deyarli qatnashmaganining sababi ham shunda. Demak, Usmon Nosir bilan bog‘liq hodisaga G‘ozi Olim Yunusov emas, balki boshqa bir shaxs aloqador bo‘lishi kerak. Chunki Usmon Nosirdek zukko, to‘g‘riso‘z shoirning 41-42 yoshlardagi G‘ozi Olimdek mo‘tabar bir shaxsga “otaginam” deb haqoratomuz murojaat etishi mumkin emas. Usmon Nosir G‘ozi Olim Yunusovning o‘sha yillarda o‘zbek fanidagi mavqeini, qadr-qimmatini hammadan yaxshi bilar va e’zozlay olardi.

Yana bir gap. Yuqoridagi hodisada Buxarinning tilga olinishi ham shubhali. Chunki bu davrda Buxarinni tanqid qilish mamlakat miqyosida to‘xtagan, u SSSR konstitutsiyasini ishlab chiqish komissiyasi a’zoligiga saylangan yillar edi. Uni qayta tanqid qilish esa, 1936 yilning oxirlaridan boshlandi. Demak, o‘sha “tozalash” majlisida Usmon Nosir Buxarindan foydalanganlikda emas, boshqa biror masalada tanqid qilingan bo‘lsa kerak.

Bir qarashda arzimas bo‘lib ko‘ringan ma’lumotga diqqatni qaratayotganimiz behuda emas. Birinchidan, bu ma’lumotni boshqa matbuot organlari ham ilib ketdilar, mutlaq haqiqat sifatida radio va televideniyedan aytilmoqda. Ikkinchidan, bir qatag‘on qurboniga boshqa bir qurbonni qarshi qo‘yish, yumshoqroq aytganda, insofdan emas.

O‘zbek xalqi madaniyati tarixida o‘chmas iz qoldirgan har ikki shaxsning porloq xotirasi haqiqatni ro‘yirost aytishni talab qiladi. Buning uchun har birimiz babbaravar mas’ulmiz”.

Shuni alohida ta’kidlash kerakki, G‘ozi Olim Yunusov bor-yo‘g‘i 17-18 yil ilmiy ijod bilan shug‘ullandi. Shu qisqagina davrda, u boy meros qoldirdi. Ammo uning asarlari turli manbalarda sochilib yotibdi. Ko‘plari qo‘lyozma holida bo‘lgani sababli, ularning saqlanib qolgani yoki yo‘qolgani ham ma’lummas. Olim asarlarini bir joyga to‘plash, yo‘qolgan deb hisoblanganlarini qidirib topishga urinish, ma’qullarini qayta nashr etish, fan tarixchilarining sharafli vazifalaridan bo‘lmog‘i zarur. Zero, bu bizning G‘ozi Olim Yunusov xotirasi oldidagi burchimizdir.

——————————-
1 Hodi Zarifdan keyingi ekspeditsiyalarda ham bu qo‘shiqning mukammal varianti topilgan emas. Aftidan, qo‘shiq unutilib ketganga o‘xshaydi. 1973 yili men surxondaryolik Yusuf O‘tagan o‘g‘lidan uning chala bir variantini yozib olgandim. Professor Oxunjon Safarov 1999 yili uni “Alla-yo, alla” to‘plamida e’lon qildi.